Embed Size (px)
Citation preview
SIDDIK KORKMAZ • 89
Dini Araştırmalar, Mayıs-Ağustos 2001, C. 4, s. 10, ss. 89-119
İmam Ebu Mansur el-Maturidi'nin Hayatı ve Eserleri
Sıddık KORKMAZ*
*
ABSTRACT
Imam al-Mdturidi, living in the region of Mdvardunnalu; is the /ounder of the Mdturidism, one of the most important tlıeological school among the Turks. Available sources do not have m uc h information about lı is life. Maturidi developed Abu Hanlfa s teaclıing in to a tlıeological school. Unfortımately Matıırisim is not known as Aslıarism. Matw·idi ıvas educated by Mulıammad b. Mukdtil al-Rdzi, Abii Nasr al-Iyazi, Nusayr b. Yahya al-Ballıf and Abıt Bakr Ahnıad b. Islıak al-Cıtzcani and lı e als o taught to following sclıolars; Ab u al-Hasan al-Rustugfani, Abii al-Kasım al-Samarkandf, Pazdavi and Abii Alımad al-Iyazf. Some of his books whiclı are available now are Ta 'wildt al-Kur 'dn and Kitdb alTawhid. Bııt it is not lawwn if manııscription Kitdb al-Makdlat was ıvritten by lıim or not.
Keyıvords: Imam al-Mfıtııridf, Mdvardunnalu; Abbtisids, Baghddd, Samani ds, Abii Han lfa, Abii al-Mııfn an-Nasaji, Ta 'wildt al-Kur' dn, Kitdbu al- Ta.wlıid, Ki tab al-Makfılfıt.
Arş. Gih:, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İslam Mezhepleri Tarihi Analıilim Dah
90 • DiNi ARAŞTIRMALAR
ı. Maturidi'nin Coğrafi Siyasi ve Kültürel Çevresi
Ebfı Mansfu· Muhaımned b. Muhaımned b. Mahmud el-Maturidi es-Se
ınerkandi'nin yaşadığı çevre Maveraünnehr bölgesidir. "Maveraünnehr",
"nehir'in ötesi" anlamında Ceyhun yada Aınuderya Irmağı'nın doğu bölgesi
anlamına gelmektedir. Özel olarak "Maverau'l-Ceyhwı!Aınuderya" şeklin
de, Müslümanlar tarafından fetbedilen ülkelere verilen bir isim olmuştur. ı
Maveraünnehir diye anıldığı dönemde, kuzey ve doğu sınırlan tam olarak
bil~nıneınelde birlikte, Sır-deıya (Seyhun) Havzasını ve Müslümaniann ha
kim olduğu bölgeleri kapsayarak, Soğd, (Buhara ve Seınerkand), Havarizm,
Soğanyan, Ferğana ve Şaş diye beş bölge anlamına gelınektedir.2
Müslümanların bu bölgeye ilk defa girişleri Hicri I. yüzyıl dadır. 3 Em evi
halifelerinden Velid b. Abdülınelik (86/705-96/715)'in Irak valisi Haccac
'ın taY.İn ettiği Kuteybe b._ Müslim; Horasan, Buhara ve Seınerkand'ı fet
hetmiştir. 4 Ku tey be S emerkan d' a iki defa girmek zorunda kalmıştır. İkinci ve uzun bir ımıhasaradan sonra 93/712 'de şehri teslime mecbur etmiştir.
Eski vali korunsa da şehre bir Aı·ap vali ile kuvvetli bir askeri birlik yerleş
tirilmiştir.5 Daha soma burası ribat mahalli olarak inşa edilmiş, cihat ve
hayır gayesi ile vakıflar kurulmuştur.6 Buhara ile birlikte Semerkand'da
bölgede İsHim'ın yayılınası için bir üs olmuştur.7 Tahiri emiri Abdullah b.
Tahir döneminden itibaren, Seınerkand Maveraünnehir'in ilmi merkezle
rinden birisi olarak, hizmet verıniştir. Çevre köylerden çocuklar büyük fe.
dakarlıklarla buraya gönderileı-ek okutulur olmuştur. 8
Abbas! Halifesi Me'mun, özellilde ekonomik çökünti.inün de etkisiyle9
204/819 'dan itibaren Maveraünnehir ve özellikle Seınerkand valiliğini Es ed
Barthold, W., "Mdverdiinnelu:", MEBİA, İstanbul, 1957, 7/408; Parmaksızoğlu, İ.,"Maverôiinnehr", MEB. Türk Ansiklopedisi, Ankara, 1976, 23/333.
2 Harbi. Ahmed b. Ivazullah b. Diihili'l-Lüheybi. el-ıvfôturidiyye, Riyad, !413, 85. 3 Harbi, ei-Môturidı):ve, 86. 4 Yazıcı, N esimi İlk Tiirk-İslôm Devletleri Tarihi, Ankara, ı 992, 3. 5 Schaeder, H. H. "Semerkand" MEBİA, 10/469. 6 Harbl, el-Mdturfdiyye , 86. 7 Schaeder. S em erkan d. I 0/469. · 8 Makdisl, Şemsuddin Ebu Abdiilah Muhammed b. Ahmed b. Ebi Bekr el-Bennii el-Beşş
iirl, Ahsenu't-Tekôsfmfi Ma'rifeti'I-Ekdlim, edt, M. I. de Goeje, Leiden, i906, 322-323; Kutlu, Sönmez, Türklerin İslamiaşma Sürecinde Mürcie ve Tesirleri, Ankara, 2000, 266.
9 Uğur, Ahmet, "kk1tııridi'nin Zamaninda islam Alemine Kisa bir Bakis ",,Eb ıl Mansılr Semerkandi Afcituridi, Kayseri ı 990, 4.
SIDDIK KORKMAZ • 91
b. Saman'ın oğullarına veıir. Bu tarihten itibaren şehir, Tahidierin ve Saff
aı-llerin yükselmelerinden herhangi bir değişikliğe uğramaksızın İsmail b.
Ahmed' in Saffar! hakimiyetini devirerek Samani hükümdarlığını kurdu
ğu10 287/900 tarihine kadar Saman ailesinin elinde kalır. Bu hükümdarlık-
1ian soma Maveraüm1ehir parlak bir dönem yaşar. İdare merkezi Bubiira'ya
taşımnakla beraber Semerkand, bir medeniyet merkezi olduğu kadar, ikti
sadi sahada ve ayrıca İslam dünyasımn itibarı içinde birinci derecedeki yerini
komr. 11
Matur1dl'nin yetiştiği ve yaşadığı çağ olan Saman Oğulları dönemi si
yasi bakımından oldukça sakin bir dönemdir. Halk arasında rahatlık ve lm
zur yerleşmiş, siyasi kargaşa ya meydan verilmemiştir. Hatta halk arasında
"Saman Oğullarına karşı bir ağaç bile ayaklanacak olsa kurur kalır" sözü
darb ı mesel olmuştur. 12 Siyasi otoriterin oturmuş, entrikalardan uzak ve
ilime hizmet eder oluşu, halkına değer verişi, Saman Oğulları hakkında sık
sık rivayet edilen şeylerdir. 13
Saman Oğulları Devleti, Karahanlı hükümdan Buğra Han Harun'un ta
aınızlarına karşı Selçuklu Türkmenlerinin desteğini sağlayarak, Gazneli
Sultan Mahmud'un Maveraüm1ehr'i ele geçirmesine kadar devam etmiştir.14
Matur!di'nin yaşadığı siyasi çevre ne kadar olumlu ve sakin ise ilmi
çevre de ona nisbetle veriınlidir. Bu ortam dini ve fikri düşüncenin çeşitli
liğini ve zengin bir tartışına ortaımnı doğurmuştur. 15 Semerkand Buhara ve
yakın çevreleri 411 O. ve 5/ll. Asırlarda birer ilim merkezi dummuna gel
miştir. Abbas! İmparatorluğu yavaş yavaş gücünü kaybetmeye başlayınca,
Bağdat eskiden olduğu gibi tek ilim merkezi olmaktan çıkınış yerini Ma
veraünn.ehr bölgesi almıştır. Oıia Asya çevresi ise daha çok akll ve felsefi
ilimler sahasında temayüz ehniştir. 16 Bu oluşum uzun süre varlığını kom-
1 O Harbi, ei-A-!aturidZvye. 87. ll Sclıacder, "Semerkand". 10/469. 12 Makdisi, Alıseniit-Tekôsim, 338-339, Gölcük, Şerafeddin, Ke/c1m Tarihi. Kişiler Gö
rüşler Eserle1; Konya, 1992, 76-77. 13 Bkz, Harbi, ei-Maturidiyye, 87; Ecer, A. Vehbi, Tiirk Din Bilgini Maturidi, Ankara,
1978. 18-19. 14 Ecer, lvfôturidi, 19. 15 Ecer, Môturidi, 17-18. I 6 Yazıcıoğlu, M. Sait, ı\laturfdf ve Nesefi'ye göre İnsan Hürriyet i Kavramı, Ankara, 1988,
ll.
92 • DINi ARAŞTIRMALAR
muştur. Nesefı asnna gelindiğinde, Osmanlıların ilk zamanlarında Anado
lu'da yetişen alimler sahalarında derinleşrnek için genellikle Suriye, Irak
ve Mısır'a giderlerdi. Çünkü buralarda tefsir, hadis ve edebiyat gibi ilimler
daha çok yaygındır. Buna karşılık keliim ve felsefe gibi akli ilimlerde Se
merkand ve Buhara çevı'esi tercih edilmiştir. 17
· Bu bölgedeki tartışmalar önceleri fıkıh ve fıkıh usulü dallannda başla
mıştır. Hanefi ve Şafı fıkıhçıları arasında tartışmalar oldukça yaygındır.
Öyle ki camilerde hatta cenaze merasimlerinde bile bu tartışmaların yapıl
dığı söylenir. 18 Bu tartışmalardan dolayı kan döki.ildiiğü dahi rivayet edi
lir.19 Daha sonra bu taıiışına fıkıh ve hadis uleması ile Mı1tezililer arasına
kaymış ve artmıştır. Zamanla da leelam sahasına kayınış ve artmıştır. Yarış
malara dönüşen bu tartışınalar20 hüki.iındarın ö~ıünde yapılır, tartışmayı
hükümdar som sorarak başlatır, oradaki hazır bulunanlar ve alimler konu
şur, taıiışına çığırından çıkacak olursa sultan devreye girer ve durdumrdu.ıı
Bu dönemde öteki din ve kültürlerle sıkı temas ınecburiyeti bu tartışma
lara malzeme teşkil etmiştir. Bıneviler döneminde tartışılaınayan itikadi
konuların rahatça ele alınabilmesi Mutezileye zemin hazırlamıştır. İslam
inancını diğer kültürlere karşı savunma iddiasında olan Mutezile, Bınevi
ve Abbas! Halifeleri'nin desteklerini de kazanmıştır. Halife Vasık, (227/
232-8411846) dönemi Mutezilenin altın çağı olduğu kadar, Mutezileye kar
şı olanların da sıkıntılı bir dönemidir. Mesela Vasık'ın, Kur'an'ın mahlı1k
ohnadığını ve Allah'ın Ahirette göıiilebileceğini söyleyenleri öldürttüğü
bilinmektedirY Makdisi Maveraünnehir' de gördüğü din ve mezhepleri
anlatırken Yahudilerin çok, Hıristiyanların az olduğunu belirtir. O bölgenin
ilim ve fıkıh yönünden gelişmiş olduğunu, mezheplerinin de istikaınet üze
re olduğunu anlatır. Bhl-i Bidat fırkalan sayarkende Sicistan ve Herat böl
gesinde baricilerin bulunduğunu Nişabur'da, az miktarda Mı1tezlle'nin ol
duğunu, Şia ve Kerraıniye'nin de kargaşa içinde olduğunu anlatır. Şaş, Tı1s,
17 Uzunçarşılı, İ. Hakkı, Osmanlı Devletinin İlm~ve Teşkilatı, Ankara, 1965, 227. 18 Ebfı Zehre, Muhammed, Tari/w'I-Me:::dlıibi'l-İslcimiyye, Yer,? 1987, 173. 19 Makd1s1, Alısemit-Tekcisim, 339; krş, Harb1, el-Mdturidixve, 90. 20 Ebü Zehre, el-Me:::ci!ıib, 173, Turan, Ahmet, İsicim ·ı'vfezlıep/eri Tarihi, Samsun, 1993,
I44-I45. 2 I Makdisi, Alısemit-Tekcisim, 338-339. 22 Zühdi. Ciirallah. ei-Mute:::ile. Kah i re I 990, I 86 vd.
SIDDIK KORKMAZ • 93
Nesa ve Ebiverd, şehirleri hariç diğer bölgelerde Ebü Hanife taraftarlarının
çoğunlukta olduğunu belirtirY
Matur1dl'nin yetiştiği böyle bir dönemde İslam dünyasının üç ayrı böl
gesinde Kur'an ve Sünnet' e uygun şekilde İslam inancını savunan üç bü
yük alim ortaya çıkmıştır. Bunlar; Bağdat ve civarında Ebü'l-Hasan el
Eş'ar1 (324/935), Mısır'da Ebü Cafer et-Tahavi (333/944) ve Maveraünne
hir'de Ebü Mansür el-Matuddi (333/944)'dir. Bu isimler Bidat Ehli'ne karşı
Ehl-i Sünnet düşüncesini sistemleştiren isiınlerdirY
Orta Asya ilim merkezlerinde hüküm süren bu tartışınalar aslında fel
sefi ve kelaıni ınünakaşaların seviyesi açısından olumlu sonuçlar vermiştir.
Mesela Ma turidi'nin problemlere, Bağdat'ta yetişen çağdaşı Eş' ari'ye göre
daha felsefi açıdan yaklaşınası söz konusu değişik kültürel ortaının etkisin
den olmalıdır. Onların eserleri, yaşadıkları değişik kültür çevrelerinin en
belirgin özelliklerini teşkil eder. Matur1di'nin Kitabu "t-Tevhid'i ile Eş' ari
'nin eserleri karşılaştırıldığında üslüpta olduğu gibi, ele alınan konularda
da farklılıklar göze çarpar. Maturidl'nin Eş'ari'den daha somut daha teknik
ve· daha felsefi terimler kullandığı gözlenirY
Maturidi'nin yaşadığı kültürel ortaınla ilgili olarak, Onun Ebü Hanife
çizgisinde oluşunun sebepleri hakkında daha ayrıntılı dunılabilir.26 Bu du
rumda da Ebü Hanife'nin arkadaşlanndan birisi olan Mukatil b. Hayyan
( 1501767) 'ın bir süre Semerkand kadılığı yaptığı, Eınevller döneminde Haris
b. Süreye, Celu11 b. Safvan ve arkadaşlarının bu bölgede Ebu Hanife çizgi
sindeki göıüşlerini yaydıkları görülebilir. Bu görüşler Abbasiler dönemin
de de diğer şehirlerde olduğu gibi Ebu Hanife'nin öğrencileri tarafından
aktarılmıştır. 27
Netice itibariyle Maturldi'nin yaşadığı bölgede fikri bir serbesti ve bu
fikri alana müdahale etmeyen adaletli, hoş göriilü özgürlükçü bir siyasi
ortamın olduğu görülür. Buna mukabil bazen şiddete kadar da varsa fikri
13 Makdisi. Alısemit-Tekcisim. 339. 24 Çağatay. Neşet- Çı·hııkçu, İ. Agah, İs/dm Mezlıepleri Tari lı i, Ankara, 1965, 184. 15 lvliituridi, Ki!alııt't-Teh .. 1, thk-Fethullah Huleyf, trz, "Giriş". 3 vd; krş; Eş 'ari,lv!akô
lıilll 'f-fçfcimiyyin. thk, Muhammed lvluhiddin Abdulhamid, Beynıt, 1995, 6. vd; Benzer değerlendirmeler için bkz, Yazıcıoğlu, İnsan Hiirriyeti, 12.
26 Bkz; Madelung, Wilferd F., "Tiıe Sjıread of Mdturfdism and t!ıe Tıtrks" Religious Sc!ıools and sects in m edi eva! Islam, London, 1985, 124, vd.
17 Kutlu, Jv!iircie, 267.
94 • DINi ARAŞTIRMALAR
tartışmalar ve zengin bir çeşitliFk bulunur. Bu fikri zenginlik ve halkını
mutlu eden adaletli siyasi ortam Maturl'di gibi büyük bir şahsiyetin yetiş
ınesine zemin hazırlamıştır.
2. Hayatı
Ebu Mansür Muhammed b. Muhammed b. Mahmud el-Maturidi, Se
ınerkand yakınlarında Matur!t veya Matur!d adlı mahallede dünyaya gel
miştir. Doğduğu yere nispetle kendisine Milturidi denilir.28 Bazen Seıner
Icand'a nispet edilerek İınaınu'l-Hüda Ebu Mansur el-Matur!d! es-Seıner
Icand! diye de bilinir. 29
İınaınu'l-Mütekelliın!n Aleınü'l-Hüda, Reisü's-Sünne, Musahhihu Ak
aidi'l-Müsliın!n, (Müslümanların Aleidesini Tashih Eden) İınaınu'z-Zahid,
Re!su Ehli's-Sünne, Mehdiyyu'l-Ümmeh (Bu Ümmetin Mehdisi) gibi ün
vanlarla da anılır. 30
Soyunun, Hz. Peygamberin hicrette evine ınisafır olduğu Ebu Eyyüb Halid b. Zeyd b. Kuleyb el-Ensad'ye ulaştığı rivayet ediliyorsa da, ana
babası ve ailesi hakkında Icesin bilgi yoktur.31
Matur!dl'nin doğum tarihinin 238/852 olduğu şeklinde görüşler bulun
sa da hiç bir tarihçi doğum taıihi hakkında Icesin bir bilgi vennez.32 Çünkü
Matur!dl'nin hocalarından birisi 248/862 yılında vefat eden Muhammed b.
Mukatil er-Razi' dir. Bu doğum tarihi doğnı ise Matur!d! yüz seneye yakın
yaşamış olur. Çünkü onun 333/944 yılında vefat ettiği hakkında hemen
hemen ittifak vardır.33 Bütün bı.ınlarla birlikte Matur!di'nin 248/862'den önce doğımış olabileceği düşünülebilir.34 Watt ise bu tarihi 256/870 olarak
tahmin eder.JS Onun Abbas! halifesi Mütevekkil döneminde doğduğunu ve
28 Gölcük, Kelam Tarihi, 78; Scliaeder, "Semerkand", 10/470. 29 Huleyf "Giriş", 1. 30 Pezdevi, İmam Ebu Yusr, E/ıl-i Sünnet Akaidi, tre; Gölcük, Şerafeddin, İstanbul, 1998,
2-3; Leknev!, Ebu '1-Hasenat Muhammed Abdulhay, Feviiidu '1-Belıiyye fi Teracim i '1-Hane{tyye, tlık, Seyyid Muhammed Bedreddin Ebu Faris en-Na'sani, Mısır, 1324, 195; Özdeş, Ta! ip, İmam lviiituridi 'nin Te 'vilatu E !ıli 's-Siinne Adlı Eserinin Tefsir Metodo/ojisi Aç-ısmdan Ta/ıli! ve Tcmıtımı, (Basılmamış Doktora Tezi), Kayseri 1997, 22.
31 Macdonald. D. B., "Mdturidi",MEBİA, 71404. 32 Huleyf, "Giriş", 2-8; Onat, Hasan, 99 Soruda İslam Mezlıepleri, Ankara, trz, 83. 33 Huleyf "Giriş", 2-3; Ebu Zehre, el-Mezdlıib, 73 . 34 Gölcük, Kelam Tarihi, 76. 35 Watt, Montgomery, İs/dm Düşüncesinin Teşekkiil Devri, tre; Fığlalı, E. Ruhi, Ankara,
1981,389.
SIDDIK KORKMAZ • 95
yaklaşık bir asır süren hayatı döneminde ı 2 Ab b asi halifesine şahit olduğu
nu da çıkarabiliriz. Bu halifelerin sonuncusu el-Müttaki'dir.
Maturidi; Müslümanlar arasındaki mevkiinin büyüklüğüne, İslam alei
desinde bırakmış olduğu ve bugüne kadar klıvvetini kaybetmemiş olan te
~rlerine İslam'ın orijinal tefekkür örneklerinden birini temsil edip günümüze kadar intikal etmiş eserlerine rağmen çağdaşı Eş'arl kadar tanınamamıştır.36
Maturidl'nin hayatından çok muhtasar bir şekilde bahsedilir. Bu bilgi
ler hem kısa hem de birbirlerinin tekrandır. Eski bibliyografya yazarları,
kitaplarda Milturidi halekında aradıklarını bulamadıklanndan şikayet etmiş
lerdir. Çağdaş araştınnacılar da, Maturidl'nin düşünce yönünü aydınlatma
sı beklenen kaynaklar ve onun hocalarına dair verilen bilgiler için "kapalı
lığı gidermeyen ve hayatına dair yeni bilgiler venneyen, soyut isimlerden
öte bir şey alctannadıkları"37 için şikayet ederler.
Bu bağlamda Eş'ar!, Makii/at 'ında, Bağdildi el-Fark Beyne_'l-Fzrak'ın
da İbn Hazım el-Fas/'ında, İsferayini Tabsfr'inde, Şehristani el-Milel ve 'n
Nihat' inde Milturidi veya Maturidiyye'den söz etmezler. Bununla beraber
çağdaşı olan Bağdat Mutezilesinin şeyhi Abdullah b. Ahmed el-Kabi (3 ı 9/
931 )' yi anlatırlar. Halbuki Harbl'nin de dediği gibi Milturidi Kitabu 't
Tevlıid'inde, Reddu Evaili 'l-Edille'sinde, Reddu Telızibi '1-Cedel'inde, ve
Reddu Vaidu '1 Cedel 'inde bu şahsı eleştirir. 38
İbn Hazm el-Fas/'ında Eş'ari ve tabiilerini Mürcie'den sayarak eleşti
rir, fakat Maturidi' den söz etmez. 39
Şehristani, Sıfatiyye bahsinde Eş'ari ve benzerlerini ele alırken Milturi
di veya Matur!diyye'den söz etmez. Eş'arileri de Sıfiitıyyeden kabul eder.40
Fal1reddin Razi "Hikmet ve benzeri konularda Maveraünnehr'de geçen tar
tışmalar" anlamında müstakil bir eserinin olmasına rağmen "İtikadatu Fi
rala '1-lvfiislimin ve '1-Miişrikin" adlı kitabında Maturidl'den bahsetınez.41
36 et-Tane i, Muhammed b. Tiivit, "Abu Mansıir al-Mdturidi", AÜİFD, Ankara, (I-II) 1955, ı.
37 Tanci, "al-Mdturidi", 1. 38 Krş; Harbl, el-Mdturidiyye, 79. 39 el-Fas/ Fi '1-Milel ve 'l-E/ıva ve 'n-Nihai, Beyrut, trz, 5/ 73-97. 40 el-Mi/el ve 'n-Nihai, Beyrut,' 1992, 79-81. 41 Bkz, thk; M. Mutasımbillah e1-Bağdadl, Beyrut 1986, 33 vd.
. 96 • DINi ARAŞTIRMALAR
"Mulıassal"ında Ebu Hanife 'nin görüşlerini ele almasına rağmen Milturidi
veya Maturidiyye'den bahsetmez.42
Ehl-i Bid'at saydığı her fırkayı eleştİren İbn Teymiyye, Maturidilikten
bir mezhep olarak söz etmez. Sadece Ebu Mansur el-Maturidi'nin görüşle
rine Mürcie ile bağlantılı olarak yer verir.43
Tarihçilerden İbnü'l-Esir, el-Kiimil'inde, İbn Kesir, el-Bidiiye ve 'n Nilıiiye'
sinde, İbn İmad, Şezeriit'ında Saman Oğullan Devletinden bahsetmelerine
rağmen, en meşhur alimi Maturidi' den söz etmezler. 44 Ayın şekilde İbn Nedim,
Filıristi'nde, İbn Hallikan, Vefeyiitu '!-Ayan 'ında Maturidi'den söz etmezler.
Semani, Ensiib'ında Maturid'den bahsetmesine ve oradan pek çok alimin
yetiştiğini belirtınesine rağmen Maturidl'den bahsetmez. Aynı şekilde İbnü'l
Esir, Liibfib'ın da Maturidi'nin doğduğu yerden söz eder ama Maturidi'den
bahsetınez. Zehebi "Siyeru Aliimin-Nübelii"sında Maturidl'nin çağdaşlann
dan, devrinin sultanından ve Mutezililerden söz eder ama Maturidi'yi anlat
maz. İbn Hacer el-Askalani Lisanii 'l-Mfzan'ında Maturidi'nin lıocası Mu
hanuned b. Mukatil er-Razi'den söz eder, Maturid!'den sonra gelen Ömer
en-Nesefi' den söz eder fakat Matur!di' den bahsetınez. Suyüti de Tabakat i 'l
lv!iifessirin'in de, Maturidi'den, Tevilat gibi büyük bir tefsiri olmasına rağ
men söz etınez.45 İbn Haldun da kelamın doğuşu ve tarihi hakkındaki dene
mesinde (lvfukaddime) bahsetmemekte, yalnız Eş' ari ve taraftarlarından bah
setmektedir. 46
İmam Ebu Mansur el-Maturidi hakkında kaynaklarda hiç de bilgi yok
değildir. Çalışmamızda yer yer referansta bulunduğumuz gibi, az ve bir
birinin tekran da olsa Nesefi, Tabsıralu 'l-Edille 'sinde, Taşköprüzade,Mev
zuôtu '1-Uiiimım 'da, ve öteki eserlerinde, EbU'!-Vefa el-Kureşi, Ceviihiru 'l
Mudiyye .If-Tabakati 'l-Hanefiyye'sinde, EbU 'I Hasenat el-Leknevi, Pevai
du '1-Be/ı~ı~ye'sinde, Semavi el-Ensiib'ında, Katip Çelebi,Keşjit 'z-Zuniin'un
da, Kemalettin el-Beyaz!, İşdrdtu 'l-Merdm 'ında, Zebidi İthajiı 's-Sddeti '1-Miitteki/ı 'inde bilgi verirler. Ayrıca bu Iisteyi daha da zenginleştinnek müm
kündür.
42 Tam: i. "a/-lv!ıiwridi ", ı.
43 Bkz; ei-İmôn, thk; Haşim Muhammed e'ş-Şiizell, Kiihire, trz, 301. 44 Krş; Harb1, ei-Afdiuridiyye. SO. 45 Krş; Harbl, e/-Mdluridiyye, So-·s ı. 46 Macdonaıd, '?vldturidi". 405.
SIDDIK KORKMAZ • 97
Ebü'l-Muin en-Nesefi (418/508-1027/1115) Maturidi'nin ilmi şahsiye
tini anlatırken; "İ/im de1yasına dalarak, oradan ilmin cevherlerini çıkaran, getirdiği dini hüccetlerin inceliklerini keskin zekası, derin ilmi ve de
hasıyla süsleyen Maturfdf'nin yaşadığı ilim çevresinde, kendinden başka
ilin; adamı olmasaydı bile O, gerçekten bu yeri dolduracak güçteydi, Onun
eserlerindeki incelik/ere, delilere keşfetme ve değerlendirme yeteneğine vakıf
olanlar ve onun muarızlarını ilzam etmekte, ilm[ mücadele adabında izle
diği başarılı usulü anlayan/m; Maturfdf'nin mevldini takdir ederle1: Nite
kim hocası Ebıl Nasr el-İyazf, Maturidf'nin bulunmadığı ilim meclislerinde
konuşnıazdı. Maturfdf'yi uzaktan gördüğü zaman ona hayran hayran ba
kar ve her defasında da "Rabbin dilediğini yaratır ve seçer" (Kas:as 68)
derdi " diye anlatırY
Akaid'de, İmam-ı Azam Ebu Hanife'nin yolunu takip eden48 İmam
Matuddi'nin ayrıcalığının başında, metodu kabul edilı?J.elidir. Akaid'le il
gili konuların Fıkıh'tan ayrılıp "Kelam İlmi" şeklinde müstakil olarak işle
nişi bu oluşuma zemin hazırlaınıştır.49 Onun metodunda aklın herhangi bir
mübalağaya sapmaksızın ve haddini aşmaksızın büyük bir yeri ve değeri vardır. Çağdaşı Eş'ari ise aklınakle bağlar ve fıil ile teyid eder. Neredeyse
Eş'arller'in Mütezlle ile Fıkıh ve Hadis Ehli arasında bir çizgi üzeıinde, Maturidi'nin ise Mutezile ile Eş'arller arasındaki bir hatta bulunduğu söy
lenebilir. 50
Bütün bu özelliklerine, İlıninin ve etkisinin büyüklüğüne rağmen İmam
Maturidi çağdaşları kadar tanınmayışının sebepleri şöyle sıralanabilir:
a) İmam Maturidl'nin Hilafet merkezi olan Bağdat'tan uzakta yaşama
sı etkili olımış olabilir. Çünkü herkes oraya gidip gelir fikir alış verişinde
bulunurdu. Bağdat bir etkileşim merkezi konumundaydı. Maturidi bu or
tamdan uzak kalmıştır. b) Maturidl'ye veya görüşlerine Mutazile'ye ve Eş'arllere sağlanari si
yasi desteğin sağlamnaması olabilir. Maturidiyye siyasi desteği ancak önce
47 Nesefı, Ebu'I-Mu'In Meymün b. Muhammed (50811114), Tabsıratu'l-Edillefi Usülu 'd-Din ald Tarikati '1-mdm Ebi Mansıir el-Mdturidi, thk; Claude S aleme, Dimeşk, 1993, 1/359; İmamoglu, ;vı. Ragip, İmam Ebti Mansılr el-Mclturidi ve Tevildtu'l-Kur'an 'daki Tefsir Metodu, Ankara, 1991, 14.
48 Taşköpıiizade, Ahmed Efendi, Mevzudtu'l-Ulıim, İstanbul, 1313/1895, 1/595-596. 49 Bebek, Adil, Matiiridf'de Günalı Problemi, İstanbul, 1998, 20. 50 Ebt1 Zelıre el-Mezdlıib, 240; Fığlalı, E. Ruhi, Çağımızda İtikadi İslam Mezlıepleri,
Ankara, 1990, 76-77.
98 • DINi ARAŞTIRMALAR
halefieri olan Hanefiler için Samanllerden,51 daha sonra da Selçuklular ve Osmanlılardan kazanmışlardır. Bu destek de olmasaydı Matundiliğin ta
mamen unutulması bile söz konusu olabilirdi.52
c) Matuddi'nin kendisinin Arap kökenli olmayışı, Arap kökenli yazar
ve öteki nüfuz sahibi isirnlerin kendilerinden başkalannı "Mevall" diye hor
gönneye veya yok saymaya çalışmalan tanmmamasına sebep olmuş olabi
lir.53 Buna ilaveten tanınmış Arap kökenli alimierin yetiştiği önemli ilim
ve kültür merkezlerine gidip gelmemesi de etkili olmuş olabilir. Mekke
Medine, Bağdad, Şam gibi merkeziere gidip gezmiş oralarda uzun süre kalmış·, tanınmış alimlerle münazaralara katılınış olsaydı belki daha çok ·
bilinecekti. 54 . Her şeye rağmen Tevhid ve Teviliit'nın içeriği göz önünde
bulundurulduğunda, eserlerini ilimsiz bir ortamda yazdığı düşünülemez.
Maturldl'nin Basra'ya gittiğini ve orada tartışmalara katıldığını söyle
yenler olsa da bu güçlü bir bilgi değildir. 55
d) Hanefi alimiere ait Tabaldt Kitaplan'nın yazdışının gecikmesi ve
Ma turldl ve Maturidl mezhebinin alimlerinin tanınmamasına sebep olmuş
tur denilebilir. Mesela Abdulkadir el-Kureşl'nin el-Cewihiru '1-Mudfe'si,
tanınan en eski Hanefi tabakat kitaplanndandır. Kureşi'nin ölüm tarihi de
775/1373'dür. c) İslam Kelamı üzerindeki Ma turidi'nin tesirini gizleyip Eş' ari'yi Sünni
akldeyi savunan tek İslam büyüğü gibi gösterme temayülü de olabilir. Ni
tekim Emevller ve Abbasller döneminde Arap olmayalllara karşı bir tepe
den bakışın var olduğunu bilmekteyiz.56
Matı.ıridl'nin ölüm tarihinde bir iki görüşün dışında ihtilaf olmamakla
beraber, Semerkand 'da defnedildiği ile ilgili bir ihtilaf da yoktur. Kabri'nin Semerkand'ın bir mahallesi olan Jakardiza'da olduğu belirtilir. Kureşi
burada "Ti.irbetü'l-Muhamınedin" denilen bir mezarlığın olduğunu ve burada 400'den fazla Muhammed adında ilim adaınının medfun olduğunu
anlatır. Maturid! talebderinden Ebü'l-Kasıın el-Haklm'e, (342/957) öldü-
51 iVlakdis1, Alısen u i-Tekôsim, 339. 52 Yazıcıoğlu, İnsan Hürriyet i, ll. 53 Eccr, A. Vehbi, "Mcituridinin Taninmamasi", Ebü ı'vfwısür Semerkandi lvfrituridi, Kay
seri 1 990, ll . . . ~ 54 Tanci, "al-ivfôturidi", I.
5 Çağatay- Çubukçu, İslam Me=fıepleri, 184. Tanci. ''al-Mawridi", 1.
• ..
SIDDIK KORKMAZ • 99
ğünde mezarının üzerine "Bu kabir, ilmi geliştirip yaymakta ve öğretmekte
gücünü tüketen, böylece dinde övülecek eserler bırakan, hayatının meyve
lerinden yararlanılan bir zatın kabridir. Allah ona rahmet eylesin" ibaresini
yazdım1asını vasiyet etmiştir. 57
• Maturl'dl'nin bu kadar tariınınamasında, kendisinin de, insanlara şöhret
ten çok faydalanacakları ilim bırakmak gibi eğiliminin olduğu da düşünü
lebilir. Çünkü bugünün insanlarının hayatı algılayışları, ilme bakışları ile
bundan bin yıl önce yaşamış bir insanın algılayışı aym olmayabilir.
Bunlara ilaveten bölgenin işgallere mamz kalmasını zikredebiliriz. Ni
tekim Hülagu ve Cengiz Han o bölgeleri yakıp yıkınışlardır. Dolayısıyla o
dönemde, o bölge ile ilgili kitapların çoğu Moğolların işgaliyle kaybedil
miştir. Moğollardan soma o bölgeleri işgal edip yakıp yıkan Rusları da göz
önünde bulundumrsak Matuıidi hakkında bulunan bilginin azlığının sebep
leri biraz daha aydınlanmış olacaktır.
3. Hocaları
Kaynaklarda Maturl'dl'nin hocaları hakkında verilen bilgiler de sınırlıdır.
Mauıridi'nin nasıl eğitim gördüğünü, kimlerden etkilendiğini ve nerelere
seyahat ettiğini maalesef tafsilatlı olarak öğrenemiyonız. Anlatılan bilgiler
muhtasar birbirinin tekran olan bir kaç cümleden öteye geçmemelctedir.
Yapılan etütlerin sonucunda İmam Matuıidi'nin Ebü Hanife'nin çizgi
sinde çalışmalar yaptığı ortaya çıkınaktadır. O muhtemelen Ebü Hanife'ye
nisbet edilen Fıklıu '/-Ekbe1; Fıklıu '1-Ebsat, Kitabu 'r-Red ale '1-Kaderiyye,
Risaletii Ebi Han(j"e ila Osman el-Bet(r8 ve Vas(vyetü Ebi Hanile li Yusufb.
Halid es-Semtf adlı eserleri okumuş, bu eserlerde zikredilen konular üze
rinde derinleşmiş ve Kelami bir sisteme oturtınuştıır. Bu konular ise; Allah
Teala'nm sıfatları, imanın mahiyeti, Allah'ı bilmenin akıl ile mi, nakil ile
mi gerekli olduğu, insanın fiillerinin kendiliğinden iyi veya kötü olup ol
maması, Allah Te ala 'nın mahlükat üzerindeki hakimiyetini kabul etmekle
beraber, kulun fiilinin, kendisine nispetinin derecesi, kaza ve kader ve ben
zeri meseleler olduğu görülür.59 İmam Matur!di'nin, Ebü Hanife'nin kela-
57 Nesefı. Tahstra, 1/358; Kureşi, Ceı•ôlıiru '1-Mudie. 1/4. SX Krş. İbn Nedim, Filırisl, thk. İbrahim, Ramazan. Beyrut, 1997/1417. 251. 59 İbn Nedim, Filırist, 25 I, krş; Ebfı Zeiıre, ei-Me::.ô/ıib. 174.
100 • DINi ARAŞTIRMALAR
·ını görüşlerini geliştiren ve daha sağlam temellere oturtan kişi olduğunu
yapılan yeni çalışınalar daha belirgin bir biçimde ortaya koyınaktadır.60
İmam Maturidi' nin yukanda sayılan görüşleri Ebu Hanife' den gelen bir
silsile ile Muhammed b. Mukatil er-Razi (248/862) Ebu Nasr Ahmed b.
Abbas el-Hüseyin el-İyazi (IV Asnn başlan) Nusayr b. Yahya el-Belhi (268/
888) ve Ebu Bekir Ahmed b. Ishak el-Cüzcanl'den aldığı kabul edilir. 61
İmam Maturidl'nin, Ebü Hanife'ye dayanan hocalan hakkında yapılan
çalışmalara göre verilen listelerden ilk üçü62 ek I 'de, dördüncüsü de63 ek
2 'de verilmiştir.
3.1. Muhammed b. Mukatil er-Razi (248/862)
İmam Muhammed'in talebesidir. Ayrıca İmam-ı Azam'ın talebeleri olan
Ebfı Muti el-Hakem b: Abdullah el-Belhi ile Ebü Mukatil Hafs b. Müsliın
es-Semerkandi ve ı1J.eşhur hadisçi Veki' b. el-Cerrah (197/812)'a öğrenci
lik etmiştir. 64
Rey ehlinden olduğu ve orada kadılık yaptığı, Bobari'nin kendisinden
nakil' de buh.ım11adığı, iyi bir fıkıh çı olduğu bildirilir. 65
Muhammed b. Mukatil er-Razi'nin vefat tarihinin (248/862). Maturl
di'nin de (333/944) oluşu ya Razl'nin, Maturidl'nin hocası olmadığı veya
Maturidl'nin yüz yıla yakın bir ömür ya§adığı ve Razi'den çok erken yaş
larda okuduğu, ya da Razi'nin ölüm tarihi hakkındaki bilginin sahih olma
dığı görüşlerini gündeme getin11ektedir.
60 Bkz; Kutlu, Miircie, 149 vd. 61 Beyfızl, Kemiileddin Ahmed, (h. ll. Asır) , İşiiriitıı '1-Meriim min İbiiriiti '1-İmiim, thk;
Yusuf Abduınzık, Kah i re, 194911369, 23. Zebidi, İtlıafıı 's-Saade, 215; el-Kureşl, Muhyiddin Ebil Muhammed Abdulkadir b. Ebi'I-Vefa Muhammed b. Muhammed b Nasrillalı b. Salim b. Ebi'!-Vefa, Ceviilıirıı '1-Mııdiefi Tabakiiti '1-Hanefiyye, Haydarabad, 1322, 211 30; Leknevl, Feviiidıı '1-Belıiyye, 195;İbn Kutluboğa, Tiicıı 't-Teriicim, 59.
62 Verilen üç şema Sönmez Kutlu'nun Mii1de ile ilgili çalışmasından, tasarruf edilerek alınmıştır. Bkz; 273-274.
63 Ek 2'de verilen şema yazarın verdiği silsileden tasarruf edilerek çıkartılmıştır. Bkz; Ulriclı, Rudolph, ai-Matııridf und Die Sımnitisclıe Tlıeologie in Samarkand, Leiden, Newyork- Köln, 1997, 161.
· 64 Leknevl, Fevaidu'I-Belıiyye, 201; Kureşi, Ceviilıiru'I-Mııdie, 21134; Zebidi, İtlıafıı 'sScide, 115.
65 Zclıcbl, Mi::cinıı '1-İtidcil, .147; Kureşi, Ceviilıiru'l-Mudfe. 2/134.
SIDDIK KORKMAZ • 101
3.2. Ebu Nası: el-İyazi (3011913-3311942)
Künyesi Ahmed b. Abbas b. Hüseyin b. Cebele b. Galib b. Cabir b. Nev
fel b. İyaz b. Yahya b. Kays b. Said b. Ubiide el-Ensari, el-Fakih es-Seınerkand1' dir. EbU Bekir Ahmed b. İshak el-Cüzcanl' den, babasından, Ebfı Be
kir Muhammed ve Ebu Ahmed'den okumuştur. İliın ve kahramanlık bakıınından zamanın seçkin siınalarındandır. Yirmi yaşlarında iken kendisine ilim ve ders riyaseti v~rildiği rivayet edilir.66
Ebu Nasr el-İyazl'nin ilim ehli birisi olmakla beraber cilıad ehli birisi
olduğu da rivayet edilir. Nasr b. Alımed b. İsınail b. Esed b. Saman (293/
331-905/943) zamanında Türkistan'da şehid olmuştur. Şehit düştüğünde,
arkasında İmam Matuddi gibi kırkayakın öğrenci bıraktığı rivayet edilir. 67
İyazl'nin vefat tarihi ile ilgili kesin kayıt yoktur. Ancak onun hicri (30 ll
913) ile (331/942) seneleri arasında vefat ettiği tahmin edilmektedir. Sıfat
lar konusunda bir eserinin olduğu, Mutezile ve Neccariyye mezhebine kar
şı mücadele ettiği rivayet edilir. 68
3.3. Nusayr b. Yahya el-Belhi (268/888)
Ebü Süleyman Musa el-Cüzcanl'den (İınaıneyn'in talebesi), Ebü Muti'
el-Hakem b. Alıdillah el-Belhi, Ebu Mukatil Hafs b. Müsliın es-Seıner
kandi' den okuduğu rivayet edilir. Hanefi fıkhı ve kelamda güçlü olduğu
anlatılır. 268/888 de vefat etmiştir. 69 Hanefi Fıkhını İmam Maturldi'ye
okuthığu kuvvetle muhtemeldir. 70
3.4. Ebu Bekir Ahmed b. İshak el-Cüzcani (200/815)
Künyesi Ahmed b. İshak b. Sab1h el-Cüzcanl'dir. Kitabu '!-Fark ve't
Temyiz, Kitabu 't-Tevbe adlı eserleri ıneşhurdur.71 İınaıneyn'in talebesi olan
Ebu Süleyman Musa el-Cüzcani'nin ashabından dır. Vefatı 200/815 'den
sonradır. 72
66 Nesefi, Tabsıra, 1/356. 67 Nesefı, Tabsı/la, 1/356-357. 68 Nesefı, Tabsıra, 11356-357; Leknevl, fevô.idıı'l-Belıiyye, 23. 69 Leknevl, Fevô.idıı'l-Belıiyye, 221; Kutlu, Miircie, 274. 70 Ebu Zehre, el-Mezô.lıib, 173. 71 Nesefı, Tabsıra, 11356. 72 Nescfı, Ta bs ıra, 1/356; Kureşi, Cevalıiru '1-Mudie, 1160; Leknevl, Fevô.idıı '/- Belıiyye,
14.
102 • DiNi ARAŞTIRMALAR
Ma turidi'nin hocaları arasında doğnıdan zikredilmemekle birlikte S emer
leand' da Ebu Hanife' nin fikirlerini benimseyen bir isim olarak Ebu Bekir
Muhammed b. el-Yeman es-Semerkandi (268/881)'nin adı da geçmektediı-.73
Nesefı'nin verdiği bilgilere göre Muhammed b. el-Yeman, fıkıhtan çok ke
lamla uğraşınıştır. Buna rağmen kendisine izafe edilen Kitô.bu Meô.limu 'dDin. adlı eserinin fıld1a dair olduğu/4 Kitabu 'l-İ'tisam ve Kitô.bu 'r-Red ala
'1-Kt!rriimiyve gibi eserietinin de Kelamla ilgili olduğu söylenebilir. O dö
nemde ortaya çıkan Muhammed b. Kerı-am ve taraftarianna Hanefi çevreler
den ilk reddiye yazan müelliflerden birisi olarak tanıtılır. 75 Bütün bu özellik
leri göz önünde bulundumlunca İmam Matı.ıridi yada Maturidilik'le ilişki
lendiıınenin zor olmadığı görülmektedir. Maturidi çağını anlamak için üze
rinde durulması gereken bir isim olduğu aşikardır. İmam Maturidi onu doğ
rudan göı111enıiş bile olsa fikirlerinden etkilemniş olması muhtemeldir.
4. Talebeleı-i
4.1. Ali b. Said Ebu'I-Hasan er-Rustuğfeni (345/956)
S em erkand'ın Hanefi fukabasındandır. Matı.ıridi' nin ileri gelen talebe
lerinden dir. Kelamla ilgili; İrşadu 'l-Mulıtedi ve öteki eserleri, Kitabu 'z
Zevaid, Kitabu ji '!-Hi/af/rı el-Esi/e ve 'l-Ecviben ve Beyanıt 's-Siinne ve 'l
Cemaa adlı eserleri vardır. 78
Rustuğfeni79 ile Maturidi arasında "müctehid hata ederse ne olur" ko
nusunda ihtilaf çıktığı, Rustuğfeni'nin isabet ederse sevap kazanacağı,
Maturidl'nin ise her haldesevap kazanacağı görüşünde olduğu bildirilir.80
73 Kureşi, Cewil<iru'I-Mudie, 2/ı44, Leknevi, Fevdidu'f-Belıiyye, 202; İbn Kutluboğa, Tıicu 1- Terıicim, 68.
74 f(rş; Nesefı, Tabsmı, ı/358.
75 Nesefı, Tabsmı, 1/358; Kureşi, Cevd!ıiru'f-j\1/udie, 21144; krş; Kutlu, Miircie, 270. 76 Nesefı, Tabsıra, 1/358; Kuı·eşi, Cevdlıirıı'l-Mudie, 1/362; Leknevi, Fevdidu'l-Belıiyye,
65; Zirikli, Hayreddin, ei-A '/cim, (1-ıO) yer?, trz, 5/102. 77 Adil Bebek, Fuad Sezgin tarafından Rustugfeni'ye izafe edilen bu eseri, Molla Murat
Kütüphanesinde (No: ı 829, I 54-176) gördüğünü, eserin bir kısmının ez-Zevciid ve '1-Feı·ôit! olabileceğini, ancak zaman zaman müelliften sonra yasayan bazı u lema ve eserlerin zikredilmesinden dolayi Rustugfeni'ye ait olmayacağı kanaatini taşıdığını belirtir. Bkz; Günalı Problemi, 25-26; krş: S ezgi n, Fuat, Gesc/ıichte des Aralıisehen Sclırifttwus, (GAS), Leiden, ı 967, 1/606.
7R Nescfi, Tabsmı, 1/358·; Leknevi, Fevôidu '1-Be/ıiyye, 65. 79 Rustuğfen Semerkand yakınlarında bir köy adıdır. RO İbn .j(utluboğa, Tcicu 't-Terciciui, 41; Leknevi, Fevdidu '1-Be/ı~}:ı'e, 65.
SIDDIK KORKMAZ • 103
4.2. Ebu'I-Kasım İshak b. Muhammed b. İsmail
el-Hakim el-Semerkandi (342/953)
İyi huylu ve hikmet sahibi birisi olduğu için kendisine "el-Haldm" denilmiştir. Belh nleması ve Ebu Bekir el-Verriik (249/863) ile de sohbeti vardfr. Fıkıh ve Kelfunı Maturidi'den, tasavvufu ise Belli nlemasından almıştır. Uzun süre Semerkand kadılığı yapımştır.8 ı "Akfdetu 'l İmanı" ve
"es-Sevddu 'lA 'zam" adlı eserleri vardır. "Akfdetii '!-İmanı" adlı eserinin
Farsça olduğu beliıtilir.82 Ancak bu eser Sevddu 'l-A 'zam diye bilinen Arapça eserin farsçası olabilir. Çünkü Arapça "es-Sevddu 'l-A 'zam ald lvfezlıeq_i
İm[mıi 'f-A 'zam Ebi Hanife" veya "Kitdbu 'r-Red ald Aslıabi 'l-Hevd" adıy
la bilinen bu eser Ebu '1-Kasnn el-Haldm es-Semerkandi'ye ni sp et edilmektedir. Bu eser Kahire'de 1837 Kazan'da 1878 ve İstanbul'da 1887'de basılriııştır. Ayrıca Ali Vehbi Cengiz tarafından "İslam İnançları ve E/ıli Sünnet
Yolu " adıyla da Türkçe 'ye çevrilerek Ankara' da 1957~ de yayınlanılımştır.
Bu eser aynı zamanda Samanilerin desteklemesi ile ilk defa resmi "Ehli
Sünnet inancı Manzumesi" özelliğini de taşır. 83
4.3. Ebu'l-Leys el-Buhari es-Semerkandi. (373/983)
Adı Nasrb. Muhamıned b. Ahmed b. İbrahim'dir. "İmamu'l-Hüda" diye
şöhret bulmuştur. Matbu ve yazma bir çok eseri bulunmaktadır. Leknevi, Tefsfru '!-Kur 'an, en-Nevdzil, el-U'yun, el-Fetevd, Hızdnetu '1-Fıklı, Biist
dmı 'l-Alfin, Şerint Cami 'i 's-Sağfr ve Tenbflıu '1-Gdjilfn 'ini sayar.84 Zirik
li'de de benzer bilgiler vardır.85 Ebü'l Kasım Haldm es-Semerkandl'nin arkadaşı dır. sr.
4.4. Ebu Muhammed Alıdulkerim b. Musa b. İsa, el-Pezdevi. (390/1000)
Pezdev\87 Maturl di' den hadis ve fıkhı okumuştur. Çocukları ve tonınla-
8 1 Harbi, el-ı'vfôturfdö:ve, 104-105. 82 Kurcşi, Cevcilıiru'l-Mudfe, 1139; Leknevi, Fevciidu'l-Belıiyye, 44; Katip Çelebi Musta
fa b. Abdullah, (1067/1657), Keşfiı'::-Ziinıin an Esami'l-Kiitiibi ve'! Fiimin, thk; M. Şerafeddin Yaltkaya, İstanbul, 1360-1941, 211157.
83 Kutlu, Miircie, 286, Harbf, el-Mdturtd(vye, 105-106. 84 Leknevi, Fevciidu '1-Belıiyye, 220. 85 Bkz; Leknevi, Fevdidu '1-Belıiyye, 220; Zirikli, ef-A 'lam, 8/348. 86 Lcknevi, Fevdidu'l-Belıivye, 116. . 87 · Pezde. Nesef'e altı fersaİ1. uzaklıkt; bir kale adıdır.
104 • DINi ARAŞTIRMALAR
rı ilimde ileri mesafelere ulaşmışlardır. Falını'I-İslam el-Pezdev!'nin (482/ I 089) dedesidir. 88
4.5. Ebu Ahmed el-İyazi (IV./X. Asrın Başları)
Künyesi Ahmed b. Eb! Nasr Aluned b. el-Abbas el-İyazl'dir. Şeceresi,
Maturidl'nin hacası olan Ebu Nasr el-İyazi'ye nisbet edilir. Haldm Semer
kand! onun için; "Miiveriiünnehr 'den yiiz yıldan beri, ilim: fıkıh, dil, be
yan, incelik, ijfet ve ta/(]Ja bakımından Ebü Alımed gibisi çıkmadı" demiş
tir. Ebu Ahmed el-Iyazi, Ehl-i Bid'at ve Heva ehline karşı Ehl-i Sünnet Mezhebini· savunmasıyla şöhret bulmuştur. El-Mesiiilu '1-Aşeri 'l-I yiiziyye
diye, Ehl-i Sünnet ve Mutezile arasındaki taıiışm::ı konularını ipren bir
eserinin meşhur olduğu bildirilir 89
Maturidl'nin öğrencilerinden söz ederken bizzat Matuddl'nin çağdaşı
olan, onunla fikir ve bilgi alışverişinde bulunan isimleri zikretınekle yetineceğiz.90
88 Leknevi, Fevdidu '1-Be/ıiyye, 1 O 1. 89 Nesefi, Tabsıra, 11357. 90 Bunların yanı sıra Maturidi'nir, bıraktığı eserleri irıı.:eleyerek ona öğrencilik etmiş ve
düşüncelerinin sistemleşmesinde önemli katkıdan bultınmuş isimler vardır ki etkileri ekolün sistemleşmesinde ve tanın!'!1asında dııba büyüktür, önemlilerinden şu isimleri sayabiliriz. 1- Sadru'I-İslan: i:.bfı'l Yusr ;.ruhammed ei-Pezdevl (493/1099) 2- Ebu'IMuin en-Nesefi (508'; i 14) Eserleri; Tabsıratu'l-Edille, et-Tevlıid !i'l-Kavdidi 'd-Tevlıid, Balırıı'l-Ke!·:,n. 3- Necrrıi1udin Ömer en-Nesefi (537/1142) Eseri; Akidetii 'n-Nesefixve. 4-A l~ııddin Ebi\ Sekir Muhammed es-Semerkandi (540/1145). Eserleri; Tu/ıfetu'l-F.ı!ielıci, Şer/ıu ı'e 'vildti E/ıli 's-Siinne. 5- Nureddin Ahmed es-Sabun! (580/1185). Eserleri: el-Hiddye, el-Biddye fi Usulu'd-Din, Kitabu'l-Umde. 6- Hafuzuddin Ebu'IBerekat Abdullah en-Nesef! (7 I 0/131 0). Eserleri; el-Umde el-İtimdd (Şer/ıu '1-Umde). 7- Ubeydullah Sadru'ş-Şerla el-Mahbubi (74711348). Eserleri; Tadilu'l-ulılm, Kitdbu'tTevlıid. 8- Alauddin Alıdulaziz ei-Buhari (730/1329). Eseri; Keşfu'l-Esraı: 9- Kemaleddin Muhammed b. ei-Hümam (86 1/1455). Eserleri; Fetlıu'l-Kadiı; el-Miisayere ji'lKavaidi '1-Miinciyeji '1-A!ıira. 10- Ahmed b. Süleyman er-Rfım'i Şemseddin Kemal Paşa. (940/1533). Mekki Molla ei-Kari (1014/1605) Eseri; Şerluı Fıklıi'I-Ekbeı: ll- Kemaleddin Ahmed el-Beyaz! Eserleri; Tecridu'd-Tecrid, Telıdfiitu'l-Felcisife li Havdce Zade. ı 2- Ali b. Sultan Muhammed ei~Kari, ( 1 083/1672) Eseri: İşdrdtu'l-ıVerain min ibdreti '1-İmcim. İmam Matur'idi'den etkilenerek eser veren Onun çizgisinde düşünce üreten müellifler elbette bu kadar değildir. Ama biz önemlilerini ve meşhurlarını zikretmekle yetindik. Detaylı bilgi için bkz, Özdeş, Mdturidi'nin Tevildt 'ı, 26-27; Karabulut, Ali Rıza, "Mdturidi'nin Eserleri ve Hakkmda Yaymlananlar",Ebii Mansiir Semerkandi Mıituridi, Kayseri 1990, ı 86-196.
SIDDIK KORKMAZ • 105
5. Eserleri
Maturidi'yi anlaınamızı sağlayan ve onu anlamlı kılan şeyler şüphesiz
bıraktığı eserleridir.9 ı Eserlerinin listesini vermeye geçmeden önce, hangi
ortaında yazdığı ve eserlerinin özelliği hakkında bazı hususlara değinıne
.nin faydalı olacağını düşünüyoruz. Eserlerinin muhtevasının Onun Ebfı·
Hanife'nin görüşlerini Kelaın sisteinine dönüştürdüğünü belirtıniştik.92 Bu
dönüşüm, içinde yaşadığı siyasi ortamın, Samaniler gibi dar çevrede hoş
görü ve adalete dayalı iyi bir yönetim, İslam coğrafyası açısindan da Abbasiler gibi, Bağdat halifeliğinin dağıldığı olumsuz bir dönem olarak karşı
ımza çıkar. İşte bu ortaında Milturidi siyasi anlamda Şia'ya tepki olarak çıkan ve değişik unsurlannda etkisiyle meydana gelen siyasi Sünnilik ha
reketini akıl ve naklin ışığında sisteınleştirmiş, miras aldığı ilkeleri delil ve
hüccetlerle desteldeyerek hem, muhalif fikirlere cevap vermiş ve hem de
döneminde ortaya çıkan itikadi ve ilmi bir talaın problemleri halletmeye
çalışmış olmalıdır. 93
Eserleri üzerinde yapılan çalışınalara göre Mutezile karşısında, nakilakıl çelişkisine son vererek aralannda sentez kurmuş, Nakil (Vahiy) ve Aklı
dinin kaynağı kabul etmiş, Aklın güzel gördüğünü (Husun) Allah' a vacip
değil fakat ınünasip olarak değerlendirmiş, 94 Aklı ve Dini Tastik'i Allah'ın
eımi olarak değerlendirıniş,95 duyular ve vahiy konuları üzerinde durarak
91 Mfıtı.ıridi'nin Eserleri hakkında bilgi verirken, daha çok bu konuda yapılmış en son araştırmaları göz önünde bulundurduk ve tasnifımizi bu çalışmalara göre yaptık. Ancak değerine binaen Nesefi'nin saydığı eseleri ayrıca burada zikretmekte fayda görüyoruz. Nesefi'ye göre Maturidi'nin eserleri sunlardir: 'Kitiibu't-Tevlıid", "Kitiibu'lMakciliit", "Ki tabıı Redeli Eviiili '/-Edille li '/-Ka 'bi", "Kitiibu Redeli Te/ız ibi '1-Cedelli '/Ka 'bi", "Kitabu Beyani Ve/ı mi '/-Mu ~ezile", "Reddu Kitabi '/-Ka 'biji Va 'idi'l-Fussiik", "Reddu Us ıl/u '1-Hamse li Ebi Ömer el-Biilıili", "Red du Kitabi '1-imcime li Ba 'di 'r-Revciji:: ", "er-Red al ci '1-Karcimita (iki kitap)", Fıkıh Hakkında; "Me 'lıazu 'ş-Şerci 'i", ve "elCedel "db: Nesefi, bunların dışında da bazı eserlerinin olduğunu belirtmektedir ama bu eserlerin adını vermemektedir. Bkz; Tabsıra, 11359.
92 Zebidi, İtlıiifu :ç-Scide, 2/5. 93 Krş; Özdeş, Mcituridi'nin Tevilcit'i, 29. 94 Bardakoglu, Ali, "Husun ve Kubulı Konusımcia Akıin Ro/ii ve İmam Mcituridi" Ebii
Mansılr Semerkandi Mcituridi, Kayseri 1990, 43. · 95 Pessagno, J. Meric, lntellect·and Religious Assent, The Muslim World, USA, 1979, 69/
27. Bu Makale A. Bülent Baloğlu ve Adil Çiftçi tarafından Akıl ve Dini Tastik, Ebıl Mansur el-Miituridi'nin Göriişii, adıyla tercüme edilip DEÜİFD, İzmir, 1994, 8/44 I-453 'de yayınlanmıştır.
106 • DiNi ARAŞTIRMALAR
kendine özgü bir teolojik bilgi teorisi oluşturmuştur. Problemlere objektif
ve analizci bir yöntemle yaklaşmıştır. 96
Maturidl'nin Bütün bu orijinalliğine rağmen eserleri zor, anlaşılması
güç ve ifadeleri kapalıdır. Bu kapalılıktan Pezdevi gibi yakın dönemindeki
alimler bile şikayet etmişlerdir.97
Bu kapalılığa ilaveten diğer önemli bir nokta da Maturidi ve ekolünün
metoduyla ilgilidir. Bu husus özellikle Nesefi'de görülen Maturidi ekolüne mahsus sernantİk metottur. "İınan"ın tamrnı konusunda "Bilginin, imanın
hakikati değil sebebi olduğu, İman'ın aslının tasdik olduğu" şeklindeki tes
piti er, "İman" kavramın dildeki kullamınına dayanılarak yapıldığı belirti
lir.98 Ayrıca Eş'ari, Mutezile ve Yunan kültüründen etkilenen bir ilim orta
mının tesiri altında yetiştiği halde, Milturidi ve Ekolü, Mutezile ve Yunan
Kültürünü bilmekle beraber, bu ortamdan hayli uzak bir bölgede, kendi
özgünlüğü içinde oluşmuş ve yayılmıştır.99
Maturidi'nin bu özellikleri taşıyan eserleri ve metodu tesirini hala sür
dünncktcdir. Nitekim İslam coğrafyasının içine düştüğü sıkıntılı dımıma
çare arayan son dönem alim ve aydınlarından Mustafa Sabri Efendi, Eş'ari
kanadına yaklaşmış olduğu halde, 'ona karşılık Muhammed Abduh'un,
Maturidi'nin metodunu kullandığı söylenir. Abduh'un yazdığı Tevhid Ri
sa!esi'nin, kulların fıilleri bölümünde, Maturidiliğin tesirinin oldukça faz
la olduğu söylenilir. 100
5.1. Maturidi'nin KeHima Dair Eserleri
1-Kitiibu 't- Tevlıid
Eserin adı "Keşfu' z-Zı1nün"da "Kitiibu 't- Tevlıfd ve İsbiitu 's-Sıfat" ola
rak geçmektedir. Maturidl'nin kelaın konusunda en meşhur ve en haciınli
cseridir. 101 Cambridge Üniversitesinde (3651 numarada kayıtlı) tek yazma
96 Huıeyf, "Giriş", 4-5; Özcan, Hanifı, lvfôturidf'de Dini Çoğulculuk, İstanbul. 1995, 79-86 ve Mcituridi'de Bilgi Problemi, 13-29.
97 Pezdevi, Akdid, 3. 98 Tunç, Cihat, "ıv/cituridi'nin İman Anla.wşı ", Ebıi Mansıir Semerkandi Mdturidi, Kayse-
ri. 1990, 19-21. 99 Yazıcıoğıu, İnsan Hiirriyeti, 15. ıoo Bkz; Özdeş, Mdtıtridf'nin Te'viltit'ı, 28-29. . ı O ı Nesefı, Tab sıra. l/359; Taşköprüzade, Mevzutitu 'l-Ulıim. 1/598, krş; Sezgin, GAS, Il
605.
SIDDIK KORKMAZ • 107
nüsha olarale bilinen eser İskenderiye Üniversitesi Felsefe hacası Fetbullah
Huleyf tarafından talıkik edilmiş, 1970 yılında 58 sayfalık bir mukaddime
ve 401 sayfalık bir metinle Beyıut'ta yayınlanmıştır. Bu baskı esas almarak
1979 yılında İstanbul' da o fs et bir baskı daha yapılmıştır. Bu nüsha İstanbul
Yüksek İslam Enstitüsü Öğretim görevlilerinden Hüseyin Sudi Erdoğan tarafından tercüme edilerek 591 sayfa olarak yayınlanmıştır. Eserin 305-
3 14. sayfaları arası da Kaza Kader (Allah-İnsan ilişkisi) başlığıyla Erciyes
Üniversitesi ilahiyat Fakültesi Öğretim Üyesi Hasan Şahin tarafından müs
takil olarak tercem e edilmiş, bir·yoıumla birlikte 1987 yılında Kayseri' de yayınlanınıştır. 102
Kitiihu 't- Tevhid zor anlaşılır bir üslüp ile yazıldığına değinmiştik. 103
Bunun kökeninde Maturidi'nin değişik gruplara karşı verdiği mücadelenin
etkileri aranmalıdır. Mesela Ka 'bi, İbn Şebib, İbn er-Ravendi, Dehriyye,
Deysaniyye, Sümeniyye, Seneviyye, Sofıstaiyye, Hıristiyanların bazı gö
ıiişleri ve Mecüsiler gibi şahıs fırka ve batıl dinleıin görüşleri, reddeditmek
için ayrı başlıklar altında incelenmiştir. Çeşitli fırkalara karşı cevap mahi
yetinde yazıldığı için üslüpta birlik ve akıcılık sağlamak zorlaşmış dolayı
sıyla ifadede güçlükler ortaya çıkmıştır. Üslüptaki muğlaklığa Fetbullah
Huleyf tarafından neşredilen nüshadaki küçümsenemeyecek hatalar da ila
ve edilince, Maturidi'nin elimizdeki matbu tek eserinin değerlendirilmesi
de o nispette güçleşmektedir. 104 Dünyada bir tek nüshasının bulunması bu tür hataları kaçınılmaz kıldığı düşünülebilir.
Maturldl'nin eserleri arasındaKitôbu 't-Tevhid'in özel biryeri vardır, ve Te 'vi! ci w '!-Kur 'an' dan önce yazıldığı tahmin edilmektedir. 105 Kitabu 't
Tevlıid'in adı bile tesadlifen verilmemiştir. Maturidl'nin şeriatın değişebi.,
leceğini ·Ve farldı olabileceğini, fakat "Allah'ın birliği ve ibadetin yalnız
ona yapılması gerekliliği" ilkesine yani "Tevhid İnancı"na dayanan "Tevhidi
102 Bkz; Môwridi)'e Göre Din, 51-69. I 03 Pezdevl, Akôid, 3; krş; Harbl, el-Môturidi;:ve. I I I; Ayrıca Fethullah Huleyf'in yapmış
olduğu bu tahkikin neden yanlış anlaşılmalarla dolu olduğu ve metnin aslının ne şekilde ohıma ihtimalleriyle incelenirse daha doğru sonuçlara ulaşılacağı konusunda Alman Mi.isteşrik Josef Van Ess, Ki tablar ve Mecmualar Review of Books and Periodica ls". (DİA için tre; Ziya Yılmazer) Oriens, 27-28,/556-565, Leiden 1981 'de çok değerli bir inceleme kaleme almıştır. Maturidl'nin bu eserinin Ess tarafından belirtilen esaslarla yeniden tahkik edilmesinin, kitabı daha anlaşılır hale getireceğine inanıyoruz.
I 04 Yazıcıoğlu, İnsan Hiirrı),eti, 14. I 05 Özcan, Bilgi Problemi, 9.
108 • DiNf ARAŞTIRMALAR
Dini"nin tek ve değişmez olduğunu ısrarla belirtınesi özel bir eğilimi de değildir. Ona göre Hz. Muhammed (s.a.v) "Tevhid"in tam olarak bilinme
diği, putlara ve ateşe tapmanın hüküm sürdüğü bir dönemde peygamber olarak gönderilmiştir. İşte bu yüzden "Tevhid inancı" Kuran'da da ısrarla
vurgulanınaktadır. Bu vurgunun ve anlayışın eseri olarak İslam kültüründe
"Tevhid" konusunda bir hassasiyet oluşmuştur. Bu hassasiyete bağlı olarak
da kelaınla ilgili bu kitabına "Kitdbu 't-Tevhfd" adını vermiştir. 106
Kitfzbıı 't-Tevhid aynı zamanda farklı fırkalann görüşlerini ihtiva eden
en eski kaynaklardan sayılabilir. Özellikle Mutezile için bu böyledir.
2- Risiile fi'l-Akiiid
Yine Matur!dl'ye isnat edilen bu eser, Türkiye'deki özel kütüphaneler:deki iki nüshaya dayanılarak, Yusuf Ziya Yörülchan tarafından terceme ve
metinin tahkikiyle birlikte neşredilmiştir. 107 Mütercim eserin Matur!dl'nin
kaleminden çıkınadığını, bununla birlikte metinin içeriğinin İmama ait ol
duğunu düşündüğünü belirtir. 108 Aynı Eser "Mdtürfdf'nin Akfde Risdlesi ve
Şerh i" Adıyla M. Saim Yeprem Tarafından, yeniden, metn~ ve Sübkl'nin (77111370)ııı9 şerhiyle birlikte tahkik edilerek yayınlamnış bulunmaktadır.
Yeprem, Yörülchan'ın neşrettiği metinlerin diğer nüshalarını bulduğunu
belirterek nüshalar arasındaki benzerlik ve farklılıklan belirtir. 110 Herşeye
rağmen, Akide'nin, nisbetlerle başlaması, Eş'arilik gibi Matur!dlliğin çağdaşı olan mezhepleri eleştİrmesi ve Nesefi'nin bu risaleyi Matur!dl'ııin eser
leri arasında saymaması gibi gerekçelerle bu eserlerin İmam Maturidi'ye
ait o lmadığını vurgular. 111
106 Özcan, Dini Çoğulculuk, 24-25. 107 Bkz; iv lam Akdidin e Dair E.1ki Metinlet; Ebu Mansılr-i Maturl'nin Iki Eseri, (Fevlıid
Kitabi ve Akaid Risalesi), İstanbul, 1953. Bu eserin değerlendirmeleri için bkz; Macdonald, "Maturidi", 405. Yeprem, M. Saim, Matur/di'nin Akide Risdlesi ve Şerlıi, İstanbul, 2000,43. Kütüphanelerdeki bilinen nüshalarının ise; Süleymaniye, Şehid Ali Paşa Kütüphanesi No: 1717, Laleli Kütüphanesi No: 2411, Nuruosmaniye Kütüphanesi No: 2188'de kayıtlı olduğu bildirilir. Krş; Sezgin, GAS, 11605; bkz; Bebek, Günalı Problemi. 34.
108 Yöriiklıan, Eski Metinle!; "Önsöz", 2. 109 Siibkinin' in (Abdulvelılıab b. Ali b. Abdulkafı b. Temam) hayatı eserleri ve Neşre konu
olan "es-Seyfu '1-Meşlııirfi Şerh i Akfdeti Ebi Mansiir" adlı eseri hakkında, söz konusu çalışınada bilgi de verilmiştir .. Bkz; 48 vd.
ll O Yeprem, Akide Risdlesi, 43 vd. . I I 1 Krş; Nesefı, Tabsıra, 1/359; bkz; Yeprem, Akide Risa/esi, 46-47.
SIDDIK KORKMAZ • 1 09
Aşağıda da üzerinde durulacağı üzere, elimizde bulunan İmam Maturidi'nin Akaid'i mütalaa edilebilecek bir yazma daha mevcuttur kiııı içeriği
gerek Yörükhan 'ın gerekse Yeprem 'in neşrettiği metinlerden farklıdır. Ancak söz konusu eser özel bir araştırma ve incelemeye konu olması gerekti
ğİnden, burada diğer metinlerle kıyaslamasına girmeyeceğiz.
3- Kitiibu'l-Makiilat113
İmam Maturidi'ye. bu adla nisbet edilen eserin yazma nüshaları konusu
taıiışmalıdır. Zebidi' nin söz ettiğ~, 114 Brockelmann' ın da ı 15 Köprülü ve Fatih Kütüphanelerinde mevcut olarak gösterdiği nüshaların Maturidi'ye ait ol
madığı kanaatİ yaygındır. ı ı 6 Köprülü Kütüphanesi No: 856' da kayıtlı olan
nüshanın başlangıcında "Ebu '!-Hasan el-Eş' ari'nin görüşlerinden, onun
mezhebine mensup olan bazı kimse/erin, İmanı 'zn mezhebine aykırı olarak
ileri sürdük/eri görüşlerden söz edileceği" gibi bazı i fadelerin bulunduğu
gerekçesiyle bu nüshanın da Maturidi'ye ait olduğu kabul edilmemiştir. ı ı 7
Bu eserin yukarıda değinildiği üzere Kahire Üniversitesi Kütüphane
sinde (No: 19495) bulunan bir nüshası daha vardır ki üzerinde durulması
gereken bir yazmadır. Eserin "Allah ona rahmet etsin, Akaid Salıibi Ebü
Mansiir el-Maturfdf derki. .. " diye Maturldi'ye rahmet edilmesi gereken,
bir ifadeyle başlaması, sonraki dönemlerde kaleme alınmış bir metin oldu
ğu izlenimini uyandırmaktadır. Eserin orijinali ise, Maturidl'nin öğrencile
ri tarafından kaleme alınmış bir nüsha olabileceği ihtimalini taşımaktadır.
İçinde taşıdığı bazı yazım hataları, noktalama eksiklikleri, kullanılan keli
melerin etimolojisi gibi unsurlar göz önünde bulundumlduğunda eserin
Arapçayı çokta iyi bilmeyen, muhtemelen Arap olmayan bir müsteıisih ta
rafından kaleme alındığını düşündürmektedir. Bütün bu özellikler Maturi
di'nin yaşadığı çevre ve coğrafya ile örtüşınektedir.
112 Söz konusu eserin bir nüshasını kendi özel kütüphanesinden edinmeme izin veren Saygı değer hocam Doç. Dr. Sönmez Kutlu Bey' e teşekkür ederim.
113 Maturl d!, Kahire Üniversitesi Kütüphanesi, Yazmalar Bölümü, No: I 9495 Ayrıca bkz; Nesefı, Ta bs ıra, 11359. Kureş'i, Cevdlıiru '1-Mııdfe, 2/1 ~0.
1 I 4 !tlıd.fit :~-Sade, 2/5. 1 15 Gesclıiclıte der Arabisclıen Litteratw; Leiden, 1943, 1/209. rı 6 Macdonald, "Maturfdf", 405. ll 7 Bkz; Bebek, Giinalı Problemi, 36. . :~
110 • DiNi ARAŞTIRMALAR
Eser önce Aleide ile ilgili bilgi ve göıiişleri vermekte, iki varale sonrasında "E/ı lu 'd-Dalale 'nin görüşlerinin (Makale) çirkinfiğini açıklamaya
da il: .. " diye başlayan yeni bir bölümle başlamaktadır. Burada ele alınan fırkalar ve göriişlerinin çoğu Maturidl'nin yaşadığı asrın öncesi ve o coğ
rafyanın dini fikri akımları göıiinümdedir. Eser, "Ehl-i Dalalet" diye isirnlen
dirdiği fırkaların görüşlerini verınekte, genellikle fırkaları on bire ayırmakta,
arkasından Maturidi'nin olduğunu söylediği görüşü ortaya koymaktadır. Ne yazık ki diğer Makalat yazarlarının çoğunun yaptığı gibi ele aldığı fır
kalarla ilgili olarak muhtasar bilgi vei.-mektedir. Bunlara ilaveten eserin istinsah tarihi olarale 1134/1721 'in verilişi, 118
Maturldl'nin yaşadığı dönemden oldukça sonraki bir döneme ait oluşun
ihtimalini düşündürmektedir. Eser Matur!dl'nin Risale ji '1-Akaid ve Kiliibu '1-Makdlôt 'ının ikinci bir kopyası olabileceği ihtimalini de taşımaktadır.
Özellikle Hanefi Mürcii Matur!di geleneğinin örneklerinden birisi ola
bileceğini düşündüğümüz bu eserin üzerinde özel bir çalışma yapılmalıdır.
Bu eserin gün yüzi.ine çıkarılması, dönemle ilgili önemli bir malzemenin
daha kazanılması anlamına gelecektir. Ayrıca konuyla ilgilenenlere bir çok
kolaylık sağlayacağı açıktır.
4- Kitiibu Beyiini Velımi'l-Mutezile.
Bu eserin Mutezileyi red için kaleme alındığı anlaşılıyor ancak gi.inü
müze gelınemiştir. 119
5- Kitiibu Reddi Eviiili'l-Edille li'l-Ka'bi.
Ka 'bl' nin, Evaili 'i-Edille adlı eserine reddiye olarak yazıldığı tahınin edilmektedir. 120
6- Kitiibu Reddi Te/ızfbi'l-Cedelli'l-Ka'bi.I21
7- Reddu Kitftbi'l-Ka'bifi Vt1idi'l-Fussftk. 122
Mutezile imamlarından ve meşhur kelamcılardan olan Ebü'l-Kasım
ı ı 8 Varak. R-b. ı ı 9 N esc tl, Tahsmı, ı /359; Eserin adı Kureşi'ye göre Kitôbu B eyeilli Ev/ı cim i '1-Muıezile'
dir. Bkz; Cevôhiru '1-lvludie, 21130. ı 20 Nescfi. Tabsıra. 11359; Kureşi'ye göre eserin adı; Kitcibu Red di E/ıli '!-Edi !le li '!-Ka 'b
i'dil: Bkz, Cevcihiru'l-Mudie, 21130. ı 2 ı Ncscfı, Tab.1·u~a. ı/359. ı22 Ncscfi, Tahsıra. ı/359.
SIDDIK KORKMAZ • 111
Abdullah b. Ahmed b. Mahmud el-Ka'b! el-Belh! (319/931) nin görüşleri
nin reddedildiği bu eserler maalesef günümüze ulaşmamıştır. Ancak Ma
tur!dl' nin bu risalelerini daha so ma Kittıbu 't-Tevhfd 'inde topladığı düşünü
lebilir. Çünkü Tevhfd'de Ka'bi'in çokça zikredildiğine daha önce değin-
.miştik. Ka'bi adı Kitabu 't-Tevhid'de 30 defa anılmaktadır ki, bu Maturidi'
nin Mutezililer ve özellilde Ka'bi ile çok ilgilendiğini gösterir. 123
8- Retldu UsıUi'l-Hamse.
Mutezill kelamcılarından Ebu Ömer Muhammed b. Ömer b. Said el
Bahili el-Basr!'nin "Usiilii 'l-Hamse" adlı e<serine reddiye olarak yazılmış
tır. 124 Bu eserinde yazmasına rastlanmamıştır.
9- Kitlibu'r-Red ale'l-Karlimita.
Gulat-ı Şia'dan Karmati'lerin fikirlerini çürütrnek için kaleme alınınış
tır. Fakat günümüze gelmemiştir. Bu konuda Maturidi'nin aynı adı taşıyan
iki kitabı vardır. Birisinde Karamita'nın esaslarını diğerinde furü'unu red
dettiği rivayet edilir. 125
10- Reddu Kitlibi'l-İmlime li Ba'di'r-Revlifiz.
Şia' nın İmam et konusundaki görüşlerini red için kaleme alınmış bir eser
olmalıdır. Maalesef günümüze ulaşmaınıştır. 121'
5.2. lVHituridi'nin Tefsir ve Kur'an İlimlerine Dair Eserleri
1- Te 'vilfıtu '1-Kur'an
Maturidi'nin belki de en önemli eseri Te 'vi!Cit'tır. Neticede İnsan aklının
üriinü olan Kelam sisteminin, ilahi yönünü ispat etmek için Maturidi leela
mı göriişlerini Kman'ın ışığında onunla beraber bir tefsir olarak aktanna-
düşüncesiyle bu eserini kaleme alınış olmalıdır. .
Nesefı, Te 'vi!Citu '!-Kur 'Cin hakkında şunları söyler: "O öyle bir eserdir
ki o alanda bir benzeri yoktur. Hatta tefsir sahasında daha önce yazılanlar
bile onun dengi değildir. Ediplerden birisi Maturidi'yi şöyle tasvir eder; "O
Üını11etin önde gelenlerinden ve Milletin kıymetlilerindendi. Kitabı, Kur'
an' ın tefsiri konusunda her problemi çözmüş ve her kapalı meseleyi aydın-
123 Ayrıca bu eserin adının Red du Usıilii '1-Hamse li Ebf Ömer ei-Bdlıilf olması da müm-kündür. Krş; Nesefı, Tabsıra, 1/359.
124 Nesefı, Tabsıra, 11359. 125 Nesdi. Tabsıra,l/359. 126 Nescfı, Tahsıra, 1/359.
112 • DINi ARAŞTIRMALAR
lığa çıkannıştır. Kuı·'an'ı Kerim'in ahkaınını en iyi ve en sağlam şekilde
açıklamıştır. Allah ona rahmet ve selam İhsan etsin""127
Maturidi'nin bu eseri, Maturidiyye okulu içinde ortaya konulmuş en
ınükeınınel tefsirdir. 128 Bu eser ilk işari tefsir olarak bilinen Fahreddin Razi
(606/1209)'nin129 tefsirinden daha öncedir ve etkisi daha büyüktür.
Aslında eldeki nüshalara göre, Tevilatu '!-Kur 'an'm adının ne olduğu da.
açık seçik belli değildir. Bu es ere sonraları, "Tevilatu E h li s Sümıe" veya
"et-Tevilatu 'l-Maturfdfyyefi Beyanz Usuli-Elıli s Sünne ve Usulu 't-Tevhid"
adı da verilerek isim karmaşasının dağınasına yol açılmıştır. 130 Belki de
Maturidi bu eserini kaleme alırken bütün görüşlerini cem ederek bir araya
getinneyi ve sadece insanların hizmetine sunınayı düşünınüştür. İsmi değil,
görüşleri ön plana çıkarmaya çalışmış olmalıdır.
Te 'vilatu 'l-Kur'an'ın, İstinsah tarihleri değişik asırlara ait olan bir çok
nüshaları mevcuttur. 131
Te 'vilatu '!-Kur 'an'ın, Fatiha ve Bakara Süresi'nin 141. Ayete kadar ilki
Kahire 1971 yılında İbrahim ve Seyyid Avazeyn kardeşler tarafından, ikincisi
1983 yılında Muhammed Müstefizu'r-Rahman tarafından, Bakara suresinin
sonuna kadar, olmak üzere tahkileli baskıları yapılınıştır. 132 1971 yılında Mu
hammed Eroğlu tarafından öğretiın üyeliği tezi olarak Bakara suresinin tahki
kinin yapıldığı bilinmektedir. Ancak bu çalışına da tamaınlanınaınıştır. 133 Ayn
ca Tevilat üzerinde bazı konuları esas alan çalışınalar yapılınıştır. 134
Te 'vilat'a yaklaşık 200 yıl sonra Ebfı Bekir Muhammed b. Ahmed es
Seınerkand'i tarafından şerh de yapılmıştır. 135
127 Nesefı, Tabstra, 1/359. 128 Bkz. Harbi, el-Mdlllridö:Fe, 109.-1 1 O. 129 Manıridi'nin ölüm tarihinin 333/944 olduğu hatırianacak olursa, konunun önemi daha
iyi anlaşılacaktır. 130 Huleyf, "Giriş", 6-7; Kıitip Çelebi, Keşfii'z-Ziinwı, 11335-336. 131 Bkz, Kureşi, Cevdlıiru '1-Mud[e, 2/130; Sezgin, GAS, 1/606; Karabulut, "Maturidi'nin
Eserleri", 179-180-181. 132 Bkz; Te 'vi/dt u E/ıli :ç-Siinne. thk; Muhammed Müstefızurrahman, tsh; Cas im Muham
med el Cebfıri, Bağdad, 1404/1983. 133 Kutlu, Miircie, 272. 134 Bu çalışmaların zengin listesi için bkz; Özdeş, Mdturidi'nin Tevildt 'ı, 36-3 7; Koçoğlu,
Kıyasettin, Maturidiye Göre Miircie, (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara, 2000, ll.
135 Karabulut, "Mdturidi'nin Eserleri", I 8 i. Bu şerhin nüshaları için bkz~ Harb'i, el-MiiturfdiJ:ve, ll O.
SIDDIK KORKMAZ • 113
Maturldl'nin bu eserinin bir komisyon tarafından tahkik edilerek neşre
dilmesinin, üzerinde konulu çalışmalar yapılarak kamuoyunun istifadesine
sunulmasının mümkün ve elzem oldı~ğu aşikardır.
~- Ristıle Fi mtı ltı Yecuzii '1- Vakfi Aleylıi fi 'l Kur' an.
Kur'an okuma kuralları ile ilgili bir risale olduğu Matur1di'ye ait olma
dığı kabul edilir. Eserin nüshalarından birisinin İstanbul Şehid Ali Paşa
Kütüphanesi No: 2790/6'da, diğer bir nüshasının da İstanbul Köprülü Kü
tüphanesi No: ı ı 1/705'de bulunduğu bildirilir. İlk dönem kaynaklarında
Maturldl'ye böyle bir eser izafe edilmemektedir. Eser'de, Kur'an okurken
üzerinde durulması caiz olmayan, kasten durolduğıında küfrü, sehven durulduğıında da namazın fesadını gerektiren "elli iki" yerden söz edildiği
belirtilir. Ancak risalenin üslubu ve ilk dönem kaynaklarında söz edilmemiş olması eserin Maturidi'ye ait olmadığı kanaatini yaygınlaştınnıştır.ı 36
5.3. Maturidi'nin Usulü Fıkha Dair Eserleri
1- ll/fe 'lı az ii 'ş-Şertıyi' fi Usılli'l-Fıkılı. ı 37
Fıkıh usulü ile ilgili bir eser olduğu, bibliyografya kitaplarında adı geç
mesine rağmen, bilinen bir nüshası bulunamamıştır.
2- Kittıbu 'l-Cedel fi Uslili'l-Fıkılı. m
Yine fıkıh usulü ile ilgili olması gereken bu kitabın da nüshası bilinmemektedir.ı39
Matuı·idi'ye İzafe Edilen Diğer Eserler
1- Şer/w '1-Fıklıi'l-Ekber.
İmam Azam Ebü Hanife'nin "Ftkhu '!-Ekber "ine şerh olarak yazılan bu
eser 1321/1973 'de Haydarabad'da basılmıştır. Bu eserin aslında Ebü'l-Leys Semerkandl'ye ait olduğu kanaatİ hakimdir. ı 4 o
136 Sczgin, GAS, 11606; Yeprem, İrôde Hiirr~veti, 262; Bebek, Günalı Problemi, 32-33. 13 7 Nesdl. Tahsrra, 1 /359; Leknevi, Fevciidu '1-Belıi.ı:ve, 195. 138 Ncsdl, Tahsrra, 1/359; Leknevl'ye göre, birinci kitap fıkhi konulara, ikincisi ise Fıkıh
Usulüne aittir. Bkz; Few.iidu '1-Beh~ı:ve. 195. 139 ci-Kcvscri, Zahit, Birinci Eserin adını Mecihi:u'ş-Şeri' olarak verir. Bkz; Bcyazi'nin,
i)·cirôlll '1-Merôm 'ına yazdığı giriş, s. 7. 140 Yeprcm, M. Saim,İjade Hiirr~veti veİmômlvfôtiiridi, İstanbul, 1997.261. Adil Bebek bu
Eserin adını Şerlur 'l~fiklıi '1-Ebsat olarak vermektedir. Eserin nüshaları ile ilgili olarak da
114 ·• DINi ARAŞTIRMALAR
2- Vasiiyii ve Müniic.iit.
"Fevdid" adıylada bilinen bu Risale'nin farsça beş varaldık bir eser
olduğu, Fatih Kütüphanesi 5426, BursaHasan Çelebi Kütüphanesinde 1187 mımarada kayıtlı olduğu ve Matuıidl'ye ait olmadığı tespit edilmiştir. ı 4 ı
3- Şerlıu'l-İbiine. 142
4- ed-Dilrer fi Usuliddltı. 143
5- Kitiibu Tefslri'l-Esmii ve's-Sıfiit
S ai m Yeprem bu eser hakkında bilgi verirken, eserin Kayseri Raşit Efendi
Kütüphanesi No: 497'de kayıtlı olduğunu, Zeki Velidi Togan tarafından,
İmam Maturidl'ye nisbet edildiğini,ı44 ancak eserin üzerindeki kayıta göre
·Ebu Mansur Abdulkadir b. Tahir el-Bağdadl'ye ait olduğunu belirtir. ı 45
Maturidi'ye izafe edilen eserler tespit edebildiğimiz kadanyla bunlar
dır. Bu eserler içinde bizce en önemli ve zaten elimizde bulunan iki eseri
Kitiibu 't- Tevlıid ve Te 'vili.itu '!-Kur 'an 'dır ki maalesef bu eserler üzerinde
de yeterince çalışmalar yapılmamıştır. Öncelikle Tevi!fıtu '!-Kur 'an 'ın tah
kiki neşri ile ilgili çalışmalar aynı zamanda bir görev olarak ehliyetli ilahi
yatçıları beldediğini düşünüyoruz.
Türk dünyasının çoğunluğunun itikatta mezhebiolan Matuıidiliğe ve onun
imaını İmam Matuıidi'ye gereken ilgilinin gösterilmemesini izah etmek ol
dukça zordur. Kaynaklarda İmam Ebu Mansür el-Maturidi'ye nispet edilen
pek çok eser kaydedilmesi, bunlardan çoğunun bize ulaşmamış olması ve
ulaşanların da yayınlanınamış olm.ası Maturl'di ve Maturidlliğin aydınlatıl
masının önünde büyük bir engel teşkil etmektedir. Bu konuya yeterince ilgi
gösterilerek onun eserlerin tahkikli neşir ve tercümelerinin bir an önce ilim
dünyasına kazandınlmasının. zorunlu olduğu kanaatindeyiz. ·
. Süleymaniye Esat Efendi Kütüphanesi No: 158 1, Hacİ Mahmud Efendi Ki,itüphanesi No: 1329, İzmirli İsmail Hakki Kütüphanesi No: 893 'ü vererek Haydarabad 1321 baskısını da bu eserin basılmış hali olarak tanıtrnaktadır. Krş; Giinai•Pmblemi, 36.
141 Sezgin, GAS, 11606. 142 Huleyf, Ser/ı u Fiklıi '!-Ekbe1; Şer/ı u '1-İbiine ve Akidetıı '1-Miitıırfdi'nin yanlışlıkla ona
izafe edildiğini belirtir bkz,. "Giriş", 7. 143 Kiltip Çelebi, Keşfıı'z-Ziini't;ı, 1/751. I 44 "Kayseri ve Bursa 'daki Bazi Yazmalar Hakkmda ", İÜEFTD, 1949-1950, 70. 145 Bkz; İrade Hiirriyeti, 261; Ayrıca Sezgin, el-Liibiib fi Tesliyeti '1-Mıısdb adlı bir eserin,
Müellifı bilinmeyen bir makalede Miiturldl'ye izafe edildiğini, ancak bu eserin Maturldi'ye aidiyetinin şüpheli olduğunu belirtir. Bkz; GAS, !1606. (Dipnotta) Katip Çelebi bu eserin Alaaddin Ali b. Eyyub el-Kuddüsl'ye ait olduğunu bildirir. Krş; Keşfii'z-
. Ziilllin. 2/1542; Ayrıca bkz; Yeprem, İriide Hiirriyeti, 263.
SIDDIK KORKMAZ • 115
BİBLİYOGRAFYA
Bardakoğlu, Ali, "Husun ve Kubuh Konusunda Aklın Rolü ve İmam Mfıturfdf" Ebu Mansur Semerkandl Maturldl, Kayseri 1990.
Barthold, W., "Mfıverfıiinnelır", MEBİA, İstanbul, 1957, 7/408-409. Bebek, Adil, Matiir.idf'de Günalı Problemi, İstanbul, 1998.
Beyaz!, Kemaleddin Ahmed, (1 098/1687), İşiiriitu 'l-Meriim min İbiiriiti '1-İmiim, thk Yusuf Abdurrazık, Kahire 1949/1369.
Brockelman, Cari, Geschichte der Arabisclıen Litteratw; Leiden, 1943. Ceric, Mustafa, Roots ofSyntlıetic Thology in Islam, Kuala Lumpur, 1995. Çubukçu, İ. Agah, Çağatay, Neşet, İsliim Mezhepleri Tarihi, Ankara, 1965. Ebu Zehre, Muhammed, Tarilıu 'l-Meziibi '1-İsliimiyye, Mısır, 1987. Ecer, A. Vehbi, Tiirk Din Bilgini Mfıturfdf, Ankara, 1978.
~------'' Miiturfdfnin Tanınmaması, Ebu Mansfu Semerkandl Maturl d!, Kayseri 1990.
Ess, Josef Van, Ki tablar ve Mecmualar Review of Books and Periodıcals, (DİA için tre; Ziya Yılmazer) Oriens, Leiden, 1981, (27-28/556-565,)
Eş'arl, Ebu'l-Hasan, Ali b. İsmail, (330/936),Makiilfıtu '1-İslfımiyyfn, thk, Muhammed Muhiddin Abdulhamid, Beyrut, 1995.
Fığlalı, Ethem Ruhi, Çağmıızda İtikadi İslam Mezlıepleri, Ankara, 1990. el-Harb'i, Ahmed b. İvazullah b. Dahili'l-Lüheybl, el-Miiturfdfyye, Diraseten ve
Takvimen, Riyad. 1413. Gölcük, Şerafeddin, Keliim Tarihi, Kişiler Görüşler Eserle1; Konya. 1992. Huleyf, Fettullah, Ki tabıı 't-Tevlıid, İmam Ebu Mansfır el-Maturid'i, yer? trz. İbn Hazm, Ebfı Muhammed Ali b. Ahmed,(45611064) el-Faslfil-Milel ve'l-Elıvfı
ve 'n-Nihai, thk; M. İbrahim Nasr-Abdurrahman Umeyra, Beyrut, trz. İbn Kutluboğa, Ebu'l-Adl Zeynuddin Kasım (879/1474) Tacu 't-Teriicimfi Tabaka-
li '1-Hanefiyye, Bağdad, 1962. İbn Nedim, el-Filırist, tlk, İbrahim Ramazan, Beyrut, 199711417. İbn Teymiyye, el-lman, Thk; Haşim Muhammed e'ş-Şazell, Kahire, trz. İmamoğlu, M. Ragıp, İmam Ebü A-fansür el-Môturfdf ve Teviliıtu '!-Kur 'an 'daki
Tefsir Metodu, Ankara, 1991. Karabulut, Ali Rıza, "Maturidf'nin Eserleri ve Hakkında Yaym/ananlar ", Ebfı Mans-
ür Semerkandl Mfıturidi, Kayseri, 1990. ' Ka tip Çelebi, Mustafa b. Abdullah, ( 1067/1657) Keşjit 'z-Ziiniin an Es am i '1-Kiitiibi
ve'! Fiimin, thk: M. Şerafeddin Yaltkaya, İstanbul, 1360-1941. Kevserl, Muhammed Zahid, (Kemalüddin el-Beyazi),İşiıriıtu '1-Meriımmin İbiira
ti'l-İmiım", "Önsöz, "Kahire, 1949/1369. Koçoğlu, Kıyasettin, Matw·idfye Göre Miircie, (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi),
Ankara, 2000. el-Kureşi, Muhyiddin Ebu Muhammed Abdulkadir b. Ebi'I-Vefa Muhammed b.
Muhammed b Nasrillah b. Salim b. Ebi'l-Vefa, ( el-Cevalıiru '1-Mudfefi Tabakfıti '1-Hanefiyye, Haydarabad 1322/1904.
116 • DiNi ARAŞTIRMALAR
Kutlu, Sönmez, Türklerin İslamiaşma Sürecinde Mürcie ve Tesirleri, Ankara, 2000.
Leknevl, Ebu'l-Hasenih Muhammed Abdulhay, (1304/1886) el-Fevaidu '1-Behiy
ye fi Teracimi'l-Hanefiyye, thk Seyyid Muhammed Bedreddin Ebu Fiiris
en-Na'siinl, Mısır, 1324.
Macdonald, D.B, "Maturidi", MEBİA, trz, 7/404
Madelung, Wilferd F., "The Spread of Mfıturidism and tlıe Turfes" Religious Scho
ol s and Sects in Medieval Jslcpn, London, ı985.
Makdisl, Şemsuddin EbU Abdili ah Muhammed b. Ahmed b. Eb! Bekr el-Bennii el
Beşşiirl, (3 75/985) Alısen u 't- Tekasinı jf Ma' rifeti '1-Ekalfm, edt; M. J. de
Goeje, Leiden, ı 906.
Miiturldi, Ebu Mansur Muhammed b. Muhammed b. Mahmud, (333/944) Kita
bu 't-Tevlıid. thk; Fetbullah Huleyf, Kahire, trz.
_______ , Te 'vilatu E/ıli 's-Siinne, thk; Muhammed Mi.istefizurrahman,
tsh; Cilsim Muhammed el-Cebfu!, Bağdad, ı404-ı983.
-------, Akaid Risalesi ve Kitabu '1-Makalat, Kiihire Üniversitesi Kü-
tüphanesi, Yazmalar Bölümü, No; 19495.
en-Nesefi, Ebu'I-Mu'In Meymun b. Muhammed (50811114), Tabsıratu'l-Edillejf
Usülu 'd-Din ala Tarikati '!-İmanı Ebi Mansür e!-Mdturidi, thk ve tlk; Ciau
de S aleme, Dımeşk, ı 993.
Onat, Hasan, 99 Soruda İslam Mezhep/eri, Ankara, trz.
Özcan, Hanifi, Maturidf'de Bilgi Problemi, İstanbul, ı993. _______ , Maturfdf'de Dini Çoğulculuk, İstanbul, ı995.
Özdeş, Talip, İmam Maturidi'nin Te 'vilatu E/ıli 's-Siinne Adlı Eserinin Teftir Meto
do/ojisi Açısından Tahlil ve Tamtımı, (Basılmamış Doktora Tezi) Kayseri,
1997.
Parmaksızoğlu, İ., "Maveraiinnelır ", MEB Türk Ansiklopedisi, 23/333-334.
Pessagno, J. Meric, "Intellect and Religious Assent The View ofAbü Mansür al
J'v!cituridi", The Muslim World, 69118-27, USA, ı979.
______ , "The Reconstruction of the Thouglıt of Mulıammqd Jbn Slıa
bih ",Journal of the American Oriental Society, 3/104, ı984.
Pezdevl, imam Ebu Yusr, (42ıt493-ı027!1099) E/ıl-i Sünnet Akaidi, tre; Şercı.fed
din Gölcük, İstanbul, 1998.
Razi, Muhammed b. Ömer Fahreddin, ( 60611209), İtikadfıtıi Fıraki 'l-Miislimfn ve '1-
Miişrikin, thk, Muhammed el-Mutasımbillah el-Bağdiidl, Beyrut, 1407/1986.
Schaeder, H. H. "Semerkand" MEBİA, ı 0/469
Sezgin, Fuat, Gesclıiclıte des Arabisclıen Sclırifitums, (GAS), Leiden, ı 967 ..
Şahin, Hasan, lvfôturidi~ve Göre Din, Kayseri, ı 987.
Şehristanl, Ebu'ı-Feth Muhammed b. Abdiıkeri m, (548/1153) el-Milel ve 'n-Nihai,
Thk; Ahmed Fehmi Muhammed, Beyrut ı 992.
et-Tane i, Muhammed b. Tiivit, "Abu Mansür al-Maturfdi", AÜİFD, Ankara, (I-ll) ı 955.
SIDDIK KORKMAZ • 117
Taşköpridide, Ahmed Efendi, Mevzudtu '! U/üm, İstanbul, 1313/1895. Togan, Zeki Velidi, "Kayseri ve Bursa 'daki Bazı Yazmalar Hakkmda ", İstanbul
Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, 1949-1950. Tunç, Cihat, "Mdturfdf'nin İman Anlayışı", Ebu Mansfu Semerkandl Miiturld!,
Kayseri 1990. Turan, Ahmet, İslam Mezhepleri Tarihi, Samsun, 1993. U ğur, Ahmet, "Mdturfdf'nin Zamamnda İslam Alemine Kısa bir Bala ş", Ebu Mansfu
Semerkandl Milturidi Kayseri 1990. U1rich, Rudolph, Al-Mdturidi und die Sunnitische Tlıeologie in Samarkand, Lei
den-NewYork-Köln, 1997. Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, Osmanlı Devletinin İbniye Teşldlatı, Ankara, 1965. Watt, W. Montgomery, İslam Düşüncesinin Teşekkiil Devri, tre. E. Ruhi Fığlalı,
Ankara, 1981. Yeprem, M. Saim, Miıtiiridf'nin Akide Risdlesi ve Şerlıi, İstanbul, 2000. t
_____ --,-_,İrade Hiirriyeti ve İmam Mdtiirfdi, İstanbul, 1997. Yazıcı, N esimi, İlk Türk İslam Devletleri Tari/ı i, Ankara, 1992. Yazıcıoğlu, M. Sait, Md turidi ve Nesejf'ye Göre İnsan HiirriyetiKavramı, Ankara,
1988. Yörükhan, Y. Ziya, İslam Akaidine Dair Eski Metinle!; Ebu Mansılr-i Matıırf'nin
İki Eseri, (Tevhid Kitabı ve Akaid Risalesi), İstanbul, 1953.
ez-Zebldl, Muhammed b. Muhammed el-Hüseynl, (1205/1790) İtlıdfu's-Sddeti'lMiittekfn ve Umdetu zevi'l-Feddil nıine'l-Miideklakfn (1-10) Yer?, trz.
Zehebl, Ebü Abdillah Muhammed b. Ahmed b. Osman, (748/1347), Mizdmı '1-İ'tidôljf Nakdi'r-Ricdl, thk; Ali Muhammed el-Beciivl, Yer,? trz.
Zirikli, Hayreddin, e l-A '/dm, Kanı us u Teracim li Eş h eri 'r-Ricali ve 'n-Nisdf Mine '1-Arabi ve '1-Miistağrıbfn ve '1-Miisteşrıkfn, ( 1-1 O) Yer?, trz.
Zühdl, C aral! ah, el-lvfııtezile, el-Müessesetu'l-Arabiyye, Kahire 1990.
118 • DINi ARAŞTIRMALAR
Ek: 1
ı.
Eb il Hanife ( 150/767)
Muhammed c ş- Şeyhani (1 89/804)
Muhammed b. Mukatil er-Razi (248/862)
Ebü Mansur cl-Maturidi. (333/944)
n.
Eb il Hanife (1 50/767)
/-~ Muhammed c ş- Şeyhani (189/804) Ebü Yusuf(l82/798)
/ Ebü Süleyman Musa b. Süleyman ci-Cüzcani.
Ebil Nasr Ahmed el- İyazi, Nusayr b. Yahya ei-Belhi (268/888) Ebil Bekr ei-Cüzcani (200/815'den
----------~----------- sonrası) Eb il Mansür ci-Miituridi (333/944)
III.
Ebü Hanife (150/767)
Ebı1 Muô el-Hakem b. Abdiliali el-Belhl (199/814) Ebı1 Mukatil Hafs es-Seınerkandi (208/82~
ı 1
Muhammed b. Mıikatil er-Razi (248/862) Nusayr b. Yahya ei-Belhi (268/881)
~~ Ebü Mansür cl-Miituridi (333/944)
SIDDIK KORKMAZ • 119
Ek: 2
IV.
Ebü Hanife (I 50/767)
~ Muhammed e ş- Şeybiini (189/805)
Ebü Mukatil es-Senierkandi (208/823)
Ebü Muti el-Belhi (199/814) i sa'm b. Yusufel-Beibi (215/830)
Ebü Süleyman ei-Cüzciini
Muhammed b. Mukatil er-Razi (248/862)
ı Ebü Bekir ei-Cüzciini (200/815'den sonrası)
1 ~
Ebü Mansüre Milturidi (333/944)
""'-H~M«R~""'~ ~,,_,,;,; Ebü l'sme ei-Buhiiri, Ebu Bekir el-Iyiizi
Abdulkerim ei-Pezdevi(390/999) el-Hakim es-Semerkandi(342/953)
