Ma a ca Sea T e C i -Ba ed Ma age e P a

Mamanuca Sea Turtle Community-Based Management Plan

Era Vakarautaka nai soqosoqo ni:Mamanuca Environments Society(MES), Institute of Marine Resources (IMR), World Wide Fund for Nature (WWF), Department of Fisheries,

Department of Environment, Conservation International, Solevu village, Yaro village, Yanuya Village, Tavua and Tikina ko Vuda

MAMANUCA BASED_Fijian:Layout 1 6/14/2012 4:44 PM Page 1

Ai tuvatuva ni cakacaka oqo e ya biuta vata na lewe ni vanua ko Lawa kei na vanua ko Vuda ka veivakasalataki kina na

Mamanuca Environment Society (MES), Institute of Marine Resources (IMR) kei na WWF South Pacific Programme

(WWFSPPO) ena kena vakavotukanataki ni ‘Mamanuca Turtle Conservation Project’

Na Project oqo e vakailavotaka na Global Environment Facility Small Grant Funding Programme mai na tabana

UNDP.


AI VAKAMACALA TAUMADA

Na lutu sobu ni wiliwili ni vonu ena noda vuravura e mai biuta edua na kauwai levu ni kena sagai me

maroroi ka taqomaki na ika bula e Viti. E lima taucoko na mataqali vonu e kune e Viti, oqori na vonu taku,

vonu dina, tuvonu, vonu dakulaca kei na sigawale. E rua wale ga e rau se vakadinadinataki ena vakadidike

ni vakasucu e Viti. Oqo na vonu taku kei na vonu dina. Na tuvonu, vonudakulaca kei na sigawale e ra dau

laurai vakayadua.

E matalia na vanua o Viti ena kena laurai na bibi ni veisemati e tiko ena ika qo na vonu kei na noda I tovo

vakavanua. E so na veivanua e ra kilai tani ni ra dau kaciva na vonu ka ra dau vakaitavi tale ga ena kena

marautaki na ika oqo. Oqo me vaka na yanuyanu ko Kadavu kei Koro e Lomaiviti. Ia e so tale na vanua

vakaturaga me vaka na vanua ko Lawa, e kedra ika vakaturaga na ika bula ka dau vakayagataki ga ena vei

soqo vakavanua.

E na yatu Malolo, Mamanuca, e sa mai semati tiko na veiwekani kei na vakanananu ni kena sagai me

taqomaki ka maroroi na Ika Bula mai veiratou nai soqosoqo me vaka na Mamanuca Environmenta Society

(MES), na University ni Ceva ni Pasivika (IMR) kei na World Wide Fund for Nature (WWF). Na sasaga

oqo e mai tauyavutaki tiko ni laurai, na yatu Malolo, Mamanuca, ni levu na kena veibaravi se matasawa e

ra dau vakasucu kina vakalevu kina na mataqali vonu vaka oqo, me vaka na vonu taku kei na vonu dina. E

vakadinadinataki tale ga ni dua vei ira na ika oqo na Ika Bula e dau vakayagataki vakalevu sara ena rara ni

saravanua.

Na lalawa e sa mai biuta vata na cakacaka levu (project) oqo sai koya na kena mai tauyavutaki kina na

vakadretaki ni maroroi ka taqomaki ni Ika Bula ena Vanua ko Lawa, yatu Malolo, Mamanuca. Ena vuku ni

cakacaka esa mai vakayacori rawa, e sa mai vakavotukana kina eso na lalawa ka ra biuta vata na Vanua ko

Lawa mai koro e Va, ko Yanuya, Tavua, Solevu kei Yaro ka wili tale ga kina na Vanua ko Vuda ena koro

vakaturaga ko Viseisei, ena dua na vuli cokovata siga tolu ka mai vakayacori ena loma ni koro vakaturaga

ko Solevu. Oqo na sasaga levu ni kena biu vata e dua nai tuvatuva yavutaki ena lalawa vakavanua ena kena

taqomaki nai Wiliwili ni Ika Bula era bula voli ka vaka tale ga kina na kena taqomaki ka maroroi (rokovi)

na nodra vanua ni vakasucu kei na vanua era dau kakana voli kina (Veicakau kei na Veivutia).


NAI NAKI TAUMADA

Na I naki bibi ni tuvatuva ni cakacaka oqo, sai koya na nodra gagadre na lewe ni vanua e Lawa kei Vuda

ena kena maroroi ka taqomaki na Ika Bula kei na kena veivanua e ra bula voli kina. Oqo nai tuvatuva ni

cakacaka era biuta vata na lewe ni vanua vakaturaga ko Lawa kei na vanua vakaturaga ko Vuda mei

dusidusi ka yavutaki kina na veituvatuva ena vakayacori ena loma ni dua na yabaki mai oqo (2010 -2011)

ena kena sagai me maroroi, taqomaki na Ika Bula.


Mamanuca Based Plan 1

NAI VAKAMACALA NI BULA NI VONU E VITI

a.lima (5) na mataqali vonu e laurai ena noda viti:E va na kena mataqali ka dau laurai vakalevu e vakamacalataki tiko e ra:

1.vonu Taku, Scientific

name: Eretmochelys imbricate

(Hawksbill turtles)

1. Veicevacevai na tutuna

2. Gusu momoto me vakatoka na koki

3. E mataqali vonu ka lailai duadua mai vei ira na

vei vonu tale e so

4. E vaksucu e viti

5. Kana ika lalai, vivili kei na lumilumi ni waitui

6. E laurai vakalevu ena veicakauka vakasucu tale

ga ena noda vei baravi Viti

2. vonu dina, Scientific

name: Chelonia mydas

(Green turtles)

1. Roka drokadroka dravudravu na dakuna ka yagoyago vinaka na

dakuna duidui mai na vonu taku

2. Mokimokiti vinaka na gusuna

3. E dua vei ira na mataqali vonu ka rawa ni yacova na

120 cm na balavu ni dakuna

4. E kilai levu na kena uro ni drokadroka

5. E dau kana lumiluni kei na vei co ni waitu, e laurai ni

vakasucu talega e Viti

3. vonu dakulaca, Scientific

name: Dermochelys coriacea

(Leatherback turtles)

1. E kilai levu na vonu oqo ni sega ni vaka dakuna me

vaka na vonu dina kei na taku

2. E leca na kuli ni yagona ka tutuiwalu na tutuna

3. E dau kania vakalevu na yalovi / yalove (Jelly Fish)

4. E mataqali vonu levu duadua mai vei ira kece na

vonu ka rawa ni rauta e 10 na tane na kena bibi

4. Tuvonu, Scientific name:

Caretta caretta

(Loggerhead turtles)

1. Oqo e laurai ni vonu levu duadua vei ira na vonu vakadakuna

ka rawa ni rauta sara e 100 – 130cm na kena balavu

2. E kilai levu ena roka dravudravu dromodromo ni kulina

3. E dau kilai tani ena levu ni nona qavoka

4. E kena kakana na veivivili, ika lalai kei na yalovi se

manumanu somidi ni waitui


Mamanuca Managemen Plan2

NODRA BULA NA VONU (LIFE CYCLE)

1. Manumanu bula dede ka rauta ni yabaki 30-50 na vonu me qai vakalutu yaloka

2. E manumanu lako yawa ka rawa ni gole ka kanakana mai na dua na wasawasa ni matanitu kina dua tale na wasawasa

3. E dau kakana voli ena veivutia (lumi, co niwaitui)

4. E dau vakalutu yaloka e vanua(matasawa)

5. E rawa ni vakasucu vakatolu se vakalima ena kena drakini vakasucu

6. Na vula ni vakasucu ni vonu–Okotova –Epereli ni vei yabaki kece

7. E rawa ni vakalutuka e 80-200 na yaloka ena dua na gauna ni vakasucu8. Vanua e sucu kina ena lai vakalutu yaloka tale kina

9. Na vonu tagane e balavu na buina (bala) ka lekaleka na buina na vonu yalewa


Mamanuca Managemen Plan 3

WILIWILI NI VONU E TIKO E RIPOTE TAKI MAI NATABANA NI QOLIQOLI

NA VANUA E GOLEVA NA VONU ENA WASA PASIFIKA

Mataqali vonu Wiliwili ni mataqali vonu e vakasucu (oqo na mata ni fika e vakacacataki Vakadidike)

Tuvonu Sega ni tiko na matanivika (Sega ni se vakadeitaki)

Vonu taku 150 – 200 vonu vakasucu ena dua na yabaki

Vonu dina 50 – 75 vonu vakasucu ena dua na yabaki

Vonu dakulaca 20 – 30 vonu vakasucu ena dua na yabaki

RIPOTE E VOLA KO: Batibasaga, A., Qauqau, A., Waqainabete, S. – 2003

Na mata ni Vika e toqai ena teveli koto e cake e a biuta vata na tabani ni qoliqoli ena vakadidike ka tabaki ena

2003. E na vanua o Lawa, sa i tuvatuva tiko ni Mamanuca Turtle Conservation Project na kena gadrevi me laurai

vakadidike na i wiliwili ni vonu e vakasucu e na vei yanuyanu se vei baravi e Mamanuca ena dua na kena gauna ni

vakasucu. E tiki ni vakadidike na kena tauri tukutuku e vakasokumuni mai vei ira na lewe ni vanua vakaturaga ko

Lawa, koya na kila vakavanua me baleta na veisau e sa laurai tiko enai wiliwili ni vonu vakasucu e Lawa kei na

nodra i tuvatuva ni bula ena loma ni vica na yabaki sa oti.

Na veivanua e goleva na vonu e vakadinadinataki vakadidike ka I dusidusi talega ni kena gadrevi me ra maroroi ka

taqomaki na veivanua era kakana kina. Ia ena wasa Pasifika e sa vakadinadinataki tiko ena I tukutuku e gole mai

ena kena pinitaki na vonu koya ni o Viti e dua na vanua bulabula e ra dau mai kakana kina na vei vonu ena

Pasifika.

Oqo e sa I dusidusi levu tiko ni kena gadrevi me da dua vata ena kena maroroi na vonu ena nodavanua.

Taba 1 e vakaraitaka na vonu e pinitaki na tabana ka rauta ni

vakacaca e 60% na vonu e pinitaki mai na wasa Pasifika e ra mai

kune e Viti, ia e se bera mada ni laurai vakadidike ni dua na vonu e

pinitaki na tabana me kune mai na pini ena wasa Pasifika. Se toso

tiko ga na cakacaka ni vakadidike oqo ka I vakaraitaki levu tiko ni

vakadidike oqo ni ko Viti e dua na vanua e ra mai kakana kina na

Vonu ena wasa Pasifika taucoko.

Taba 2 e vakaraitaka na vanua e veigoleyaki kina me lai kakana

edua na tinani vonu taku ka vakatokai me o Adi Mamanuca. Oqo e

ka pinitaki livaliva (satellite tag) e na yanuyanu o Treasure Island.

E a mani yali toka na sikinala ena tadrua ko Gau kei Vitilevu ena

yatu-Lomaiviti.


Mamanuca Management Plan4

Vanua e ra kune kina na vonu ena yatu Malolo / Mamanuca



Na namaki ni Veiqaravi kei na veituvatuva tale eso ka rawa ni muri(Management Goals and Options)

veika eso me vakayacori kevaka edua sa voroka na vakatatabu, lawatu ni vonu setuvatuva ni cakacaka biu vata oqo.

Nai naki levu ni kena lavaki edua na lawatu ni vanua (Community-Based Management Plan) vakaoqo sai

koya na kena sagai me maroroi ka taqomaki kina eso na manumanu eso me vaka na Ika Bula. Ena so na

gauna edau qaravi ka vakadeitaki kina na kena maroroi ka vakacokotaki kina na veicakau, Ika, kei na

veisasalu ni waitu eso. Nai qoliqoli ni Vanua ko Lawa ena vica vata na yabaki sa oti, e laurai ni sautu ena

ika kei na kena veisasalu. Ia ni mai yacova edua nai taba tamata ena gauna oqo, e sa mai laurai ni sa mai

yali sara yani vakayauyau na sautu ni qoliqoli ena kena vakasosataki mai vei ira na lewe ni vanua vata kei

ira era dau vakayagataka nai qoliqoli kei Lawa.

Nai yaragi levu ni kena vakacokotaki edua nai qoliqoli, sai koya na kena duri ka vakatatabutaki eso na ve-

icakau ena loma ni qoliqoli ena loma ni tikina mei vurevure ni veikabula, ka mera susugi cake kina na vei

mataqali Ika, sasalu, ka vaka kina na Ika Bula (Vonu) ena vanua era bula kina, kakana kina ka vakatalega

ena vanua era dau vakasucu kina (Veibaravi / Matasawa). Na kena vakaduri ni mataqali vakatatabu

vakaoqo edau bibi vakalevu baleta ni dau digitaki na vanua vinaka eso me vaka na vanua era dau vakasucu

(spawning sites) kina na; Ika, Ika Bula mera rawa ni tubu cake kina na kedrai wiliwili.

Edua tale nai kena I walewale ni cakacaka oqo sai koya na kena dau dikevi ka vakadeitaki na veivanua

(Cakau) ni vakasucu ni Ika ni bibi mera dau taqomaki. Ena veivanua ena taudaku ni vanua ni vakatatabu,

e dau vakatarai me dau vakayacori kina na siwa kei na qoli, ia nai yaragi ni qoli edau vakayagataki sa dau

vakatabui sara vakalevu ka yadravi (gear restriction) na kena vakayagataki mai vei ira na dau qoli raraba.

Sa na dodonu mena tiko na vakanananu ena kena vakatututaki e dua na komiti ni qoliqoli se komiti (Man-

agement Committee) mera na digitaki mai na loma ni veikoro yadua ena kena qaravi ka vakaqaqacotaki ni

tuvatuva vinaka oqo.

• Vakadewataki vei Turaga ni koro se mataqali vakatatabu cava e sa voroki

• Bosei vakoro, ka nona I tavi ko turaga ni koro me veivakadreti ena vuku ni vakatarai ni tabu vei

koya e voroka na tabu.

• Vakaitavi ko Turaga ni koro se Ovisa ni qoliqoli ena kena ripotetaki ni vakatarai ni tabu veiratou

na Tabana ni Qoliqoli se veitabana tale eso ka vakatau ena mataqali tabu e mai voroki.



LALAWA NI VAKATATABUA ENA LOMA NI QOLIQOLI VAKATURAGA KO LAWA KEI NA VANUA VAKATURAGA KO VUDA

a. na ika ESo ka BiBi MERa TaQoMaki

1. vonu / ika Bula (Sea Turtles)

• Yavutaki ena lawa ni qoliqoli raraba ni noda vanua (Fisheries Act – Turtle Moratorium) me sa

tabu vakadua na qoli Vonu / Se Ika Bula ena vanua ko Lawa kei Vuda.

• Soli tiko na galala ena loma ni lawa ni qoliqoli raraba ni noda vanua (Fisheries Act – Turtle Mora

torium) me dau kerei yani vakaivola kerekere kina Ministry ni Qoliqoli na nona veikadonui na

Minisita. Edau vakadonui na kerekere oqo kina veisoqo vakaturaga / vakavanua ka dau kena

magiti dina na Ika Bula.

• Sa tabu vakadua na susuvonu ena loma ni veikorokoro ena yatu Malolo / Mamanuca. Vakabibi

ena veimatavuvale yadudua ena loma ni veikoro yadua.

veika mo ni kila:

Ena vei yabaki sa sivi yani, levu vei keda na lewe ni vanua ko Viti eda dau qoliva ka kania sara vakalevu na

Vonu / Ika Bula ena noda veibaravi mei vurevure ni kakana ena loma ni noda matavuvale. Na Vonu kece

ena loma ni noda vuravura sa lailai mai na kedrai wiliwili baleta na kedra dau qolivi vakasivia. Oqo na

kena dau laukana na yaloka ka vakakina na leweni Vonu. Ka levu tale era mate ena qoli ena wasaliwa mai

na lawa ni qoli tuiraki. Na bula ni Vonu / Ika Bula e taura edua na gauna balavu me rawa ni qai vakasucu

(30 – 40 yabaki) ka sa ka bibi na nodra taqomaki / maroroi.

2. kalia (Bump head Parrot Fish)

• Sa tabu vakadua na kena dau qolivi vaka sivia na Kalia me volitaki ka vakatarai ga me dau qolivi

me ka ni kana se soqo vakavanua ena loma ni veikorokoro ena vanua ko Lawa kei Vuda

• Era dau kakana ka bula voli vakailawalawa (Schools) ena veicakau wavoliti Namotu, Tavarua ka

vakakina e cakau Levu.

veika mo ni kila:

Na Kalia edua na ika sa dredre sara na kedra kune ena gauna

oqo, ena vuku ni nodra sa dau qolivi vakalevu mera dau voli-

taki. Nodra bula e taura e dua na gauna balavu mera dau qai

yacova na kedra lelevu. E laurai ni sa mai lailai saraga na

kedrai I wiliwili ena loma ni wasa pasivika (South Pacific).

Na Kalia edua nai tavi levu era dau vakayacora tiko ena loma

ni nodai qoliqoli sai koya na nodra dau vakasavasavataka na

lase ka buli nuku ni noda matasawa. Na Kalia era dau lako

vunavuna ka ra dau vakacegu se moce ena veinuku rama ni

veicakau. Oqo edua na Ika ka sadau qolivi sara tiko vakalevu

ena gauna oqo.

Kalia (Bump head Parrot Fish)



3. varivoce / Tagava (Hump head Wrasse)

• Yavutaki ena lawa raraba ni Qoliqolo ni noda vanua ko Viti (Fisheries Act) , sa tabu vakadua/

vaka lawa ni noda matanitu na kena qolivi na Varivoce / Tagava ena loma ni nodai qoliqoli.

• Vakatututaki kina vanua ko Lawa me tabu vakadua ka vaqaqacotaki na kena vakatabui vei ra kece

na lewe ni vanua ena kena qolivi na Vorivoce / Tagava ena loma ni qoliqoli raraba kei Lawa vata

kei Vuda.

veika mo ni kila:

Na Varivoce e kilai ni ika levu duadua ni veicakau ena noda vuravura

(Reef Fish). Na kedra lelevu e rawa ni yacova na 3 – 4 se mani 5 sara na

mita ka dua vei ira na ika dau qolivi sara vakalevu me volitaki kina veiya-

sai vuravura. Na Varivoce edua na ika era dau taleitaka sara vakalevu na

saravanua mera dau sarava ena gauna ni nodra nunu (Dive). Na kena

dau laurai se kune na Varivoce ena loma ni nodai qoliqoli sai vakaraitaki

(Indicators Species) cakau bulabula se sautu. Na Varivoce edau vakay-

aloka / vakasucu ka qai dau susuga na luvedra ena vanua lolobo ena

loma ni toba (muddy lagoons) kei na veidogodogo (Mangroves). Na

veivanua vakaoqo edau bibi meda dau taqomaka ka maroroya.

Varivoce / Tagava (Hump head Wrasse)

4. davui (Triton Shell)

• Yavutaki ena lawa raraba ni noda Qoliqoli e Viti ( Fisheries Act) kei na lawa cokovata ni

veimatanitu ni maroroi/taqomaki ni yaubula (CITES Convention), e vakatabu vakalawa na kena

dau volitaki na Davui ena vanua ni volivloitaki vei ira na saravanua, ka tiko na kenai totogi

vakalawa.

• Sa vakatabui na kena dau qolivi se kau mai na Davui mai na veicakau ena loma ni qoliqoli kei

Lawa vata kei Vuda

veika mo ni kila:

Nai wiliwili ni davui ena loma ni qoliqoli raraba kei Lawa sa mai laurai ni

sa lailai ka sa dredre talega mera kune vakarawarawa. Na Davui edua

nai tavi levu era vakaitavi tiko kina ena loma ni qoliqoli sai koya na

nodra dau kania na vulawalu (bula) kara day vakamatea na lase ena loma

noda veicakau. Na Davui esega tale ni dua na ka e kania sai koya ga na

vulawalu (bula) ka kilai kina ena so na vanua e Viti. Sa tubu cake sara

tiko na nodra sa mate tiko mai na lase main a noda veicakau ena vuku ni

levu ni wiliwli ni vulawalu (bula) era tiko kina. Oqo e vakadetaka ni sa

levu sara tiko na kena qolivi se kau tiko mai na Davui mai na veicakau

ena vuku ni volivolitaki vei ira na saravanua ena loma ni noda veiko-

rkoro. Laurai talega ni levu sara tiko na kedra qolivi na mataqali ika era

dau kania talega na vulawalu ka sa vakavuna tiko na tubu ni wiliwili ni

vulawalu ena loma ni qoliqoli.Davui (Triton Shell)



5. lawa ni Qoli (Gill nets – Fishing nets)

• Yavutaki ena lawa raraba ni qoliqoli (Fisheries Act) ni noda vanua e Viti, sa vakatabui vakalawa

me vakayagataki na lawa ni qoli (fishing net) 2 idi (2 inch) lako sobu ena loma ni qoliqoli

raraba ena vanua ko Lawa kei Vuda.

• Sa vakatututaki tiko me vakatarai ga na 3 idi (3 inch) lako cake ena qoli lawa ena loma ni tikina

ko Malolo kei Vuda.

• Sa vakatututaki tiko me vakayagataki ga na lawa ni busa ena gauna edau qolivi kina na busa ka

tabu me vakayagataki tale ena dua na mataqali qoli tale eso.

veika mo ni kila:

E laurai ni cakacaka ni qoli lawa ena noda vanua, sa vakadravudravuataka sara vakatotolo na nodai qoliqoli raraba.

E laurai talega ni sa dau vakayagataki sara tiko vakalevu na lawa matailalai (2inch), tabu vaka lawa, ena levu na

nodai qoliqoli mai vei keda na lewe ni vanua. Na lawa ni qoli matailalai e vakamatea vakadua na ika lalai (under

size) ka sega ni dodonu me se vakayagataki. Dua nai walewale ni qoli lawa talega sai koya na kena dau davo

moce (overnight) tu na lawa ena bogi me yacova na mataka.

6. nunu kasi (Scuba)

• Sa vakatabui vadua na vakayataki ni kasi (Scuba) ena nunu se qoli ika kei na sasalu ena

siga kei na bogi.

veika mo ni kila:

Na vakayagataki ni kasi (Scuba) e tabu vakalawa me vakayagataki ena nunu ika se sasalu ka tiko na kenai totogi

lavaki e $10,000.00. Na kena vakayagataki na kasi (scuba) e laurai ni vakaleqa sara vakalevu nai qoliqoli ka sa

solia na gagala vei ira na dau nunu me dede na gauna era rawa ni tiko kina ena loma ni wai.

7. Hooka (compressor)

• Sa tabu vakadua na vakayagataki ni compressor ena loma ni tikina, ena vuku ni nunu sasalu ni

waitui.

veika mo ni kila:

Oqo edua na sala ni qoli ka sa vakadravudravuataka sara vakalevu na nodai qoliqoli ena vei matasawa kei na boto

ni sauloa.



8. duva (Tradition Poison)

• Yavutaki ena lawa ni Qoliqoli raraba (Fisheries act) ni noda vanua e Viti, sa tabu vakalawa na

vakayagataki ni Duva (Traditiona Poison) ena loma ni qoliqoli raraba e Viti taucoko.

• Sa vakatututaki tiko me vakaqaqacotaki ena loma ni bose vakoro kece ena loma ni tikina ko

Malolo na kena vakatatabu.

veika mo ni kila:

E laurai ni levu sara na lewe ni vanua e Viti era se vakayagataka tikoga na Duva (Traditional Poison) mera dau qoli

ika kina. E laurai ni mataqali qoli oqo, se na kena vakayagataki ni Duva e dau vakamatea vakayauyau na veikabula

kecega e tiko ena vanua volivolita ka sega ni solia edua na dodonu vei ira na ika lalai mera bula rawa.

9. dainimate / Wainimate (dynimate, cyanite and Bleach Fishing)

• Sa vakatabui vakadua na kena vakayagataki na dainimate, wainimate gaga enai qoliqoli

raraba i Malolo kei Vuda.

veika mo ni kila:

Levu sara tiko na kena vakayagataki na wainimate gaga eso ena qoli ika kei na sasalu ena noda vei qoliqoli raraba.

Na kena vakayagataki na wainimate, e rerevaki sara vakalevu baleta ni rawa mena laki curuma na gacagaca ni ika

ka rawa ni laki vakavumate se mate sara kina eso na lewe ni vanua mai na poisoni (poison) ni wainimate.

10. dogo / Tiri (Mangrove Habitats)

• Sa vakatututaki tiko me sa tabu na musu Dogo/Tiri ena noda veibaravi ena loma ni tikina ko

Malolo kei Vuda

veika mo ni kila:

E laurai ena noda veiqoliqoli raraba ni noda vanua ni sa

lailai sara tiko mai na Dogo / Tiri ena noda veibaravi.

Levu sara tiko na musu dogo vakaveitalia ka sega tiko ni

kilai na kedra yaga kei na nodrai tavi kina veika bula. Na

dogo edau kune vakalevu ena vanua edau semati kina na

waitui kei na waidranu. E dau I tatarovi ni ualoka se

sisiniqele ka dua na vanua era dau mai susu se bula kina

na veimataqali ika ni waitui kei na waidranu e na gauna

ni nodra bucibucini.

Dogo / Tiri (Mangrove Habitats)



11. veivutia (co ni waitui) /lumi (Seagrasses Bed)

• Sa vakatabui ka taqomaki kei na maroroi ni vanua eso ena loma ni qoliqoli ka ra bula vinaka kina

na veivutia (Co ni waitui) baleta oqo na vanua era dau mai kakana vakalevu kina na Vonu dina /

Ika Bula (Green Turtles). Oqo tale na vanua era susugi cake mai kina eso na Ika ni bera ni ra qai

gole yani ki cakau mera laki bula kina.

veika mo ni kila:

Na vanua e kunei ni ra bula kina na veivutia (Co ni

waitui) edua na vanua bulabula ka levu sara na ika kei

na sasalu ni waitu era bula kina. Oqo edua na vanua

era dau mai kakana voli kina na Vonu dina / Ika Bula

(Green Turtle) baleta ni o ira qo era sega ni kana ika

kei na lewe ni vivili. Era kania vakatabaki dua ga na

veivutia (co ni waitui) kei na lumi.

Veivutia (Co ni waitui) /Lumi (Seagrasses Bed)

12. dela ni vanua Mamaca (Terrestrial Environment)

• Sa vakatabui na vakamakama ena dela ni vanua ko Lawa kei Vuda me vaka ni umani koto ena I

lavelave ni vakatatabu e veikau (Forest Act). Qori me baleta ni rau veiwekani voleka sara na veika

bula ena dela ni vanua mamaca kei ira era bula voli ena noda I qoliqoli raraba.

veika mo ni kila:

E laurai tiko ena nodatou dela ni vanua e Lawa kei Vuda na sivia ni vakamakama ka yaco sara tiko kina me

talasiga se tadravi siga na dela ni vanua mamaca. Na gauna oqo sa wanonova sara tiko vakavoleka na noda

matanitu vakabibi na Tabana ni kau (Forestry Dept) na kena dau vakayacori na vakamakama me vaka ni tiki tale

tiko ga ni vakacaca vei ira na veika bula ena noda I qoliqoli. Oqori e dau yaco vakabibi na gauna ni tau ni uca na

kena drodro vakayauyau na wai duka se wai soso (run offs) ki waitui vakavuna ka vakaukauwataka na tubu ni

veimataqali lumi tale eso.



AI TUVATUVA E SO E GADREVI ME NA VAKADRETAKI KA CUQENIENA VANUA O LAWA:

1. Tuvatuva ni veiqaravi kei na veiliutaki Vinaka (Governance):

Na kena tuvai edua nai tuvatuva ni veiqaravi vinaka, e sa na vakatautaki vei ira era digitaki mera na veiliutaki ena

yavu ni veiqaravi vakaoqo. Sa ka bibi na kena dau tuvai vakamatau nai tuvatuva ni cakacaka ka vakauasivi ena

kena vakamuri vakavinaka na kenai vakasala kei na lawatu ni veiqaravi me rawati vinaka kina na yavu ni cakacaka.

Sa dodonu me dau vakamatatataki nai tuvatuva ni cakacaka, ka dau qai sala muria mai na nodra dau digitaki na

lewe ni vanua era vakabauti ki na veiliutaki vinaka. Ena mataqali tuvatuva vakaoqo, sa dodonu ka vakatututaki me

dua na Komiti ni veiqaravi (Management plan Committee) me dau digitaki me rawa ni qaravi kina vakavinaka na

yavu ni cakacaka.

Levu na veivanua ena noda vanua e Viti, kara sa vakaitavi tiko ena mataqali veiqaravi vakaoqo, sa vakadinadi-

nataki ni sa toso vinaka sara tiko na nodra veiqaravi baleta ni digitaki ka dabe edua na komiti ni veiqaravi

(Management Committee) ka qarava vakatabakidua na mataqali cakacaka vakaoqo.

Enai tuvatuva vakavanua, sa tiko na Bose Vanua kara lewe ga na turaga, sa qai tiko na Mata Bose ni Tikina ka

qarava na veivakatorocaketaki ena loma ni tikina. Mata Bose Vakoro, ka qarava na bula raraba ena loma ni koro

kei na kena veivakatorocaketaki. Ka sa qai tiko na vei komiti lalai eso kara qarava na vuli, qaravi kei na yadravi ni

qoliqoli, veivakatorocaketaki, bula raraba kei na vuqa tale.

Mai vei ira kece na komiti ni veiqaravi oqo, era sa qai mai tiko yani na veimata I soqosoqo tale eso ka ra dau

veitokoni yani ena kena qaravi edua na vanua. Edau nodrai tavi vakatabakidua nai soqosoqo oqo mera dau soli

vakasala kina cakacaka ni veivakatorocaketaki vei ira na lewe ni vanua ka vakauasivi ena mataqali veiqaravi

vakaoqo.

2. Vakadewataki ni tukutuku ni maroroi ni Yaubula (Education and Awareness)

E Tikina bibi tiko na kena maroroi ka taqomaki na nodai Yaubula sai koya na kena vakadewataki nai tukutuku e sa

vakasokumuni mai na vuli ena noda vei bose vaka Koro, Tikina kei na Yasana. E sa vakatutu taki koto na kena

vakadewataka tiko na komiti ni I qoliqoli kina bose va koro, Tikina se Yasana na kena maroroi na I qoliqoli ka

vakabibi na vei vanua bibi ka ra laurai ni ra sosokumuni kina na ika (spawnining aggregation sites) kei na vanua e

ra vakasucu kina na vonu se vanua e ra dau laurai ni ra kakana kina vakalevu. E rawa ni veivuke sara na mape

Vakarautaki e cake ena kena tuvai nai tuvatuva ni kena vakadewataki na I tukutuku ni mamaroroi. Oqo e rawa tale

ga ni tiki ni nodra mai sarava na sara vanua na cakacaka e tauyavu taka na vanua ena kena vakaukauwataki na

maroroi ni vei baravi se veicakau e ra bula kina na vonu ena yatu Malolo/Mamanuca.

Oqo e sai tuvatuva tale tiko ga ni MES koya na nodra vukei na noda lalai ena vuli e Koronivuli ena maroroi kei na

tataqomaki ni Yaubula. E tiki tale ga ni cakacaka levu (project) na kena raici e so na gaunisala e rawa ni

vakatoroicake taki kina na kena vakasavui na I tukutuku. Oqo me vaka na vuli e sa mai vakayacori tiko, na vei

soliyaki ni lavelave eso, nai taba (posters), na vakaraitaki ni raijo yaloyalo me baleta na nodra bula na vonu kei na

vei so tale na manumanu e ra bula e na nodra vei cakau ke I na veitalanoa e da sa veibulagoci tiko kina ena loma ni

Koro me baleta tiko ga na sasaga e sa tiko me baleti keda kei ira na noda kawa ni mataka.



3. Vakatoroicaketaki ni kila Ka (Capacity Building)

Oqo e dua tale ga na tikina bibi ena kena vakatoroicake taki na kila e sa tiko rawa vei keda na lewe ni vanua. E levu

sara na kila vinaka vaka oqo eda kilai tani kina nai taukei kai dusidusi levu tiko ni veisemati bibi e tiko vei na vanua

kei na nona i Yaubula. E sa ka bibi kina me rau veirokorokovi ka veicurumaki na vakadidike kei na kila e sa tiko

rawa mai na vanua ena sasaga ni kena gadrevi me vakavotukanataki na cakacaka ni maroroi kei na taqomaki ni

Yaubula.

E koto e ra e vica na usutu ena laurai kevaka sa toroicake na kila ka bau tale ga kina ni sa vakavotukana tiko na

cakacaka vata ni maroroi ni yaubula:

1. Toroicake nai Wiliwili ni Yaubula esa laurai ni sa lutu sobu sara na kenai Wiliwili me vaka na

Vonu

2. Maroroi ka taqomaki nai Yaubula kei veivanua e ra laurai ni ra bula kina e na vukuda kei ira na

noda kawa ni mataka

3. Maroroi ni vesemati e tiko me vaka na noda I tovo vakavanua kei na kena bibi ka dokai eda kilai

tani tu kina

4. Vakadeitaki tiko na cakacaka vata kei na vei rogorogoci ni lewe ni vanua ena maroroi ni Yaubula



“MODEL THAT CAN BE ADOPTED IN THE MAMANUCAS”

management committee structure:

sub - committee

management committee - management plan

village level - village committe

education awarness

enforcement

community

development

bose vanua

ADVISORY PLAN



LAWA E VICA KA VAUCA NA KENA MAROROI KA TAQOMAKI NAVONU E VITI

1. Endangered and Protected Species Act

Na lawa oqo e vauca na kena taqomaki vaka lawa na veimanumanu ka sa laurai ni sa lutu sobu tiko na kenai wili-

wili ena noda vanua. E vauca vaka bibi na kena vakatabui na volitaki se vei voli e vakayacori ena manumanu oqo

me vaka na vonu. E vakatabaki dua na kena vakatabui na volitaki ni ika me vaka na vonu se I yaya e buli mai kina.

E vakatabuya tale ga na kena kau mai na dua na matanitu kina dua tale na matanitu na veimanumanu eso me vaka

na vonu ka wili kina nai yaya e buli mai kina se daku ni vonu.

“Sa gadrevi ka vakabibitaki ena I tuvatuva sa koto oqo na kena vakaukauwataki na

tabu ni vakayagataki ni vonu ena vei soqo walega me vaka na siga ni sucu, soqo ni

lotu. Ia me soqo bibi ka da kilai tani kina nai taukei ko ya na vei soqo bibi

vakaturaga”

2. Turtle Moratorium (2009-2018) – Fisheries Act(Lawa ni vakatatabu ni Vonu / Ika Bula)

Na lawa oqo e sa mai toso tale tiko ka sa vakaukauwataki vaka matanitu mai na yabaki 2009 kina 2018. Oqo ena

loma ni tini (10) tale na yabaki mai oqo. E vakamatata taki sara tiko ga ena lawa oqo na vakatatabu ni kena:

i. Qolivi se laukana na vonu se kena yaloka ena loma ni yabaki taucoko (Janueri kina Tiseba) ena tini na

yabaki oqo (2009 -2018)

ii. Volitaki ni vonu se lewe ni vonu ena vei soqo se makete se volitaki ni daku ni vonu se I yaya e buli mai na

daku ni vonu

iii. Vakasosataki ni vanua e ra bula kina na vonu me vaka na vanua ni vakasucu, kakana se vanua e ra dau

laurai kina vakalevu ena noda vei cakau

iv. Na galala wale ga e soli ena kena vakayagataki ena dua na soqo vakavanua. oqo e gadreva na vola tara

mai na Minisita ni Minisitiri ni Qoliqoli.


NA VEI LAWA TALE ESO KA TOKONA NA MAMANUCA SEA TURTLECOMMUNITY-BASED MANAGEMENT PLAN:

1. Fisheries Act

2. Environment Management Act 2005

3. Waste Management Regulation

4. Environment Impact Assestment Regulation

5. Forest Act

6. Agriculture and Land-Use Policy

7. National Biodiversity Strategy Action Plan

AI TUVATUVA NI CAKACAKA ENA LOMA NI YABAKI DUA OQO (2010 -2011)






TUVATUVA NI RAILESU NI CAKACAKA ENA 2011

YACADRA KA RA LEWENA SE RA BIUTA VATA NI TUVATUVA OQO:

Na I tuvatuva e sa biu koto e cake ena teveli vakarautaki mai vei ira na lewe ni vanua ena cici tiko ena lomani

yabaki dua mai na 2010-2011 ka ni na qai railesuvi tiko ena vica na usutu ni vakasama bibi koya na:

1. Na cakacaka e sa vakayacori rawa

2. Na cakacaka e sega ni vakayacori kei na vuna levu

3. Nai tuvatuva me na toso tale ena yabaki ka tarava kei na I tuvatuva e sa gadrevi me lutu

4. Na I tuvatuva vou me curu ka me na vakavinakataka cake na cakacaka ni maroroi kei na taqomaki ni

vonu ena vanua o Lawa kei Vuda

1. Mataiasi Druadrua (Solevu)

2. Enani Tabualevu (Solevu)

3. Viliame Tuivuna (Solevu)

4. Sunia Naslasila (Solevu)

5. Tuimasi Mekemeke(Solevu)

6. Seremaia Korovatu (Castaway Island) - Tavua

7. Tevita Vibote (Solevu)

8. Jotame Druma (Solevu)

9. Sakiusa Tunitoto (Solevu)

10. Sireli Senivuga (Solevu)

11. Maika Dauvere (Solevu)

12. Vilisi Tavutu (Viseisei, Vuda)

13. Peniana Tavai (Viseisei, Vuda)

14. Asaeli Ravasakula (Forestry Department)

15. Loraini Sivo (Conservation International)

16. Merewalesi Laveti (WWF)

17. Sekove Vodo (Viseisei, Vuda)

18. Jone Tavai (Viseisei, Vuda)

19. Manasa Tuiketeloma (FIMSA)

20. Samuela Ramasei (Yanuya)

21. Maika Ratu (Yanuya)

22. Timoci Cava (Yanuya)

23. Vaseva Cerelala (Conservation International)

24. Taitusi Bomani (Conservation International)

25. Eloni Takali (Fisheries Department)

26. Eleni Tokaduadua (Environment Department)

27. Apimeleki Kava (Tavua)

28. Josateki Baleisuva (Solevu)

29. Suliasi Doko (Solevu)

30. Joseva Tabalevu (Solevu)

31. Maikeli Nabelo (Solevu)

32. Alivereti Nauga (Solevu)

33. Jope Samila (Yanuya)

34. Seremaia Nasusu (Yanuya)

35. Timoci Nasusu (Yanuya)

36. Viliame Tuivunilagi (Tavua)

37. Anthony Apao (Mamanuca Environment Society)

38. Betani Salusalu (Mamanuca Environment

Society)

39. Inoke Naceba (Fisheries Department)

40. Ame Tuisavusavu (Mamauca Environment

Society)

41. Tomasi Delana (Mamanuca Environment

Society)


Acknowledgments

The Mamanuca Turtle Conservation Project also extends its appreciation and acknowledgement to all stakeholders that made this project a success.

Below are the listings of all stakeholders:

1. Nadroga/Navosa Provincial Office

2. Turaga ni Koro's and villagers of Tavua,Yaro, Yanuya and Solevu

3. Representatives from the Chiefly village of Veiseisei, Vuda

Mamanuca Environment Society resort members:

1. South Sea Cruise and resort

2. Castaway Island

3. Mana Island Resort

4. Malolo Island Resort

5. Tokoriki Island Resort

6. Likuliku Island Resort

7. Navini Island Resort

8. Treasure Island Resort

9. Bounty Island Resort

10. Matamanoa Island Resort

11.Tavarua Island Resort

12. Namotu Island Resort

13. SeaFiji

14. Subsurface Diving

15. Sonaisali Island Resort

16. Wadigi Island Resort

non MES members:

1. Vomo Island resort

2. Conservational International

3. Institute of Marine Resources

4. WWF

Goverment departments:

1. Department of Fisheries

2. Department of Environment




Documents

Ma a ca Sea T e C i -Ba ed Ma age e P a