Kapitalizmin Diinu ve BuguniiMAURICE DOBB

ileti§im Yayinlan

Kapitalizmin Dunu ve BugunuCapitalism Yesterday and Today

iletifim Yayinlan • Politika D izisi • ISBN 975-470-034-6

1. BASKI Sosyal Adalet Yayinlan, Ankara 19652. BASKI © Iletifim Yaymahk, ist. 1985 1. BASKI © iletifim Yaymahk, 1st 1990

KAPAK Bora (^etinkayaKAPAK RESMI Meksikah ressam Diego Rivera'mn (1886-1957) Ulusal Saray

duvar resimlerinden (1929-1935) aynnti.KAPAK BASKISI Ozdemir OJset i g BASKI $efik Matbaasi

Iletifim YaymlanKlodfarer Cad. ileti$im Han No. 7 Cagaloglu-iSTANBUL Tel: 516 22 60-61-62

MAURICE DOBB

Kapitalizmin Diimi BugunuCEViREN Feyza Kantur

Yazarin Notu ............................................................................... 91. Kapitalizm Nedir?................................................................... 112. Kapitalizm Nasil Olu§tu? ............................. 253. Rekabet ve Tekelcilik............................................................ 334. Azalan Kar Haddi ve Emegin P ayi...................................... 495. iktisadi Krizler........................................................................ 576. ikinci Dunya Sava§i’ndan Bu Y ana................................... 67

YAZARIN NOTU

Ru kitap ilk giktigmda Marksist ve sol gevreler tica- ri donlisiim (ya da iktisadi krizler) sorunu iizerin­

de duruyorlardi. Bu durum 2. Diinya Sava§i sonrasi do- nonide degi?iklige ugrayacakmiydi, yoksa ba§langigtaki gecikmeden sonra eski ve billnen ?eklinde bir kere da­ha tekrarlanacakmiydi? Savas sonrasi donemde, 1930’- lardaki biiyiik krize benzer bir durumun meydana ge- lecegini umut edenlerin sayisi oldukga kabarikti ve bu­na inamnlar krizin gok yakmda oldugunu sik sik vur- guluyorlardi. Bu nedenle kitabin son boliimli, 1950'lerin sonlarmda endiistriyel iiretimdeki ini§ giki^lari aynnti- siyla tammlamak igin ayrilmisti. Bu boliimiin konusu ar- tik gUniimlizde onemini yitirdiginden kitabin bu basi- mmdan gikartildi.

Giiniimiizde tarti§ma konulanmn degi?ik alanlara kaydigim soyleyebiliriz. Giiniimuz ko§ullannda, kapita­lizmin artik klasik fiyat du?ii§u §eklindeki krizleri ko- layca atlatamayacagi herkesge kabul ediliyor. Aym ?e- kilde, 1930’larda olu§an kriz tipinin yerini enflasyon ?eklindeki krizlere biraktigi konusunda herkes gorii? birligi igindedir. Enflasyon krizleri kendileri de ulus- lararasi geli?ki ve gerilimlerin ifadesi olan para siste- mindeki ciddi krizlerle daha da agirla§ir. Bugiin 1970’- lerde, tarti?ma gok degi?ik bir dizi soru iizerinde odak- la$mi$tir. Yalmzca, onemli olgiiye varan i§sizlikle birlik-

te bliyiiyen enflasyon somnu iizerinde degil, bunun ya- mnda oldukga ileri bir a§amaya ula?an i§lerin tekeller- de yogunla?masi ve tekelciligin ozellikleri Iizerinde tar- ti§iliyor. Tekelcilik kendini ‘yonetimi ele gegirme’, hile- li para i§lerini aile §irketlerinin yuriitmesi, dev konsor- siyumlarm olu§masi ve son on yilin ozelligini olu§turan milli simrlari a§an pek gogu ‘uluslararasi §irket’ h&li- ne gelmi? firmalarm ortaya giki§i $eklinde gosterir.

Bu agidan biiyiik olgiide yeni bir durumla kar?i kar- ?iyayiz. Bu olgu bir paragrafla agiklanacak bir ?ey de­gildir. Aym zamanda, yeni geli§melerin bu kitabm ilk 5 boliimtinde yazilmi? olanlan kokten degi§tirmeyecegine, tam tersine onlan peki?tirecegine inamyorum. Buna bagli olarak da, kitabm 1961 basimimn 6. bollimlinlin son climlesini burada tekrarlayabilirim :

«Tiim gizleme ve ortbas etme gabalanna kar§m ka- pitalizmin 1 . boliimde tammlanan temel ozelliklerinin varliklanni halen koruduklari sonucuna varmak igin her tiirlU nedenimiz var.»

Mart 1973

1. KAPlTALiZM NEDiR?

K apitalizm gliniimiizde sagci olsun, solcu olsun her- kesin Iizerinde konu§tugu bir konu h&line geldi.

Ama haia konu?anlarm degi§ik anlamlar ylikledigi ve sonugta anla§tik zannedip gergekte anla§amadiklari bir terim dummunda. Bu terime kesin ve agik bir anlam verilebilecegini reddedenler bile var. Reddedenler bir sistemi onu ele§tirenlerden korumamn en iyi yOlunun sistem olarak bile adlandirilamayacagim savunmak ol­dugunu sanan oldukga kiigiik bir azinliktan olu?uyor. Bazilari da kapitalizmden oldukga §a§irtici bir bigimde artik gegmi§te kalmi? bir §ey olarak bahsediyorlar: Ar­tik varolmayan ya da ba§ka bir §eye donii?mekte olan bir olaylar dizisi olarak.

Bu kitapgiga tammlann san sikici tarti§masiyla ba?- lamak, okuyucuya daha ilk paragrafta kitabi elinden bi- rak demek olur. B5yle bir tarti§maya girmek istemiyo- rum. Ama yine de kitabm konusunu olu?turan kapita­lizm terimiyle ne demek istedigimi mtimkiin oldugu ka­dar az kelimeyle anlatmaktan kendimi alamiyorum. Eger bunu yapmazsam, pek gok okurun, beni sorumlu tutacagmdan da eminim. Kapitalizm kelimesine verdi- gim anlam diinya gaprnda sosyalistlerin ve i§gi hareke- tinin yakla§ik yiiz yildir kullandigi anlamla ayni oldugun- dan agiklamam kolay olacak. Ayrica bu anlamin biiyiik gogunlugun terime yiikledigi anlamla aym olduguna ina-

rayorum. Kapitalizm benim igin; tiretimin yapildigi arag ve aletlerin, yapi ve hammaddelerin, ba?ka bir deyi§le sermayenin, agirlikli olarak ozel ya da ki§isel miilkiyet- te olmasi demektir. Bireylere her ortagin hissesinin ay- ri ayn bolundugii anonim §irketler haline gelmi§ birle- ?ik ortakliklar da bu tamma dahildir. Kapitalizm bazen daha gev§ek olarak «6zel te§ebbiis» sistemi olarak da tanimlamr. Biraz daha teknik bir dille soylemek gere- kirse, Marks kapitalizmi iiretim araglarimn toplumda ayrx bir sinif olu§turan kapitalistlerin elinde bulundu- gu bir Uretim tarzi olarak tanimlami§tir.

Dikkat edilirse bu son tanimm, bizim bireysel miil- kiyet sistemi §eklinde yaptigimiz genel tammin otesin- de bir ?eyler igerdigi goriillir. Her bir bireyin bireysel miilk sahibi oldugu bir toplum diizeni olanaksiz degil- dir. Buna benzer diizenler tarihte degi?ik yer ve zaman- larda ktigiik koylii-giftgi ve zanaatk&r-iiretici toplulukla- nnda gortilmti§tiir. Bu topluluklarda sermaye-emek ay- nm i yoktu. t§ aletlerinin (ve/veya topragm) sahibi olan ki?i aym zamanda iiretimde bulunmak igin kendi gali§- tigindan sermaye-emek gati$masi da yoktu. Boyle bir toplum yaratmak birgok iitopyacmm gergekten amaci olmu?tur. Bazilari bunu iyiniyetle ve safga ozlemi§ler, bazilan da, 'mlilkiyetli demokrasi’ diye siyasi aldatmaca yapan Tory’ler1 gibi arag olarak kullanmi§lardir. B5yle bir diizen yaratmak, kolayca anlajilacagi gibi ancak iire­tim araglarimn kiigiik gapli ve ilkel oldugu bir top­lumda mtimkUndiir. Aynntili ve masrafli teknigiyle, iire­tim siirecindeki karma?ik uzmanla§ma ve makinala§- mayla modern toplumda her bireyin kendi Uretim sii- recini tek ba§ma yiiriitmesi imkslnsizdir. Uretime geg­mek igin yiiklii bir sermayesi olmayanlann kolay kolay

1) tn g ilte re ’de M uhafazakar P a r tili le r’e verilen ad. (g.n.)

ba§aramayacagi olgiide bir para gerekmektedir. Ya da en azrndan toplumsal ve iktisadi yonden, diger serma- yedarlan ortakliga gagirabilecek durumda olmasi gere­kir. Herkesin bildigi gibi bir §eyi olmayan insana giinii- miizde hig kimse borg vermez.

Bu ko§ullann sonucu; modern toplumlarda iiretim araglarmin ozel miilkiyeti sistemi, boyle bir miilkiyetin goreceli olarak daha az sayidaki ellerde toplanmasi ge- regini ortaya gikarir. Miilkiyetin daha az sayidaki eller­de toplanmasi da, kendi kar§itligim getirir; yani diger- lerinin -toplumun gogunlugunun- miilkiyet hakkinm ortadan kalkmasini. Boylece bazilari iiretim araglarma sahip olurken, bazilan da iiretim araglan sahipleri igin gali§irlar. Gergekten de gah§maya zorunludurlar, giinkii higbir §eyi olmayan, dolayisiyla iiretim araglanna sahip olmayanlarin, geginmek igin ba§ka bir segenegi yoktur. Sermaye ile emek arasindaki gati§manm temeli burada yatar. Bu, kapitalist toplumun boliindiigii iki smifm-ka- baca miilk sahibi kapitalistlerle iicret kar§iligi gali§arak geginen i§giler-arasmdaki gikar geki^mesi ya da kavga- sidir. Sendikalan ve diger i§gi simfi orgiitleriyle, i§gi hareketinin tarihsel temelini olu§turan bu simf miica- delesidir. Kapitalist bir toplumda zengin olmanm yolu (yiiksek bir gelir elde etmek anlaminda) onceden ser- mayenizin olmasidir. Ekonomik yonden ilerlemenin en kisa yolu, ba§kalanm gali?tirabilecek sermayenizin ol- masindan geger. Bu soyledigim genel ve tipik durumdur. Qok az rastlanan ozel becerisi ve yetenegi olanlarla, top­lumsal gegmi§i ya da niifuzu geregi yiiksek iicret elde edebilenler di?mda, bu durum gegerlidir.

Bu durumun siirebilmesi igin bana g5re iki ko§ul gereklidir. Ilk olarak, bir simf olu§turan iiretim arag- lan sahibi ve gali§mayan ki$ilerin (bu ki?ilerin hem ga- li§ip hem miilkiyet sahibi olmalan burada onemli de-

gildir) para kazanabilmesi igin onlar hesabma gali?an- lar iizerinde dolayli veya dolaysiz bir zorlayici etkileri olmasi gerekir. Qlinkii gali§madan higbir §ey tiretilemez. Daha once gordUgUmiiz gibi miilkiyetin bazi kimselerin elinde toplanmasimn sonucu (belki de buna tamamlayi- cisi ya da 6teki yuzU demeliyiz) ba?kalannm mUlkiyet- siz kalmasidir. Durum boyle olunca, bu gergek, miilk sahibi olmayanlar iizerinde, kendilerini miilk sahipleri- ne kiralama, yani kapitalist igin Iicretli i§gi olma yontin- de, iktisadi bir zorlama yaratir. Ikinci olarak bazilannm miilk sahibi olarak hayatim siirdlirmesi (ve iyi bir ha­yat siirebilmesi) igin digerlerinin, Uretim etkinlikleriyle aldiklan Ucretten gok daha fazlasmi Uretmeleri gerekir. Bir ba§ka deyi?le, toplumun i?ini gorenlerin Urettikleri- nin toplammdan, toprak ve sermaye sahibine gelir ol- mak lizere bir pay dti§mek zorundadir. Ekonomi poli- tigin babasi diye adlandinlan Adam Smith’in sorunu or­taya kojm§u boyledir. Sorunu ba§ka ?ekilde koyacak olursak, toplumun i§lerini yapanlar, kendi kazanglann- dan fazlasmi -Marks buna artik-deger diyordu- Uret- mek zorundadir ki bir kaynak, mUlkiyete dayanan ge­lirin tek kaynagim saglayabilsinler (sermayenin kftr ve faizi ve toprak ranti). O halde mUlkiyet geliri gergek tireticilerin Urettiklerinin bir kismina el koymakla sag- lanabilir.

Yukanda anlattigim iki ko?uldan birincisi iktisat- gilarca ?imdiye kadar ciddi olarak ink&r edilmedi sam- nm. Bu konuyu ytiz yildan fazla bir sUre 6nce klasik iktisatgilar admi verdigimiz iktisatgilar aynntili olarak ele almi§lardi • Ama buglin onlann modem mirasgilan, ‘emegi oldugu yerde tutmak igin i§sizlige ihtiyacimiz

2) 19. yuzy ilin ilk y a n sm d a G ibbon W akefie ld’in ko lonyalistteo ris in in tem el f ik ri b u rad a n alinm igtir.

var’ gibi (dikkatsizce sarfedilmi? bir sbzle su yiizune vurdugu zamanlar di§mda) bu durumu ya unuttular ya da gozardi ettiler. Ama ikinci ko§ula kar§i gikildi. Bir- gok iktisatgi bugiin hala yiireklilikle kar§i gikiyor. Bu ko§ulu, hem iicretleri artik-deger olarak tammlayip ters yiiz edebilecek anlamsiz bir ifade, hem de iiretkenligi yalnizca emege yiikleyip, bu arada sermayenin de emek kadar iiretime katildigini inkar eden bir durum olarak goriiyorlar. Giiniimiizde makinayla (kar?i gikari iktisat- gilann sbziinii ettigi sermaye burada makina anlamin- dadir) gali§an emegin makinasiz gali§ana oranla daha iiretken oldugunu ya da emegin iiretkenliginin teknik diizeye bagimli oldugunu hig kimse inkar etmiyor. Ama makinalarm iiretkenligi arttirdigi, iiretim araglari kimin elinde olursa olsun degi?meyecek bir gergektir. Ureti- min bir bolumiinii sermaye sahiplerine maletmek igin ortada bir sebep yoktur. Bazi iktisatgilarin yaptigi gibi; iiretkenlik tarti?masmda iiretimden sennaye sahiplerine pay verilmesinin yanli§hgi buradadir.

Bazi iktisatgilarin ise kar§i gikmak igin ba§ka ne- denleri vardir. Bu artik-tiriiniin b it b51iimii sermaye sa­hiplerine maledilebilir (derler), giinkii sermayelerini kullanma izni vermeseler, soz konusu makinalar ve tek­nik ortaya gikamaz, ya da oncelikle yaratilmasi gereken sermayenin birikmesi igin ‘fedak&rlik’ yapilmasa, sabir- la i'bekleyi§leri’ olmasa, yine iiretime olanak yoktur. Bu gali§ma iktisat teorisi tistiine bir yapit olmadigmdan ko- nuyu burada aynntisiyla tarti§amayiz. Yalmz bu ‘agik- lamanin’ ilk bigiminin (gblde ender bulunan bir kuyu gibi) bir tiirden ihtiyag kar§ilayan kaynak lizerindeki, ondan vergi alma ya da ayncalikli miilkiyetine sahip ol- ma gibi her tiirden tekel hakki durumunda gegerli oldu­gunu bilmekle yetinelim. Agiklamamn ikinci bigimini (yani sermayenin insan gabasimn, «fedak&rligin» ya da

‘bekleyi§’in sonucu yaratildigini) ise, samrim herhangi bir iktisat ekoliiniin pek az teorisyeni, sermaye iizerin- den edinilen kari «iridirim» ya da «artik-deger» ile agik- layan teoriye kar§i ciddi bir cevap olarak one siirebilir. Tarihsel olarak dii§iinecek olursak sermaye bu $ekilde yaratilmiyordu. Ayrica bugiin yatxrimlanndaki paylan yiiziinden aci geken ya da fedakarlikta bulunanlarm pet­rol krallari ve kodomanlan oldugunu kim soyleyebi- lir? insan faaliyetleri ve ili?kilerinden gergekgi olarak soz edildiginde yalmzca uretim siirecinde3 aktif olarak gali?anlar kelimenin tam anlamiyla Uretime katilmi? de- mektir.

Dogal olarak her §eyin burada kisaca sergilendigi gibi agik ve kesin olmadigi bilinmelidir. Miilkiyet sahi­bi olanlar da bazen uretimde aktif bir rol alabilirler (i§in i§letmesi ya da yonetiminde) ve gali§anlar (tek ge- liri maa§ ya da aylik olanlar) da bazi §eylere sahip ola- bilirler (hisse senedi, tahvil, bir ev gibi). Sosyal simf- lar, sosyal kastlardan ayn olarak, kesin ve sabit gizgi- lerle aynlmazlar, kenarlarda birinden digerine atlama egilimindedirler (151k tayfmdaki renk gizgilerinin bir- birine gegi§i gibi).

tJcretliler simfmda pazarlik edebilme giigleri, geli- ?en bir endiistri de avantajli bir konumda bulunmalan ya da gok seyrek rastlanan ozel bir hiinere (siirekli ya da siireksiz) sahip olmalan nedeniyle smifm diger iiye- lerine oranla ayncalikli durumu olanlar bulunabilir. Di­ger yandan biiyiik kapitalistlerin yam sira kiigiik kapi- talistler de olabilir ve bunlarm gikarlari bazi durumlar-

3) O re tim o lgusunu g aye t ak ilci b ir geni? gorugliiliikle, yaln iz- cti n esne le rin yap im i o la rak degil am a b u n la rm y e r degigtirm e igi, ^ e rek tig in d e d ep o lan m a la n y a da d iizen lenm e ve o rg iitlen - m e diizeyi o la rak da yo ru m lam ak gerek ir.

da, ve bir olgiide, a§agida agiklayacagimiz nedenlerden ottirii buyiik kapitalistlerle gati?abilir. Ne kapitalist ne de iicretli-i§gi simfina girebilen, degi?ken orta tabaka di- ye kotii ama yerinde bir isimle nitelenen bir grup da vardir.4 Daha once belirttigimiz i§veren-i?gi tipi iginden bile hala ya?ayanlar vardir. tngiliz 'niifus sayimi verili- rine gore «kendi hesabma gali§an i$giler» adini alan bu grup niifusun % 5’ini olu§turmaktadir. Avrupa’nm di- ger kapitalist ulkelerinde ve Amerika’da bu simfin yiiz- desi daha da fazladir.

Bir sistemin agirlikli olarak ki?isel miilkiyet ve ozel te?ebbiise dayandigini soylemek, burada miilkiyet haklarinm sinirsiz ve kisitlamasiz oldugu anlamma gel- mez. Miilkiyet haklari degi$en oranlarda kanunlara ve mali politikanm taleplerine bagimhdir. Ozel te?ebbiis de degi?en oranlarda devlet kontroliindedir (sistemde bii- tiin olarak tutarlilik ve sabitlik saglanmasi anlammda). Biraz once soziinii ettigimiz genel ozelliklerinin di?inda degi?ik zamanlarda, geli§mesinin degi?ik evrelerinde, ge- ?itli iilkelerde kapitalizmin i?leyi?inin onemli degi?iklik- ler gosterdigi goriilur. Bu nedenle kapitalizmi devletin iktisadi hayat uzerinde higbir etkisinin olmadigi bir sis- tem olarak tanimlamak yanli? olur. Turn devletler, de- gi?ik yollardan ve degi?en oranlarda iktisadi hayat iize- rinde denetim kurmaga gali§ir. Kapitalizmde bu dene- timlerin gok ileri dereceye vardigi durumlara pek rast- lanmaz; ama modem sava?m ortaya gikardigi durumlar- da ya da sistemin 30’lardakine benzer bunalim gegirdi- gi devrelerde siki denetim kurulmu?tur (toplumun tii- miinun gikarlanyla tek tek bireylerin ya da toplumun

4) A n d rew G ran t y ak in la rd a yaym lad ig i «Sosyalizm ve O rta S im flar* k itab in d a b u n la rin , n iifu sun % 17 - 18’in i o lug tu rdugu- nu belirtm ig tir.

degi§ik kesimlerinin gikarlanmn Qati§abilecegi dUrum- lar unutulmamalidir). Daha sonra gorecegimiz gibi, ka- pitalist sistemde devlet elinde olan sektorler de buluna- bilir (devletle?tirilmi$ endiistri alanlari gibi). Devletle?- tirilmi? endiistri alanlari sistemin Qali?masim bir dere- ceye kadar etkilese de, bunlann varhklan kapitalizmin asil karakterini degi§tirmez.

Bu ozellikleri gozoniine aldigimizda, kapitalizmin asil ozellikleri ile ilgili yaptigimiz tamm gegerliligini ko- ruyacakmidir? Kapitalizmi, toplumu miilkiyet sahipleri ve mulksiizler §eklinde 'kutupla§maya' iten, sermaye mlilkiyetinin bazilannm elinde yogunla§masi sistemi olarak tammladik. Kapitalistler goreceli olarak daha kii- Qiik bir simf olu$tururken, i§giler (Ingiltere gibi bir iil- kede) niifusun gogunlugunu olu$turur. Kapitalizni ile il­gili tammimizm gegerliligini korudugu, gelir ve miilkiyet dagilimmi gosteren istatistikler gozden gegirildiginde agikga anla?ilacaktir, samnm. Miilkiyet dagiliminin sa- yilanni vermek gelir dagilimmm sayilanm vermekten daha zordur.

ingiltere’de en fazla bilinen ve en 50k yararlanilan miilkiyet dagilimi istatistigi Daniel ve Campion tarafm- dan 2. Diihya Sava$i oncesi yapilan ve 1936’da «Milli Sermayenin Dagilimi» adiyla yayimlanan istatistiktir. Bu kaynak iki sava? arasinda sermayenin yansindan faz- lasinin niifusun (25 ya§ ve daha yukansi) % l ’inin elin­de oldugunu gosterir. Sermayenin % 80 kadan ise, nii- fusun % 5-6 ’simn elinde toplanmi$ti. Gergekten de bu yogunla?manin ta kendisidir!

Aym konuda sava? sonrasi donemi igin yapilan da­ha yeni bir ara?tirma a§agida verilmi§tir. Bu ara$tirma da 1946-47 yillannda sermayenin yarisimn hala 25 ve

yukarisi ya?taki niifusun % l'inin elinde oldugunu ve sermayenin % 80’inin niifusun % 10’una ait oldugunu gosterir. Diger tarafta ise miilkiyetleri olsa da 100 pound’un altinda, ortalama 60 pound kazanan, niifusun iigte ikisini olu§turan kitle vardir. Simfli toplumlanri varligim yadsiyanlar tarafmdan siirekli reklam edilen bu kiigiik miilk sahibi ya da - tasarrufgulardan olu§an kitlede, miilkiyetlerinden gelebilecek bir gelirle geginen- lerin sayisi gok azdir. Bu kitlenin tumiiniin sermayesi, ingiltere’nin genelinde 1 / 12’den daha az b ir oran tuiar.

1946 - 47’de Ingiltere ve Galler’deki sermaye grup- larinin ve sermaye miktarlarmm dagilim tablosu®:

S erm aye buyiik liigune 25 ve ustii ya? G ru p igindeki ser-gore g r u p la r : n iifus if in d ek i m a y ed a rla rin serm a-

y iiz d e le r i: y e le rin in top lam ser­m aye if in d e k i yiiz-

desi

1 0 0 pound ve a§agisi 60.62 4.161 0 0 p ’ta n 1 . 0 0 0 p ’a k ad a r 27.79 10.991.000 p ’ta n 5.000 p ’a k ad a r 8.87 21.595.000 p ’ta n 10.000 p ’a k ad a r 1.38 11.3510.000 p ’ta n 25.000 p ’a k ad a r 0.90 16.4325.000 p ’ta n 100.000 p ’a kad a r 0.38 19.181 0 0 . 0 0 0 p ’u n iizerinde 0.06 16.80

TO PLA M 1 0 0 . 0 0 1 0 0 . 0 0

Gelir saglamamn tek yolu miilk sahibi olmak olma- digmdan gelir dagxlimindaki e§itsizligin sermayeye oran- la daha iyimser bir tablo gizecegi tahmin edilebilir. Bu­

5) K ath leen Langley, O xford "Oniversitesi Is ta tis tik Enstitusii B iilteni, A ralik 1950 sayisi, sayfa 353, § iib a t 1 9 5 J sayisi, sayfa 44.

na ragmen, 50’li yillann ortalarindaki rakamlarin gos- terdigi gibi gelir dagilimindaki e§itsizlik oldukga belir- gin. Rakamlar, tiim ki§isel gelirin 1/5’inin gelir sahiple- rinin 1 / 20’sine, 1 / 10’unun ise 1 / 100’tine du§tiigunti gos- teriyor.

Ki§isel Gelir Datjilimi, 1954*:

Tiim gelirin y iiz- H er g ru b u n geli-Y illik ge lir m ik t a r i : desine gore gelir r in in top lam gelir

s a y is i : ig indeki yiizdesi :

10.000'ptan y u k a n s i 0.05 1.62.000 ile 10.000 p. arasi 1.15 8.42.000 ile 1.000 p. arasi 3.50 9.91.000 ile 500 p. a rasi 29.00 41.0500 p o u n d ’u n a§agisi 66.00 38.7

Gergekte bu tablo ki§isel gelir tizerine kuruldugun- dan, §irketlere (yani topluca kapitalistlere) tahakkuk eden ama pay olarak bireylere boliinmeyen karlari iger- mediginden degersiz sayilabilir. Ki§isel gelirlere eger dagilimi yapilmadan karlari da eklersek daha degi§ik bir tablo elde ederiz. 1947 yilinm sayilanni gosteren tab­lo (bu konuda daha sonraki yillarda yapilan bir ince- leme yoktur) gostermektedir ki toplam gelirin 1/5’i ge- lirlerin yalnizca % l'ine gitmektedir. Diger yandan ge­lir sahiplerinin du§uk gelir elde eden yansi toplam ge­lirin yalnizca 1/4’Unti almaktadir.

6 ) G. D. H. Cole’u n « tn g ilte re ’n in S a v a ; S on rasi D urum u* k i- ta b in in 223. sayfasindak i ra k a m la ra d ay a n ila ra k verilm i§tir.

1947’de dagilan ki?isel gelirin ve dagilmami? k&rla- n n birle§tirilmi§ yiizdeleri7:

Yiiksekgelirlilerin % l 'i vergisiz olarak toplam gelirin % 19'unu alm aktadir.

» % 2,5'u »» % 5’i »» % 10'11 i» % 25'i »» % 50’si •

Diifiikgelirlilerin % 50’si » » » » % 25’ini

% 25’ini % 31’ini % 40'ini % 57’sini % 75’ini

Hem sermaye hem de toplam gelir konusunda son yillarda a?iri e§itsizlikleri hafifge azaltici yonde degi- §iklikler olmu§tur. Ama degi$ikliklere kar§m, az elde toplanma ve ‘kutupla§mahin’ genel tablosu varligim ko- ruyor. Zaten Mrs. Langley’in yaptigi ara§tirmadan aldi- gimiz rakamlara gore 1946-47’de Ingiltere ve Galler’de 25 ve yukan ya§taki mtilk sahiplerinin tistteki % l ’i top­lam gelirin % 50’sine sahipti. Bu oran 1924 - 30 arasi yil- lar igin toplam gelirin % 60’i, 1. Dilnya Sava§i oncesi donem igin % 70’idir. Mr. Dudley Seers’m ki?isel gelire dagitilmami$ k&n ekleyerek yaptigi hesaplarda 2. DUn- ya Sava?i oncesi ve sonrasi durum degi?ikligi pek belir- gin degil: 1947’de en list % l'in payi % 19, 1938’deki paylari % 20 imi?. Yine Ust % 5’in sava? sonrasi % 31

7) D udley Seers, O xford O n iversitesi Is ta tis tik E nstitu sii B iil- ten i, Eyliil 1949 sayisi, say fa 262. B u is ta tis tik te , dogal o la rak , dag itilm am ig k&rin, o r ta k la r a ra sin d a dagitilm ig g e lirle rle aym Sekilde boliigturulm iig o ldugu v arsay ilm ak tad ir. D agilm am ig kft- r in gelire ek lenm esinde §u ozelligi gozoniinde b u lu n d u rm a k ge- re k ir : E nflasyon d ev rin d e b u k&rin b ir k ism i ‘y e te rs iz ’ am o r- tism an p ay in a k a tk id a bu lu n m asi igin rez e rv o la ra k k u lla m la - b ilir A m ortism an p ay i g irk e tin k u ru lug zam an indak i m’a l h a r - c a m a la n iizerinden h esap lam r.

olan payi sava§ 5ncesinde % 35 imi§. Bu konuya daha sonra yine donecegiz.

Kapitalizmin temel ozellikleri iistline sozlerimizi bi- tirmeden 6nce, belirtilmesi gereken bir nokta daha var. Kapitalistler tek tek ya da firma olarak istediklerini yapmakta (belli smirlar iginde) serbesttirler. Istedikle­rini uretebilirler, sermayelerini istedikleri yerde ve iste- dikleri §ekilde yatirabilirler. Bu 8zelligiyle kapitalizm plansiz bir sistemdir. «tfretim anar§isi» dendiginde soy- lenmek istenen bu durumdur. Uretim anar§isi terimi sistemin keyfince ve dlizensiz i§ledigini belirtmekten gok, merkezi bir yonlendirme olmadan ilerledigi anla- mina gelir. Uretimin giderek toplumsalla§an ozelligi ile bireysel miilkiyet arasinda biiyiiyen geli§kiden soz eder- ken Engels bu noktaya deginiyordu. Eger kapitalizm her §irketin ya da her i§verenin en Ust dUzeyde k&r etmek amaciyla istedigini yapmasma izin veren «anar§i» duru- mundaysa, sistem olarak i?levinin ne olduguna bir agik- lama getirilmelidir.

Bu durumun agiklamasi, boyle bir sistemin diizen- leyici mekanizmasi olan piyasa ve piyasadaki fiyat ha- reketleridir. Her i§veren neyi, ne kadar iiretecegine, ne- reye yatinm yapacagina, ne kadar i§gi gali§tiracagina, ne kadar hammadde stoku yapacagina kendini ilgilendiren alandaki piyasa fiyatlannm -maliyeti olu§turan girdi- nin ge§itli unsurlarimn ve uriiniin fiyati- i§igmda ka- rar verir (piyasadaki tahminler bile fiyatlann degi§imi- ne neden olur). Bu bireysel davram§lann biitiinti fiyat- lar iizerinde etkili olur ve boylece ortaya fiyat degi§im- leri gikar. Fiyat degi§imleri sonucu her bir §irket faali- yetlerini «yeniden dtizenlemeye» gider. Bu degi§imler ay- rx ayn ve «kiigiik birimler halinde» almmi§ jriizlerce ka- rar, aralannda «dengeye» vanncaya (ya da buna yakla- §mcaya) kadar stirer. Tabii boyle bir dengenin sagla-

namadigi ve fiyatlann siirekli dalgalanma gosterdigi du- rumlar da vardir. i§te bu nedenle sonug, tek bir bire- yin ya da bir grup insamn bilingli olarak istedigi gibi olmaz. Kapitalist piyasada olanlar pazar egilimine bagh olarak geli§ir. Bu anlamda kapitalist sistem «insan ira- desinden bagimsiz» olarak, «nesnel giigler»ce ya da «de- ger yasasi» ile yonetilir diyebiliriz. Bunu soylemek ba- zilarmin ileri stirdtigii gibi §a§irtmaca yapmak degildir.

Kapitalizmin pazar sistemi ile gali§an bir diizen ol- masmdan, burada yalniz ikisini ele almakla yetinecegi- miz, sonuglar gikar. tlk olarak pazar dtizeni oldukga ge- ni§ ve a§m fiyat dalgalanmalan gosterir. Bazi durum- larda daha once soyledigimiz gibi bir «denge» noktasm- da birle§meye egilim gosterir, ama bazi durumlarrt i da siirekli degi§ken ve gittikge artan bir ozellik gc sterir. Bu fiyat dalgalanmalan ve bunUn yamsira xirjedim ve istihdamdaki dalgalanmalar gerek insani, gerekse ikti­sadi agidan maliyet ve israf anlaminda agir bir kayiba yol agarlar. Boyle dalgalanmalar belli bazi mallar iize- rinde, onlarin pazarlarmda olabilir. Belli bazi endiist- rileri ve bolgeleri etkileyebilir. Ama aym zamanda kapi­talizmin tarihinin belirgin ozelligini te§kil eden, toplam tiretim, yatirim ve istihdamdaki siirekli tekrarlanan bu- nalimlar ya da periyodik dalgalanmalarla ornekleyebile- cegimiz gibi, sistemin butiiniinti kapsayacak bir gapta da gergekle§ebilir. Bu konuya 5. boliimde tekrar done- cegiz. Birey olarak kapitaliste ya da §irketlere en iist diizeyde k&r saglarken toplumun btiyiik bir kesiminin gikarlariyla geli§kiye du§en bu durumlarda, ki bu du- rumlann sayisi oldukga kabanktir, kapitalistler koru- nurken toplumun geri kalan kismi gozden kagar. Bu- nun sonucu ticret kar§iligi sistemin turn i§ini gSren yi- ginlann refahi bir kenara itilir. Kapitalizm pazar dtize- niyle gali§an bir sistem oldugundan, onemli olan neyin

iiretilecegine karar veren ve biiyiik lokmayi kapan §i§- kin ciizdanlann guciidur.

Biitiin bu soylediklerimizden, kapitalizmin bir piya- sa-sistemi bigimi, ya da Marks’m ifade ettigi gibi meta- iiretimi sistemi oldugu ortaya gikar. Marks «meta» soz- ciigiiyle tireten tarafmdan dogrudan kullamlmayan pa- zarda degi?-toku? amaciyla tiretilen mallari belirtmek- tedir. Yukarda soylediklerimizden piyasa-sisteminin ya da meta-iiretimi sisteminin tek bigiminin kapitalizm ol­dugu samlmamalidir. Tarihte kapitalist olmadan da (hig degilse kismen) meta-iiretimine ve degi§-toku?a dayali olan ilkel toplumlar vardi (buna ornek olarak tiretim araglarma tireticinin sahip oldugu «kiigiik meta iireti- mi bigimi»ni gosterebiliriz). Sosyalist bir iktisat da piya- sadan yararlanabilir, temelde planli bir ekonomi oldu- gundan onun tarafmdan yonetilmese bile, meta-iiretimi sisteminin yasalanndan etkilenebilir. Lenin, «kapitalizm emek:giiciinun kendisinin meta haline geldigi geli?mesi- nin en yiiksek diizeyindeki meta-tiretim sistemidir» de- diginde aradaki ayrimi gayet kisa ve oz olarak koy- mu§tur.

2. KAPITALIZM NASIL OLUSTU?

K apitalizmin yam sira, bir yonetici simfm gali§an ure- ticilerin artik-emegi ya da artik iiriintiyle gegindi-

gi, ba§ka simfli toplum bigimleri de v ard ir: Ozellikle kolelik ve serf sistemi. Profesyonel iktisatgilarin arasm- dan, kole sahiplerinin kolelerinin asgari ihtiyaglarim kar§iladiktan sonra geriye kalan artik-emege el koyduk- larmi ya da ortagagdaki serf sahibinin, serflerin iirettik- lerine ve emek-zamanlarina el koyarak, onlari somiirdu- gii ko§ullara (ahlaki yargi di?mda) onemli bir iktisadi anlam verilebilecegini inkar edecek birinin gikacagim pek sanmiyorum. Aslinda boyle bir nitelendirmeye git- meden, insan bu tiir sistemlerin iktisadi oziinti nasil ta- nimlar anliyamiyorum. Yine aym iktisatgilarin gogu, i§- ginin artik-emegini patronuna vermek igin higbir yasal zorunluluk altmda olmadigmi, i§gilerin iizerindeki zo- runlulugun daha once gordiigumtiz gibi yalnizca iktisa­di bir nedeni oldugunu ileri siiriip, yukardakine benzer bir degerlendirmenin kapitalizm igin yapilabilecegini de cesaretle inkar ederler.

Kendinden onceki simfli toplum (ortagag feodaliz- mi) bigiminden kapitalizmin geli§mesi siireci ye onceki iiretim tarzmdaki serf emeginin, ticretli emege donti§- mesi siireci hem uzun hem de karma§iktir. Donii§umun kesin tarzi ve a^amalan, burada degerlendirmesine gir- meyecegimiz ge§itli tarti§malara konu olmu§tur. Donii-

§Umun gizgisi kesin gizilmi§ degildir. Bu donemlerde si- nif yapismda ve devlet politikasinda onemli siyasal de- gi?iklikler olmu?tur. Degi§ik iilkelerde «yukaridan» (ya- ni toprak sahibi aristokrasinin bir boliimiiyle i§birligi yapan biiyiik tiiccarlarm) yapilan ekonomik ve politik devrim ile kiigiik tiretici saflanndan gelen kiigiik ka- pitalistlerin liderliginde (feodal somiiriiye kar§i ayakla- narak) «a§agidan» yapilan devrimin, feodalizmin gokii- §iinde oynadiklan gorece roller uzun uzun tarti§ilmi§- tir (ornegin Prusya ve Japonya gibi iilkelerle Ingiltere’- nin izledigi wklasik gegi§ bigimiw arasmdaki zitlik).1 Feo­dal toplumun erimesine neden olan ana giig ne olursa olsun, bu gegi$te iki temel a§ama belirlenebilir.

Bu a§amalardan birincisinde kiigiik Uretici kendini feodal yukiimluliiklerden kismen ya da tamamiyle kur- tardi. ikincisinde tiretim araglan iizerindeki miilkiyetin- den ayrilmak zorunda kaldi (kiigiik arazi pargasmdan, hayvanlanndan, ziraat ya da zanaat aletlerinden) ve ge- ginmek igin emegini iicret kar§iligi satmak zorunda bi- rakildi. Bu siireg, Marks’m «ilk birikim» (ya da «ba§- langig birikimi») diye adlandirdigi, proletaryanm olu§- tugu siiregtir. Ister dogrudan el koyma bigiminde (in- giltere tarihindeki gibi arazinin ozel miilkiyete donU§tu- riilmesi ve koylii rengberlerin i§ledikleri topraklardan siirulmesi> ya da yoksulluk ve borglar yiiziinden borca kar§i el koyma bigiminde olsun, isterse (bazi bolgelerde oldugu gibi) elveri§li topraklar iizerinde yeterinden faz- la niifus arti§i bigiminde olsun, gegi§in ozii degi§mez.

1) B u ta rtigm a ile ilg ili daha fazla bilgi is tey en le r P au l Sweezy, M. Dobb, H. T akahash i, R odney H ilton , C h ris to p h er H ill’in k a - tild ig i cF eodalizm den K ap ita li?m e Gegi§» k o n u lu sem pozyom un Science an d S ociety isim li N ew Y ork derg isinde y ay in lan an kop - yas ina bag v u rab ilir le r (T iirk iye bask isi, M etis. Y ay. 1984).

Bu bigimlerin ilk ikisinde proletaryamn ortaya gi- ki§i, birinci bolumde konu§tugumuz miilkiyetin azinligin elinde toplanmasi olgusunun oteki yuziidiir. Her iki grup da ortak bir siirecin pargalarmi olu§turur. Bu ge- li?menin can alici noktasi kiigiik iireticiler toplulugu- nun sosyal ve iktisadi anlamda pargalanmasidir. Feodal otoritelere olan bagimliliklanndan kurtulu?lan, koy pa- zanndan daha geni? bir pazar igin iiretimin artmasi ve sonug olarak para ile ali§veri?in geli?mesi pargalanma- lanm kolayla§tirmi?tir. Bu pargalanma hareketi, bir yandan zengin koyltilerin iist tabakasimn tarla iistiine tarla alarak, kiigiik bir. sermaye biriktirip bu parayi ti- carette ve tefecilikte kullanmalarmi saglarken, diger yandan yoksulluk ve borglanma ytiziinden daha zen­gin bir kom§usu igin gali^mak, arazilerini rehine ver- mek ve sonunda elinden gikarmak durumunda kalan daha da fakirle§mi§ bir alt tabaka yaratmi?tir.

Kapitalizmin yiikseli$inde doniim noktasi, mekanik giicii (once su, sonra buhar giicii) iiretime ko?an bir dizi teknik yeniligin, iiretim siirecini, ev ya da zanaat atolyesinden fabrikaya aktardigi, bir ya da bir grup insamn elle gali?tirilan alet ve makinalarla yaptigi iire- tim yerine ilk once diizinelerce daha sonralan yiizler- ce i?ginin ekip gali§masma d6nii$tiirdugu, «endiistri devrimiw denilen a§amadir. Gttntimiiz Amerikan yazar- lanm n giincel benzetmeler bulup, devrim sozciigiinii ha- raretle reddederek endUstrile§menin «kalki§» noktasi olarak nitelendirdikleri ve ardmdan sermaye birikimi ve iktisadi geli?menin kendi momeritlerine ula§tiklan canalici degi?im, i$te bu doniim noktasma tekabiil eder.

Bu doniim noktasi yalnizca teknik geli?menin so- nucunda ortaya gikamazdi. Kapitalist onciilerin (bunlar ba§langigta genellikle kiigiik sermayesi olan ki§ilerdir),

bu yenilikleri benimsemeye, onlari iiretim ve piyasanin amaglarma gore uyarlamaya hazir olu§lan digerlerinin de bunlan yaymakta tereddiit gostermemeleri 50k da­ha gerilere uzanan bir seri geli§menin olgunla?masi so- nucu olmu§tur. On ko§ullardan bir tanesi, sermayeleri 50k kiigiik olgekte de olsa, bunlan ticaret ve endiistride kullanan bir sinifin varligiydi. Ba§ka bir tanesi de kre- di verebilecek ve di§a agilabilecek oldukga fazla miktar- da tiiccar sermayesinin birikmesiydi. Ustelik ticaret yol- lan ve ileti§im araglannin geli§mesinin yarn sira olu§- mu§ pazarlar da gerekiyordu. Hepsinin otesinde (olduk­ga ucuz demesek de )kullamma hazir, hareketli b ir emek arzinin varligi zorunluydu.

Kapitalist iiretim ili§kileri -ucretli emegin serma­ye ile olan ili§kisini kastediyonim- gergekte endiistri devriminden iki yiizyildan fazla bir zaman once olgun- la§maya ba§lami§ti. Daha 16. yy'da bazi endiistri kol- larinda fabrika olgiisiine yakla?an iiretim miktarina im- k&n saglayan teknik geli§meler olmu?tur. Geli§tirilmi§ pompalar daha derinlerde maden kazilarina olanak sag- liyor, boylece madencilik giri§imlerine oldukga onemli miktarlarda sermayeyle yatirim yapiliyordu (yine de bu- giinkii anlaminda bUyiik miktarlarda degil). Tuz elde etmedfe, k&git yapiminda, ?eker rafinesinde uygulanan yeni yontemler, barutun bulunu?u, ilkel fmnlarda de- mir ve bakm eritme, tel yapimi alanlannda yeni yon­temler toplu iiretime yol agti ve binlerce pounda varan sermayelerle yapilan yatinm lann temelini hazirladi. Kralige 1. Elizabeth devrinin sonlannda su giiciine da- yanan barut ve kagit fabrikalan, geni§ gapli bakir i§leni- ?i ve tel yapimi ortaya gikmi?ti. Tekstil endUstrisinde gok daha onceleri ortaya gikan girpici dibekleri de bir yana. Yani daha kapitalizmin $afak vaktinde, onun he- niiz temelde feodal olan, bir toplumun «kabugu iginde»

geli§mekte oldugu donemde bile, iiretim giiglerinde onemli degi§iklikler vardi.

Ama yine de bu ornekler, genellikle emek yetersiz- ligiyle sakatlanan (zaman zaman ozellikle madencilikte hukumliilerin kullamlmasmda oldugu gibi baski ya da zor altmda emege dayanan), toprak sahiplerince ya da biiyiik tiiccarlarca yuriitiilen ve bazen de hukumdarin (saraym istedigi etkiyi yaratmak igin verdigi) tekel hak- larina dayanan istisna orneklerdir. Ozellikle tekstilde en gok kullamlan iiretim bigimi, temelde el zanaatlariydi. Bunun sonucu olarak iiretim, kiigiik i§liklerde ya da h&- 1& tanm la geginip ek bir i§ olarak el zanaatim, segen kiigiik toprak sahibi aiilelerin evlerinde yiirutiiluyordu. Hammaddeyi saglayabilmek ve piyasayi (ve bazan da iirtinu) diizenlemek igin dogal olarak sermaye gerekliy- di. Bu para tticcar (daha sonra tticcar-imalatgi ismini alacaktir) tarafmdan saglamrdi. Tiiccar, i§i koylerde ya da ticaret merkezi kasabalarin civarinda ya?ayan zanaat- k^rlara dagitir, iiretimin ge?itli evrelerindeki i§boliimu- nii (egirme, dokuma, uruniirt son halini almasi gibi) ayarlar, tamamlanmi? iiriiniin sati?ini diizenlerdi. Kapi­talizmin endiistri devrimi oncesi a§amasindaki bu gok ozgiin iiretim bigimini betimlemek igin «aile ya da ev endiistrisi» veya «di?ariya i§ verme» (sipari§ iizerine iiretim) terimleri kullamlmi?tir. Marks bu devre igin, endiistri devriminin daha sonra getirdigi «machinofac- ture» terimiyle kar§ila§tirmak iizere «manufacture» te- rimini kullanmi§tir.2

O zaman bu iiretim bigiminde niye kapitalizmin bir a?amasi olarak soz ediyoruz? Bu siralarda i?giler daha

2) M anufac tu re : L atince m an u : El, f a c tu r e : O re tm ek an la - m m dad ir. Y ani m an u fac tu re elle y ap ilan iire tim , m ach inofac- tu re ise m ak inay la y ap ilan iire tim dem ek tir. (c.n.)

proleterle?melerdi: Yani heniiz iiretim araglarmdarv hattfi birgok durumlarda sahip olduklari arazi pargala- nndan bile kopanlmami§lardi. Uretim merkezi degil da- gimkti, belli bir yogunla^ma olmami§ti. Sermaye sahip- leri genellikle tiretimi dogrudan denetleyemeyen ve tek ba§ina (ya da ailesiyle) emek veren ve (giderek azal- makta da olsa) onemli olgiide bagimsxzliga sahip imalat- gi zanaatk&rlann uzerinde kendi disiplinini kabul etti- rememi? tiiccarlardi.

Bu ko?ullarda ya?anilan durumun gegi? ozelligi gos- terdigi ve sermaye ile iicretli emek ili§kilerinin heniiz olgunla§mami? oldugu dogru olsa bile, iicretli emek ni- teleyici ozelligini almaya ba§lami§ti bile. Bu di?anya-i? verme (sipari? iizerine iiretim) sisteminde, i?gi-i?veren ili?kisi agikga goriilebilir. Evlerde i§leri yapan zanaat- k&rlarm iiriinlerinden aldiklan para da giderek, parga- ba?i odenen iicrete benzeme egilimi gostermi§tir. ima- latgi zanaatk&rlarin bagimsizliklarmi ve iiretim aletle- rini ellerinde bulundurmalah sadece lafta kalmaga ba?- ladi. Yukanda belirttigimiz kiigiik iiretim tarzi igindeki «goziilme» siireci, evlerinde gali§an zanaatk&r tabakasi- m da etkiliyordu. Iktisadi giigliige dii?en gogu zanaatkar bagimsizligim yitirip yarx-proleter hale geldi. Daha zen- gin olanlari sermaye biriptirip yoksul kom§ulanna i?- veren oldular; boylece giderek endiistriyi diizenleyen, fi- nanse edenler (ve yeniliklere onciiliik edenler) temelde tiiccarlar degil, iiretici saflanndan kapitalistlige ytikse- len bu ki§iler olmaya ba§ladi. Daha karma?ik bir orgii tezgahin icad edilmesini izleyerek 17. yy’m ikinci yari- sinda (siradan biri igin almamayacak bu tezgah evle­rinde i? yapan zanaatkSrlara kiralandi. Bu amagla b ir ?irket bile kuruldu. 18. yy’da tezgah kiralanndaki a?i- n arti?larla zanaatkSrlarxn somiiriildiigU yakinmalan duyulmaga ba§landi. Buna benzer bir durum kuma? do-

kuma alamnda da goriildu. Ya borg yiizlinden el konul- masi ya da zanaatkarlar kendilerine bir tane alamayacak kadar yoksul olduklarindan dokuma tezgahlari «i§vere- nin» elinde idi. Ce§itli metal kollannda (givi ve alet ya- pimi kollari dahil) bazi kapitalistler evlerinde uretmek iizere i§ verecekleri yer de, zanaatkarlan kendi gatilan altmda topladilar. 18. yy’da demir tiretimi belirli yer- lerde toplanmaga ba§lami§ti. Toprak mtilkiyeti ve gift- gilikte tarim alamnda aym egilim goriildu.5

18. yy'in sonunda ve 19. yy’da daha gok yaygmla§an teknik yeniliklerle, iki ytizyili gegen bir stiredir devam eden siireg hizlandi ve bir adim daha ileri goturuldii. Da­ha once olanlarla kar§ila§tinlinca geli§melerin temposu oldukga hizliydi. Yine de uretimin yogunla§masi ve dof- rudan i§veren-sermaye/ucretli-emek ili?kisinin ba§lama- siyla fabrika endustrisine donu§umlin hizini fazla abart- mamak gerekiyor. D6nii§um oldukga ini§li giki§liydi ve «manufacture» (elle iiretim) doneminin izleri 19. yy’in ikinci yansma kadar goriildu. Ama 19. yy’m ortalannda iiretim siirecinin bildigimiz modem kapitalist fabrika ti­pi tngiltere endiistrisine egemen olmaya ve genelle§me- ye ba§ladi. Hizla biiyiiyen proletarya sinifim kismen top- ragin ozel miAlkiyete gegmesi ve koy zanatlanmn yok ol- masi nedeniyle kirsal kesimden gelen ntifus, kismen de18. yy’m son geyreginde hizla artan, 19. yy’in sonunda ge- rileyen ntifustaki dogal arti§ olu?turdu. Bu sinif geni§- leyen endiistriye emek giicii, siirekli biriken sermayeye de bir yatmm alam sagladi.

3) Bu donem deki geli§m elerin ay rin tis i igin, y azarin «K ap ita-lizm in Geli§mesi U zerine lncelem eler» k itab in in 1. ve 4. b o liim -le rin e bak ilab ilir .

3. REKABET VE TEKELCILtK

I* lk adimlar atildiktan sonra, endiistriden saglanan karlann biriktirilip tekrar yatinm yapilmasiyla, ka-

pital birikimi siireci hizla geli§me imkam buldu. Kapi- tal birikimi ve yatinmlara paralel olarak teknikte de sii­rekli geli§meler oldu. Bu anlamda, iiretim yontemlerin- deki siirekli degi§imlerle, en hareketli devrinde kapita- lizm tarihteki iiretim tarzlanndan 50k daha ile.ici bir nitelik ta?iyordu. Ama en geli§tigi donemlerde bile ka- pitalizmin ula§tigi biiyume orani son yillarda sosyalist sektordeki planli yapimn ula§tigi oranla kar§ila§tinldi- ginda gok algakgoniillii kalir. 19. yy’m biiyiik boliimii bo- yunca tek tek firmalar 50k kiigiik ve gok sayida oldu- gundan (gogunlukla aile §irketi ya da ortaklik bigimin- deydiler) kapitalizm tam bir rekabet sistemi goriinii- miirideydi. Bu firmalann higbirinin, kendi pazan iizerin- de g5zle goriiliir bir etkinligi yoktu. Aralarmdaki fiyat anla§malan, yerel pazarlarda hig bulunmamamn yanisi- ra bugiinkii anlaminda yaygin degildi. Sloganlan serbest ticaret ve serbest rekabetti. Her i§adami biliyordu ki sii­rekli iininiinii ucuzlatacak yollar bulmazsa rakipleri ta- rafmdan piyasamn di§ina atilirdi. Ba§armm anahtari ye- nilikler olmu§tu. Sermaye, yeniliklere para saglamak amaciyla biriktiriliyordu. Aym zamanda teknikteki ye- nilikler de sermaye igin yeni alanlar ve yollar sagliyor- du. Hem de iicretli emek arzi, kapitalin birikimine ayak uyduramazken bile.

Sermaye 19. yy’da niifus arti§ oranindaki hizi geri- de birakacak kadar hizli birikmi§se, o zaman emek ar- zi uzerindeki rekabet, kar getiren ve artik-deger yaratan bir sistem olan kapitalizmi zedeleyecek olglide iicret (emek guciinun fiyati).arti§ma neden olmadi mi diye so- rulabilir. Bu soru 19. yy. kapitalistlerinin ve onlarin ik­tisadi dani§manlarimn kafasinda belirmi? bir soruydu ve onlari epey kaygilandirdl. Gergekle§meyen bu egili- min kapitalizmin temel geli§kisi oldugu soylenebilir. Marks bu durum iizerinde oldukga fazla durmu§tur. Bu egilimin higbir zaman pratige gegmemesinin nedenini, i§sizler ordusunun endiistri igin bir rezerv olu§turmasi- na ve emegin payini azaltmaya dogru giden teknik ge- li§melerin gali?anlari bile siirekli digerlerinin yerini dol- durmaya itmesine baglami§tir, Gergekte bu egilimin olu§ma bigimi kendi kar§itini iiretir : Sermaye birikimi emek giiciiniin, dogal arti§ini gegerken, i§giicli rezervini tiiketti ve ucretleri artik-deger pahasina yiikseltti. Buna kar§ilik teknik geli§meler aym miktarda uriinun ya da daha fazlasimn daha az emekle iiretilmesine olanak sag- ladi. Endiistriyel i§ giicii rezervi otomatik olarak tek- rar §i§meye ba§ladi. Boylece emek artik-arz durumunda- ki bir meta olma, ozelligini kazandi. t?sizlik ya da iste- digi i§te gali§mama, sistemin miizmin hastaligi durumu- na geldi. Kapitalizmin gegen boltimde bahsettigimiz ilk a?amasmda bir yedekler ordusu kapitalin ilk birikim sii- recinde yaratilmi§ti. Tam olgunla§tigi devirde ise siirek­li geli§en teknik ilerlemelerle bu durum korundu. Sis­temin ihtiyag duydugu bu durumun siirebilmesi igin tek­nik ilerlemelere ozellikle dikkat edildi..

Hizla artan sermaye birikimi ve buna paralel olarak geli§en teknik degi§imlerle, daha once defalarca tekrar- ladigimiz iiretimde yogunla§ma siireci bir adim daha ile-. ri goturuldii. Bu, iki duzeyde olu§an bir yogunla§ma idi.

Ilk olarak uretim-birimi diizeyinde yogunla§ma oldu. Gittikge karma§ikla§an makina teknigi ve beraberinde getirdigi karma§ik i§ boliimii, fabrika iginde farkli iire- tim sureglerinin ve a?amalarimn ayn§masxyla, daha bii- yiik iiretim birimleri ihtiyaci dogdu. llkel demir imalat- haneleri yerine modern maden eritme finnlari ve komp- le maden eritme tezgahlari, k5miir ocaklari, gelik ve hadde fabrikalari; i§ aletleri yapan atolyeler yerine mo­dern agir makinalar yapan fabrikalar olu§tu. §imdi iire- time ba§lamak igin birkag bin yerine yuz binler hatta milyonluk sermayeler gerekiyordu. Ayrica kiigiik kapita- listlerin bagimsizhk alani daralma egilimi gosterdi. Ikin- ci olarak §irket ve ortakhklar diizeyinde yogunla§ma ve merkezile§me goriildii. ?ahsi mlilkiyetlerde sermaye da­ha fazla yogunla§ma egilimi gosterdi, ayn ayn sermaye­ler (Amerika’da kendilerine verilen isimle) modern ano- nim §irketler ya da ticari ortakliklar olu?turmak tizere birle§tirildi.

Ama kapitalizmin bu rekabetgi a§amasi yogunla§ma olgusunu beklerken, rekabetin varligim yoketti. En azin- dan eski bigiminde kiigiik i§letmelerin pazardan daha fazla pay koparmak igin mallarmi siirekli ucuzlattikla- n rekabet §ekli yok oldu (bu durum daha sonra fiyat rekabeti diye adlandinldi). Bu durumu sermayedeki yo- gunla§ma, ge?itli bigimleriyle tekelin temelini hazirlaya- rak yaratti. Aslinda tekel sozciigU bir malm tek saticisi olma anlamina geliyorsa da, iktisadi baglamda tekel, bir metanm a m ve dolayisiyla fiyati iizerinde gozle goriiliir olgiide etkili olma giicii anlamma geliyor. Dogal olarak bu bir derece sorunudur ve iktisadi y5nden onemli ol- masi igin mutlak olmasi gerekmez. Eger kapitalist bir §irket iiretim politikasiyla pazar iizerinde ve dolayisiyla piyasa fiyatinda belirli bir etkisi olacak kadar biiyiikse, onunla rekabet eden fazla sayida kiigiik §irketler olsa

da, belli olgiide tekel giicune sahiptir. Pazar tizerindeki hakimiyet tekel gtictiniin olgutii olurken, yine bu olgu tekellerin nihai amaglanna ula§malannda bir arag, bir vesiledir. Ve kapitalizmin hareketlendirici ve itici giicii k&r oldugundan, tekellerin amaci tiretimi kisip fiyati ytikselterek k&rini artirmaktir.

Gttniimttzde piyasada hakimiyet saglama yollann- dan en gegerli olam yeni bir bigim ya da modelde, yeni bir etiket ya da markayla «ozellikli iirtin» yaratmaktir. Tekeller bunu pazarlamacilikla ve reklamla (ya da sati? temsilcilikleriyle ozel ve tercihli anla§malar yaparak her ikisiyle birden), alicilan mallari almalari igin aldatarak ve zorlayarak boylece tirtinleri igin tercihli pazarlar ya- ratarak yaparlar. Piyasaya hakim olmanm bir ba§ka yo- lu da, piyasayi belli saticilann elinde korunmu? «b61ge- lere» ayirmaktir. Bunu ya ilgili §irketler arasmda ticari anla§malar yaparak, ya da bir veya bir grup firma, bol- gelerine giren digerlerini kaba yontemlerle di§layarak saglarlar. Boylece kiigiik rekabetgiler bu pazarlardan kendi iyilikleri igin uzak dururlar. Buna benzer bir du­rum, btiytik bir firmanm (ya da bir grup firmamn) kii- giik firmalarla birlikte ya§adigi piyasada «fiyat onciilu- gii» denen olguda kendini gosterir. Aralannda agikga ya- pilmi? bir anla§ma yoktur, kiigiik firmalar bagimsiz re­kabetgiler olarak kahrlar. Ama biiylik bir firma (ya da bir grup firma) mallanna kendilerine en k&rli geleh fi­yati koyma imkSnma sahiptir. Kiigiik firmalar da bu fi­yati kirmaz, kuwetli rakipleriyle fiyat sava§i yapacak- lanna, piyasanm kendilerine biraktigi k&ra razidirlar.

Gortiyoruz ki tekelcilik kelimenin tam anlamiyla re- kabeti di§lamaz. Her biri tekelci olan ve paylanm artir- mak isteyen biiyiik firmalar, ya da biiyiik firmalarla ku- giik firmalar arasmda rekabet ve miicadele vardir. Bu- rada iistlinde durulmasi gereken nokta rekabetin bigi-

minin degi§ik olmasidir. Tekelcilikte 19. yy fiyat reka- beti yerine reklam sava?lan ve sati? kampanyalari var- dir (ilk anda aklima i deterjan firmalannm sava§i ge- liyor). TUketiciler kadar rakip firmalar da dagitimi ya­pan firmalann boykotlan ve baglayici anla?ma yapma yontemleriyle i?in igine zorla girerler. Bu arada fiyat kiran satici firmalann piyasa di?i kalmasim saglayan an- la§malar oldugunu soylememize gerek yok. Son olarak da, anla?malarda tercihli bir durum saglanmasi igin si- yasi niifuz kullamlmasi ya da tilkedeki pazara herhan- gi bir zarar gelmemesi igin mali koruma tedbirleri be- lirtilebilir. Bu, higbir zaman fiyat indiriminin olmaya- cagi anlamma gelmez.'Fiyat sava?inda, tarihte omegini petrol tekellerinde gordiigiimiiz tiirde sapmalar olabilir. Ama bunlar genellikle anla?malar arasmdaki gegi$ do- nemlerinde meydana gelir.

Tekelle§menin en ileri a$amadaki bigimi, rakip fir­malann tek firma haline gelmek igin birle?mesi ya da katilmasi, ya da en biiyiik firmamn digerlerini yutma- siyla olu§ur. Bundan daha geri a$amada olan diger bir tekelle?me bigimi de firmalann ayn ayn kimlikle- rini koruyarak birle§meleridir. Bu firmalar ya aralarin- da hisse senedi degi$ toku? ederek, ya idare heyetleri ge­nellikle aym uyelerden olu§tugundan birlikte gali§an fir­malar halinde ya da «ortak kazang topluluguw anla?ma- si yaparak birbirlerine baglamrlar. Ya da holding firma- nm diger uydu firmalar iginde onemli olgiide hissesi olabilir. Bazan da bu sonucu soyledigimiz tiir birle?me- ler, ana firmadan kiigiik bir sermaye aynlarak olu§an bir ki§i ya da bir grup i$adaminm ba?ma gegtigi firma- mn, kendinden yiizlerce kat biiyiik sermayeye sahip fir­malar iizerinde denetim kurmasim saglayan «piramitles- me» adi verilen bir yontemle birle?tirilerek kullanilir (1929 mali bunalimmda felakete ugrayan Amerikan ban-

keri Instill'm orneginde oldugu gibi). Piyasa anlasmala- riran daha gev§ek bigimleri de vardir. Bunlarda, firma­lar mallarini liretirken bagimsizdirlar ama pazarlama a§amasmda aralarinda belli olgiide bir koordinasyon vardir. Bu tlirlin en yaygm bigimi kartellerdir. Kartel- ler (ticaret birlikleri) iiye firmalann tiriinlerinin pazar- lamasmi denetlemek ya da idaresini elinde tutmak uze- re olu^turulmu? sati§ birlikleridir, fiyati korumak igin her firmaya pay edilen bir tirtin kotasi vardir. Bu kota ile arzu edilen minimum fiyatla firma iiretim niiktarimn tutarli olmasi garanti edilir.

Eger iiretim miktan sinniamrsa, iiretim donanimi (fabrika ya da makinalar) da simrlandinlmak zorun- dadir. Bu da o endlistride kurulan yeni firmalan engel- lemek suretiyle yapilir. Yeni kurulan firmalar sayica fazla olursa, tekelle§mi§ olanlarm durumu gok gegme- den bozulur. Yani ortadan kaldirilmasi gereken sadece fiyat indirimi tehlikesi degildir, yeni gelenlerin yiiksek tekel karlarina ortak olma isteginden de gekinilir. Bazen bu durum gergekle§ir. Ozellikle daha gev§ek tekelle§me anla§malarmda ve kiigiik ya da orta olgiide bir sermaye ile i§ kurma ve pazara girmenin zor olmadigi endiistri- lerde bu duruma rastlamr. Sonunda tekel fiyatmda onemli bir indirim olmasa bile uzun vadede sonug, en- dlistride higbiri tam kapasitede gali§mayan fazla sayi- da firmanm ortaya gikmasi olur (yani hakim olan §i?i- rilmi? fiyatlarla ve kar hadleriyle smirlanmi§ pazar hac- mine uyamazlar). Pek gok endiistride ise biiyiik olgiide uretime giri§memek iktisadi agidan miimkiin degildir (teknik yontemlerin niteligi ve kurulmasi gereken mas- rafli tesisler geregi). Bu ko?ullarda endiistriye giri?, zo- runlu olarak gok fazla sermayesi olana nasip olabilir. Kurulu olan §irketlerin, yeni olanlara kar?i bu iistiin- liikleri vardir. Bu yiizden kendilerini yeni olanlara kar-

§1 giivencede hissederler. Ama kurulu olan §irketlerin yeni kurulan §irketlere kar§i caydirici etkisi yalnxzca ku- rulu§ a§amasmdaki ba§langig giderleri degildir, ayrica kurulu olanlarm arasmda yeniden kendilerine guvenceli bir yer saglaymcaya kadar ugrayacaklari maddi zarar riski de vardir.

Tekeller yeni rakiplerinin meydan okumalarina kar- §1 kendilerini giivencede hissederlerken bile ciddi bir so- runla kar§i kar§iyaydilar. §oyle ki; iiretim kapasitesi si- mrlandigmdan, tekeller karlarmi kendi endiistrilerinde tekrar yatirim olarak kullanamazlar. Oyleyse nereye ya- tirim yapacaklardir? Tekelci endiistrilerdeki tekelci kar- lar sermaye birikimini daha da fazlala§tirmaya yararlar ve tekelciligin giiniimiizde eri§tigi a§amanm dikkat geki- ci ozelligi, biiyiik miktarlardaki karin firma rezervi ?ek- lindeki birikimidir. Yatirimlarin biiyiik boliimii topla- nan bu «ig birikim»den saglanir. Boylece tekelci firma- nin kendi alanmda olmasa bile ba§ka alanlarda yatirim yapma zorunlulugu ortaya gikar.

Bu, kapitalizmin tekelci a§amasindaki en biiyiik ge- li§ki olarak goriiniiyor. Biiyiik kur.ulu§lar arasmda reka­bet siirdiigii, daha fazla biiyiime ve daha iistiin olma diir- tiisii her §eyden onemli sayildigi Siirece egilim, bu biri- kimin endiistri iginde ya da tekelci sektoriin kendi ala- mnda yatirim yapmasi $eklinde geli§ir. Bunun gergek- le§me derecesine gore, fazla iiretim kapasitesi tamamiy- le faydaci yonde kullamlmaz. Bu durum, yiiksek kar marjma1 ragmen yatirilan sermayenin her pound’una

1) K ar m a rji b u rad a iire tilen ya da sa tilan h e r b irim (ya da h e r p arca m al iizerindeki k a r m ik ta ri an lam in d a ku llam lm i?- tir . K a r m a rji; a) Toplam k a r (iire tilen ya da sa tilan m al m ik - ta rm a b ag lid ir). b ) K ar h ad d i (y a tirilan serm ayeye o ran la elde ed ilen top lam k a rd ir) te rim le rin d e n ay rilir.

du§en k&r haddini azaltir (giinkii sermaye miktan bii- ytirken, gergekle§en toplam kar, piyasanm hakim olan tekel fiyatlanyla kabul edecegi emtia miktarjna bagli olarak simrlanir). Bu durum meydana geldiginde, en- diistrideki tekelci sektoriin yatinm lan duraklama egili- mi gosterir ve yerine ba§ka yatinm alanlan bulma yo- ntinde bir baski dogar.

Ba§ka yatirim alanlari nerede bulunacaktir? Yati- nm ilk elde, giri§imin engelsiz ve goreceli olarak daha kolay oldugu kiigiik olgekli endiistrilere yapilir. Bu da endiistrinin soz konusu sektoriinde rekabeti kizi§tirir ve buna bagh olarak karlar dii§mege ba§lar. Karm dii?ii- §ii de o alanin yeni yatirimlar igin gekiciligini kaybet- mesine yol agar. Buna ragmen, tekelci firmalarm bu en- diistrileri (ya da bunlarin bir kismini) kendi miilkleri- ne ekleyip, kattiklan durumlar da vardir. tkinci olarak, ki bu sagladigi olanaklar agisindan daha yaygmdir, ser­mayenin dlinyanm iktisadi yonden geli?memi? iilkelerine ihrag edilmesi durumu vardir. Bu durumlarda kar kad- lerinin daha yiiksek olmasi miimkiindiir, bol ve ucuz i? giicii vardir, hammadde kaynaklan geni?tir. Geli?memi§ iilkeler somiiriiye agik el degmemi? alanlar olarak tekel- le?me ko?ullan igin oldukga uygundur. Hele politik bas­ki ve denetim tekellerin iktisadi ayncaliklarim koruya- cak yonde geli§irse, iilkelerinde uyguladiklari yontemle- rin aynismi yeni iilkelerde uygulamaya ba§larlar.

ileri kapitalist iilkelerde tekellerin geli?mesi ile bu iilkelerin geli§memi? iilkeler iizerinde iktisadi ve siya- si niifuz kazanmalan (sonunda tam bagimliliga yol agan) arasmda baglanti kurmanm bir yolu da budur (tek yolu demiyorum). Bu olguya modern emperyalizm diyoruz.19. yy’m son donemi, «Afrika’nm payla^ilmasiw ile onem kazamr. Bu donemde biiyiik giigler on yildan daha ki- sa bir siirede kitayi somiirgele§tirerek aralarmda boliis-

mu§lerdir. Aym donemde ozellikle ingiltere ve Alman- ya’da, Qin’de «imtiyazlar» ele gegirme arzusu, Almanya’- mn Balkanlar’i gegerek Ortadogu’ya hakim olma istegi (Drang nach Oston - doguya atili?) yeniden canlandi. Yiizyil sona ererken (tdolar diplomasisi»ndeki ani ama gecikmi? yiikselme goruldli. Bu da Latin Amerika ve Pa- sifik’te iktisadi ve siyasi niifuz kazanma istegine donii?- tii. 1. Dunya Sava§i’na gelindiginde, di§ tilkelerdeki in- giliz sermayesi, tlim ingiliz kapitalist smifmm elindeki sermayenin 1/4 - 1/3 kadanni olu?turuyordu. Buna gore ingiliz kapitalizmi - ozellikle ingiliz tekelci kapitalizmi igin Britanya Adalari.yayilmi? ve bagimli bir iktisadi ve siyasi imparatorlugun ba?§ehrinden ba?ka bir §ey degil- di. ingiltere dogal olarak, daha onceki bir evreye (kapi- talizmin «merkantilizm» adi verilen ilk a?amasi) ait so- mtirgesi Hindi stan’dan vazgegmek niyetinde degildi. §imdi yalmzca Hindistan’a degil, Misir'a, Sudan'a, Dogu ve Bati Afrika’ya ve Uzakdogu’ya da ilgi duymaya ba§- lami§ti.

Di§ ulkelere yapilan yatirimlar tabii ki yeni bir olay degildi. ingiltere’de di§ ticaret konulari 19. yy’m ba?la- rinda Londra sermaye piyasasi igin soz konusu olmaya ba?lami§ti. Bu ttir i§leri, §ehrin bu konuda uzmanla?mi§ biiyiik «tliccar - banker»leri destekliyordu. Di? ticaret i§- leri biiyiik olgtide hlikiimetin verdigi ya da kefil oldu- gu borglarla yiiriiyordu. Rothschilds gibi, alacaklilann borglulara bazi ko?ullar yiiklemelerine ragmen bu borg vermeler borglular iizerinde doijrudan bir somiirii ve de­netim araci olmuyordu. ingiliz sermayesi 19. yy’m orta- lannda Avrupa ve Amerika’da do?enen demiryollarma biiyiik olgiide finansman sagladi. Sonradan ortaya gikan emperyalizm doneminde, sermayenin di?a agilmasinda niteliksel bir fark vardir. Bu fark da emperyalizmin ma- dencilik ve tanmda, kamu hizmetlerinde, daha sonrala-

n fabrikalarda dogrudan i§ yatirimlari yapmasmdan gelmektedir. Koloni bolgelerinde kurulan §irketler, gel- dikleri iilkedekilerin karde§ §irketi olmakta ve bulun- duklan yerde tekelle§menin getirdigi ayricaliklardan ya- rarlanmaktaydilar.

Bu yeni tiir emperyalizm iizerine yazilmi? pek 50k kitap vardir (J. A. Hobson, Leonard Wollf ve Rudolf Hilferding’in gok bilinen eserleri dahil olmak iizere). Ama diinya genelinde en yaygin etkisi olan kitap, Lenin’- in 1. Diinya Sava?i sirasinda yazdigi «Emperyalizm : Ka- t>italizmin En Yiiksek A§amasi» adli eseridir. Bu kitap- ta Lenin’in siraladigi emperyalizmin genel ozelliklerini ozetle burada aktarmak yararh olacaktir :

«1 ) tJretim ve sermayenin, iktisatta belirleyici rol oynayan tekellerin olu?masina neden olacak kadar faz­la yogunla?masi. 2) Banka sermayesinin endiistri ser- mayesi ile birle?ip, bu «finans kapital sermayesi» teme- linde finans oligar§isinin yaratilmasi. 3) Emtianm ihra- cindan ayri olarak giderek onem kazanan sermayenin ihraci. 4) DUnyayi aralarinda bolu§en uluslararasi kapi- talist tekellerin olu?umu. 5) Biiyiik kapitalist giiglerin diinyayi aralarinda payla§ma siireglerinin tamamlanma- si.» (7. Boliim)

Somiirgelere sermaye ihraci oldugu, iilkenin biiyiik i? gevrelerinin ve mali kurulu§larinin buralara dogru­dan yatirimda bulundugu ifadesi yanli§ anla?ilmamali- dir. Emperyalizmin, somiirgeleri geli?tirme konusunda ilerici bir rolii oldugu iddiasi sik sik yinelenir. Ama asil vurgulanmasi gereken nokta bu yatirunlann gok biiyiik bolUmiiniin iiretilepleri ihrag etme amaciyla, gok az bo- liimiinlin ise ig pazar igin yapildigidir. tJretim oncelikle yatmm yapilan madencilik, tanm gibi alanlann di§ina ta§mi§sa, emperyalist iilke somtirgesinin iginde somiir- genin ekonomisindeh gok, kendi ekonomisiyle baglanti-

si olan bir «ada» olu?turur (Veneziiella ve Ortadogu’da- ki petrol iilkeleri bu durumun en goze garpan iilkele- ridir). Yabanci sermayenin biiyiik boliimiiniin ihrag en- diistrisine kaydigi gergegi kendini 19. yy’da ingiltere’nin yaptigi yatirimlarda da gostermi§tir. Ama bu durum, en gergekgi bigiminde Amerika’mn iginde bulundugumuz yiizyilda yaptigi yatirimlarda goriiliir (ornegin 1920’ler- de ve 1945’den bu yana). Yapilan bir ara?tirma goster- mektedir ki 1947 -1949 arasmda Amerikan di? yatirimi- mn 9/10’u dogrudan i? yatirimidir ve yakla§ik 4/5’i so- miirge ve yari-somiirge iilkelere yapilmi§tir. Bu somlir- ge ya da yari-somiirge iilkelerdeki yatirimlarin 9/10’u da petrol alanmda yapilmi?tir. 1940’lar sonunda di?a yati­rim yapan tiim Amerikan sermayesinin yarisi geli?mi§ kapitalist iilkelere, diger yarisi da geli?mekte olan iilke- lere yapilmi?tir. Geli§mekte olan iilkelere yapilan yati- rimm 2/3’ii ise dogal kaynaklari i§leme endiistrisine ya- tinlmi?tir ki bunlarm temel amaci ihragtir.®

imparatorlugun merkezini olu§turan esas iilkede te­kelci kapitalizmin geli?im sorununa geri donersek; bu geli?melerin bir sistem olarak kapitalizm iizerindeki et- kileri nasil agiklanir?

Tekelci gruplarm piyasa iizerindeki egemenliklerini ve tekelci fiyat politikalanyla normal kazancm gok iis- tiinde toplam kar sagladiklanm gordiik. Tekelcilerin ka- zanci olan toplam kar, a?iri kapasite buyiimesi ile den-

'2V Prof. R. N u rk se’n in cAzgeligmig tilk e le rd e K ap ita l O lugu- m undak i S orun lar» ad h k ita b im n 82-83. sa y fa la n n a bak im z. K i- ta p ta yazar goyle yazm ak tad ir. «Y abanci se rm aye azgeli§mi§ iil- ' ke le rin ig ekonom isin i geli§tirecegine, b u u lk e le rin ham m adde ve y iyecek m addeleri ih rac i k o n usunda uzm anlagan sis tem lerin i k u v v e tlen d irir ve pek ig tirir.* S ayfa : 84.

A yrica P au l B a ra n ’in «B uyiim enin Ekonom i Politigi* adh kilrtbinin 173-200 arasi say fa la rin a ba§vuru lab ilir.

gelenmese, tekelci sektor sermayenin yatirilmi§ her pound’undan «normal» ya da «ortalama» kardan daha yiiksek bir kar haddi elde edebilir. Burada §u soru so- rulabilir: Toplam artik-degerin bu biiyiik payi ne pa- hasma saglanmaktadir?

Bu soruya hemen tekelle?mi§ metanm tiiketicilerin- den cevabi verilebilir. Bu cevap bir anlamda dogrudur ama biraz derine indigimizde yetersiz kaldigmi goriirliz. Ciinkii tiiketici gruplarin reel gelirleriyle (yani satmal- ma giicii miktarlariyla) yetinebilme ko§ullari, hayat pa- haliligi kar?ismda ticretlerinde arti? olup olmamasma baglidir. Ornegin, i§gi sinifi reel geliri indiren ve buna paralel olarak kendi karlarim yiikselten tekelci fiyat po- litikasmdan oncelikle etkilenebilir. Ama bu durumun gergekle§mesi, i§gilerin kaybmi dengeleyecek iicret ar- ti§im isteyecek sendikanin giiciine ve miicadele azmine baglidir (sendikalar iicret arti§i istediklerinde ise «enf- lasyon»u koriiklemekle suglanirlar. Enflasyon da son yil- larda sik sik goriildiigU gibi fiyatlarm siirekli tirmanma- si demektir. Ciinkii enflasyon iicretleri «otomatik ola- rak» a$agi geken mekanizmalardan biridir). Ama bu ko- ?ullarda asil yiikii, orgiitlenmi§ i§gi smifmin diijmda ka- lan sabit gelirli ya da orgiitsiiz ve kendilerini komyacak sosyal bir «dayanak»tan yoksun olan kesimin gekmesi miihtemeldir. Yani ortaya da az iicretle gali?anlar, mes- lek sahipleri ve «orta smif» dedigimiz diger kesimler. Gergekte tekelci kapitalizm a?amasmda bu kesimler ara- sindaki birle§menin iktisddi temeli, hem bu kesimlerin, herri de orgtitlii i§gi simfinm tekelci fiyat politikasindan aym ?ekilde etkilenmeleridir (ama diger kesimlerin so- miiriildiiguntin bilincine varmasi, orgtitlii i§gi smifmin bilinglenmesinden daha yava? olu?ur).

Ama bir ba?ka imkan daha v ard ir: Tekelciler, en- diistri iginden hala rekabetgi (ya da daha rekabetgi) sek-

torlerdeki kapitalistler pahasma para kazanirlar. Bir ba§ka deyi§le, kapitalizm tarafindan yaratilan toplam artik-deger bir yeniden-dagilima ugrayabilir; kapitalist sinif iginde tekelciler yararma bir dagilim. Rekabetgi ka- pitalizmdeki sermaye iizerinde artik-degerin kabaca e§it oranda dengelenme egilimi3, tekelci ve rekabetgi sektor- de «de§i$ik kar haddin hakimiyeti ile yer degi§tirir. Bu arada rekabetgi sektoriin daha az pay aldigini da belirt- mek gerekir. Burada gizdigimiz gok yalin bir tablo, giin- kii gordiik ki rekabet ile tekelcilik arasmda gizilmi? ke- sin bir gizgi yok. Tekel giicti sistemde bir derece soru- nudur. Ama yine de bu basit tablo bir durumu somutla?- tin y o r: Kar hadlerindeki degi§iklikler, kapitalizmin bu a§amasinda kapitalist sinif iginde onemli gatlaklara ve geli§kilere neden olabilir.

Son olarak tekelci sektoriin yiiksek k&r haddine ne­den olan (ve bir anlamda biitiin olarak emperyalist iil- kenin yiiksek kar haddine) bir ba§ka oge de somiirge bolgelerindeki iktisadi ili?kiler yoluyla elde edilen ek kar (ya da «siiper k&r»)’dir. Bu ge§it ili§kiler ge?itli bigim- lerde goriinebilir: Sermayenin orada daha yiiksek bir k&r haddi elde etmek amaciyla ihraci; dogrudan somii- rtt igin tekel haklan ve ayncalikli ko§ullar bah?eden «imtiyazlar»m ele gegirilmesi (Ortadogu’daki petrol

3) B u o lgunun neden i g u d u r : K ar h ad leri a ra sm d a fa rk o ldu- i gu siirece, se rm aye k a r hadd i az o landan k a r h ad d i y iiksek o la -

n a dog ru h a re k e t edecek tir. S erm ay en in bu lia rek e ti de b ir d e n - g e o lug tu ru r (y an i se rm ayen in b irak tig i k a r hadd i az olan sek - to rd e k a r h ad d in d e b ir y iikselm e goriiliirken , serm ayen in h a re ­k e t e ttig i k a r hadd i y iiksek olan sek to rde k a r hadd i diigme eg i­lim i g o s te rir) . A m a se rm ayen in b u h arek e ti, bazi en d iis tr ile re yen i serm aye girig in in engellenm esi b igim inde k is itlam ay a tab i tu tu lu rsa b u egilim iglevini kaybeder, y a da en azm dan iglevini ta m o la rak y erin e getirem ez.

§irketlerinde oldugu gibi); ticaretin avantajli bigimde yiiriitiilmesini saglayan elveri?li ticari ili§kiler (ucuza satm ahp pahaliya satmak gibi)4 - somiirgelerden ihrag edilen iiriinleri alip, somiirgelere (ya da yan somiirge pazarlara) satan tekelci ticaret §irketlerine ve/veya iil- kedeki kapitalist firmalara yiiksek kar saglayan elveri§- li ko§ullar bigiminde. Bu sofradan emperyalist iilkenin i§gi simfma da kinntilar dii?er, bazan oldukga degerli kirmtilar.

Genel olarak tekelciligin etkisi kisitlayicidir. Tekel­ciligin, fiyatlari korumak igin iiretimi smirlamak, «piya- sayi temizlemek» igin fiyat indirimini durdurarak fazla kapasite sorununu agirla§tirmak, bu boliimun ba§lann- da tekelci rekabetin temel ta§larmdan biri olarak gor- dufumiiz teknik yenilikler yoluyla iiriiniin siirekli daha ucuza malolma yolunu kapatmak gibi sinirlayiciligi var­dir. Tekellerin teknik geli?meleri sabote ettikleri durum- lar oldugu kolayca tahmin edilebilir (eskiyen yontemle- re yatirilmi? sermayenin degerini korumak igin). Kul- lammini baltalamak igin tekelcilerin patent satin aldik- lan ve kullamma sokmadiklan durumlar bile vardir. Ama ytizyilm geri kalan elli yilma genel olarak baktigi- mizda, kapitalist iilkelerde teknik yeniliklerin hizim kay- bettigi donemlere rastlamak pek miimkiin degildir. iki diinya sava?i sirasmda ve sonrasinda teknik alanda gok onemli yenilikler olmu§tur. Yeni endiistriler, Uriinler ve siiregler ortaya gikmi§tir. Bazi iktisatgilar3, bu durumu tekelciligin rekabetten daha az degil, tersine daha gok yenilige agik oldugunun kaniti olarak kullamrlar. Qiin- kii tekelcilik daha geni§ olgekli bir sermayeyi harekete-

4) E konom i P o litik ad indak i Sovyet k ita b in in «e§deger ol-- m ayan ticare t» d iye ad lan d ird ig i bud u r. S ayfa 301.5) O zellikle Jo seph S chum peter.

gegirebilir, riskleri daha biiyiik bir cesaretle goze alabi- lir, biiyiik olgeidi oldugu igin ara?tirmalari ve sonuglann uygulanmasim daha etkin bigimde diizenleyebilir, def­ier. Teknikteki onemli koklii degi§melerin sava?in; dev- let kontrolu ve sava? iktisadi ihtiyaglari nedeniyle sira- dan kapitalist giidiilerin a§ilmasmin bir yan-tirunii oldu­gu ileri siiriilebilir. Bu, bir dereceye kadar dogru olabi­lir. Acaba bilmecenin basit cevabi teknik gelismenin, te- kelcilik sayesinde degil ona ragmen geldigi olmaz mi? Qiinkii tekelci kapitalizmin temelini olu?turan liretimde- ki yogunla?ma olgusu (Engels’in belirttigi «iiretimin git- tikge artan sosyal niteligi») hizla degi?me egilimi goste- rirken, kapitalist denetim ve giidiinun bir bigimi olan tekelcilik ba§li ba§ma ve sadece kisitlayici degil midir.6 Bu arada tekelciligin gok seyrek olarak butunliige (mii- kemmellige) eri§tigini, durum geregi tekellerarasi reka- betin biitiin hiziyla devam ettigini de hatirlamaliyiz.

Kapitalizm genelinde gliciin yogunla?masi demek olan tekelciligin, toplum ve hukiimet politikasi iizerinde giiglii ve siki bir siyasi denetim kurdugunu vurgulama- dan gegemeyiz. Devletler yalmzca kapitalizmin ya da si­nif olarak kapitalistlerin gikarlarmi gozetmekle kalmaz, kapitalizm igindeki hakim tekelci gruplarm gikarlarma daha fazla onem verirler. Dahasi, diger kapitalist grup­larm aleyhine olsa bile tekelci gruplara yardimi siirdii- riirler. Bu ozelligi, son bolumde ele alacagimiz devlet

6 ) T ekellegm enin sonuglari igin L en in ’in c iire tim in sosyalleg m esindeki (yan i sosyal n ite lig in d ek i) b iiy iik gteligme* ve « tek- n ik geligme ve y en ilik siireci sosyallegiyor» gekllndeki deg e rlen - d irfnesi h a tir lan a b ilir . A ym gekilde em peryalizm agam asinda bu Ciiriime eg ilim in in kap ita lizm in geligme h iz in i aksatacag i ih t i - m alin i diigunm ek yanlig o la ca k tir ... «kapitalizm h e r za m an k in - den d ah a hizli biiyiiyor.* d egerlend irm esin i de. (Em peryalizm ,. 1. ve 10. B oliim ler).

kapitalizminin geli?imi konusunda hatirlamamiz gere- kecek. II. Diinya Sava$i oncesinde Amerikan Senatosu, «iktisadi giiciin yogunla§masi» konusunu ara§tirmak tize- re ozel bir komisyonu gorevlendirmi§ti. ik i iinlii Ame- rikali ara?tirmaci Berle ve Means, sava? sirasinda Ame­rikan $irketlerinin bankalar di§indaki varliklarinin ya- nsimn 200 dev §irket tarafmdan denetim altmda tutul- dugunu buldular. Ayrica bu dev §irketler korporasyonu- nun diger korporasyonlara oranla iki veya iig kat daha hizli geli?tigini gozlediler.7 Ara?tirmacilar gah?malarim ?u $ekilde sonuglandirdilar:

«Modern §irketler korporasyonunun yukseli§i, dev-- letle ayni giice sahip olan bir iktisadi giig yogunla§ma- sma neden olmu§tur... hatta gelecekte bu giiciin sosyal orgiitlenmenin hakim bigimi olarak onun yerine gege- cegi bile du§uniilebilir.»

7) 1947’de y ap ilan A m erik an F ed era l T icare t K om isyonu arag-tirm a sm a gore, 135 im alatg i g irketin ya da tiim § irk e tle rin % 1’ in d en daha azihin , n e t serm aye v arlig im n % 45’in i dene tim a l- tin d a tu ttu g u goriilm ek ted ir (R eview of Econom ics an d S ta tis ­tics K asim 1951 sayisi).

4. AZALAN KAR HADDt VE EMEGtN PAYI

K apitalizmin gelecegi ile ilgili tahminlerin gikmadigi ve buna bagli olarak da kapitalizmin iktisadi sistem

olarak gokecegini ve yerini sosyalizmin alacagmi dii§un- menin yanli? oldugu soylenir. Marks iicretlilerin hayat standardlarmdaki ve sermayedeki kar haddinin du?u?u- niin aynx zamanda olacagmi tahmin etmi§ti ki, iki olgu da gergekle§medi.

Yuzyil once ya§ayan bir iktisatgimn, diinyanin gii- niimlizdeki durumu igin tahmin ettiklerinin hepsinin dogru gikmasi zaten §a?irtici olurdu. Hatta tahminleri- nin onemli bolumuniin gikmasi bile §a§irtici ve anlam- li goriinebilir. Marks’m ya§adigi devirde, diinyanm gU- niimuzdeki durumu ile ilgili tahmin edemedigi ku?ku- suz pek gok §ey vardir. Bunlardan bazilan higbir ?ekil- de tahmin edebilecegi iddiasmda olmadigi §eylerdi. Di- gerleri de deneyimlerine dayanarak gizdigi tablodaki tahminlerinin, tarihin geli?imi iginde gikmadigi (ya da kismen gikmadigi) durumlardir. Ama daha once sozii- ntt ettigimiz iktisadi yogunla?ma, sinif miicadelesi ve or- giitlU i§gi smifi hareketinin biiytimesi, sosyalizmin ta- rih sahnesine iktisadi biiyiime konusunda kapitalizmden daha biiyiik bir potansiyelle gikmasi gibi temel egilim- lerinde ne kadar hakhdir! Gelecegi 19. yy ekonomistleri- nin hepsinden daha iyi gormii§tiir.

Azalan kar haddi konusuna gelince; 19. yy’m ba?la- ri ve ortalarmda her ge?it akima mensup iktisatgilarin sabit fikri, «duragan durum »diye adlandirdiklan bir

donemin yakla§makta olduguydu. «Duragan durum»da k&rlar, daha fazla sermaye birikimi istegini tiiketecek kadar dti§ecekti. Bazi iktisatgilar da bu duruma gok ya- kinda ula§ilacagini tasarliyordu.1 Iktisatgilann gogu, emek talebi emek arzindan daha hizli artmadigi zaman Ucretlerin gegim dlizeyinin altma inmesi egiliminin do- gacagma olan inanglanndan dolayi karamsardilar (do- gal olarak bu ki?iler sendikalann gok giigsiiz olduklan ya da hig varolmadiklan donemde ya§iyorlardi). Marks o donemde gegerli olan gorii§leri bazi yonlerden payla- §arak, bu olgulann pek yakin bir gelecekte gergekle?e- cegine inaniyordu. Ama Marks'm «kfir hadlerinin dti§tt- §u» etjiliminden soz ettiginde, bu egilimin «kar§itmi olu?turan» ba§ka egilimleri de agik ve aynntili olarak vurguladigi unutulmamalidir. Ozetleyecek olursak, Marks’m bu egilimin dogmasi igin gordiigli neden, tek- nik geli§melerin «depolanmi? emegin» (fabrika ve i§let- melerin) oranim ttretimdeki «canli emege» oranla daha fazla yiikseltme egilimi gostermesidir. Buna kar?i olarak geli?eceginden sSz ettigi egilimlerinden ikisi de; teknik geli?melerin etkisiyle makina iiretiminin ucuzlamasi ve artan verim nedeniyle her bir i?ginin belli bir zaman igindeki iiretimiyle biflikte artacak olan artik-deger mik- tandir.

Yaygm olarak, Marks'm kapitalizm geli?tikge reel iicretlerde stirekli dii?ii? olacagmi tahmin ettigi ve bu

-tahmininde de yanildigi soylenir. Bu konuda bir yanli? anlama olduguna inaniyorum. Marks’m yazilan iginde boyle olacagindan aynntili olarak Soz ettigi higbir bS- liime rastlamadim. Fazlaca alinti yapilan gittikge artan yoksulla$ma ve «artan sefalet» dyyimlerini kullandigi1) B u n la rd an b iri de, o donem deki b iiyiik dig y a tir im la rin bu o lgunun gergeklegm esini engelledigin i diigiinen Jo h n S tu a rt M ill'di.

baglam iginde ise (Kapital I. cilt, XXV. boliimundeki,' «Birikimin Genel Yasasi» ba§likli 3. ve 4. kisimlar. Tiir- kiye baskisi Sol Yay. 1973) Marks’m aklinda oncelikle endiistride rezerv olu§turan i§sizler ordusu ya da stirek- li i§i olmayanlann oldugu agiktir (du§mii§ «acizler ta- bakasi»). Ayriea, Marks bu insanlarm geginmelerinin imkansizhgmin yanisira ya§amlannda olabilecek, gtiven- sizlik, toplumdaki yerlerini ve meslek gururlarim kay- betme, «zeka yonlinden geride kalma» ve «cehalet» gibi ogeleri de katmi§tir. Bu egilimin bile kar§it faktorleri vardir, Marks Kapital’in bu sozunti ettigimiz boliimiin'in 3. kisminda sendikalann «kapitalist iiretimin bu dogal yasasimn smiflanndaki yikici etkilerini yok etme ya da zayiflatma», yeteneginden ovgti ile soz eder. Ba§ka bir yerde Marks «licretlerin devir yasasi»ni reddeder (bu deyimi yanli§ olarak Marks’m buldugu soylenir, gergek- te Lassalle’ye aittir). Sendikalann yalnizca bir zaman igin emek giiciiniin piyasa fiyatim degerinin iistiine gi- kartabilmekle kalmayip, degi§ik zaman ve yerlerde fark-. lila§an «sosyal ve tarihsel bir ogewnin bu degeri (ya da normal dtizeyi) etkiledigini ve buna bagli olarak da de- gerin tarihsel degi§iklige ugrayan bir oge olmasim da sagladigim vurgulami?tir.

Herhalde, Marks igin onemli olan bu egilimlerin ke- sin olarak nasil i§lediklerinden gok, bunlarin dogurdugu zitliklar ve sosyal gati§malardj. Daha once soyledigimiz gibi bunlar, gegen yiizyildan beri bigimlerini degi§tirmi? olsalar bile yumu§amami§lardir. Tersine pek gok yon- den daha da keskinle§mi§lerdir. Gegen yiizyildan bu ya- na ulusal gelirin iicretlerls kar arasindaki bolii§iimu- niin getirdigi smif miicadelesi daha yaygin ve daha sii- rekli hale geldi. Giiglii ve azimli orgtitlerle desteklenme- ye ba§landi. Piyasa rekabetindeki geteci geki§melere, bii- yiik tekelci gruplarin daha sert ve daha oldliriicii sava?-

lari eklendi. Emperyalizm konusunda da, yiizyilin ba§m- da insanlar tarafmdan yazilan ya da konu§ulan yeni «do- lar diplomasisi)) gUnlimiizde insafsiz «atom diplomasisi» ne donii§tii. Iki sava§ arasx donem §imdiye kadar kayde- dilmi? en derin ve en yikici ekonomik kriz ve gokii§e ta- mk oldu. Akademik iktisatgilar bu durum iizerine ikti­sadi durgunlugun etkin olacagi bir donemden soz etme- ye ba§ladilar. Gergekten sava? sonrasi 12 yillik buyiime doneminde, tarihsel bir merak olarak 30’lardaki bu dur- gunluk doneminden soz etmek moda oldu. Ama bunla- n n konu§uldugu devirdeki olaylar - Amerika'da «iktisa­di durgunlugun» goriildugii, Amerika’li sol kanat iktisat- gisi Paul Sweezy’in (Monthly Review, Haziran 1958 sayi- sinda) «yakla?an durgunluk» diye nitelendirdigi donem­de - gegmi§ on yildan ne?eyle soz edilmesini en azindan ?tipheye dii?iiruyordu. insanin aklma hemen, 20’lerdeki «Amerikan zenginligi donemi»nden soz edilmesinden sonra neler oldugu geliyjr.

Ama bu tarti§ilan egilimlerle ilgili gergekler oldukga agiktir. Ya da eh azindan elimizdeki istatistiklerin izin verdigi, olgiide agiktir. Marks’m azalan kar haddi oram egiliminin dayanagi, daha once gordiigiimuz gibi «degi$- mez sermaye» dedigi sabit sermaye ogelerinin (makina- lar, vb.) emege oranla artmakta olmasidir. Bu gergek- le?mi? bir durumdur. Ingiltere’de 1870 ile 1938 yillari arasmda her bir i?giye dli?en reel sermayenin yakla$ik iki katma giktigi hesaplanmistir: «Eger tugla ve geligi birim olarak alirsak, ortalama bir i?ginin gali?tigi do- nanim 1870’dekine oranla 1938’de iki katma gikmi?tir.»5

2) Prof. E. H. P helps B row n ve B ern a rd W eber, E conom ic J o u rn a l, H aziran 1953, sayfa 26fi. B urada b ir nok tay i gozoniin- de b u lu n d u rm ak g erek ir : H er b ir iggiye dii$en u re tk en lik payi da aym oranda a rttig i igin bu say in in i?gi ba?ina du§en se rm a­y en in d eg erce a r ttig i an larm na gelm esi gerekm ez.

Amerika’da 1870’den bu yana, 30’lu yillan di?xnda bxra- karak sermaye emekten stirekli daha fazla artmi§tir, hattS bazi yxllarda iki katma ula§mi§tir.3 Marks’xn be- lirttigi kar?i egilimler arasmda, emegin daha iiretken ol- masina bagli olarak kendi deyimiyle «goreceli artik-de- ger arti?x» (yani toplam verimdeki artxk-deger payi) var­dir.4 Emegin iiretkenligi hig ku§kusuz teknik ilerleme- lere paralel olarak artmx§txr (arti§ 1870 -1938 yillan ara- sinda yakla§xk iki katma gikmi?tir. 1924-37 yillan ara­smda ise imalattaki arti? % 40 olmu?tur). tJstelik bu ar- ti? i§giler tarafmdan tiiketilen e?yalara da biiytik olgii- de yansimi§tir. Aym zajnanda, reel ttcretler 1870’den iti- baren yerinde saymami?, yiikselmi?tir; bunim ba?lica nedeni i§gi sinifi 6rgiitlenmesinin gittikge gtiglenerek yayginla§masidir (ama burada §unlari da g6z6niinde bu- limdurmak gerekir: a) Artan verimlilik ve onun «nisbi artik-deger»i artirma egilimi, kapitalizmin sennaye bi- rikim stirecini geciktirmeksizin, arti?a emegin de katili- mini saglamx§tir. b) Bu tilkenin reel iicretlerindeki arti- ?m onemli boliimti s6mtirge ve yari-somiirgelerle kuru­lan iyi ili§kilere baglidir. Bu ili§kiler de ozellikle 1870’ lerde ve 1880’lerde ve iki sava? arasmdaki donemde, ta- nmsal ithal maddelerindeki goreceli ucuzlamaya neden olmu?tur).

19. yy’m son donemlerinde Amerika’da, kftr hadle-

3) W. F ellner, T re n d s an d C yc les in E co n o m ic A c t i v i t y (New York, 1956.

4) Y iiksek verim kendi iginde, iiriin iin degerin i azaltir. B u ra ­da soz konusu olan e tk in in olu§m asi igin, iiriin degerin in ucuz- lam asi ile b ir lik te iggiler ta ra fm d a n tiik e tilen egyalar ve do la- y isiy la (ree l iic re tle rin sab it tu tu lm as i ya d a goreceli daha az tu tu lm asi ile) iic re tle rin ind irilm esi gerek ir.

rinde istatistiklerle belirlenen bir dii§ii§ g6riilmii§tiir.5 Daha sonraki donemde ise ileri siirlilen gorii§lerde bir geli§ki goze garpar; konuyla ilgilenenlerden biri" 1. Dun­ya Sava§i sonrasmdan itibaren bir arti? oldugunu ileri siirerken, digeri7 1900’den beri az da olsa siirekli bir dii§ii§ oldugunu ileri siirer. Ingiltere'de endiistri sek- toriindeki k&r oram 1870’de % 16-17 iken 1. Dunya Sa- va§i oncesinde % 14’e dii§mii§, iki sava? arasi donemde de % 11 civannda dola?mi§tir (bu donemin ozel ko§ul- lari olan bir donem oldugu unutulmamalidir).*

Mill! gelirde (yalmzca iilke igi iktisadm) iicretlerin pay yiizdesine gelince; istatistikgiler bu yiizdenin 1870’- den beri gok az degi?tigini ortaya gikarmislardir: Bu yiizde tngiltere’de 1870’de % 38.6 dolaymda; 1913’de % 36.6; 1939'da % 38.3; 1950’de % 41.9 dolaymda olmu§- tur* Bowley’in toplam mill! gelir iginde iicretlerin pa-5) B u is ta tis tik le ri yapm ak , san ild ig i k a d a r ko lay degild ir. A m aca u lag m alan agisindan, gegerli pay d egerle rin i bu lm ak igin yalm zca gegerli v e rim m ik ta r im alm ak yetm ez. C iinkii pazar, v erim lilik tek i degigim leri pay d eg erle rin e u y arlam ak eg ilim in- d ed ir. A m aca ulagm ak igin soz konusu k a r la r k ap ita lin o rijina l d eger y a da m aliye tine bag li o la rak a linm alid ir. B unu da y a p ­m ak ko lay deg ild ir. Y apilsa b ile sonug y ine de yaklagik o larak bu lunu r.6 ) Jo sep h G ilm an, * T h e F a lling R a te o / P ro jil* sayfa 55-57. Dr. G illm an «serm ayenin o rgan ik birlegim inin* b iiy iim esinin d u - racagm i ve 1920’den sonra inige gegecegini b e lir tir (sayfa 55-57 ve 78-81).7) Fellner, T rends Cycles in Econom ic A ctiv ity sayfa 254- 256. 1870 ve 1900 a ra sm d a «m iilkiyet geliri»n in serm aye stokuna o lan o ran in d ak i du§u§u % 15, 1900'den giinum iize k a d a r olani da y in e % 15 o la rak hesaplanm igtir.8 ) P helps B row n ve W eber, sayfa 272. § u v a r ki, bu dii§me egilim i b iitiin serm ayeler, yan i hem sanay i hem d ig e r y ap i ve donan im §ekillerindeki se rm ay eler igin goriilm em igtir.9) P help s B row n ve P. E. H art, E co n o m ics J o u rn a l, H aziran , 1952, sayfa 267.

yi igin verdigi rakamlar biraz degi§ik olsada aym durum korunmaktadir: Pay 1880’de % 37.5, yiizyilin sonunda '{ 35-36, 1913’te ise % 37,5tur.’° Pay yiizdesi ilk baki§- ta bu rakamlarda goriildugii kadar kati olmayabilir. Ama ne olursa olsun bu rakamlar gostermektedir ki payda gozle goriiliir bir arti? olmami§tir. Elveri§li k'o- §ullarda bile, artan verlm iginde emegin nisbeten btiyii- mesine ragmen kapitalizmin oldukga gtiglii bir direng mekanizmasi vardir. Kapitalist sistemde artik-deger iize- rinde Iicretlerin herhangi bir yiikseli§ine kar§i oldukga kati bir tavan vardir.

Eger sermayenin emege olan oraru, verimliligi agi- sindan emegin tiretkenligine boliintirse §imdilerdo gok sozti edilen sermaye-iiriin oram elde edilir. tstatj ;gilere gore yine bu sayi da gegtigimiz yiizyil iginde kararli bir egilim tablosu gizmez. Amerika’da sermaye-iiriin 1. Dun­ya Sava§i'na kadar artma egilimi gostermi?, ama 1950’- lere dogru azalmaya ba?lami? ve 1870’lerdeki sayiyla yakla§ik aym diizeye inmi^tir." ingiltere'de ise 1870 ile 1890 arasmda du?tiikten sonra, 1. Diinya Sava§i oncesin- de gok az jriikselmi?, 2. Diinya Sava§i’ndan sonra ise 1870’lerdekiyle aym diizeye dii?mii?tiir (ama yine de Amerika’dakinden biraz daha yiiksektir).1* Bu istatistiki sayilar belli bir gosterge olu?tururlar. K&r egilimlerini gosteren kar§it fikirdeki bir istatistik 1. Diinya Sava§i sirasmdaki donemi kriz donemi olarak gosterebilir. Ya­ni istatistiklerin bize gosterdigi sayilar kesin olarak dog­ru olmayabilir.

10) A. L. Bowley, C hanges in th e D is tr ib u tio n o f th e N a tio n a l In c o m e , 1880-1913, sayfa 25,11) Fellner, aym eser, sayfa 244.12) P helps B row n ve W eber, aym eser, sayfa 266.

5. iKTISADi KRIZLER

I Boliimde, kapitalizmin en onde gelen ozelliklerin- • den birinin ‘iiretimdeki anar§i’ (yani merkezi plan-

lama ve yonetim eksikligi) oldugunu belirtmi§tik. Bu da e?itsizlik iginde bir geli§me imkam yaratiyor, sistemin bile§enlerini olu?turan piyasa iliskilerinde periyodik gatlaklara yol agiyordu. Bazi iilkelerde; ozellikle geli§- memi§ iilkelerde aralarmda koordinasyon olmasi gere- ken birtakim birbirine paralel ve e§zamanli olgularm bir arada olu§amamalarmm nedeni olarak «iiretim anar- ?isi» gosterilir. tJretim anar§isi iktisadi durgunluk, hat- ta dii§u§e yol agabilir. Geli§mekte olan iilkelerde ise pe­riyodik iktisadi krizlere neden olmaktadir.

Tarihsel geli§imi iginde kapitalizm endiistri devri- minden, belki de daha oncesinden beri yalmzca degi§ik sektor ve bolgelerin degi§ik oranlarda geli§mesi agism- dan degil, ama biitiin olarak sistem iginde buytime pe- riyodlan ile gecikme ve ktigiilme periyodlari arasmda dikkat gekici bir uyum iginde gidip-gelmi?tir. Bu ini§li Qiki§li degi§imler o kadar periyodik hale gelmi§tir ki in- sanlar 10 yilda bir olu§an donemlerden soz etmeye ba§- lami§lardir. Qtinkii 19. yy’da kabaca her 10 yilda bir (1-2 yil eksik ya da fazlasx vardir) sistemde kugulme ve bii- yiimeler olmu§tur. Bu donemlerin bir ozelligi de (bir- kag istisna di§mda) hepsinin kapitalist diinya iginde he- men hemen her yerde birden goriilmeleridir.

Bu krizlerden 1929-1931 yillarm arasmda Amerika’­da meydana geleni, pek gok yonden §imdiye kadar kay- dedilmi? en §iddetli krizdir. Amerika’da hizli ilerleme- nin en ug noktasi olan 1929 yili ile 1932 yazi arasmda, endiistrideki iiretim yari yariya azalmi?, i§siz sayisi 13 milyona yukselmi$tir. Bu sayi tiim i? giiciA kaynagmm 1/4’Une e§ittir. Kriz sirasinda endiistri sektoriindeki fab- rikalar % 50 kapasite ile gali?iyorlardi. Bazi Avrupa iil- kelerinin iktisadi durumlannda kismen yeniden silah- lanma olgusunun yardimiyla, 30’lu yillarm ortasmda ve sonlannda az gok bir iyile§me goriiliirken, Amerika’da iiretimin kriz oncesi diizeyine ula§masi 8 yil siirdii. He- men ardindan 1937-38 yillarmdaki kotii gidi§le, yeniden bir kriz ba?gosterdi. 1937’deki kisa bir donem di?mda, i?siz sayisi 1940’a kadar 8 milyonun altma dii?medi. Ka­pitalizmin kronik durgunluk a§amasi gelip dayandi- gmda, Marks’m kapitalist miilkiyetin iiretici gliglerin ge- li§mesi iizerindeki engelleyici i?levi Uzerine soyledigi gok bilinen sozlerinin fazlaca tarti?ilmasi hig de §a§irtici de­gildir.

Kapitalizmin kar?ila§tigi bu durumun nedenleri iize- rine §imdi burada incelemek istemedigim, gok ge§itli teoriler iiretilmi§tir. Buradaki amacimiza uygun olarak ?u belirlemeyle yetinmek zorundayiz (bu belirleme iire- tilen teorilerin hepsi tarafmdan olmasa bile birgogu ta­rafmdan gegerli kabul edilir): Periyodik hale gelen bu donemler, sermaye birikimi siirecinde bir devir olarak ele almmalidir, sermayenin birikimi ve yatinmi igin olu?an siirekli zorlamalar, biiyiiyen sermayenin k&r et- mesini saglayan durumlan a?tigi igin periyodik olarak krizler olu?maktadir. Kapitalist iiretimin biiyiimesi ile artik-degerin gikarirm ve gergekle?mesinin ko?ullanyla gati?ma haline gelir dediginde Marks’m kasdettigi §ey buydu.

Uretim olgusunun, toplumun tUmiiniin maddi ihti- yaglari igin yalmzca sosyal amagli olarak diizenlenip yii- riitUldUgtinU bir an igin varsayalim. Bu takdirde iireti- min gok yonlii buyiimesinin, toplum isteklerinin tiimu- niin kar§ilanmasi agisindan smin olamaz. Biiyiime ve (teknik anlamda) geli§me igin kaynaklarin ve emegin yatirimi, iiretkenligin arti§i ve daha fazla iirtine yer ol- dugu siirece devam edecektir. Bu noktaya ula?ilincaya kadar, ya sati§ fiyatlanm du§iirerek ya da iicretleri art- tirarak her zaman igin daha fazla iiretim yapilabilecek bir piyasa bulunabilir. Bu arada gozoniinde bulunduml-' masi gereken oravlar vardir. Biiylimenin saptigi ya da bazi yonlerde olaganiistii ilerlerken, bazi yonlerde hig ilerlemedigi durumlan degerlendirirken gtigliiklerle kar- §ila§abiliriz. Bu da biiyttmenin dUz bir gizgiye ula§ma- smda geride kalanlann onde olanlara yeti§mesi igin za­man ihtiyaci duymalarina neden olur. Bu arada bliyti- me tamamiyle durmaz fakat yava§lar.

Ama kapitalizmde yeni bir xiretime gegmek igin ya- pilan sermaye yatinrm, belli bir kftr haddi dU§uniilerek diizenlenir. Biiyiimekte olan bir sektore yatirim yapil- digmda du§iiniilen kSr haddine ula§ilmazsa yatirim bU- tiiniiyle gokebilir. Biiytime durdugimda ise yeni maki- na, vs. gibi donanimlara duyulan ihtiyag durur. Makina- lan ve sermaye mallarmi (iiretim araglan) Ureten en- dlistrilerde i§sizlik ve kapasite altinda gali§ma durumu ortaya gikar. Bu da diger endtistrilerdeki iiretim arzi- nin azalmasina neden olur ki; genel ve giderek buyiiyen bir dii§ii§ demektir. Marks §oyle d e r : «Kapitalist Ure- tim tarzi, Uretimin belli bir olgeginde engellerle kar§i- la§ir... Sosyal ihtiyaglann kar§ilanmasi ile degil, iiretim ve k&rin gergekle§mesi ile belirlenen bir noktada dv:- rur.»

Siirecin nasil i§ledigini gormek igin, siradan bir bii- yiime sirasinda neler oldugunu yakindan inceleyelim. Bunu yaparken Marks’m endiistri kollan iginde yaptigi boliimlemeye ba?vurmak yararli olacaktir. Marks en- diistri kollarim, hem kendi hem de diger endiistrilerin kullammi igin sermaye mall iireten endiistri kolu ve so­nunda tiiketicilerin almasi igin sunulan tuketim malt iireten endiistri kolu olniak tizere ikiye ayirmi§tir. Bun- lan sirasiyla Kol-1 ve Kol-2 diye adlandirmi§tir (bunlar ku?kusuz alt kollara ayri§tmlabilir. Ornegin, Kol-l’i a) imalat makinalan yapmak igin imalat makinalan yapi- mi gibi Kol-1'in iginde kullanilan sermaye mallari iireten kol, b) Egirme ve orme makinalan gibi makinalan Kol- 2'de kullamlmak iizere sermaye mallan iireten kol gibi alt kollara ayirabiliriz. Aym §ekilde Kol-2’de a) tJcret- liler igin tiiketici mallan iireten kol, b) Kapitalistlere ve onlann asalaklanna tiiketmeleri igin liiks mallar tire- ten kol olmak iizere bOliimlenebilir). Ama bizim konu- muz alanina girdigi §ekliyle, endiistri kollanni ikiye ayir- mak amacimiza uygun dii§mektedir.

Yatmmlardaki arti?m biiyiimesi ile Kol-l’den iste- nen iiriin talebi de biiyiir. Talebin fazlala?masi ile istih- dam da geni?ler dogal olarak toplam iicretler ve toplam k&r da. Bunlann gergekle?mesi her iki endiistri kolun- da da iiriin talebinin arti§im destekler. Ama yeni fabri- kalarda ve donanimda kullamlmak iizere Kol-1 tarafm- dan iiretilen sermaye mallan arttikga, her iki endiistri kolundaki iiretim kapasitesi de artar. Arti? ne kadar fazla olursa, biiyiimenin yogunlugu o kadar fazla olur. Bu a?amada birtakim ?eyler olu?maya ba?layabilir. Bun- lardan biri de iiretim kapasitesindeki arti§in talep arti- §im a?masidir. Eger bu durum olu?ursa, k&r haddi (ya­ni yatmlan sermayenin her pound'una dii§en k&r) dii?-

meye ba§lar. Yeni yatirimlarin k&r getirme durumu so- na erince, yatirim gokmeye ba§lar. Bu goku?le birlikte Kol-l'den saglanan iirline olan talep de geriler. Bu §e- kilde, gerileyen talep, istihdam ve uriinle birlikte geriye dogru gidi? ba§lar.

Bu duruma er-geg ula§ilacaktir, giinku tliketicinin talebi sonsuza kadar artamaz; bir yerde ?iddetini kay- betmek zorundadir. Burada soziinu ettigimiz talep biiyii- mesi, istihdama (artan iicret ve kara) bagli oldugundan buyumenin sinirlan vardir. Bir a?amada tam kapasite ile gali§ma ve tam istihdamin tavanma garpacaktir. Bii- yiimeler genellikle tam istihdama ula§ilmadan once so- na erer.1 Ucretler artan emek talebine bagli olarak yiik- selse bile, bu durum talep arti§mi destekledigi kadar harcamalarm artmasma da yol agar. Bu da her ?eyin ba?i olan karliligin yiikselmesini engeller.

$imdiye kadar anlattiklarimiz buyumenin durmasi- ni saglayan durumlardan biri, belki de en sik rastlana- mdir; Kol-2’deki iiretim kapasitesinin bu koldaki iiriin talebini a?masi. Bu durum bazen iiretim gticii tiiketim gliciinu a§tigi igin biiyiime durur diye tanimlamr. Ama buradaki «tiiketim giicu» eger (aileleriyle birlikte) bi- rey olarak ucretlilerin, kapitalistlerin ve digerlerinin ki- §isel tiiketimi anlaminda kullamliyorsa, durum tam ola­rak agiklanmiyor demektir. Biiyiime bu ?ekilde sona ere- bilir, gogunlukla da boyle olur (Amerika’daki 1929 bu- nalimimn boyle geli?tigini dii?iinenler vardir). Ama bu, ille de boyle olmasi gerekmez. Uretim gUciinun tiiketim giicunii a?masi tammlamasi, «tiiketim guciinii» yukarida

1) M utlaka iire tim kapasitesindek i ya da belirli bazi y e rle rd e - ki ar7.1arda gegitli tiirden «darbogazlar» goriinm eye baglam azdan ■once degilse do...

«talep»ten soz ettigimiz anlamda, yani her iki endiistri kolunda birden iiriin talebi anlaminda aldxgimxzda tam anlamina kavu§ur.a Ba?ka bir deyi?le, Kol-2'de neler ol- duguna bakmanin yanisira Kol-1'de olanlarla da ilgi- lenmeliyiz. Kol-l’in biiyiimesi, Kol-2 ile yakindan etki- lense de onunla simrlanmak zorunda degildir.

Sermaye mallan iireten Kol-1 ile ilgili iki soru so- rulabilir: 1) Biiyiimeyi gergekleijtiren yatinmxn hepsi- nin ya da gok biiyiik boliimiiniin Kol-l’e akxtxlip; Kol-2’- ye hig pay verilmeden ya da gok az bir pay verilerek, boylece Kol-2’deki iiretim gUciiniin bireysel tUketim ta- lebini a?madigx, Kol-2’de fazla iiretim olmadan biiyiime- nin denetim altxnda tutuldiigu bir durum yaratxlamaz mi?

2) Bu durumda yatxnm; biiyiimeyi sermaye malla- nna talebi ve boylece Kol-l’deki istihdam ve faaliyeti arttirmak suretiyle koruyarak uzun siire diizgUnce de- vam edemez mi? Eger Kol-l’deki istihdam iistiinliigiinii korursa, burada gah§anlann Kol-2’de iiretilen mallar igin tiiketim talebi bu kolun da iyi galx?masxnx saglar ve gerilemenin ba?lamasx igin bir neden kalmaz.

buyumesi2) ig le rinde M arks’m da yera ld ig i b ir g rup ik tisatp i <iiretici' tiiketim * te rim in i K o l- l’deki ta lep i?in o ldugu k ad a r, kigisel t i i - ketim (K ol-2’deki ta lep ) igin de ku llanm ig lard ir. A m a «tiiketim gucii»nden soz e ttig inde M arks’m h e r baglam da, kelim eye ikfc an lam i b irden yiikledigi ku§kuludur.

Durum boyle konulabilir. Birinci soruda i§lerin §oy- le yiiriidUguntt varsaydxk:

Ama soztinii ettigimiz ikinci durumda §oyle oldu­gunu du§iindiik:

Boyle bir siirecin sonsuza kadar surebilecegini dti- §Unmek imkansiz gibi goriiniiyor, ama bu tiir durumla- nn bir siire devam edebilecegi ve biiyiime siiresinin uza- masxnda etkili olabilecegi bir gergek. Biiytimenin uzun slirmesi igin yatinmlann her yoniiyle Kol-l’i destekle- mesi konusunda somut bir neden olmahdir : Kapitalist- lerin biiytimenin slirmesi igin, sermaye mallarma olan talebe bel baglamalan igin nedenleri olmasi gerekir. Ne- denleri, Kol-l’deki liretimin gok kxsa zaman siiresi igin­de fabrikalarm donammini yenilikler ve teknolojik dev- rimle degi?tirme imkanmi vermesi, bu yenilikler devam ettigi siirece sermaye mallarma olan talebi kortikleme- ieri olabilir. Ama Kol-l’e olan bu talebin kortiklenmesi olgusunun uzun omiirltt olabilmesi igin bir tek yenili- ge degil, devamh (ve gittikge gogalan) yenilik dizilerine ihtiyag vardir. Sermaye mallarma bir defaya ozgli bir talep olmamah, talepte devamli bir arti§ olmahdir. Bu olmadigi takdirde bliyliyen Kol’deki yatirim hemen bir sinira ula§ir ve erimeye ba§lar. Periyodik donemlerde-

Kol-l’in kendini biiyiitmesinin kisa omiirlti bir etkisi ol- masindan ote bir ?ansi olmadigi agiktir.

«Rusya’da Kapitalizmin Geli?mesi» adli eserinin 1. bolUmiinde Kol-l’in buyiimesinin Kol-2’ye olan taleple simrli olmadigim, ama belli bir yere kadar Kol-2’den ba- gimsiz olarak ilerledigini, dahasi kapitalizmin teknik alanda siirekli devrim yapma egilimi yiiziinden Kol-l’in Kol-2’den daha hizli biiyiimesinin «kapitalizmin genel ya- sasi» oldugunu ileri surdiigunde Lenin, bu ihtimalden soz etmi§ti. 2. Dunya Sava§i’ni izleyen donemde olu$an biiyiime hareketinde, bu durumlarm etkisini gelecek bo- liimde gorecegiz.

Geni$ silahlanma programlarinin, buyumenin geli§- tigi donemlerde Kol-l’deki iiriinler igin talep yarattigmi unutmamaliyiz. listelik, bu porgramlar ne Kol-l’in ne de Kol-2’nin iiriin kapasitesini biiytitmeden, kiyim ve yi- kimin kapasitesini biiyiitiirler. Bu nedenledir ki silah­lanma yari§i ve sava? biiyiimenin siiresini uzatabilir, ti- caretin normal donii§iim modelini bozabilir. Kamu hiz- metleri ile ilgili programlann da silahlanmaya benzer bir i$levi vardir. Ama bu programlann silahlanma prog- ramlarma oranla daha simrli bir etkinlik alam vardir. Hem de Kapitalist hiikumetlerin bu tiir programlan fi- nanse etme istegi (eger olaganustii giiglti halk baskisi ya da devrim tehdidi yoksa) daha azdir.

Yukanda anlattigimiz bigimde biiyiime siiresi uza- tilabilirse de gok gegmeden ge?itli zorluklarla kar§ila?i- lacagi kesindir.

tlk olarak yatirim yapilan sermayeden Kol-2’ye hig pay du§iilmemesi akla uygun gelmiyor. Yatmm yapilma derecesine gore, buradaki iiretim kapasitesi yava$ da ol­sa artacak, bir a?amada da bireysel tiiketim talebini a$a- caktir (bireysel tiiketim yeni iiriinlerin reklamini yapi-

larak, taksitli sati§larla ve agikgbz saticilarla ne kadar desteklenirse desteklensin dunim degi§mez).

ikinci olarak, yatinm, Kol-l’i biiyiitiirken kann el­de edilecegi toplam sermaye stogu da biiyiir. Eger ar­tik-deger buna bagli olarak artmazsa, k&r haddi bundan olumsuz yonde etkilenir ve yapilacak olan yatinmlar baltalanmi? olur. Niifus 50k hizli biiyilyorsa ve endiist- rideki rezerv i?gi ordusu tiikenmez goriiniiyorsa, bu du- rumun olu?masi miimktindiir: Fabrikalara daha fazla emek gerektiren, daha fazla sayida makina yerle§tirilir ve her yeni i§gi digerleri kadar artik-deger iiretir (bu ko§ullarda Kol-l’in biiyiidiigii kadar Kol-2’nin de biiyii- me §ansi vardir. Qiinkii Kol-2 artan iicretler ve ylikselen toplam k&r sayesinde biiyiiyen tiiketici talebini ka^ila- mak zorunda kalir). Ama bu, en azindan endiistrisi ge- li?mi? olan iilkelerde kolay kolay gergekle?meye jek bir durumdur, giinkii daha 6nce gOrdiigiimiiz gibi serma­ye birikimi, emek arzini a?arak biiylime egilimindedir. Eger sermaye stogu yedek emek ordusunu a?arsa, bu takdirde dogacak olan emek rekabeti iicret arti?ina ne- den olur. Bu da sermayeden elde edilen artik-degerin bir boliimline el koymalan demektir.

tJgiincU olarak, yukandaki ihtimali ortadan kaldir- mak igin yeni sermayenin eskisinden daha gok emek ta- sarrufu yapan bir donanima yatinm yaptigim varsaya- lim. Bu durumda emek talebi sermaye donanim stogu- na oranla gok daha az artacaktir. Her i?ginin «elinin al- tinda» gok daha fazla sermaye donammi olacaktir. Ama bu da yine, k&r haddinin degi$mezliginin yanisira her i?ginin tiretkenliginin yeteri Olgiide artmasmi gerektirir. Bu arada, bu iki olgunun yiiksek sermaye oranim emek oranma dengelemek igin, sermayeye giden degerin payi- m 3riikseltecek bigimde birle?mesi zorunludur.

Tamnmi? iktisatgilardan Kaldor bir keresinde bii-

yiimeyi «atxn dort engelden birinde du?mek zorunda ol- dugu garip engelli bir yari§»a benzetmi?ti. «Son engele kadar ya?amayi ba?arabilen ata pek rastlanmaz» diye belirtmi?ti.

Iktisadi krizlere dogru baki? agismin, onlari kapi­talizmin geli?en iiretim giigleri ile sermayenin karliligi arasmdaki temel geli?kisinin kagimlmaz bir sonucu ola­rak gormek degil; kendini ge§itli bigimlerde gosteren bu temel gati§manm bir ifadesi olarak gormek olduguna inaniyorum. iktisadi ge§itli buyiimeler aym nedenle de­gil, degi§ik nedenlerle olabilir. Nedenin ne oldugunu, soz konusu btiyiimenin somut ko?ullarmi ve olaylar dizisi- ni inceleyerek meydana gikarabiliriz.

Bu boliim boyunca sanki di§ ticaret yokmu?, soz konusu olan iilke ihracat igin. degil sadece tilkesindeki piyasa igin iiretiyormu? gibi konu§tuk. Herhangi bir so­mut durumda, (hem Kol-1, hem Kol-2 igin) verimin bir boliimu di? talebi kar?ilamak igin tiretilir. Yani di§ ti­caret biiyudiikge, talep de biiyiir. Ama unutulmamalidir ki soz konusu iilkelerden mal alan tilkeler, kar?iligmda daha fazlasim satmadan bu i?i fazla surduremezler. Di­ger iilkelere yapilan ihracat kredili ya da borg kar?iligi yapilmazsa, btiyiimenin siirmesi igin yapilan destekler gegici olmaktan oteye gitmez. Qiinkii siirekli ihracat-ar- tik-degeri ancak tersi durumda mumkiindiir. Ne olursa olsun, gizdigimiz basitle^tirilmi? tablo, genel olarak ka­pitalist diinyadan soz ettigimizde yanli? degildir.

6. iK lN C i DLJNYA SAVA$I'NDAN BU YANA

Modern sava§, her tiirlli kaynagin seferber edilmesi- ni, emek ve iiretim donammmin yer degi?tirmesi

igin yonlendirici kararlar verilmesini, normal piyasa me- kanizmasmm altindan kalkamayacagi bir sava? endiist- risinin kurulmasim gerektiren bir olgudur. Bunun sonu- cu olarak finansmanm, emegin ve malzeme dagitimimn devlet kontrolunda olmasi bigiminde bir devlet kapita- lizmine neden olur. Devlet piyasada tek alici durumuna gelir. Silahlanma ve sava? gerekleri igin, ordunun ve hat- t& niifusun temel gida ihtijteglan igin anla§malar yapar. Bu durum, 2. Diinya Sava?i’nda 1. Diinya Sava§i’ndakin- den gok daha ileri bir dereceye ula§mi?tir.

Sava§ durumundaki her yonlii iiretim diirtiisii en- diistrideki rezerv ordusunu tiiketir, ban? zamanmdaki biiyiima devrinde bile kolay kolay eri?ilemeyen tam is- tihdama ula§ilir. Bu ko§ullann biiyiik iicret arti?lanna yol agmasim onlemek igin devlet, sendikalar ve i?giicii iizerinde grev hakkmi askiya alma, i?gi hareketini ve i? d0gi?tirmeyi onlemek gibi ge§itli kisitlamalar uygular. Ama yine de bu ko?ullar altmda sinif ili§kileri gergin- le§tigi igin i?gi simfina ban§ zamaninda higbir §ekilde ho?goriilmeyecek onemli ayncaliklar verilir. Aym za- mandan, biiyiik i§ gevreleri de endiistri iizerinde daha yakm bir denetim saglarlar (maddelerin dagitimi ve i§ yonetimi). Biiyiik tekeller normal ko§ullarda yapamaya- caklan §ekilde kiigiik olgekli §irketleri kendi denetim- leri altina alirlar.

Bundan dolayi, i$gi smifmin pek gok iilkede 2. Diin­ya Sava§i’ndan oldukga kuwetlenmi? olarak gikmasi hig de ?a§irtici degildir (ama hemen sonra planli olarak ya- pilan politik ve endUstriyel boliimleme ve gatlaklarla za- yrflatilmi$lardir). Diinya genelinde sosyalist sektoriin gittikge biiyiiyen varligimn, kapitalist sektor iizerinde oldukga belirgin bir vurucu etkisi vardir. Bazi iilkeler­de ozellikle Fransa ve Italya’da) komiinistler, soguk sa- va§in artan baskilan ve ge§itli hilelerle uzakla§tinhnca- ya kadar, bakanliklar da elde etmek suretiyle sava§ son- rasi hiikiimetlerde yeralmislardir. Ingiltere’de sava§ sonrasi 1945 genel segimlerinde I§gi Partisi hiikiimeti ba- §a gegmi?; 1918’de 1. Diinya Sava§i sonrasmda oldugu gibi sorunlan hasiralti etmemi?, sava? sonrasi yillanm iktisadi kontrolii yeniden kurmakla harcami§tir. Bu yil- larda, i§gi smifi iizerinde 1305 sayih kararnameyle konu- lan grev yasagi gibi yaptinmlarla kontroller siirmiistiir (1305 sayili kararname 1951’de yiiriirliikten kaldirilmi?- tir). t?gi Partisi hiikiimeti komiirii, demiryollarmi, ga- zi, elektrigi, karayolu ta§imaciligim ve geligi, bunlann yamsira Bank of England’i (tngiltere Bankasi) devlet le§tirerek devletin Ozellikle yatinm konusunda dogru- dan kontrolde bulunabilecegi alani biiyiitmii§tiir. Ama yine de bu kontroliin kapsami abartilmamalidir. Qiinkti iiretim olgusunda devletle§tirilen sektbr, ekonomideki iiretimin ancak 1/5’i kadar pay almaktadir. Burada asil Onemli olan, devletin Ozellikle sermaye mallan konusun­da satici olarak agirligim koymasidir (sermaye mallan agirliktadir, giinkii devletle§tirilmi§ sektOriin sava? son­rasi on yil boyunca geni§ yatinm programlan ve tiim yatmmlar genelinde ezici bir payi vardir). Konut yapi- mim da katarsak devlet sektOrii sava? sonrasi on yil bo­yunca toplam yatmmin yansma sahipti. Eger bunlara savunma giderlerini de katarsak, devletin yaptigi harca-

malar igin (bunlar genellikle yukarida sozunii ettigimiz Kol-1 metalarma yapilir) milli gelirin 5’te ya da 6’da bi- rine ula?an bir rakam elde ederim. Amerika’da bile si­lahlanma harcamalari, devletin genel iktisadi durum iginde onemli bir etkisi olmasma neden olur. Bu iilke- de devletin mal alimlari ve resmi harcamalari toplami, gayri safi milli hasila'nm 1/5’ine, hatta bazi yillar 1/4“ line p?ittir. Bazilan bunun sistemde daha dnce varolma yan bir denge durumu yaratan bir ozellik oldugunu ile ri siirmu?, devlet harcamalarmin ozel yatinmdaki dur gunlugu kar?ilayacak bir «degi$mez denge unsuru» o) dugu konusunu uzun uzun tarti?mi?lardir.

Bu son nokta iizerine ne dii?iiniirsek dii§unelim, devlet kapitalizminin geli?iminin 2. Dunya Sava$i ve sonrasi donemin ba?ta gelen ozelligi oldugu rahathkla soylenebilir. Bunu, bu geli§meyi yeni bir ?eymi? gibi sunmak igin soylemiyoruz: Aym durum 1. Dunya Sava- §i sirasinda da soz konusuydu, krizin oldugu 30’lu yil- larda da devlet kontrolu vardi. Ama bu konuda 2. Dun­ya Sava?i bir gegi? donemi olarak almabilir. Bu durum- dan soz ettigimizde, 3. boliim sonunda devlet konusun- da soylediklerimizi hatirlamaliyiz; yani iktisadi giiciin en yiiksek birikime ula§tigi a?ama olan tekelci kapita­lizm a$amasinda devlet, hakim tekelci gruplann oyun- cagi haline gelir, demi?tik. Bu nedenle Marksist yazar- lar sadece devlet kapitalizmi terimini kullanmaz. Tekel­ci devlet kapitalizmi terimini tercih ederler. Bu anlam- da durumun oldukga onemli bir degi§im gegirdigi zan- nedilmemelidir: Sava? aslinda, tekelci gruplar ile dev­let arasmda daha biiyiik bir yakmlik kurulmasim sag- lami?tir. Downing Street'deki1 t?gi Partisi bakanliklari

1) D ow ning S tre e t : In g ilte re ’de B a§bakanlik ve b ak an lik la rin bu lu n d u g u sokak.

ve hatta Avam Kamarasi’ndaki i§gi Partisi gogunlugu devlet mekanizmasmin, personelinin ve ona hakim olan sinif gikarlarmm karakterini degi?tirmeye yetmez.

Ortada geli§kili bir durum oldugu igin, burada ye­ni bir belirleme yapmakyerinde olacaktir. Devletin te- kelcilerin oyuncagi oldugunu ve kapitalistler arasmda anla§mazliklara yol agmasma ragmen onlarm gikarlari- m korudugunu soylemek; devletin genel olarak sistemin i§leyi§ini destekleyen bir politikasi oldugunu di§lamak anlamma gelmez (yani kapitalist iiretim tarzina denge iginde i§lemesini saglayici bir politikasi oldugunu). As- lmda bu, sistemin en onde gelen geli§kisidir. Bir yanda turn sistemi gokii§e goturebilecek §ekilde karlarini en list diizeye gikarmak isteyen grup gikarlari, bir yanda da sistemin surebilmesi igin gabalar vardir. Devletin al- digi onlemler sisteminin slirmesi amaciyla diizenlenir. Devlet zaman zaman tarafsiz bir «araci» rolline biirii- niir, grup gikarlari ile yonetici sinif arasmda arabulucu olur. Hatta gerginle?en smiflar arasi anla§mazliklari yu- mu?atmak ve arabulucu olmak yine devlete dii§er. Ama' bu iiretim tarzi ko§ullarmda, bu gorevi yerine getirebil- me olgiisii ve yapildigi takdirde ba?ari $ansi oldukga si- mrlidir.

Kapitalizme diinya genelinde bakacak olursak sa- va§ sonrasi donemde ikinci bir ozellikle kar§ila?inz. Bu ozellik daha once somiirge ya da yari-somiirge olan iil- kelerin milli bagimsizlik bayragi altmda, kendilerini em- peryalist baskidan kurtarip, siyasi ve iktisadi bagimsiz- liklarmi kazanmalaridir. Sosyalist Blok’a katilan (Jin, bu durumun en onde gelen ornegidir. Geliijmemi? iilke- ler olduklari halde kapitalist blokta kalan Hindistan, Burma ve Misir da bu duruma oraek olarak gosterile- bilir. iktisadi agidan bu geli?me, iilkelerin (hangi ko?ul- larda olursa olsun) di§ sermayeye, devlet yonetimi ve

kontroliindeki «geli§me programlanna» kar§i toplu bir harekete giri?tikleri anlamma gelir. Tahmin edilecegi gi­bi, bu duruma eskiden beri kapitalist olan iilkelerden sert tepkiler gelmi§tir. Kapitalist iilkeler iginde, di§ ya- tinmdan ve endUstriyel mallar ihrag ederek kar§iligm- da tanm iiriinleri ve hammadde alimmdan kar saglayan ingiltere bu durumdan ozellikle rahatsiz olmu?tur. Ame- rika ise (Cin ve Pasifik’te olanlar di?inda) bu durumdan ingiltere’den daha az etkilendi. Yatirimlarmi ye deneti- mini Amerika kitasmda Kanada, Orta ve Giiney Ameri- ka iilkelerine; petrolii ve madenleri agisindan Ortado- gu ve Afrika’ya kaydirma egilimini gosterdi. Egilim gos- terdikleri bolgeler daha once ingiltere tarafmdan pay- la?ilmi§, hatta onceleri «Yeni Diinya» diye nitelendirilen kendileri tarafmdan daha zengin ve giiglii dolar emper- yalizmi ile yikima ugratilmis bolgelerdi.

Hindistan ve Arap Cumhuriyeti gibi 3. Diinya tilke- leri denilen iilkelerin ortaya giki?i baglaminda, kapita- lizme kar?i geli?en Sosyalist Blok’un etkisini, daha iyi gorebiliriz. Bu iilkeler igin sosyalist iilkelerin planli ikti- satlan yalniz endustrile§meye dogru ba?anli olmakta ve daha once ulasilmamis bir hiz saglamak konusunda or- nek olu§turmakla kalmaz, aym zamanda teknolojik iler- leme ve sermaye mallari konusunda gittikge geni§leyen bir malzeme de olu§turur. Bu agidan sosyalist iktisat, bu iilkeler igin hem siyasi hem de iktisadi yonden ol­dukga gekici ve etkileyici bir alternatiftir.

Sava§ sonrasi donemin 3. ozelligi de, 1957’ye kadar 12 yil boyunca iktisadi biiyiimelerin beklenmedik §ekil- de varliklanni siirdiirmeleridir (bu arada 1948-49’da ve tekrar 1952’de ingiltere’de, 1953-54’de Amerika’daki kii- giik gapli krizler de vardir). ingiltere’de 1. Diinya Sava- §i’nm hemen sonrasmda ba?layan biiyiime 1,5 yil sonra du-rdu; bunu 20’lerin ortasmda bir iyile§me izledi. Ame-

rika’daki biiyiime daha giigluydu ama sonunda 1929 kri- zine gelindi. Bu bakimdan etkinligi, i§ alanlari yaratma- si, yatirimlari ve ingiltere’de i§sizlik oraninm % 2’nin altmda seyretmesiyle (Amerika’da i§sizlik oram daha yiiksekti ama yine de 4’iin altmda seyrediyordu). 1945-57 arasi 12 yil 1. Diinya Sava§x sonrasi 12 yila oran­la biiyiik bir fark gosterir. Bu siirede endiistriyel iire- tim ingiltere’de 1/3, Amerika’da ise 1/2 oranmda art- mi?tir. Ekonomideki biiyiime a$amalarinm siirelerinin uzamasi iizerine krizlerin gegmi?te kaldigi ve kapitaliz­min kar getiren durumlan kalici yapmayi ogrendigi ko- nusunda tarti?malar agilmi§tir.

Sava? sonrasi donemin kendine ozgti karakterini be- lirlemek igin ge§itli agiklamalar getirebiliriz. Sava?in he- men sonunda talep, sava$in e?i goriilmemi? yikimimn onarilmasi ihtiyaciyla, tiikenen mal stoklarmm yenilen- mesi, fabrika ve makina donanimlarimn onarimi ve ye- nilerinin yapimi ile destekleniyordu. Amerika sava?tan dogrudan etkilenmedigi ve gergekte sermaye stogunu onemli olgiide arttirdigi halde endiistrisi, Avrupa’da ol­dugu gibi ge$itli «yardim programlanw adi altmda ona- nm ihtiyaglanm kar?ilamakla me?guldii. Sava§ sonra­si birkag yil boyunca tiiketici mallan gibi sermaye mal- lari da ihtiyaci kar?ilayamiyordu. 1949’da kaynaklarm talebi kar§iladigi duruma ula?ildiginda Kore Sava§i gik- ti. Amerika’nm silahlanma harcamalannda ve stratejik onemi olan mallarm stoklamasmda arti? goriildii. ikti- sattaki biiyiimeyi yeni bir diizeye getirmesine ragmen sava? giderlerinin artmasi 1948’de Kore Sava$i’ndan birkag ay once ortaya gikan «iktisadi durgunlukwtan kurtulmanm tek ba$ina sorumlusu olamaz.

Ama Kore Sava?i’nm sona ermesiyle, 1953 yilimn sonlanna dogru Amerika’da biiyiime yine gikmaza gir- di. O zaman pek gok ki?i bunun, hiikiimetin Kore Sava?r

harcamalariyla anormal bigimde uzattigi buyiimenin so- nu oldugunu ve 1929’dakine benzer bir krizin yakla§- makta oldugunu dii?iindii. Ama herkesi yanilgiya dii?ii- rerek, ozel sektor ve i? gevrelerince yapilan yatirimlar, hem de hiikiimetin gittikge azalan savunma harcamala- nna ragmen, gabuk iyile§me ozelligi gosterdi.12 Bir son- raki yilin sona ermesinden once iki ya da tig yil siiren yeni bir bUytime ba?ladi. Bu bliylime temelde, sanayi §irketleri tarafmdan yeniden diizenleme ve yeni kuru- lu§ yatmmlarma gidilmesinin, kamu hizmetlerinin ye­niden yiiriirliige girmesinin ve buna benzer §eylerin bii- ytimesiydi.

Bu bliylime imalattaki iiretim kapasitesini yakla§ik % 13 oranmda arttirdi. Bu arada ingiltere’de de (yalniz­ca hiikiimetin para politikasiyla kisitlanabilen) oldukga fazla yatinm etkinligi vardi. Bu durum Bati Avrupa’da- ki kapitalist iilkelerde, ozellikle Bati Almanya’da da sli- riiyordu. ingiliz imalat endlistrisindeki iiretim kapasite- si arti?i, 1958’de iig yil oncesine oranla % 10 artmi?ti.

Bu biiyiimenin akilci bir agiklamasi, yazarm daha once ba§ka bir eserinde3 belirttigi gibi 1950’lerin daha once soziinii ettigimiz teknolojik devrimlerden birine ta- nik olmasidir. Teknolojik devrimin modernle?meye et- kisi olmu?, yatmmlara giiglii bir destek olmu§tur. Bu a§amada, aslinda, 5. boliimiin sonunda soziinii ettigimiz duruma dli?tligiimuz soylenebilir. Teknolojik yenilikler

2 ) (i§siz)igi b ir su re igin % 6 ’ya tirm a n d ira n ) d u rak lam a s ira - sm daki y a tir im dugiiklugu, tem elde m al s to k la n n a yap ilan y a ti- r im la rin diigm esidir. F ab rik a la ra ve donan im a y ap ilan y a tir im - la rin degil. Bu a ra d a tiike tim dek i b ireyse l h a rc am a la r gagirtici b ir d u rak la m a gosterm igtir. 1948-49’daki d u rg u n lu g u n aksine. b u se fe rk in in d iger iilkeler iizerinde onem li b ir etk isi o lm a- m igtir.3) M a r x ism T o d a y . A ra lik 1957.

donemi, iiretim guglerinin otomasyon olarak nitelendir- digimiz geli?meye ula§tigi onemli a§ama ile baglantih olarak ortaya gikrm?tir.4 Daha 1. Diinya Sava§i sirasm- da iiretim tekniginde toplu iiretim (mass production) adi verilen iiretim bigimine olanak saglayan bir seri de- gi§im uygulanmaga ba§lami§ti. Bu degi§imler Amerikan endiistrisinde 1920’lerde, sermaye mallari iiretimindeki hizli arti§ ile de yakindan baglantilidir. Sanirim bu du­rum, 1950’lerdeki otomasyon bigimine gegi? a§amasi ola­rak almabilir. Bir onceki a§amadan, otomasyon a?ama- sina gegi? oldukga onemlidir : QiinkU otomasyon elle ya- pilan i§ten makinala§maya gegmek ya da Iiretimin mon- tajla gergekle§mesi degil, iiretim i§lerindeki aynntili kontroliin modern elektronik araglar ve feed-back (ge- ri besleme) mekanizmalanyla yonetimine gegmek de- mektir. Otomasyon donemini, niteliksel bir «sigrama» ya da iiretim guglerinin degi§im a?amasi olarak gore- biliriz. Otomasyonun iiretimde ve Iiretim ili§kilerinde, o donemde algilandigmdan gok daha yikici bir etkisi ol- mu?tur.

Savas Sonrasi kapitalizmi igin, l§gi Partisi’nde ve parti di?mda agilan tarti?malarda birgok ki?i, kapitaliz­min gegirdigi degi§imlerin onu bamba?ka bir §ekle do- nii§tiirdiigiinu ve bu yeni §eklin kapitalizmin geleneksel tanimiyla bile uyu§madigim tarti?tilar. Bir Amerikan ya-

4) 50’le rde Ing ilte re , A m erika ve B ati A lm anya’d a v erim in i§ n la n la n n d a n dahn hizli b iiyudiigum i un u tm am ah y iz . Caim an k i- si bagina diigen u riin o ram 1950-56 arasi In g ilte re ’de % 12, A m e­r ik a ’da % 16, B ati A lm anya’d a % 35 artm ig tir. (T. Balogh, ( O x ­fo r d E co n o m ic P a p ers, sayfa 220, 228) A yrica is tih d am d a tam knpasiteye ulagilm asi n eden iy le tiik e tim ta leb in in de b u y iid u - gii u n u tu lm am alid ir. O rnegin , 1947-57 y illa r i a ra sm d a ree l iic- re t-g e lirle r i In g ilte re ’de %. 15, A m erik a’da da 5 0 k daha fazla artm ig tir.

zari «20. yy. Kapitalist Devrimn isimli bir kitap bile yaz- di. 1920’lerdeki biiyume sirasmda bazilarinm, smirsiz ik­tisadi geli?menin etkisiyle kendilerinden gegerek, hig dii- §unmeden «Amerikan yiizyili»ndan soz etmeleri gibi 1950’lerde de kapitalizm ve onun «serbest giri§im» sis- teminden artik krizlerden kurtulmasini ogrenmi?, sii- rekli teknik yenilikler iireten bir makina diye soz edil- meye ba?lami?ti. Bu sozler, 50k algak perdeden de olsa ingiliz i?gi hareketinden bile yankilanmaya ba§lami§ti. Omegin, «Fabian’ct Yeni Denemeler» adli kitabmda Mr. Crosland sorunu §oyle koymu?tur: «Artik kapitalizmin biituniiyle degi?ik bir' sisteme donu?en bir ba?kala?im gegirdigi agiktir. Bu da geleneksel sosyalist gozumleme- lerin yeniden gozden gegirilmesini gerektirecek.» (say. 35.) Mr. Strachey, «(?agda§ Kapitalizm» adli eserinde Mr. Crosland kadar ileri gitmemekle birlikte §oyle de- mistir : «Endustrisi geli$mi? iilkelerde, giinumiizdeki sis­temin, yani kapitalizmin yeni ve farkli bir a?amasi ya- sanmaktadir. Eski a§amanm-geli§me yasalan yeni a$a- mada artik butiini\yle uygulanamamaktadir.» (sayfa 25-26).

Devlet kapitalizminin saydigimiz egilimlerinin di?in- da (ne kadar onemli olursa olsun, «degi?im» ve «yeni a?ama» tarti$malarmda bunlar hayati bir onem ta?imaz- lar) bu tiir iddialari hakli gikarmak igin iki neden ileri suriilmu?tiir.

Ilk olarak, son yillarda ortaya gikan «Yonetimsel Devrim» olgusu var. Tarti§malar, Amerika’li James Burnham’in gok alinti yapilan «Yonetimsel Devrimn ad­li kitabindan kaynaklanmaktadir. Kitabin ana konusu- nu, giiciin, iki sava? arasmdaki donemde, kapitalistlerin elinden biiyiik endiistriyel ve mali ortakliklarin ba§ma gegen iicretli yoneticilerin eline gegmesi olu$turmakta- dir. Bu yoheticilerin, iiretim politikasini yonettikleri §ir-

ketlerin sermayesinde paylari yoktur. Bu du?iince ile desteklenerek, Berle ve Means'in Amerika’nin en biiyiik 200 ?irketinde yaptiklan gok bilinen ara§tirmalarina ba§vurulmu§tur. Ara?tirmada, ?irketlerdeki miilkiyet sahiplerinin gorevle ilgilerinin kesildigi, denetim ve ha- kimiyetin ‘azinlik denetimi’ne gegtigi goriilmektedir, (azinlik kontrolii, ?irketleri sermayede payi yok dene- cek kadar az olanlann kontrol etmesi demektir). Kapi- talistlerin i?le ilgilerinin kesilmesinin oldukga belirgin oldugu ve, en azmdan gegen yiizyila oranla gok daha faz­la «gorev ba§inda olmayan» kapitalist oldugu dogru ol- sa da, yine de bu olgu fazlaca abartilmi§tir. Kapitalist- lerin gorevle ilgilerinin kesilmesi durumu bir genel ozel- lik olmaktan heniiz gok uzaktir. «Azmlik kontrolu» olsa bile (her zaman vardir) bu, kontroliin kapitalist olma- yanlarm elinde olmasi anlamina gelmez. Hele kontroliin- de bulunduranlarin ayri bir sinif olu§turdugu ya da on- larm politikasmm k&r giidiisii di?mda bir giidii tarafin- dan yonlendirildigi anlamina hig gelmez. Zaten Berle ve Means’m materyali Uzerine yapilan ve Gegici Ulusal Eko- nomi Komitesi’nce yaymlanan bir raporda, kontroliin gok az ortaklik payi olanlann elinde oldugu durumla- nn sayisinin, tahmin edildiginden gok daha az oldugu gorulmu§tur.5 Amerika’daki en biiyiik ?irketlerin % 85’i iizerinde yaptigi gali5masinin i§iginda Prof. Sagrant Flo­rence, «BiiyUk §irketlerdeki 20-30 bin hissedardan orta- lama 20’si kararlarda 1/3 oraninda soz sahibidir.» der ve §oyle siirdiirtir : «Yonetimsel devrimin, zaman zaman du§unuldiigii (ya da dii§Uncesizce soylenildigi) oranda

5) Gegici U lusal Ekonom i K om itesi tu ta n a k la n . No. 29, sayfa 56-57 ve 104. P au l Sw eezy konu y u tiim iiy le * T a rih O la ra k G ii- n iim i iz » ad li k ita b in d a tarti§m igtir. A ym y a z a n n * lncelem eler> adli k ita b in a da bak ilab ilir . S ayfa 350-351.

varolmadigi konusundaki inancimizi destekleyecek ka- mtlar vardir. Pek gok §irket ya da ortakliklarda, §irket politikasi tizerine son karar biiyiik hissedarlardadir.»fi

ikinci olarak, gelirin i?giler yararma radikal bir bi- qimde dagildigim ileri sliren «gelir devrimi» denilen bir olgu vardir. 1. ve 4. boliimlerde gorduglimliz gibi iicret- ler 1930'lardan beri hem somut olarak hem de gorece- li olarak artmi?tir. Ama arti?tan sozedilirken nedense sava§ sirasi ve sonrasmin ozel ko?ullari pek dikkate alm- maz. Aslmda licretlerdeki arti?, «gelir devrimi» gibi abartilmi? deyimlerle betimlenecek kadar fazla degildir. Biiyiik degi?im diye sik sik ileri slirulen, ki§isel gelirler- deki iicretlerin payinm degi?imidir. Bu belirleme, daha once gordliglimliz dagilmayan kar’i di?arda birakir. Si- mf olarak kapitalistlerin gelirinin bir pargasi olan dagil- mayan k&r sava?tan bu yana onemli olglide artmi?tir. tTcretlilerin milli gelir iizerindeki payi, sava? oncesi do- nemden beri % 3’ii gegmemi?tir. 1938-47 yillan arasm- da gelir sahiplerinin list % l ’nin (yakla?ik 200 bin aile) toplam ki?isel gelir arti dagilmami? k&r oranmdaki pa­yi, vergilendirilmemi? haliyle % 20’den % 19’a, vergilen- dirilmi? haliyle % 15’ten % l l ’e dii?mli?ttir, Yiiksek ge­lirlilerin % 25’inin payi vergilendirilmemi? haliyle % 60’- tan % 57’ye, vergilendirilmi§ haliyle % 55'ten % 49’a du?mu?ttir. Tlim dii?lik gelirlerin yansma gelince, onla- n n payi vergilendirilmemi? durumda higbir geli?me gos- termez, vergilendirilmi? durumda ise gelirlerinde sade- ce % 27’den % 30’a bir arti? vardir. ABD’de ise tlim ge­lir sahiplerinden alt 3/10’unun toplam gelir igindeki pay- lan azalma gostermi?tir.

Yiiksek gelirlilerin paylarindaki azalmayi gosteren

6 ) Ingiliz -ve A m erikan E n d iis trile rin d e tgleyig M antigi, sayfa 193.

rakamlar abartili olabilir, giinkii bu rakamlar ne ser­maye karlarim ve onlarmdan yapilan harcamalan, ne de sava§ sonrasi donemde ali?kanlik haline gelmeye ba§la- yan §ahsi harcamalarin «gider» hanesine yazildigim dik- kate almaktadir. Aym konuda Amerika’daki rakamlari degerlendirirken, bu iilkede vergi kagirma ve her ttirlii harcamalarin gider hanesine yazilmasi ozelliklerinin gok onemli yer tuttugunu unutmamaliyiz.

7) D udley S eers, O x fo rd is ta t is t ik E n s ti ti is ii B u lte n i, Eyliil 1949, S ayfa 262.8) G ab rie l K olko, U n iv e r s ite le r v e S o l D erg isi No: 2

78

Kapitalizmin Dtinti ve BugtinuMAURICE DOBH

Ingili/ ikt isiiltr'tsi Maurice Dobb’un bu vok hi linen cl kiuibi ilk kc/ 19.*>8 yilindii yaymilandi. 1973 yilin- da ya/.ar tarafmdan yeniden gO/den gegirildi. 1977 yilmda yapilan I I . baskismdan TOrkvclcgtirdigiini/ kilapla Maurice Dnbb, kapilali/.min 16. yd/yilda ba:>- layan ve 19. yd/.yilda doruga v'ikan tarihsel gcli$imi- ni tt/.etliyor. O gllnden bugUne modern emperyali/- min geli$imini ve sorunlarini, Marx ve Sngels’in v'U- /.Umienielerini a$arak, hem onlarin klasik <;ali$mala- riniii i$igmda, hem dc i;agda§ iklisat teorilerinin ba- ki$ agilarim dikkate alarak degerlendiriyor.

Jletifim Yaymlari • P o litika Dizisi • ISBN 975-470-034-f