Embed Size (px)
Citation preview
Literary Arts, 9th Year, No. 18, Spring 2017
_________________________________________________________________ 27
The study of Taskin inverse choice
Majid Sarmadi
Mahdi Sha'bani
Abstract
Taskin is one of the authorities of poesy in which the poet can use a long syllable instead of two short
syllables, but taskin inverse choice (the two short syllables instead of one long syllable) is not true, in
terms of prosody researchers. However, in the poetry of the old and more recent periods, poetry is
seen where taskin inverse choice have been used .
Taskin inverse, although apparently in imitation of Arabic poetry (transformation a Mafaeelon to
Mafaelaton) but often are used in revolving meters (dawri) that specific for Persian poetry and through
vav (o) e gheyr e dawri, with transformation a long syllable center hemistich into two short syllables,
the meters of “ouble Mafoul o Faelaton” has changed to the “Mafoul Faelat o Mafaeel o Faelaton”
that as history in the lyrics of Moezzi, Attar and Awhadi and especially Khaghani, and also this option
of meters Hazaj e Akhrab”Double Mafoul o Faelaton” is evident in the poems of Khaghani &
Ghavvami. Taskin inverse choice sometimes has applied to elements of Mafaylon and Mafolon and
changed this elements to Mafaelaton and Moftaelon that is used in poetry of Molavi and Hazin Lahiji.
This paper, examining the various poetical works, concludes as follows:
For distinguishing whether or not the dawri of the poetries that has mixed meters with dawri and non-
dawri is relying on the couplets dominant meter, First, we recognize original meter if the original
meter was non dawri should applied dawri for other couplets, and this is the result of Taskin choice ـ
usage. This blending in Mozare e Akhrab verb root meter, observed in the poems of Anvari,
Khaghani, Athir and Seyf, that by use of Taskin in the middle of some non dawri verses with meters ـ
“Mafoul o Faelat o Mafaeel o Faelaton” changed their meter to dawri “Double Mafoul o Faelaton”.
This subject is more fancy than musical. But if the original meter was non-dawri, should be verses
meter that are dawri the result of Taskin choice usage.
Sometimes, poets by using Taskin inverse choice in the middle of some dawri verses, and cause them
to become non-dawri, and have been combining two meters in a poem. The musical fancy in Hazaj e
Akhrab meter “Double Mafoul o Mafaeelon” is evident in Khaghani & Ghavvami’s lyrics and also
has seen in the Mozar e Akhrab verb root meter “Double Mafoul o Faelaton” in poetry of Moezzi,
Attar and Awhadi and above all in Khaghani’s poetry. Taskin inverse choice is more evident in
Khorasani style poetry and in odes more yield from the non-dawri “vav” (o) that can be removed
“vav” (o) which became a fancy and writing, changed the meter to dawri for more melodious. In that
case, the reduced heavy meter and meters of both lines was dawri. In sonnets mostly the word of the
middle verses connects the last syllable of the second pillar to the first syllable of the third pillar. Thus
Manipulation hypothesis scribes, the “vav” (o) in the middle of the hemistich, is null at least in these
sonnets. Taskin inverse choice or to follow the Arab prosody or unconsciously, are used in Mafaeelon
element in Mawlawī poetry and in poetry Mafoulon pillar doleful and some contemporary poets. This
choice in pillar is permissible under two conditions: first, that it does not become irregular pillar, but
to become the same pillar. Such as: Mafaeelon to Mafaelaton or Mafoulon to Moftaelon. Second, it
was not be in place rhyming because may change rhyme syllables. Taskin is also for the same reason,
should not occur in the rhyme syllable and if does, he should be upheld in all verses couple.
By accepting the fact that “Mostafel o Mostafel o Mostafal o Fa” is the original meters of quatrain, the
problem of Taskin inverse choice is canceled in quatrain meter.
Assistant Professor of Persian Language and Literature, Payame Noor University, Karaj, Iran.
M.A Graduated of Persian Language and Literature, Payame Noor University, Karaj, Iran
Received: 01.12.2014 Accepted: 14.09.2015
This work is licensed under a Creative Commons Attribution 4.0 International License
Literary Arts, 9th Year, No. 18, Spring 2017
28
Key words: prosody, the choice, 2 short syllable for 1 long syllable, vav (o) e gheyre dawri, Khaqani.
References
Akhsikati, Athir od-Din (1337). Divan, Roknuddin Homayoonfarrokh, (emend.), Tehran:
Rudaki bookstore.
Anvri Awhaduddin (1376). Divan, 5th ed., Modarres Razavi (emend.), Tehran: Elmi &
Farhangi.
Awhadi Mraghei, Roknuddin (1340). Divan, (emend.), Hamid Sa'adat, Kaveh.
Farghani, Seyfuddin Muhammad (1364). Divan, 2nd ed., Zabihullah Safa (emend.), Tehran:
Ferdows.
Farzad, Mas'oud (1349). A set of prosody Persian poetry, in Appendix of Arts and Letters,
Journal of Kherad and Kooshesh, 2nd period, 4th book, Shiraz, Pages: 585 to 651.
Ghavvami razi, Badruddin (1334). Divan, Mir Jlal od-Din Hoseini Ormavi (emend.), Tehran:
Sepehr.
Karami, M. (1389). Prosody and rhyme in Persian poetry, 5th ed., Shiraz: University of
Shiraz.
Kazzazi, Mirjlaluddin (1378). A Report of difficulties in Khaghani's Divan, Tehran: Markaz.
Khaghani, Afzaluddin Badil (1375). Divan, 5th ed., Ziauddin sajjadi (emend.), Tehran:
Zavvar.
Khanlari, Parviz Natel (1386). The Prosody of Persian poetry, 7th ed., Tehran: Toos.
Lahiji, M. Hazin (1378). Divan, Zbihullah sahebkar (emend.), Tehran sayeh.
Mawlawi, Jalaluddin (1385). Complete works of Shams Tabrizi, 5th ed., Badi'ozzaman
Foruzanfar (emend.), Tehran: Amir Kabir.
Modarresi, H. (1380). Descriptive dictionary of prosody presentations, Tehran samt.
Moezzi Neyshaburi, Abu Abdullah (1385). Divan, Mohammad Reza Ghanbari (emend.),
Tehran: Zavvar.
Musa, Mahjoob (1998). Prosodic problems and their solution, Alexandria: Maktbah Dabui.
Najafi, Abul Hasan (1378). Rule of the reverse and other few prosodic points, Name
Farhangestan, 5th year, No. 2, pp. 41 to 49.
Neyshaburi, Faridoddin Attar (1386). Divan, Badi' oz-Zaman Foruzanfar (emend.), Tehran:
Milad .
Razi, Shams Qais (1314). Al-mo'jam fi ma'ayir el-'ash're el-'ajam, Allame Qazvini &
Modarres Razavi (emend.), Tehran: Khavar.
Rudaki, Ja'far ibn Muhammad (1382). Divan, 3rd ed., Ja'far Shoar (emend.), Tehran:
Ghatreh.
Saleh Manna, H. (1988). Ash-Shafi fi al-'arooz va al-Qavafi, Dubai: College of studies on
Islamiyah and al-Arabiya.
Samadi, A. (1389). Chess in The Last Supper / a set of Ghazals, Tehran: Honar e Rasane
Ordibehesht.
Samii, Ahmad (1377). A note on analogical emendation of Mohaddes Ormavi in the
Ghavami Razis, Culture of Iran territory in Name Farhangestan, No. 2 , pp. 6 to 27.
Shafi'ee Kdkani, Mohammad Reza (1385). The poet influx of critics, 2nd ed., Tehran: Agah.
Shamisa Siroos (1386 A). Familiarity with Prosody and rhyme, 2nd ed., Tehran: Mitra.
_________________ (1374). History of quatrain, 2nd ed., Tehran: Ferdowsi.
_________________ (1382). Stylistics, 9th ed., Tehran: Ferdows .
_________________ (1385). Literary criticism, Tehran: Mitra.
________________ (1386 b). A dictionary of prosody, [4th ed.,] Tehran: Elm.
Shooshtari Khalifa, Mohammed Ibrahim (1387). Jame fi el-'arooz el-'arabi, Tehran: Samt.
Vahidiyan Kamyar, T. (1370). Investigating the origin of Persian poetry prosody, Mashhad:
Razavi.
ZrrinKub, Abdulhosein (1383). Meeting with ka'be of spirit (life, works and thought of
Khaghani), Tehran sokhan.
_________________(1385). Translations and annotations on the Khaghani and Andronikos
Komnenos essay, Vladimir Minorsky” Culture of Iran territory, Tehran: Sokhan, vol. 2, pp.
188 -173.
«بررسی عکس اختیار تسکین»
مهدی شعبانی و مجید سرمدی
چکیده
جای دو هجای کوتاه بیاورد؛ اما عکس اختیاار تواند یک هجای بلند بهتسکین یکی از اختیارات شاعری است که طی آن شاعر می
؛ لکان در شاعر یادی و نیار دور پژوهان، صحیح نیسات از نظر عروض( جای یک هجای بلند آوردن دو هجای کوتاه به)تسکین
عکس تساکین اررهاه هااهراه باه ت لیاد از . ها از عکس اختیار تسکین استفاده شده استشود که در آنمتأخرتر، اشعاری دیده می
« واوِ»واساة کار رفتاه اسات و باه اما غالباه در اوزان دوری که خاص شعر فارسی است به( تنعِلَلن به مفاعیتبدیل مفا)شعر عرب
مفعاو »را باد کارده اسات باه « مفعاو فااعنتن دوباار »غیردوری، با تبدیل هجای بلند وسط مصراع به دو هجای کوتاه، وزن
ویژه خایانی ساب ه دارد و نیر ایان اختیاار در وزن هارخ اخارب که در شعر معری، عةار و اوحدی و به« فاعیل فاعنتنت مفاعن
لن اعماا عاو لن و مفعیتسکین راهی نیر در ارکان مفا اختیارعکس . نی و یوّامی مشهود استدر شعر خایا« مفعو مفاعیلن دوبار»
. کار رفته استترتیب به مفاعِلَتن و مفتعلن بد کرده که در شعر مولوی و حرین الهیجی بهشده و این ارکان را به
عروض، اختیار، عکس تسکین، واو غیردوری، خایانی: ها کلیدواژه
مقدمهمتاون خواننادران فاده از عکس اختیار تسکین در شعر فارسی که هاهراه از اختیارات خاص عروض عرب بوده اسات، بعیای است
کااری کاتباان یاا دسات ، باه خااطر ه رویا اغتشاش وزنای ک ده استانمصححین را به این ذهنیت کش برخی عروضیان و و منظوم
در ایان م الاه نشاان داده . شاوند در ت ةیع دهار مشکل میشود که برخی یدر این موارد مشاهده مناسخان ایجاد شده است و نیر
. کار رفته است دوری بهویژه اوزان بهدر برخی اوزان این اختیار که شده است
در مورد عکس اختیار تسکین، اکثر عروضیان سکوت کرده و برخای نیار در ماوارد برخاورد باا ایان اختیاار، وزن را مختال و
برخی نیر این اختیار را در شعر فارسی صاحیح و حتای ممکان . اندپردازان دانستهرا حاصل مداخل کاتبان و نسخهاغتشاش وزنی
را در « عکس اختیار تسکین»توان وجود دانند؛ ع ید پژوهندران این تح یق این است که شواهد شعری به حدی است که نمینمی
ی بر آن بوده است که با سیری در آثار شااعران باررا ادوار مختلاپ، پیراماون در این م اله سععروض فارسی نادیده ررفت؛ لذا
. پژوهان یرار دهند ها و نتایج را در اختیار عروضعکس اختیار تسکین، تح ی ی به عمل آورده و یافته
کرخ، ایران ،دانشگاه پیام نور زبان و ادبیات فارسی رروه استادیار [email protected]
(مسؤو مکاتبات) کرخ، ایران ،پیام نور دانشگاه زبان و ادبیات فارسی کارشناسی ارشد آموخت دانش [email protected]
31/6/0191 :تاریخ پذیرش 01/9/0191: تاریخ وصو Copyright © 2015-2016, University of Isfahan. This is an Open Access article distributed under the terms of the Creative Commons Attribution
License (http://creativecommons.org/licenses/BY-NC-ND/4.0/), which permits others to download this work and share it with others as long as they credit it, but they cannot change it in any way or use it commercially.
(پژوهشی -علمی)فنون ادبی
060 -073 ص، 0196بهار ( 01 پیاپی) 0، شمارهنه سا
0196بهار (01 پیاپی)، 0 ، شمارهنه سا ،فنون ادبی / 063
ةپژوهشپیشین
ن برخی عروضیان معاصار مةار بحث پیرامون آوردن عکس اختیار تسکین در شعر فارسی، که در مباحث عروضی یدی و نیر بی
تنبیاه الااافلین فای االعتاراض علای اشاعار آرزو در الدین علی خاندر مباحث سراخهند حوز به ن د ادبی اش بوده است، پیشینهبااره، اساتاد نیر در ایان رردد وبرمی سیرده در یرن آرزو، ردّیه بر اعتراضات خان یو فیصل،و نظرات صهبایی دهلوی در حرین
وزن شعر دکتر خانلری در کتاب نیر و (650-515 :0119) کوشش و خرد مجل در فارسی شعر اوزان مجموعه در مسعود فرزادای بر تصحیحات ییاسای محاد تبصرهاش با عنوان اشار کوتاهی ه احمد سمیعی در اثنای م اله. اندکردهنظرهایی ارائه فارسی
ترجمه و تعلی ات بر م الا خایاانی و کوب نیر در دکتر زرین. آمده است( 01-9: 0177)رد دا رازیاُرموی در هاپ دیوان یوامی ای از خایاانی، حاین شار یصایده (011 -071/ 3: 0115)، در فرهنگ ایاران زماین اندرونیکوس کومننوس، والدیمیر مینورسکی
. سی شده استبحثی دربار عکس اختیار تسکین دارد که در خن همین م اله اشاره و برر
محجاوب موسای، ) مشکنت عروضایه و حلولهاا این موضوع ک و بیش در عروض عرب نیر مورد بحث وایع شده است؛ در
. ای ها نیر پرداخته که در این نوشتار به بررسی اجمالی آن( 0117خلیفه شوشتری، ) الجامع فی العروض العربیو در (0991
مروری بر اختیار تسکین. 1
ختیار تسکینتعریف ا .0.0
( سبب ث یال )از اختیارات شاعری است که با استفاده از آن شاعر مختار است به جای دو هجای کوتاه تسکین»: عروضیان معت دند
: دهدتسکین در سه موضع از رکن رخ می(. 55: الپ 0116شمیسا، )« بیاورد( سبب خفیپ)یک هجای بلند
؛ (التنفع)= عولن ، مف«فعنتن»جای به: در دو هجای او ِ رکن
؛ (مپ تع لن)= ، مفعولن «مفتاَاعاِلن»جای به: در دو هجای وسطِ رکن
. آیدمی( مس تپ عل)= ، مفعولن «مستفعاِل ُ»جای به: در دو هجای آخرِ رکن
: مثا
زنااده بااه سااتودان شااد / مااردم نشااود زنااده
، راردان شاد دونتاا رار / آیین جهاان هاونین
(76: 0113 رودکی،)
موجب شود که وزن از صورت اصلی بگردد و به صورت وزنی دیگر در آید، احتراز از این عمل ضاروری [ تسکین]هرجا این یاعده »
مفاتعلن عنتکند، یا در فاا فاعنتن تبدیل می( فع التُ)= ؛ مثنه در فعنت فاعنتن، تسکین آن را به مفعو ُ (371: 0116خانلری، )« است
.دهد، جایر نیسترونه موارد که بحرِ وزن را تاییر میکند؛ پس تسکین در اینبد می( لن تع مپ)مفعولن آن را به فاعنت
ای مبهم اشاره .1.1.1
تسکین دارد که آن را ناتمام رذاشاته اختیاراشارتی به عکس عروض و یافیه در شعر فارسیدکتر محمدحسین کرمی در کتاب
اما « برعکس شاعر مختار است برابر دو هجای کوتاه یک هجای بلند بیاورد یا»: ر فصل اختیارات شاعری، آورده استوی د. است
:ف ط اختیار تسکین دارند و نه عکس آن، از حافظ( 16-15: 0119)اند هایی که ذیل این بحث آورده در ادامه، مثا تااو بناادری هااو راادایان بااه شاار ماارد مکاان
داناادروش بنااده پااروری کااه خواجااه خااود
:مصراع دوم بر وزن مفاعلن فعنتن مفاعلن فع لن است، از سعدی
تاااا سااار بنَهاااد را زر باااده مااارد سااا اهی
فااااااعنتن فعنتااااان مفعاااااولن فعلااااان
عاااال ورااارش زر نااادهی سااار بنهاااد در
فعنتاااان فعنتاااان فعنتاااان فااااع لاااان
:و از مولوی
شاااکر خااادا کااارد و ثناااا، رفااات دعاهاااا !ساااارا خاااادا روی نهااااان کاااان ای: رفاااات
061/ «بررسی عکس اختیار تسکین»
پنهااااان عاشااااقود آن نشااااخااااود : رفاااات
هیسااتک کااه آن پاارده شااود پاایش صاافاها
که وزن مفتعلن مفتعلن مفتعلن فع، در مصراع او تبدیل شده است به مفعولن مفتعلن مفتعلن فع و در مصراع سوم باد شاده
. است به مفعولن مفتعلن مفعولن فع
.مفاعلن مفاعیلن است و در مصراع او ، مفعولن فاعلن مفاعیلن آمده است نیر بیت زیر از مولوی که بر وزن مفعو
یفااام همااان راااردد کاااینکااای باشاااد
وانااادر خاااور راااام و کاااام مااان راااردد
ها ف ط اختیار تسکین مشهود است؛ و ارر ها ایشاان های مشهوری هستند و در آن خنصه اینکه اوزان اصلی این شواهد، وزن
.اند دند، هررر شاهدی برای آن نیاوردهبه عکس اختیار تسکین معت
واسطة تسکینآوردن وزن دوری در شعر غیردوری به .1.1
ها را به وزن دوری بد کرده و باعث درآمیختگی دو نوعِ یابل توجه این است که شعرا راه با تسکین در برخی اوزان، آننکته
ایان . ر ابتدا توسط انوری و س س خایانی صورت ررفتاه اسات اند؛ این درآمیری دشدهدوری و غیردوری از یک وزن در شعر می
موضوع که بیشتر جنب ذویی و تفننی داشته است تا موسی ایی، محل اههار نظرهای متعددی از سوی عروضیان شده است، کاه در
. پردازی ها می خن شواهد، به بررسی آن
(قرن ششم)در شعر انوری .1.1.1
نوشاته ( مکفاو میارع اخرب )« فاعیل فاعنتنتُ مَمفعو فاعن»ذیل وزن غیردوریِ یوزن شعر فارسدکترخانلری در کتاب
کنناد و مصاراع باه دو پاار را به یک هجای بلند تبدیل مای [ تُ مَ: یعنی]معمواله در وزن فوق دو هجای کوتاه پای ههارم : است
تاوان باا ها کند که ایان دو وزن را مای س س اشاره می (.میارع اخرب)مفعو فاعنتن، دوبار : شودمتشابه و متساوی ت سی می
: آوردآمیخت و مثالی از انوری می
در اژدهاااای رایاااتِ تاااو بااااد حملااا تاااو
در آساااتین ماااری / رو اهلل اسااات راااویی
(311-311: خانلری، همان)
مفعاو / مفعو فاعنتن»ها به ی است و تنها در برخی مصراعوزن اصل« مفعو فاعنت مفاعیل فاعنتن»رونه موارد که در این
شود، کامنه مشخم است که اختیار تسکین در وسط مصراع باعث این درآمیختگای تبدیل و دو وزن با ه درآمیخته می« فاعنتن
[. و نه عکس اختیار تسکین]است
دو هجاای کوتااه میاانی را باه یاک »: نوشته اسات ( و مکفاخرب هرخ )« مفعو مفاعیل مفاعیل مفاعیلن»همچنین ذیل وزن
و پیداست که این دو وزن را نیر با ها (... هرخ اخرب)مفعو مفاعیلن دوبار : ررددکنند و مصراع دوپاره میهجای بلند تبدیل می
.ستدر این مورد ه عامل درآمیختگی دو نوع دوری و غیردوریِ هرخ، تسکین ا(. 336: همان)« توان آمیختمی
( که هندان مةلوب ه نیسات )باید این وزن را »: نوشته است« مفعو فاعنت مفاعیل فاعنتن»استاد مسعود فرزاد دربار وزن
در تکمیل سخن اساتاد فارزاد بایاد (. 636: 0119فرزاد، )« .از ابتکارات عروضی انوری دانست؛ انوری شش غر به این وزن دارد
، 939، 153: هماان )غار 1و ( 111: 0176اناوری، )یصیده 0زن، با استفاده از اختیار تسکین در رفت انوری پس از ابتکار این و
مفعاو / مفعو فااعنتن »: ها یا ابیات معدودی، وزن را به دوریدر مصراع« مفعو فاعنت مفاعیل فاعنتن»بر همین وزن ( 906
:ا مةلعتبدیل کرده است؛ برای نمونه، در همان یک یصیده ب« فاعنتن
ای خنجااار مظفاااارِ تاااو پشااات ملاااک عاااال
وی رااااوهر مةهّاااارِ تااااو روی نساااال آدم
:هشت بیت دوری دارد مانند بیت پنج
هااات ن ةااه باار نامااه / خااا جمااا دولاات
هااات پااره بار نیااره / زلاپ عااروس نصاارت
0196بهار (01 پیاپی)، 0 ، شمارهنه سا ،فنون ادبی / 061
(قرن ششم)در شعر خاقانی .1.1.1
ها به دوری و نتیجتاه درآمیختگی دو وزن شاده وزن برخی مصراعدر اشعاری از خایانی نیر تسکین در غیردوری، باعث تبدیل
و ساه غار ( 379: 0175خایاانی، )خایانی ه مانند انوری این تفنن را ف ط در همان وزن میارع اخرب، در یک یصایده . است
: با مةلع کار برده است؛ برای نمونه در همان یک یصیدهبه ( 517، 611، 671: همان)
از غاا و هاا غمخااوری ناادارمروزم فاارو شااد
رازم برآماااد از د و هااا دلباااری نااادارم
: های معدودی از شعر، وزن دوری دارد مثنه در بیت دوممصراع
مااان تابشااای نبیااان / هااار مجلسااای و شااامعی
ماان اختااری ناادارم / هاار منرلاای و ماااهی
ند و بر اثر همین اضاةرابی کاه در وزن مشاهود بعیی از ابیات ناموزون هست»: کوب دربار یصید فوق نوشته استدکتر زرین
هایی که در وزن این یصیده است شاید این نکته را به ذهن ال اا اختن . است در برخی موارد، ابیات معنی روشن و درستی ندارد
اند با یکدیگر هکند که بر اثر سهو و غفلت نساخ و کاتبان ممکن است دو یصید مختلپ که هر دو دارای یک وزن و یک یافیه بود
، تکراری حاصال نشاده هناین فرضای را جا در یافیه که در سراسر یصیده، هیچ[ نکته]باشند، اما با منحظ این خلط و مرخ شده
( 51: 0111کوب، زرین)« توان مناسب دیدنمی
توان ت ةیاع می« مفعو فاعنتن/ مفعو فاعنتن»ها را به شکل نیر معت د است بعیی از ابیات آن ذوبحرین است؛ یعنی ه آن
این وزن که در دیوان انوری و بعیای شاعرای دیگار نیار ( انتخاب)اختیارِ ... «مفعو فاعنت مفاعیل فاعنتن»کرد و ه به شکل
(. 017: 0115کوب، زرین)دیده شده است، یک نوع تفنن و اعنات، جهت نمایاندن یدرت طبع و است امت یریح شاعر است
این است که ممکان -نه آن تعریپ معرو از ذوبحرین در عل بدیع، بلکه-ظور ایشان از ذوبحرین شدن برخی ابیات رویا من
.ها دوری و برخی غیردوری باشندبرخی ابیات، یا مصراع( و اشعاری بر این وزن)است در این یصیده
و « خنیاشاناس ساخن »جا که خایاانی از آن: ه استهنینی خایانی نوشتدکتر کرازی در توضیح این ویژری سبکی در یصاید این
رفتاه اسات کاار مای شاده و باه نماید که این ناسازی وزنی هونان هنجاری پذیرفته و روا، برتافته میعروضی بوده است هنان می
(0171 :111 .)
(قرن ششم)در شعر اثیرالدین اخسیکتی .1.1.1
: 0117اخسایکتی، )غیردوری وزن میاارع را در یاک یصایده دارد پس از خایانی، اثیر اخسیکتی درآمیختگی دو رون دوری و
:به مةلع( ها در پاوریی بد و ابیاتی اضافی از نسخه)بیت در متن 31ای دارای یصیده؛ (130
ای ماااه تااو بااه جااایی /خااه خااه تبااار اهلل
رویای باه ماا نماایی / ک زآنکه هار ماه آخار
: کند غیردوری است؛ مانند بیت هشتثریت ابیات، آن را تعیین میهرهند وزن مةلع، دوری است، وزن اصلی که اک
از سااحاب کجااا اصااةناع فییااشدساات و ماای
در خل ااات جمااااد نهاااد یاااوّتِ نماااااایی
ثبت است؛ ابیاتی اضاافه دارد لایکن یصایده « مج»و « م»این یصیده در نسخ : مصحح دیوان اثیر، استاد همایونفرخ معت د است
کند و در م ةع یصیده، در و در میان یصیده وزن آن تاییر می[ خلط شده]ات آن در صدر یصیده با وزن دیگر مخدوش است و ابی
شود؛ به هرحا پیداست که این یصیده بسیار دره شده و شاید دو یصیده بوده و به ه مخلاو رردیاده اسات بحرِ نامةبوع می
اناد باه است و این تعداد معدود ه مانند آنچاه اناوری و خایاانی آورده در هر صورت، ابیات دوری یصیده بسیار ک (. جا همان)
. اندواسة اختیار تسکین در وسط مصراع، دوری شده
( قرن هفتم و هشتم)در شعر سیف فرغانی .1.1.1
: ، به مةلع(میارع اخرب مکفو )رونه و سیرده بیتی بر همان وزن غیردوری فوق وی در غرلی یصیده
وی دوساات راه دیاادمسااه عشاا دلیاال شااد باا
در شااادم آن باررااااه دیااادم هاز خویشاااتن بااا
065/ «بررسی عکس اختیار تسکین»
(553: 0161فرغانی، : )در مصراع او ِ بیت دوم با استفاده از تسکین، وزن آن را دوری آورده است
شااانودم کااازوازه مااای / علمااای و عاااالمی را
ناخواناااده درس رفااات و نارفتاااه راه دیااادم
یعنای ارار حاذ -آمده است « واو غیردوری»مواردی که در میان مصراع، های فوق پیداست، در طور که از مثا همان
که جنب تفننی و نگارشای دارد، وزن را باه « واو»توان با حذ آن می -( 301: ب0116شمیسا، )شود شود، شعر دوری می
. شود ع دوری میدر این صورت، سنگینی وزن نیر کاهش یافته و وزن هر دو مصرا. تر کرد آهنگ دوری تبدیل و خوش
مسئلة عکس اختیار تسکین. 1
: .ر)نظر غالب عروضیان این است که عکس اختیار تسکین در شعر فارسی صحیح نیست، اماا در عاروض عربای جاایر اسات
لکن صحت و س این نظر، یابل (. 17: 0171 ،و نجفی 371: 0116، خانلری، 016: 0115و 16: ب0116، 55: الپ0116: شمیسا
اختیاارات شااعری در اوزان مختلاپ، »شوی کاه در عاروض عارب است؛ زیرا با نگاهی به زحافات بحور عربی متوجه می تأمل
کاار توان تعیین کرد در یک مصراع، دیی اه هه اختیاری به کند که نمیو همین نکته ثابت می( 006: 0171وحیدیان،)« متفاوت است
.رفته است
را او ماورد ابتادا ارکان؛ اجرای در ه و شود می مشاهده دوری مصراع میان در ه ی،فارس شعر در تسکین اختیار عکس
:شود می مصراع در غیردوری و دوری وزن دو درآمیختگی باعث که کنی می بررسی
آوردن وزن غیردوری در میانة مصراع وزن دوری .1.1
(مفعول فاعالتن)در بحر مضارع اخرب .1.1.1
(قرن ششم)در شعر معزی .1.1.1.1
« واو»واساة ، وزن مصراع او ِ بیت سوم بهاست «مفعو فاعنتن»بیت، که وزنش 03ای مصراع در معری، در یصیده در دیوان
(111: 0115معری، : )عبارتی عکس اختیار تسکین، غیردوری استغیردوری و به
خصاامان شاادند غمگااین وپااینن شاادند خسااته
پینن به تیغ و زوبین/ خصمان ز درد و حسرت
(قرن ششم)عر خاقانی در ش .1.1.1.1
اشعار را بار وزن استفاده کرده و هند بیت از همان« مفعو فاعنتن دوبار»اشعارِ بر وزن دوری وی عکس اختیار تسکین را در
تساکین باه کثارت اختیاار آورده است؛ او اولین شاعری اسات کاه از عکاس « مفعو فاعنت مفاعیل فاعنتن»میارع غیردوری
ها ابیات غیردوری زیر از آن دسته از اشعار خایانی است که وزن اصلی آن. ختیار را وارد عروض فارسی کرده استاستفاده و این ا
(917و 115، 671، 667، 661، 601، 611، 579، 113، 337، 091، 016: 0175خایانی، : )دوری است
خااوان ساااخت شاابروان را / کاسااه هاارخ ساایاه
یااورطاااووس بسااته ز / هااا ای عناادلیب جااان
زنبااور ساارخ کااافر/ هشاامش ز خااواب و غمااره
در صااحن عااال جااان و او جااان عااال آمااد
شااور از جهااان برآیااد/ عشااق تااو هااون درآیااد
رفتااه کااه هااونی از غاا وپیاااام داده بااودی
عش ت هه آتاش اسات کاه دود از جهاان بارآرد
هاا در زمااان شکسااته و پیمااان مهاار بسااته
عهادی هنااان کااه داناای / کاردی نخساات بااا مااا
هاااش اختاار ریاارهنااان و نااان ساا ید او مااه
بسااارای غناااا تااارو بگشاااای غنچااا لاااب
مااوم ساایاه خااالش و شااهد ساا ید در لااب
میاادان تااازه بیناای / هورااان و رااوی او را
از میااان برآیااد دود و هااا در آتااش افتااد د
دان هگوناه باشاد مای / آن کاار تو دور باشاد
آتاش ز جاان بارآرد کاه زلفت هه عنبر اسات
هااا براثااار بریاااده وپیوناااد وصااال داده
مانَااد بدانکااه باار ساارِ آن عهااد خااود نمااانی
0196بهار (01 پیاپی)، 0 ، شمارهنه سا ،فنون ادبی / 066
زلفااین تااو رهااایی ِنی کااه یافاات از خاا جااا
نااین بوالعجااب هرایاای ه ای هاارخ الجااورد
نیکاااوت دارد آخااار ونیکاااوت داشااات او
همچااون باات از خاادایی / از کااار باااز مانااد
زنگارهااااا زدایاااای / کااااازیین خسااااان را
وخیاز رفتااا تنااا/ آن بیااات معت اااد سااااز
خایاانی، : .ر)مصراع پراکند آن، غیاردوری اسات 03بیت دارد، لکن ف ط 66ای است که طور مثا ، مورد سوم، از یصیده به
(310-337: همان
(قرن هفتم)در شعر عطار .1.1.1.1
: تسکین در خن یک یصید دوری آورده استاختیار واسة عکس عةار یک بیت غیردوری به
رت بااه فعاال پیاادا یَااد وتااو آمااده بااه یُاادرت
هنادین صاور نماوده وفعلت به رشت رشاته
(516: 0116عةار، )
( قرن هشتم)ای در شعر اوحدی مراغه .1.1.1.1
: اوحدی نیر در یک یصید دوری، یک بیت دارد که نتیجه اعما عکس اختیار تسکین است
از حُسااان، دادِ دیاااده تاااو خاااوبای داده روی
راوانااااات آفااااااریدهن ِفَایااااارد ز آفریااااا
(391: 0111اوحدی، )
نقد نظر دکتر شمیسا ذیل این بحث .1.1.1.1
های شعر یرن شش توجه شعرا به وزن دوری است اما باه مکاث وساط آن رااهی توجاه ندارناد و شمیسا معت د است از ویژری
وی در تعیاین (. 013: 0113)کنند مخلو می «مفعو فاعنت مفاعیل فاعنتن»را با «نتنمفعو فاعنتن مفعو فاع»مخصوصاه وزن
را اصل بادانی بایاد بارخن « مفعو فاعنتن»ارر وزن . باید یکی از دو وزن را اصل ررفت: رونه اوزان نوشته استوزن اصلی این
مفعاو »روناه موایاع وزن ناهاار بایاد در ایان ... آورده اسات جای یک هجای بلند دو هجای کوتااه یوانین عروض بگویی شاعر به
(.319: ب0116شمیسا، )آید جای دو هجای کوتاه یک هجای بلند میکه در آن غالباه به را اصل دانست «فاعنت مفاعیل فاعنتن
مصاراع دارد کاه 03که ف اط ،(337: دیوان)بیتی 66مثنه خایانی در آن یصید : توان نتیجه ررفت با دیت در عبارت ایشان می
بیات دیگار 61است، ناهاری بگویی شاعر در « مفعو فاعنتن دوبار»، و بایی ابیات «مفعو فاعنت مفاعیل فاعنتن»ها، وزن آن
تسکین ف ط در یک یا هناد مصاراع، وزن اختیار جا که هریک از شاعران فوق با عکس از آن! از اختیار تسکین استفاده کرده است
شاان دوری اسات، و اصانه ایان اند کاه وزن اصالی هایی آورده اند و این یک یا هند مصراع را در یصاید و غر ا غیردوری کردهر
آیاد، آیاا بهتار نیسات وزن را در ایان ماوارد به شامار مای ( بیشتر در سبک شاعران آذربایجان)درآمیری وزنی یک ویژری سبکی
مفعاو فااعنت »یل به عکس اختیار تسکین در آن یک یا هند مصراعی باشای کاه وزناش بگیری و یا« مفعو فاعنتن، دو بار»
استک « مفاعیل فاعنتن
(مفعول مفاعیلن)در بحر هزج اخرب .1.1.1
شاود، کاه در شعر خایانی مشاهده مای « مفعو مفاعیلن دوبار»عکس اختیار تسکین در وسط مصراع دوریِ بحر هرخ، در وزن
:بد شده است« مفاعیلنمفاعیل فاعیل ممفعو »طی آن وزن به
در شعر خاقانی .1.1.1.1
و در « مفعو مفااعیلن دوباار »ای ، وزن اصلی های زیر از خایانی که از هر شعری یک بیت یا مصراع غیردوری آوردهدر هم نمونه
(199، 771، 761جا، همان ،611، 661، 615، 511، 577، 151: خایانی، همان): نتیجه، عامل درآمیختگی، عکس اختیار تسکین است
بااااد لاااب و ساااوزِ د / درآماااوزدرااار دجلاااه
در خنااده ببااین آن لااب وشااو آینااه حاضاار کاان
نیماای شااود آتشاادان ونیماای شااود افساارده
کاازتش رهاار افشاااند/ ای هرراار راار دیااده نااه
067/ «بررسی عکس اختیار تسکین»
آفاااق کساای باشااد دَر حاشااا کااه ماارا جاار تااو
دارمساارافکنده هماای پتااا ماان پاای آن زلاا
انادر لاب نیشاکارت وهاسات مارا در در د تب
پنهااان شااوی از هشاام وام باار خااود فتنااه کناای
بااا هاار کااه فااراز آیاای وداری رنااگ دلاای ده
خااواهی دم درویشاای وخااواهی درِ بیشاای زن
باار هشاامیتااو آبلااهو خااار اساات همااه عااال
یااری باه میاان آور وصد جاان باه میاانجی ناه
عاال هوسای باشاد باه یا جار غا عشاق تاو
دارم راه خناده همای وری هون شمع رهی را
شااکرم بخشاایکاار ناای/ هااا حااالی ببُاارم تااب
!از فتناه هاه پرهیاریک / هون فتنه تو انگیاری
هاون آب درآمیاری و رناگ شاوی حاالی یک
آزاد نخااواهی شااد/ کاار غاا بااه همااه حااالی
دارشاز خااار نگااه / هااون آبلااه دارد هشاا
هااون یااار پدیااد آیااد / کایبااا میااان بناادد
ری در تصحیح نسخ خظی شاعرانغیردو« واو»نقش .1.1.1.1
غیردوری نیست، لذا فرضی دستکاری کاتباان « واو»بینی که عامل درآمیختگی وزنی، صرفاه های فوق میبا توجه به میان مصراع
در وسط مصراع دوری، ناسخان را دخیل دانسات، کاه « واو»توان دربار آوردن و ناسخان حدایل در آن موارد مردود است؛ اما می
.ین فرضیه، نیازمند بررسی استا
از آمیختگای دوری و در نسخ خةی شاعراِن یبل از خایانی، مانناد المعای ررراانی، فرخای و یاوامی رازی، نیار ماوارد کمای
غیردوری حاصل از تسکین و عکس اختیار تسکین مشهود است، لکن هون تکی این م اله بر نسخ تصحیح شده است و ناه نساخ
:شودف ط به یک مورد، اشار کوتاهی می -غیردوری در نسخ دیوان، خود بحث م ال مفصلی است« واو»که ن ش -خةی
ای دارد اشااره ، رازیای بر تصحیحات ییاسی محد اُرموی در هاپ دیوان یوامی تبصرهاحمد سمیعی در م ال خود با عنوان
رازی امیار بدرالادین یاوامی . رآمیری دوری و غیردوری استغیردوری که عامل عکس اختیار تسکین و درنتیجه باعث د« واو»به
« واو»، بیت زیر از آن یصایده، بادون (13: 0111یوامی، )که در هاپ ارموی بیت دارد 01ای دوری در یصیده( قک.ه 561. م)
:غیردوری آمده است واناادر تاان باادخواهان / بااا جااان نکورویااان
ساوزی نار همی هون/ سازی همیهون آب
هاون آب : یعنای )آماده اسات « و»در نساخه، « ساازی »کن در باب مصراع دوم، سامیعی معت اد اسات پاس از کلما ل
یک هجای بلند و دو کوتاه « سازیُ»اشکالی ندارد؛ « و هون»: ضبط نم: و نوشته است( سوزیسازی و هون نار همی همی
و در نتیجاه، مفعاو مفااعیلن دوباار، باه ی+زبه یزو ]جای یک هجای بلند یعنی دو هجای کوتاه به[ است]، (یُ+ز+سا)
هاای اشعار یارن ششا و هفات از جملاه در ساروده ، که شواهد متعدد در [مفعو مفاعیل مفاعیل مفاعیلن بد شده است
(. 01-9: 0177سمیعی،)خایانی و موالنا دارد
و نیر دربار بیت زیر از همان .( 0.0.3: .ر)موالنا عکس اختیار تسکین را بدین یس نیاورده بلکه در رکن آورده است
:یصیده
باادی باه تاو شاادی در / هر روز که نو راردد
بنشسااته بااه نااوروزی/ انااده بنشااانده ز د ،
(. 01: همان)آمده است و متن نسخه را صحیح دانسته است « و»، «انده»معت د است بعد از
تاوان وزن را باه دوری ، مای «واو»آمده است با حاذ « واو»ن مصراع های این بخش ه ، در مواردی که در میا در مثا
.تر کرد تبدیل و آهنگین
عکس اختیار تسکین در رکن .1.1
کار رفته است اما نه در وسط مصراع دوری بلکه به عکس اختیار تسکین در شعر مولوی و حرین و برخی شاعران معاصر نیر به
در رکن کاه باه موجاب آن ارکاان فعنتان، « تسکین»طور که در اختیار شاعری مانه. عرب یعنی در رکنشیو کاربرد در عروض
0196بهار (01 پیاپی)، 0 ، شمارهنه سا ،فنون ادبی / 061
شوند، بالعکس در عکس اختیار تسکین، مفعولن به سه حالت فعنتن، مستفعل و مفتعلن تبدیل می «مفعولن»مستفعل و مفتعلن به
(. عکس اضمار)شود می یا مستفعلن به متفاعلن تبد ( عکس عصب)رردد و نیر مفاعیلن به مفاعلتن بد می
(قرن هفتم)در شعر مولوی .1.1.1
مولاوی، : )جای مفاعیلن آورده استرا که بر وزن مفاعلتن است به« س ال مُ نَ لیک= سنمٌ علیک »مولوی در پنج غر ، عبارت
0115 :10 ،501 ،561 ،711 ،959)
رفتاای کااه ساانمٌ علیااک، بگرفاات همااه عااال
یااکهاار او روز ای جااان صاادبار ساانمٌ عل
ای خواجااه ساانمٌ علیااک ماان عاارم ساافر دارم
بااار ناااام و نشاااان او رفااات باااه دکاااان او
ای خواجااه ساانمٌ علیااک از زحماات مااا هااونی
د سااجده درافتاااده جااان بسااته کماار جانااا
در رفااتن و خاموشاای ای یااار ساانمٌ علیااک
وز باااام فلاااک پنهاااان مااان راه راااذر دارم
رفت که سانمٌ علیاک ای سارو بلناد ای جاان
دن زیباااایی وی کاااان وفاااا هاااونی ای معااا
(قرن دوازدهم)در شعر حزین الهیجی .1.1.1
از »: تسکین، بر حوز ن د ادبی هند محک کارده و نوشاته اسات اختیار دکتر شمیسا ع ید خود را مبنی بر عدم صحت عکس
اناد معلاوم اسات کارده [ حارین اشعار تنبیه الاافلین فی االعتراض علی در ]آرزو خان[ سراخ الدین علی]هایی که صهبایی و بحث
حرین غرلی بلند دارد با ابیاات (. 016: 0115شمیسا، )« انداختیار تسکین ممکن نیست، ویو داشته ایشان به این مةلب که عکس
(519: 0171الهیجی، : )آغازین زیر
در فراق یوساپِ خاویش / شب که با هرار افاان
دامناای باارن بااه میااان/ غیاارت صاان زد و رفاات
رساا رهنااوردان نیساات / اد راهِ طلااب فکاار ز
دیااده یةااره زن کااردم / جااای یاادم از ادب بااه
رشااک پیاار کنعااانی / داشاات بااه سااینه دلاای
در طلساا حرمااانی/ تااا بااه کاای فاارو مانااده
بااا درساات پیمااانی/ بااس بااود شکسااته دلاای
سااهمگین بیابااانی / نارهااان بااه پاایش آمااد
مفعولن است به فاعنت مفتعلن بد کرده آورده و وزن اصلی را که فاعنتجای ساکن در این ابیات شاعر حر متحر را به
منظاور اختیاار تساکین )اناد جای حار متحار آورده هر هند در کنم اساتذه، حر ساکن را به»: آرزو نوشته استخان. است
، باه ن ال از 156: 0115ی کادکنی، شفیع)« کندها ررانی میبرعکس آورده؛ هرهه باشد بر روش[ حرین]، این مرد بررروار (است
(.013: الاافلینتنبیه
جای مفعاولن، رکان بیت دیگر ه دارد که در آن به 1بیت است و 35غر مورد بحث دارای : در توضیح این مسئله باید رفت
:مفتعلن آورده است
هاسات ویات دساتگیری / مان ت خیر پی خجسا
عشاق و د راواه منناد / دوری اختیاری نیسات
ایاان رکااب ربّعااااک / ااااای ربااا نجاااااد ساکنا
هاار طاار ماینناای / هاار طاار دد و داماای
عناااااک بساالوانی / ماطویاات کشااح ال لااب
ساااائ ا الضااااانی/ کاااان شاااوق حیااارتک
است، ارر به انکارِ کفا سانگین «فاعنت مفتعلن»ها، وزن مصراعبیت از این غر آن ه در برخی از نی 7جا که ف ط در از آن
دانساته و حاق را باه «فااعنت مفعاولن »و نکوشی و وزن اصلی را بر اساس اکثریت ابیات تعیین کنی ، باید وزن این شعر را تراز
(. کند ها سنگینی نمی که هندان ه بر روش)آرزو داده و یائل به عکس اختیار تسکین در برخی ارکان باشی خان
؛ تلفاظ کارد « مان ت خجس خیر پی»یعنی « ی»سکون صورت بهتوان میا ر« من ت ِخجس خیر پی»الزم به توضیح است عبارت
در این حالت بحث عکس تسکین در این بیات ( مفعو مفاعیلن مفعو مفاعیلن)شود در این صورت وزن هر دو مصراع یکی می
.منتفی است
069/ «بررسی عکس اختیار تسکین»
ن اسات باه فااعنت مفاتعلن باد مفعولجای ساکن آورده و وزن اصلی را که فاعنتدر این ابیات، شاعر حر متحر را به
منظور اختیار تساکین )اند جای حر متحر آوردههر هند در کنم اساتذه، حر ساکن را به»: آرزو نوشته استخان. کرده است
، باه ن ال از 156: 0115شفیعی کادکنی، )« کندها ررانی میبرعکس آورده؛ هرهه باشد بر روش[ حرین]، این مرد بررروار (است
(.013: الاافلینتنبیه
جای مفعاولن، رکان بیت دیگر ه دارد که در آن به 1بیت است و 35غر مورد بحث دارای : در توضیح این مسئله باید رفت
:مفتعلن آورده است
عناااک بسلوانی/ ماطویت کشح ال لب ننده معشق و د روا/ دوری اختیاری نیست
سائ ا الضاانی/ ک رتکان شوق حی این رکب ربّعااک / ساکناااای ربا نجاااد
: حرین در دو غر دیگر ه این درآمیختگی را که حاصل عکس اختیار تسکین است، دارد
نای زهاه ناما عباث / عاشا ان سازسات هنگ
باایلنهدر تاان ز تشاا/ سااوزد را هااو شاامع ماای
ام خروشان اسات سینه/ خراشیدن بس کن این
اسات خون ررم جوشاان / آب سرد تیای کوک
(313و 011: همان)
: نیر در برخی غر های معاصرتر شاهد این اختیار هستی ؛ برای نمونه .0.1.1
خویش دنِبر شکست خور/ خندم هون سفا می
وایعاااه تماشاییسااات / روزرااارِ مااا را باااش
(59: 0119صمدی، )
تسکین در محل قافیهاختیار وضعیت عکس .1.1.1
در عروض عربی عکس اختیار تسکین ف ط در تبدیل مفاعیلن به مفاعلتن مشهود است، لکان عروضایان عارب ایان اختیاار را
ریرناد و پذیرند و ارر حتی تمام ارکان یک شعر، مفاعیلن و ف ط یک رکن مفاعلتن باشد، باز ه ، وزن اصلی را مفااعلتن مای نمی
و معت دند وزن مفااعیلن، معصاوبِ مفااعلتن اسات؛ ( 391: 0117شوشتری، : .ر! )شوند ار تسکین در تمام ارکان مییائل به اختی
باد « فااعلن مات = مساتفعلن »شود، عصاب و در متفااعلن کاه باه تبدیل می« تنمفاعل= مفاعیلن»تسکین را در مفاعلتن که به )
(. 110: همان)« !لبحر اسمه هرخال وجود »: فلذا( 56: رردد، اضمار رویند؛ همان می
( 77: 0101شامس یایس، : .ن)شمس ییس ه عنوه بر اینکه بحر مفاعیلن مفاعیلن فعولن را هرخ مسدس محذو نامیاده
وزن، [ ایان ]هاون هایچ جارو از [ اما... ]این وزن مانند هرخ محذو است : آن را وافر معصوب م ةو نیر دانسته و رفته است
هارخ [ از]را [ وزن]پاس آن ... نگارینا بکن نِگَرِش به کاارم : اند بود و ارر بیارند مستث ل و از طبع، دور باشد، مانندتو مفاعلتن نمی
(. 61: شمس ییس، همان: ر )تر از آن که از وافر محذو نهادن اولی
اما ارر معت د باشی . اعلتن آوردتسکین، به شکل مف اختیارتوان با عکس منظور وی به زبان عروض امروز یعنی مفاعیلن را نمی
ذکر مثالی ایان نکتاه را . صورت عکس اختیار تسکین را روا دانستکند، باید در اینکه وزن غالب را وزن اکثریت ابیات معین می
، عکس اختیار(17: رکن آخر مصراع زوخ؛ شوشتری، همان)کند؛ در دو بیت زیر که بر وزن مفاعیلن است، در ضرب تر میروشن
:تسکین آمده و مفاعیلن را به مفاعلَتُن، تبدیل کرده است
حبیااااااااب الاااااااارو ال احیااااااااا
و اناااااااات الحااااااااب یرعااااااااانی
بایاااااار الحاااااابّ یااااااا عُمااااااری
و یةلَاااااااااعُ دایمااااااااااه یَمَاااااااااری
(51: 0991محجوب موسی، )
آماده مشکنت عروضیه و حلولهاا ه در در این بیت ک( واسة عکس اختیار تسکینبه)جای مفاعیلن در مورد آوردن مفاعلتن به
ایان مسائله ( کاه محال یافیاه اسات )، مؤلپ کتاب، محجوب موسی معت د است هون در رکن آخار (و اشعارِ بر این وزن)است
0196بهار (01 پیاپی)، 0 ، شمارهنه سا ،فنون ادبی / 071
باا هجاای عمار دلیل تاییر در هجای یافیه، یعنی یافیه شدن هجای کشید به)رخ داده است صحیح نیست ( تسکین اختیارعکس )
، عکاس «مفااعلتن »= « و یةلَاعُ دا »یعنای در ]باشد اشکالی ندارد ( جاشوشتری، همان: .میان مصراع؛ ر)ارر در حشو و( مَربلند
، در بیت زیر ه بر وزن مفاعیلن هاون (59: محجوب موسی: .ر[ )صحیح نیست« یماه یَمَری»اختیار تسکین صحیح است اما در
: اشکا استعکس اختیار تسکین در وسط بیت آمده است، بن
انااااااا ادری الااااااذی تااااااأتین
ااااامتی فااای الةااایناغمُاااسُ لُ و
(57: همان)
از محماد بان ابای اشاعار العارب تحفه االدب فی میاران اثر ممدو ح ی و العروض الواضحدر کتب مه عروضی عرب، از جمله؛
کاه دانناد؛ هناان جای ه ، امری بدیهی میو شاید آوردن مفاعیلن و مفاعلتن را به توجه نیست سنب، مسئل عکس تسکین هندان ه یابل
را مشابه ه دانساته ( مفاعیلن)و هرخ ( مفاعلتن)که ذیل آن، بحر وافر « تشابه البحور»بحثی دارد با عنوان الشافیمنااع در کتاب خود صالح
.اهمیت بودن عکس اختیار تسکین در عروض عرب استیهی و ک رر بداین نکته، بیان(. 309: 0911صالح مناع، : ر )است
اشار محجوب موسی، باید رفت عکس اختیار تسکین در شعر عربی تابع شارایةی اسات کاه یکای از حالپ با توجه به با این
این نکتاه . نباشد -(های زوخبخش آخر مصراع)« ضرب»تر در عبارت دییقبه و -ها این است که محل این اختیار در رکن آخر آن
حیث ( الحشو و العروضه)فمجا االتاساق هو ( مفاعلتن)=فالیربُ االو الیتاسق مع الیرب الثانی »: در کنم وی هنین آمده است
دلیال ارر در وزنِ مفاعیلن، مفاعلتن در انتهای بیت بیاید، باه ]؛ یعنی (59: محجوب موسی، همان)« یت ّ التعاون بینهما الاا فی الیرب
میاناه )شود؛ لذا ف ط در حشو هماهنگ نمی( رکن آخر بیت دوم)با ضرب دوم ( رکن آخر بیت او )ضرب او [ تاییر هجای یافیه
دلیل به( آخرِ مصراع)توان مفاعلتن آورد و اصواله آوردن آن در ضرب می( 17: جرو آخر مصراع فرد؛ شوشتری)و عروض ( مصراع
.ه، صحیح نیستتأثیر آن در تاییر کمیت هجای یافی
ایان . دانند، اما به شرطی که در هجاای یافیاه رخ ندهاد طور که دیدی برخی عروضیان و شاعران، این اختیار را جایر می همان
های توان در برخی مصراع کند؛ مثنه در شعری که بر وزن فعنتن فعنتن فعلن باشد، نمی شر دریار اختیار تسکین ه صدق می
هاای زوخ، ر ضرب، فعنتن فعنتن فع لن آورد؛ زیرا به دلیل یکسانی کمیت هجاای یافیاه یاا بایاد در مصاراع ، با تسکین دزوخ
.های فرد شاعر مختار است اما در مصراع. تسکین را کنه آورد یا باید اصنه نیاورد
مسئلة عکس اختیار تسکین در رباعی .1.1.1
:در این باره دو دیدراه وجود دارد
–U U - -U -: با امنی عروضیِ« دم خروس سحریهنگام س یده»: مصراع بحث از رباعی در مورد وزندکتر خانلری هنگام
U – U U - - خاانلری )ریارد مورد استعما یرار نمای ( رباعی)جر در وزن ترانه ( تسکیناختیار عکس )این تاییر : نوشته است،
ررفتاه - - U U - - U U - - - -«مفعو مفاعیل مفاعیلن فاع »را این ع یده ریشه در این دارد که وزن اصلی رباعی. (371 :همان
. خوانده شده است« ال حو و ال یوه اال باهلل»است؛ یعنی همان که متداواله
مفعو مفاعلن مفاعیال : )«دم خروس سحریهنگام س یده»ارر مانند دکترخانلری این وزن را اصل بگیری ، باید در وزن مصراع
ماثنه : دکتر خانلری وارد برخی کتب عروضی پس از وی نیر شده اسات نظراین . یائل به عکس اختیار تسکین باشی استثنائزٌ ( فعل
سومین هجای بلند و نیر هجای بلند مایبل آخار، هرکادام »: ذیل همین مصراع آمده است فرهنگ توصیفی اصةنحات عروضدر
(11: 0111مدرسی، )« به دو هجای کوتاه بد شده است
: 0171شمیساا، )« باشاد مستفعل مستفعل مستفعل فع مای = وزن اصلی رباعی مفعو مفاعیل مفاعیل فعل »: ا ارر معت د باشی ام
عنوان وزن ربااعی ذکار که در کتب متأخر عروضی به[ دعایی]ِاین عبارت »و وزنِ ( - - U U- - U U - - U U -: )، یعنی(373
مفعو مفاعیل )در آن، نسبت به وزن اصلی رباعی [ باید بگویی ]رباعی است، ( فرعی)شده است، درح ی ت یکی از اوزان ت ةیعی
070/ «بررسی عکس اختیار تسکین»
(. 006: ب 0116شمیسا، )« کار رفته استاختیار تسکین به( مفاعیل فعل
تمام اوزان فرعی رباعی با منحظ اختیار ، است «لن مفتعلن مفتعلن مفتعلن»با اصل ررفتن وزن فوق که به زبان عروض علمی
در ایان صاورت بایاد رفات، وزن مصاراع . یابل توجیه است( ابدا مفتعلن به مفعولن)و تسکین ( ابدا مفتعلن به مفاعلن)ب یل
هرخ مثمن اخرب م بوض مکفو مجبوب یعنی سومین شاخ رباعی از شجر اخرب اسات و : «دم خروس سحریهنگام س یده»
مشمو اختیار یلب در هجای آخر رکان دو یعنای تبادیل مفاعیال باه « عمستفعل مستفعل مستفعل ف»: نسبت به وزن اصلی رباعی
. مفاعلن است و ربةی به اختیار عکس تسکین ندارد
نتیجه
ها درآمیخته از دوری و غیردوری است با تکیه بار وزن غالاب ابیاات، اشعاری که وزن آنبرای تشخیم دوری بودن یا نبودن -0
؛ ارر وزن اصلی غیردوری باشد باید وزن سایر ابیات را دوری ررفت و این را نتیجا اِعماا دهی ابتدا وزن اصلی را تشخیم می
شاود، کاه باا این درآمیختگی در وزن میارع اخرب، در شعر انوری، خایانی و اثیر و سایپ مشااهده مای . اختیار تسکین دانست
مفعاو »: ها را باه دوری وزن آن« عنت مفاعیل فاعنتنمفعو فا»های غیردوری بر وزن استفاده از تسکین در میان برخی مصراع
ارر وزن اصالی غیاردوری باشاد، اما . موضوع بیشتر جنب ذویی و تفننی داشته است تا موسی اییاین . اند بد کرده« فاعنتن دوبار
. باید وزن ابیاتی را که دوری است، حاصل اعما اختیار تسکین دانست
ها را به غیردوری بد کرده و باعث درآمیاری های دوری، آناختیار تسکین در میان برخی از مصراعشعرا راه با آوردن عکس -3
در شعر خایانی و یوامی مشاهود « مفعو مفاعیلن دوبار»این تفنن موسی ایی در وزن هرخ اخرب . اندشدهدو وزن در یک شعر می
شعر معری، عةار و اوحدی و بیش از همه در شاعر خایاانی، دیاده در « مفعو فاعنتن دوبار»است و نیر در وزن میارع اخرب
« واو»عکس اختیار تسکین بیش از همه در شعر سابک خراساانی پیداسات و در یصااید نیار بیشاتر حاصال اساتفاده از . شود می
در ایان . تار کارد گآهن که جنب تفننی و نگارشی دارد، وزن را به دوری تبدیل و خوش« واو»توان با حذ غیردوری است که می
ها بیشتر، کلم وسط مصراع است کاه هجاای در غر . شود صورت از سنگینی وزن نیر کاسته شده و وزن هر دو مصراع دوری می
در وسط مصاراع، حادایل « واو»لذا فرضی دستکاری ناسخان یعنی آوردن . کند آخر رکن دوم را به هجای او رکن سوم وصل می
. ل استها باط رونه غر در این
عکس اختیار تسکین یا با تأسی از عروض عرب یا ناخودآراه، در رکن مفاعیلن در شعر مولاوی و در رکان مفعاولن در شاعر -1
او اینکاه، آن رکان باه رکنای : این اختیار در رکان باه دو شار جاایر اسات . حرین و برخی شعرای معاصر استفاده شده است
دوم اینکه، در محل یافیاه . شابهش بد رردد؛ مانند مفاعیلن به مفاعِلَتُن یا مفعولن به مفتعلننامتعار تبدیل نشود، بلکه به رکن مت
تسکین ه به همین دلیل، نباید در هجای یافیه رخ دهد و ارار بیایاد، بایاد در .نباشد؛ زیرا ممکن است هجای یافیه را تاییر دهد
.های زوخ رعایت شود تمام مصراع
وزن اصلی رباعی است، مسئل عکاس اختیاار تساکین در وزن ربااعی، « مستفعل مستفعل مستفعل فع»ته که با پذیرفتن این نک -1
.منتفی است
منابع
.کتابفروشی رودکی: الدین همایونفرخ، تهران، تصحیح رکندیوان(. 0117)اخسیکتی، اثیرالدین .0
.و فرهنگیعلمی نشر: ، تهران5رضوی، چ ، تصحیح مدرسدیوان(. 0176)انوری اوحدالدین .3
.کاوه، تصحیح حمید سعادت، نشر دیوان(. 0111)الدین ای، رکناوحدی مراغه .1
0196بهار (01 پیاپی)، 0 ، شمارهنه سا ،فنون ادبی / 073
.زوار: ، تهران5، تصحیح ضیا الدین سجادی، چ دیوان(. 0175)الدین بدیل خایانی، افیل .1
.توس: ، تهران7، چ وزن شعر فارسی(. 0116)خانلری، پرویر ناتل .5
.سمت: ، تهرانالجامع فی العروض العربی(. 0117)خلیفه شوشتری، محمد ابراهی .6
: ، تصحیح عنمه یروینی و تصحیح مجدد مدرس رضاوی، تهاران المعج فی معاییر اشعار العج (. 0101)رازی، شمس ییس .7
.خاور
.یةره: ، تهران1، به تصحیح جعفر شعار، چ دیوان(. 0113)رودکی، جعفر بن محمد .1
.سخن: ، تهران(زندری، آثار و اندیش خایانی) با کعب جان دیدار(. 0111)کوب، عبدالحسین زرین .9
فرهناگ ، «اندرونیکوس کومننوس، والدیمیر مینورسکی ترجمه و تعلی ات بر م ال خایانی و»(. 0115) اااااااااااااااااااااا .01 .011 -071، صم 3سخن، خ : ، تهرانایران زمین
، س نام فرهنگساتان در « رازیاُرموی در هاپ دیوان یوامی ی محد ای بر تصحیحات ییاستبصره»(. 0177)سمیعی، احمد .00
.37تا 6: ، صم1، ش1
.آراه: ، تهران3، چدر هجوم منت دانشاعری (. 0115)کدکنی، محمدرضا شفیعی .03
.میترا: ، تهران3، چآشنایی با عروض و یافیه(. الپ0116)شمیسا، سیروس .01
.عل : تهران[ ویرایش ههارم]، فرهنگ عروضی(. ب0116) اااااااااااااااا .01
.فردوس: ، تهران9، چسبک شناسی شعر(. 0113) اااااااااااااااا .05
.فردوس: ، تهران3، چسیر رباعی(. 0171) اااااااااااااااا .06
.میترا: ، تهرانن د ادبی(. 0115) اااااااااااااااا .07
.العربیه االسنمیه و الدراسات الکلیه: ، دبیالعروض و ال وافی فی الشافی(. 0911)منااع، هاش صالح .01
.هنر رسانه اردیبهشت: مجموعه غر ، تهران/ شةرنج در شام آخر(. 0119)صمدی، ابوالفیل .09
دوم، دفتر ههارم، ، دور خرد و کوشش، در ضمیم هنر و ادبیات، مجله «مجموعه اوزان شعر فارسی»(. 0119)فرزاد، مسعود .31
.650تا 515: شیراز، صم
.فردوس: ، تصحیح ذبیح اهلل صفا، تهران3، چدیوان(. 0161)دین محمد فرغانی، سیپ ال .30
.س هر: الدین حسینی اُرموی، تهران، تصحیح میرجن دیوان(. 0111)رازی، بدرالدین یوامی .33
.دانشگاه شیراز: 5، چعروض و یافیه در شعر فارسی(. 0119)کرمی، محمدحسین .31
.مرکر: ، تهرانهای دیوان خایانییررارش دشوار(. 0171)الدین کرازی، میرجن .31
.سایه: اهلل صاحبکار، تهران، تصحیح ذبیحدیوان(. 0171)الهیجی، محمد حرین .35
.سمت: ، تهرانفرهنگ توصیفی اصةنحات عروض(. 0111)مدرسی، حسین .36
.مکتبه دبولی: ، اسکندریهمشکنت عروضیه و حلولها(. م0991)موسی، محجوب .37
.زوار: ، تصحیح محمدرضا ینبری، تهراندیوان(. 0115) معری نیشابوری، ابو عبداهلل .31
.امیرکبیر: ، تصحیح بدیع الرمان فروزانفر، تهران5، چکلیات شمس تبریری(. 0115)مولوی، جن الدین .39
.19تا 10: ، صم3، ش5، سا نام فرهنگستان، «یاعد یلب و هند نکت عروضی دیگر»(. 0171)نجفی، ابوالحسن .11
.میند: الرمان فروزانفر، تهران، به اهتمام بدیعدیوان(. 0116)دالدین عةار نیشابوری، فری .10
.آستان یدس رضوی: ، مشهدبررسی منشأ وزن شعر فارسی(. 0171)کامیار، ت ی وحیدیان .13
