L Witt Gen Stein in Tractatus Undaki Mistik Icermeler Mystical Implications in Witt Gen Stein s Tractatus(1)

8/2/2019 L Witt Gen Stein in Tractatus Undaki Mistik Icermeler Mystical Implications in Witt Gen Stein s Tractatus(1)

1/132

I

NDEKLER

NDEKLER.........................................................................................................I

KISALTMALAR ................................................................................................... IINSZ.................................................................................................................. III

GR: ANALTK FELSEFE VE L. WITTGENSTEININ TRACTATUSU ....1

1. Analitik Felsefe ...................................................................................................1

1.1. Dil Felsefesi ve Analitik Felsefe ....................................................................13

2. Wittgensteinn Felsefi Geliimi Ve Tractatusun Oluumu.............................16

2.1. Tractatus-Logico Philosophicus .....................................................................24

2.2. Tractatustaki Cmlelerin Mantksal Sra Dzeni..........................................32

BRNC BLM.................................................................................................33

MSTKLK VE L.WITTGENSTEININ TRACTATUSU ................................33

1. Genel Olarak Mistisizm.....................................................................................34

2. Bat Felsefesi ve Teolojisinin Mistisizm Anlay.............................................37

2.1. Mistik Bir Kitap OlarakTractatus .................................................................43

2.2 Tractatustaki Temel Mistik Alanlar...............................................................55

2.2.1. Ahlaki Alan& Estetik Alan .........................................................................56

2.2.2. Akn Alan...................................................................................................59

KNC BLM ...................................................................................................68

L.WITTGENSTEININ TRACTATUSUNDAK MSTKERMLER..........68

1. Tractatusta Mistiklie Yol Aan Baz Kavramlar ...........................................68

1.1. Dil ...................................................................................................................68

1.2. Dnya .............................................................................................................78

1.3. Mantk.............................................................................................................88

1.4. Ben..................................................................................................................97

1.5. rade..............................................................................................................103

1.6. Merdiven.......................................................................................................107

SONU................................................................................................................114

KAYNAKA ......................................................................................................117


2/132

II

KISALTMALAR

age. Ad geen eser

agy. Ad geen yer

bd. Band

bk. Baknz

ev. eviren

Hrsg. Herausgegeben

Kr. Karlatrnz

Meb Mill eitim bakanl

s. Sayfa

ss. Sayfa says

TLP Tractatus logico-philosophicus

vb. Ve benzeri


3/132

III

NSZ

Felsefe yaparken insana ait bir etkinlik olan dile muhta oluumuz, en batan bir s

n

rl

l

dakabul ediyor olduumuz anlamna gelir. Vaka, insan snrlar hakknda dnr ve snrlarn kefeder.

Bir snrn var olduu gerei ile snr dncesini birbirinden ayrmak gerekir. Byle bir ayrm da

ancak, dncenin en yksekekli olan felsefe araclyla ortaya konulabilir.

Felsefe tarihi belki, snrlara ramen, snrlarn zerine gitmenin tarihi olarak da nitelendirilebilir.

Dnce tarihi bize gstermitir ki, snr olarak nitelendirilen birok durum, gerekte daha te bir

durumu iaret eder. Dnce her durumda bir engeli aar ve onun hedefi anlamn nerede olduunu,

ne olduunu ortaya

karmakt

r.

Yirminci Yzyl, anlamlar dnyas asndan ok hareketli bir zaman dilimi olmutur. nk

bugn sahip olduumuz teorik ve teknik bir ok bilgi bu yzylda ortaya km, daha nceki

yzyllarn determine etmi olduu anlaylar anlam asndan yeniden ele alnmtr. Tarihin, insann,

dinin anlam zellikle Avrupa merkezli dnce hareketleri tarafndan tabir caizse bir yeniden-

yaplandrmaya konu olmutur. Pozitivizm, toplumun yeniden inas yolunda ok ciddi bir

hareketlenmeye sebep olurken, sonuta iki sava dourmutur denilebilir.

Yirminci Yzylda Pozitivizmin devam olarak kabul edebileceimiz en ciddi felsefi hareketlerden

biri de analitik felsefedir. Zira analitik felsefe, esas itibaryla anlam ve dil zerine kapsaml bir

dnsel giriimdir. Kantta ilk eklini alan analitik-sentetik nermeler ayrm, G. E. Moore ve B.

Russellin almalaryla anlam sorununu temelden zme gibi bir iddiann merkezinde yer alr.

Russellin takipisi olan L. Wittgenstein, TractatusLogico-Philosophicus adl almasyla bu iddiann

cisimlemi bireklini ortaya koyar.

Wittgensteinin Tractatusundaki Mistik ermeler balkl almamzda, onun olumasn

salayan dnce ve gerekeleri ve ayn zamanda tezimizi snrlandrmaya esas olacak kriterleri de

ortaya koymaya altk. Bu amala yle bir dnme biimini takip etmenin, konunun esasna

degin hususlar yakalamaya yardm edebileceini dndk ve u sorular sorduk: Akn alan

kabul etmek zorunluluu var mdr ve ayet byle bir zorunluluk varsa, bu, ne trden bir zorunluluktur

? Akn alann, snrlandrma veya elimination teknikleri karsndaki konumu nedir? Bir snrlandrma

teknii olarak dil, akn alan ne kadar elimine edebilir? te yandan, zellikle Bat Felsefesi tarafndan

akn alann ifresi olarak tanmlanan Tanrnn, snrlandrma ilemleri karsndaki konumu nedir?

Ve nihayet snrlandrma ilemi insan dncesine ne kazandrr ve kaybettirir ?


4/132

IV

Bu sorulara cevap vermek, ncelikle unu tespit etmeyi lzumlu klmaktadr: Bilgi, inter-sbjektif

bir sretir ve bilimsel-felsefi bilginin tarihi bu esas zerine kuruludur. Hi phesiz felsefe tarihi bu

hususta birbirinden farkl, birbirine zt rneklerle doludur. Ancak, hibiri de bu kuraln dnda varlk

bulmu deildir. Mesela tekbencilik, bir aktarm imkan bularak tartmaya konu olmutur ve

bilinemezcilik de bu durumun istisnas deildir. Fakat bu kural, baz durumlarda gerekten skntya

sebep olabilmektedir. Akn alanla irtibat kurmann yollarndan biri olan mistiklik ise, geleneksel-

uzlamsal ifade biimlerine irca edilemez iddialarda bulunarak, kendini bu iddialarn snanmasndan

masun klmak istemitir. Felsefe-bilim gelenei bu iddialar karsnda ald tavr birbirinden farkl

kar-iddialarla ortaya koymaya alt/alyor. Bizim burada ilgilendiimiz tavr, akn alanla

kurulmu ilgileri felsefenin ve dilin dna karmaya alan zmlemeci-snrlandrmac tavrdr ki,

o, dnyay metafizik artklardan temizlemekle ykml olduu iddiasn tamaktadr. Bu iddiann

geerlilik deerini felsefi adan ele almaya alacaz.

Bilginin intersubjektif olmas onun paylalan bir ey olduunu anlamna da gelir. Bilginin

paylalmasndan kast, onun sjeler arasnda informatif bir ilev grmesi ise, insann Tanr ile

paylatklar da bilgi aktarm-paylam cmlesinden saylabilir mi? Saylamaz ise, bu durumda Tanr-

nsan mnasebeti bir hal olarak m kabul edilecektir? Bu sorulara verilecek cevaplar evvel emirde

Tanrdan ne kastedildiine baldr. ayet Tanr, bir insan zihninin ne anlama geldiini biliyor ve

insan zihninin tabi olduu srelere tabi oluyorsa, insanTanr mnasebeti bu manada tam bir

paylamay mmkn klar. Bu takdirde de bilgiyi mmkn klan akt salanm olur. Fakat, byle

olduunda da ok ciddi problemlerle karlayor, hatta paradoksa dyoruz. Halihazrda Tanrnn ne

anlama geldii henz net olmamakla birlikte, ayet bir netlik varsa bile, Onun anlamn boaltyor

olabiliyoruz. Tanr, anlamn nereden almt da, insan bu anlam boaltabiliyor? Savunma anlam

tayan her dnsel giriim bu sorunla ilgilidir. Tanrnn, anlamn olgusal olan dan

almad/almayaca ileri srlebilir. Ve bu, gerekten en ok kabul grm tarihsel bir iddiadr.

Tanr, anlamn olgusal olandan almyorsa, hangi dil oyunu onun anlamn ierebilir? Tanr, te

yandan a priori de olamaz. nk a priori deneysel dnya ile bir ztlk oluturmaz. Onun, anlamn

olgusal olandan alamayacan varsayarsak, zorunlu olarak tamamen baka bir varlkla yz yze

olduumuzu kabul etmek durumunda kalrz. Tanrnn, insan zihninin bir yaratmas olduunu kabul

etsek bile, bu, mevcut insan zihninin fevkinde bir zihnin rn olmaldr. Bu adan mesele traji-

komik bir karakter arz eder: Bylesi byk bir gc oluturabilecei varsaylan insan zihni, ancak

varsaymdan ibaret olabilir. Bu manada insan zihni, birbirinden farkl speklasyonlar retmekten geri

durmamtr. Bu trden varolusal sorunlar zmek amacyla dnya-dndan zm umanlarn

durumu, insan zihninin retkenliine iaret etse bile, ayn zamanda onun acizliinin de en esasl

belgesini sunar. Bizi burada ilgilendiren daha ok Tanr sorunuyla ilgilenirken karlaacamz

sorunlarn, bize ne kadar yol gstereceidir. Bu trden sorunlarn yol gstermekten ok yol

kaybettirdii de iddia edilebilir (mi?). Gerekten byle bir tehlike vardr. Ancak, tehlikenin olmas bir


5/132

V

imkann da olmas demektir. Asl tehlike galiba sorunlar tketmekte yatar. Bu noktada en azndan u

sylenebilir: Sorun reten bir varln srekli sorun olacak, sorun retmeye hizmet edecek,

zemeyecei bir nesnesi olmaldr. Sorun retemeyen bir felsefe dnlemeyeceine gre, felsefi

anlamda bir Tanr, felsefenin zorunlu olarak konusu olmaldr. Tanrnn zorunluluu/sorunluluu

ayet O, idealletirmenin rn olsayd, denilebilir ki dnyann sorunlarnn bir bakyesi olurdu. Bu

takdirde de, biz onu zmsz braktmzda sadece ve sadece merakmz giderememi olurduk.

Oysa sorun, varolula ilgilidir. Mesela nsan, kendi trnn kkenini aklama/ak klma hususunda

yetkin bir varlk olup olmadn bu trden sorunlarla yz yze gelerek anlama imkan bulmutur

dense, bu yanl olmaz. Dnce tarihini sadece soru (n)a indirgeyenler de vardr ve sorun bize

nerede olduunun bulunmas ynnde bir komut vermiyor da deildir. uras ak ki, biz bu sorunu

varlk dnda arayamayz. Varolanlarn doasnda bir sorun olmal ki, biz onu bulabilelim.1 Ortada

sorun adna bir bakye varsa, bu, bize braklm olmaldr. Yani, zlemez olarak grdmz

sorunlarn kkenlendii bir alan vardr ve bu alann bize brakm olduu bir bakye vardr. Byle bir

bakye olduu iin de biz, kendimizi srekli zlemez sorunlar iinde buluveririz. Belki bu durum

insann retkenliinin en temel sebebidir. Aksi olsayd, mesela verili dnyann aksini dnemezdik.

u halde, Tanr kavram bize, insann bir snrnn olduunu gsteren en esasl kavramdr. Tanr bize

gstermitir ki, insann tabi olduu dnya ihata edilmitir ve ihata edilen de kendisini kuatan ihata

edemez. Bu ihata edilemezlii, Ataullah skenderinin u szleri araclyla daha iyi anlayabiliriz:

Hak Teala perdelenmi, mahcub deildir. Onu grmekten perdelenmi olan sensin. ayet Onu bir

ey perdelemi olsayd, kendisini perdeleyen eyi rterdi. Onu rten birey olsayd varln evirip

sktrrd. Bir eyi evirip sktran ise ona stn, onun hakimidir. O, kullar zerinde hakimdir,

kahirdir.2 Buna gre, Varl, dnme eylemimizin en temel enstrman olan dil araclyla ele

geirme eylemi, demek ki, en batan varlk engeline taklacaktr. Bu tr engellere taklmay insann

yetersizlii olarak nitelendirmek, varlkta bir eksikliin veya yetersizliin olduu anlamna gelebilir ve

gerekten de byle bir eksiklik, bir varlk olarak insanda vardr.

Bu yaklam asndan Wittgensteinin grlerini ele alacak olursak; onun baz grlerinin byle

bir yaklamla uyumadn syleyebiliriz. Onun ge dneminde giritii anlam kullanmda arama

abas, ilk dnemine oranla, kendini metafizik ve mistik unsurlardan arndrma abas olarak da

grlebilir. Ancak, erken dnem Wittgenstein dncesi bizce snrlarn zerine gitme dncesine

kap aralayacak niteliktedir. kinci dneminde Wittgenstein, varln neliine dair sorular sormay bir

kenara brakr ve dilin kullanmndan yola karak bol rnekli bir dil zmlemesine giriir. yle der

Wittgenstein:

1 Sorundan kastmz udur: Varlkn, Tanrnn yaratmasnn bizce bir krlma olarak grlmesi neticesinde

insan tarafndan sorun olarak alglanmas. Tanr bu balamda varolan olarak alglanmamaldr.2 Ataullah skenderi, Hikem-i Ataiyye, Haz. Mustafa Kara, Dergah Yaynlar, stanbul, 1990, s.22.; KuranKerim, Enam, 6/18.


6/132

VI

Krmz olmayan bir eye iaret etmekle krmz szc tanmlanabilir mi? Bu, sanki bir kimsenin,

Trkesi zayf olan birine lml szcn aklamas gerekmesi ve onun kibirli bir insan gsterip ve Bu

adam lmldeildir demesi gibidir. Onun belirsiz olmas byle bir tanm yntemine kar bir sav deildir. Her

tanm yanl anlalabilir. Ama pekala yle de sorulabilir: Buna hala tanm diyebilir miyiz?- Zira, phesiz o

renen zerinde ayn pratik sonular ve aynetkiyi doursa bile bizim genellikle krmz szcnn rnekletanm diye sz ettiimiz hesapta farkl bir rol oynar.3

Krmz olmayan bir eye iaret etmekle krmz szc belki tam olarak tanmlanamaz, ama,

belirlenebilir. Soruyu, krmz olan nedir? diye sorsaydk, sanrm alacamz cevap daha farkl

olacakt. Bu krmzdr dediimizde, bu belirlemeye ynelik sorular da belirlemi olmaz myz?

nk, Bu krmzdr demek, belirli bir varlk alann iaret eden bir cmle kurmak demektir. Bir

varlk alanna iaret etmek iin bir cmlenin kurulmasna gerek bile yoktur da denilebilir. Ku

denildiinde, her insan bu nesnenin yer alabilecei btn mmkn mantksal imkanlar/nermeleri

sralayabilir. Buna dayanarak unu syleyebiliriz: Her nerme bir alan oluturur ve kendisine

ynelecek sorular da belirler Buna gre, sormamz gereken sorular unlardr: Varlk (nerme) m

nce gelir, soru mu? yle sormak da mmkndr: nerme mi soruyu ierir, soru mu nermeyi? Biz,

nermenin soruyu ierdii iddiasndan hareket edeceiz. Buna gre; bir soru, varolan zerinedir ve

hatta bir soru dahi varolandr ve mesela yokluk kavram, yokluun kriteri varlk olduundan bir

varlk stats kazanabilmitir denilebilir. Burada yle bir ters anlam da bertaraf etmek gerekir:

Madem sorular da bir varlk oluturur, yleyse nasl olur da mesele soru-varlk ikileminde ele

alnabilir? Byle bir soruya verilebilecek en yakn cevap udur: Sonunda soru imi bulunan her cmle,soru cmlesi deildir. Mesela eride kar yaarken dars smscakt deil mi ? eklindeki bir

dilegetiri, gerekte bize bir varlk-dzeni kaybnn yaandn gsterir. Akl banda hibir insan bile

bile gidip eczahaneden ivi satn almak istemeyeceine gre, unu kabul etmek gerekir: Sorularmz

dzenleyerek var klan, varlktan baka bir ey deildir. Varlk demek ki, bize, alnacak cevaplarn

alann ve ne tr bir ierie sahip olup olmayacaklarn da gsteriyor. Bu bakmdan varolmay, ierikli

sorularla srekli kldmz sylenebilir. yleyse, varolan olarak varolanlarn gstermi olduu

ereve bize anlam kavram zerine dnme imkan verir.

Anlam kavramnn kendisini veya herhangi bireyin anlamn kavramak iin aktr ki, z arayn

zorunlu klacak sorular sormak gerekir. Bu sorularn nelik bildiren sorular olduu herkesin

malumudur. Wittgensteinin, ge dnemiyle bir z sorunundan kamak iin dilin kullanmna vurgu

yapt sylenebilir. Nitekim, Felsefi Soruturmalar adl kitabyla karakterize edilen ge dnemi Dil

Oyunlar (Language Game) Dnemi olarak da adlandrlr. Felsefi gelimesinin bu aamasnda

Wittgenstein, dilin kullanmna vurgu yapar ve bir szcn anlamnn onun kullanmndan

karlabileceini syler. Buna gre, Bu betir dediimizde, bein ne olduunu dilin kullanmndan

3 L.Wittgenstein, Felsefi Soruturmalar, ev. Deniz Kant, Kyerel Yaynlar, stanbul, 1998, s.28.


7/132

VII

anlarz. Gelgelelim, eker bayram dediimizde, oru tutma eyleminin gerekletirilmedii veya

orucun anlamnn perhize kayd bir durumdan bahsediyor olma ihtimalini de zikretmi oluruz. eker

bayram terkibi bugn iin oru tutulan bir ayn sonunda yaptmz kutlama gnlerini ifade ederken,

ileride orusuz da kutlanabilecek, varln koruyabilecek bir bayram mjdeliyor olabilir. Bu durumda

bu terkip, bir anlam deimesi/kaymasnn da habercisidir. Anlam deimesinin daha pratik rnekleri

de zikredilebilir. Baz isimler baz rnlerin yerine geerek esas adlandrc olmu, baz tarihsel

dnemler -mesela Elizabeth Dnemi- gibi baz isimlerle adlandrlabilmitir. Bir baka rnek de

gerekte 116 yl sren (1337-1453) Yzyl Savalardr.

phesiz dil oyunlar balamnda dnebileceimiz ok ey vardr ve dil oyunu esas itibaryla

dilin doasndan kaynaklanan bireydir. Fakat varolanlarn tmn dil oyunlarna konu edemeyiz.

te yandan, dil oyunu terkibi, tabir caizse, kullanm esaslarnn yokluu durumunda i grr duruma

gelmektedir. ayet kullanm esaslar yoksa, dil, Wittgensteinin iddia ettii gibi bir oyuna dnr.

Bizi burada ilgilendiren daha ok, dilin tad deerlerin anlamca deiime maruz kalabilecei

hususudur. ayet dil, anlamca deiime maruz kalrsa, bu bir deer yitimi anlamna da gelecektir.

Dilin bir iddialar alan olmaktan karlmasnn baka bir yolu da bu anlamda dil oyunudur. Dier

taraftan, dil oyunundan en fazla zarar grecek olan da din dilidir. Dini hayatn nihai gayesi olan Tanr,

olgusal bir anlama sahip deilse, hibir dil oyunu Onun anlamn ieremeyecektir. Ama Wittgenstein,

sosyal durum zemininde ileyen dil oyununa Tanrnn dahil edilmemesi gerektiini sylemez. Aksine,

o, Tanr ve inan hususunda dil oyunlarnn serbest arml yntemi dnda konumann neredeyse

imkansz olduunu syler.

Bu imkanszl o, erken dnem almas olan Tractatusta gstermeye alr. Tractatus, bu

imkanszl son cmlesi ile ilan eder: zerine konuulamayan konusunda susmal4 Bu cmle, akn

olan hakknda konumann mmkn olmadn gstermeye alan bir kitapta, bir ek gibi durur. Bu

akn ek hakknda okey konuulup yazlmtr.5 te yandan Tractatus, ilk cmlesiyle de metafizik

ve mistik karanlk bir nokta brakr: Dnya olduu gibi olan hereydir.6 Dnya, Wittgenstein iin

zmlemeye tabi tutulacak birey deildir. Onun kendiliinden ne olduu zmlemeye gelmez ve

biz Dnyay olduu gibi bulur ve onun zerine konuuruz. Bu trden karanlk noktalar, analitik

filozoflarn da kabul etmek zorunda olduklar noktalardr. Mesela Russell, bu hususlarn, var kabul

4 L. Wittgenstein, Tractatus Logico-Philosophicus, 7., Bundan sonra bu kitabn ismini TLP eklindeksaltarak kullanacaz. TLPnin Trkede bir de mer Naci Soykann bir evirisi bulunmaktadr.almamzda zaman zaman bu eviriyi de kullandk. Bu eviriden faydalandmz yerlerde evireninismini de zikrettik.

5 Baknz: Joachim Schulte, Wittgenstein, Eine Einfhrung, Reclam Verlag, Dietzingen.1989; AlexanderMaslow, A Study in Wittgensteins Tractatus, University of California Press, Berkeley and Los Angeles,

1961, ss.154-159.; Marie McGinn, Between Metaphysics and Nonsense: Elucidation in WittgensteinsTractatus, The Philosophical Quarterly, Vol. 49, No. 19, October 1999

6 TLP, 1.


8/132

VIII

etmek zorunda olduumuz sezgisel noktalar olduunu kabul eder.7 Wittgensteinin Tractatusu bu

noktalar asndan ele alnabilecei gibi, bizce yle bir okumaya da ak durumdadr: Dile snr

ekerek anlam elde etme giriimleri hem banda hem de sonunda ciddi sorunlarla kuatlm

durumdadr. Bu yzden bu tr giriimler eninde sonunda bir elime cmlesi doururlar. Ancak

Tractatusta Wittgenstein, akn ve mistik olan belirler. Ona gre Tractatusta etik, estetik ve tanrsal

olan akndr.8 Bu ana alanlarn yannda Tractatusta mistiklie yol aan bir ok kavram vardr.

Grld gibi Wittgensteinin felsefi geliiminin tm evrelerini mistiklik nokta-i nazarndan ele

almak mmkn grnmemektedir. Wittgensteinin daha ok Tractatusta nelik bildiren soru ve

sorunlarla urat bilinen bir husustur. Erken dnemi metafizik ve mistiklik asndan aydnlatlmay

bekleyen bir ok karanlk nokta barndrmaktadr. Bize gre Wittgenstein, olumsuz bir sylem

gelitirdii iddia edilmesine ramen Akn Olana ilk dneminde daha yakndr.

Bu alma, konusu itibaryla Yirminci Yzyln en nemli felsefi akmlarndan biri olan dil

eletirisi/felsefesi ana erevesinde yer almaktadr. Dil eletirisinin mantk pozitivizm kanadna

mensup olan filozoflarn dorulamaclk kriterini esas aldklar ve bu tr bir eletirinin daha ok

Viyana evresi filozoflarnca yapld bilinen bir husustur. Wittgensteinin ilk dnem dncelerini

ieren kitabTractatus Logico-Philosophicus da bir ynyle byle bir eletiri dncesinin rndr.

Dier ynyle o, zlemez baz sorunlar tespit etmesi ve bu sorunlara kendince orijinal zmler

nermesi bakmndan metafizik/mistik bir kitaptr. Tractatusun sonlarna doru Wittgenstein mistik

olan gstermeye alr. Philosophische Untersuchungen adl ikinci dnem almasnda

Wittgenstein, ilk dnemde ne srd dncelerinden vazgemi gibi grnr.

Tezimizin gvdesini oluturan ksmlardan bir de mistikliktir. Tractatusvari mistiklik dinsel ve

kimi felsefi mistisizmlerin tanmlarna uymad iin mistiklii biz burada henz bunlarn vaz ettii

ekilde ele almyoruz. Mistiklik, dinsel argmanlar erevesinde ele alnabilecek baz

ontolojik/epistemolojik problemlerin zuhur ettii bir haldir. Mesele bu ynyle ontolojinin aratrma

zemininde de yer alr. yle ki; nelik sorusunun sorulduu yerde, bu soruyu sorann ve sorunun

yneltildii alann varln ne lde ve ne suretle kabul edeceimiz ciddi bir problem olarakkarmza kar. Bu problemin stne gittiimizde atacamz her adm, mistiklikle ilgili problemlere

benzer problemler dourur ve bunlara ynelik benzer cevaplar verir.

7 Baknz: Bertrand Russel, Felsefe Sorunlar, ev. Vehbi Hackadirolu, Kabalc yaynevi, stanbul,1994.

ss.70-80.8 Snflandrma iin baknz: Donald Peterson , Wittgensteins Early philosophy: The Three Sides of theMirror, University of Toronto Pres, 1990, s. 41.


9/132

IX

Varolann nihai anlamda phe edilemeyen olduu Descartestan beri bilinen bir husustur.9 Fakat,

phenin ortadan kalkmadn sylemek ok zor deildir. Sjenin objeyle ilikisinin bir ynne

bakmak bunun iin yeterlidir. Objenin sjeyi determine ettii iddias bir yana, objenin kendi bana ne

olduu sje tarafndan kesin olarak bilinememektir. Ama, ortada bilinse de bilinmese de kendinde bir

ey olarak bir varlk vardr. Demek ki, sorun henz varolandadr. te yandan, nesneye dair bilgimizi

oluturan srelerin eksiksiz ve tam anlamyla intersbjektif olup olmad da tartmaya aktr.

Sjenin nesneyle ilikisinin nesnenin tam olarak ele geirilememesi gibi bir bakye dourduu iddia

edilebilir. ayet byle bir bakye oluuyorsa, bu, konumuz asndan nem arz eder.

Nesnenin neyse ne (ne ise ne= nesne) olduu bir durumla yz yze gelmek, dnmemizin

nnde bir engelin bulunduu anlamna gelmeyebilir. Aksine, anlam aramay i edinmemiz gerektii

ve bu iin de srekli olduu eklinde bir mana karmamza yardm eder denilebilir. yleyse, sje-obje

ilikisinde tabir yerindeyse- sje aleyhine bir durumun bulunduunu sylemek de eksiklii bulunan

bir varln abalarnn, eksiklii giderme abalar olduu iddiasn anlaml klar. Elbette bu, eksiklii

giderme abasnn bir tarafna iaret eder. Dier taraf akn olan arama gayretinde aranmaldr.

Nesne varolandr dediimizde, nesneye ncelik atfetmi olur muyuz? nsann bir ynyle nesne

olduu bilgisinden hareket ederek, nesnenin nceliinin olduu sylenebilir ve ncelik atfetmek,

ncelik atfedenin nceliine iaret eder denilerek buna itiraz edilebilir. Bu itirazn bir zme ynelik

olmadn, sonsuz geri gitme ksr dngsn dikkate almasak bile, ncelik atfedenin (sje) nesne

olma durumundan, yani ziuur olmama durumundan, insan olduu gereinden yola karak

gsterebiliriz. uur kazanmam bir varln bilici nefse dnmesi yeterince ilgin olmakla kalmaz,

nesneler dnyasndan syrlp kmann, olumann ne demek olduunu da ak bir ekilde gsterir.

nsan elbette ki bir ynyle nesnedir, ancak, o, hkmetme hususunda nesneyle kyaslanamaz. Bununla

beraber, insann nesnesine tam olarak hakim olduu iddia ve ispat edilemez. Mesela bedenimizdeki

fiziki-kimyevi srelerin tam olarak farknda olamyoruz. Bu sreleri renebilir ve buna dayanarak

tp ilmini gelitirebiliriz ama, szgelimi (e zamanl olarak) zihinsel srelerle bedensel sreleri

eletiremeyiz. Belki bu mmkn olsayd bedensel bir arza annda zihinsel bir mdahale ile bilinli

birekilde giderilebilirdi. Beynimizin iinde vuku bulan elektriksel telemelerin, elektrik frtnalarnn

farknda deiliz. Bunun bilgisine vakf olduumuzda artk baka bir yer ve zamana kayyoruz, tpk

modern fizikteki belirsizlik ilkesinde olduu gibi. u halde, sje-obje ilikisi ruh-beden ifti

balamnda da dnlse bir geirgenlik sorunu douruyor. Anlamak isteyen sje olduundan, onun

ne kadar anladn anlamadklaryla beraber dnmek durumunda kalyoruz. Dolaysyla, unu

9 Nitekim Wittgenstein Descartesn brakt yerden balar Tractatustaki soruturmasna: Der Welt istalles, was der Fall ist. eklindeki cmle Tractatusun ilk cmlesidir ve phe barndrmaz.


10/132

X

sylemekte bir beis kalmyor: nsann anlama eylemi tabir caizse, nesnenin egemenliine kar

gerekletirilen bir hareketin sonucunda anlaml hale geliyor.

Anlamn, anlalamayanlarla birlikte ele alnmas gerektii dncesi, bilindii gibi, metafiziin bir

hususiyetidir. Ancak, zikrettiimiz problemlerin bizatihi varlk ve bilgi ile ilgili olduu gz nndebulundurulursa, dnyay anlamaya alan her giriimin, bu dncenin iaret ettii zorluklarla yz

yze gelecei unutulmamaldr. Mesela, metafizii elimine etmek isteyen giriimlerin akla varmak

iin gsterdii abalar, tm sorunlar zmek iddiasna ramen zlemeyecek sorunlarla yz yze

gelmekten kurtulamam, stelik akla varma iddiasnn kendisi zlmesi gereken bir sorun olarak

ortaya kmtr. Byle bir sorunun zmnde metafizikten faydalanmay yasaklamann felsefi adan

bir anlam olmasa gerektir.

Dnyay anlama abalarnn, eksiksiz tablolar ortaya koyamadklar/ koyamayacaklar iddias, hergiriimin yeni problemler dourduu gereinden hareketle, bilinenlerin bilinemeyenlerle,

anlalanlarn anlalamayanlarla birlikte dnlmesi gerektii fikrine dayanr. almamz bir

bakma, bu fikir Wittgensteinn Tractatus dnemini incelemede nasl ie yarar sorusuna vereceimiz

cevaptan ibaret olacaktr.

Bu almada biz, anlam sorunu aratrlrken ortaya kan glklerin dil yoluyla zm

giriimine iyi bir rnek olan Tractatusu, bu zm giriiminde maruz kald mistik iermeler nokta-i

nazar

ndan ele almaya al

t

k. al

mam

z iki blmden olumaktad

r. al

mam

z

n giriinde,Wittgensteinn da dahil olduu analitik felsefeyi, metafizik, dil ve dorulama asndan ele aldk.

Birinci blmde Wittgensteinin tanmlad mistik durumu, Bat mistisizmiyle kyaslayabilmek iin,

mistisizmin ne olduunu ve Tractatusun mistik grler karsndaki konumunu ortaya koymaya ve

ikinci blmde de Tractatustaki mistik iermeleri baz anahtar kavramlar yardmyla gstermeye

altk.

almamz esnasnda bize yol gsteren bata danman hocam Prof.Dr. Hsamettin Erdem olmak

zere, Prof.Dr. Turan Ko, Prof.Dr. Muammer C. Muta, Do.Dr. Naim ahin, Do.Dr. BayramDalkl, Yrd.Do.Dr. smail Ta ile tm hocalarm ve arkadalarma teekkr ederim.

Hseyin PALA

Konya 2006


11/132

1

GR: ANALTK FELSEFE VE L. WITTGENSTEININ TRACTATUSU

1. ANALTK FELSEFE

Yunanca analysis szcnden tretilmi bir terim olan analiz (zmleme), bir btnnkendisini oluturan paralarna ya da elerine ayrtrlmas ilemi anlamna gelir. zmleme,

paralarn birletirilerek btne varlmas anlamna gelen bireim (synthesis)in zdd olarak

kullanlr.10 Terim, sosyal bilimlerde ve felsefede akla kavumak amacyla bir konuyu, sistemi,

teoriyi veya kavram paralarna ayrma ilemi veya yntemini isimlendirir.

Felsefe tarihinde Kta Felsefesinin daha ok senteze, Ada (ngiliz) Felsefesinin ise analize

eilimli olduu sylenegelmitir. Szgelimi Spinoza sentezi esas alarak bir sistem ortaya koymaya

al

rken, ngiliz felsefecilerin deneyci olanlar

dnce ve deneyimi temel elerine ay

rmapeindedir. Ne var ki, deneyci ngiliz filozoflar arasnda zmlemeye tabi tutulacak eylerin neler

olduu hususunda bir gr birliinin olduu sylenemez. G.E. Moore duyu verilerini analize tabi

tutmak gerektiini dnrken, Wittgenstein bambaka bir yoldan ilerlemitir.

Wittgensteinin de aralarnda bulunduu ou zmleyici dnr nermeler ve kavramlarn

zmlenmesi gerektii iddiasndan hareket eder. Bu tr bir zmleme iddiasu be sav ne srer:

1. erik Sav, 2. Dilsel Sav, 3. Kipsel Sav, 4. Bilgi Sav, 5. Meta Felsefe Sav11

Analitik felsefe deyince ilk akla gelen ey, felsefenin analizle kurduu ilikidir. Analizin ispata

dayal bilimlerin de bir terimi olduu dnldnde, terkibin bilimle felsefe arasnda kurulmu bir

ilikiyi yanstt da sylenebilir. Analizin nesnesini bileenlerine ayrarak bir zmlemeye tabi

tuttuu sylendiinde, analiz yntemini anlamada ba gsterecek bir karkl da batan gidermelidir.

Trkede zmleyicilik ve zmlemecilik eklinde konulan ayrm12 bu karkl ylece

giderir: Felsefede bu yntemi kullananlara zmleyiciler, felsefeyi bu ynteme indirgeyenlere ise

zmlemeciler ad verilir. Analitik felsefe daha ok ngiliz deneyciliinin bir uzants olarak

grlr. Bu akmn 20. Yzyldaki temsilcileri olarak idealizme bakaldran Cambridge kkenli iki

filozof gsterilir: Moore ve Russell. Bu iki filozofa gelene kadar, bu akm kendilerine

balayabileceimiz filozoflar unlardr: J. Locke, , G. Berkeley, D. Hume ve J. Stuart Mill. Geri

Locke ve Berkeley bu akm karakterize eden hususiyetleri tam olarak tamaz ama, D. Hume

10 Bkz. Analysis, Digitale Bibliothek, Verlag Droemer Knaurs,1998; Ahmet Cevizci, Felsefe Szl, EkinYaynlar, Ankara, 1996, ss. 44-45; Haz. A. Baki Gl, Erkan Uzun, Serkan Uzun, .Hsrev Yolsal,Felsefe Szl, Bilim Sanat Yaynlar, Ankara, 2003, ss. 322-323.;www.philolex.de/philolex.htm

11

Haz.: Abdulbaki Gl, Erkan Uzun, Serkan Uzun, mit Hsrev Yolsal , Felsefe Szl, Bilim ve SanatYaynlar, Ankara, 2003, s.322.

12 Ahmet nam, zmlemeci Dnmenin Felsefedeki Yeri stne, Felsefe Dnyas, Say : 10, s. 3.


12/132

2

zmleyici bir yaklamn nemini ortaya koymakla bu akmn geleneinde ciddi bir kiisel yer

edinir. Hume dnceye gre duyular daha gvenilir bulur. Duyularn gvenilir bir kaynak olmas ve

bunun zmlemeyle ilgisi ise yle aklanr: Duyularn en yaln varlk elerini aldklar

dnldnde, onlarn zmlenmeye ihtiya duymayacak bir ekilde duyuya konu olduklar

sylenebilir. Humea gre, renkler, sesler, ac, tatl, sert, yumuak, koku vb. duyumlar en yaln varlk

eleridir.

Analitik felsefe her ne kadar D. Humea kadar geri gtrlebilirse de esas 20. Yzyln banda

ortaya kt sylenebilir. B. Russell, G.E. Moore ve L. Wittgensteinn dil ve dnce arasndaki

ilikiden yola karak felsefi problemlere dilsel zmlemeler neren yaklamlar analitik felsefenin

temellerini atmtr. Russell ve Moore genliklerinde ilgi duyduklar Yeni Hegelci filozoflar olan

Bradley ve Mc Taggartn felsefe meselelerini adal bir dil ve bulank kavramlar kullanarak

zmszletirdiini grnce u dnceye varmlardr: Felsefe meselelerinin zmnde

olabildiince ak kavramlar kullanmak veya bu akla varmak gerekir.13 Russelln iddias bu

balamda analitik felsefeyi daha ok karakterize eder: Dnyann zmlenebilir bir mantksal yaps

vardr ve bu yap matematiktekine benzer bir ekilde aka zmlenebilir. Russell bu gryle

mant matematie indirgemeye alr. te yandan, Russelln rencisi olan Wittgenstein de temel

iddia ve kayglarda hocasyla ayn dnceye sahip olmasna ramen, baz noktalarda ondan ayrlan

grler ortaya koyar. Wittgenstein bu grlerini Tractatus Logico Philosophicus adl eserinde ne

srer.

Analitik felsefenin birok ynden pozitivizmin bir uzants olduu sylenebilir. Pozitivizmin temel

iddialar analitik felsefede de kendini gsterir. Bu bakmdan, pozitivizme ksaca temas etmek ve

oradan da Yeni Pozitivistlerin grlerine gemek gerekir.

Pozitivizmin esas k noktasn dnsel soyutlamalar oluturur. Dnsel soyutlamalar

tamlamas pozitivizmde dolaysz olgular ifade eder. Doal ve toplumsal sreler, pozitivistlere gre,

duyusal olarak alglanabilen yzeysel fenomenler demektir. Dolaysz olgular, bu yaklama gre,

kendi tekillikleri iinde mutlaklatrlr. Bylece tm bilgilerin kayna, gzlem araclyla eldeedilebilen olumlu olgular olmaktadr. Bu olgular biz, duyusal izlenimler yoluyla elde ederiz. Buna

gre, pozitivizmde insan bilinci ve ona konu olan eyler esas alnr ve buna bal olarak da d dnya

nesnel-reel bir varolu sfatn haiz olmaz. Pozitivizmin, bu bakmdan, znel idealist bir yaklam

olduunu sylemek imkan dahilindedir.

Pozitivizmin kurucusu saylan Auguste Comte (1798-1857) bir fenomen sayd varolandan yola

klmasn ister. Ona gre, z sorunu ile ilgilenmek verimsiz bir abad r ve bu aba felsefeden

13 http:// www.diyalektik.org/olguculuk.htm


13/132

3

kovulmaldr. Comte, pozitif bilim tarafndan dzenlenmi ilerleme inancna sahiptir ve bu inancnda

o, mutlaka yer vermez. Aksine, olgulardan, verili olandan, pozitif olandan ve relatif olandan

bahseder. Btn metafizik ona gre fiksiyondur.14 Comteun temel iddialar sonralar John Stuart Mill

(1806-1873) ve Herbert Spencer (1820-1903) tarafndan gelitirilir. Pozitivizmle Yeni Pozitivizm

birbirinden ayr olmakla birlikte, Yeni Pozitivizm, Mill ve Spencern grlerine dayanmaktadr.

Yeni Pozitivistlerin ortak noktasudur: Modern matematiksel mantk araclyla felsefede kesin

bilimsel bir bilgi ve tutuma ulamak. Bu gr, btn bilgi srecini salt mantk dzeyinde ele alr. te

yandan, bu gre gre, matematik ve mantk gereklie dair hibir bildirimde bulunmaz. Matematik

ve mantn grevi yalnzca nermeleri dntrmektir. erikten yoksun olan matematik ve mantk, a

priori varlklar olarak, gerekeylerle onlarn snflar arasndaki ilikiyi yanstmaya yarar.15 Burada

sorulmas gereken soru udur: eylerin snflarnn varln kabul edip etmemek bir yana, matematik

ve mantk, bu bak asna gre aklanmaya muhta bir duruma dmez mi ? Mantk pozitivizm,

matematik mant ieriksizletirirken, onlarn gizemle dolmasnn yolunu da amyor mu ? Mantk

pozitivistler bu sorular, bilinten bamsz bir d dnya kabul etmedikleri iin cevaplanabilir bulmaz

ve verilecek cevaplarla da ilgilenir grnmezler. Onlara gre, modern matematiksel mantk

araclyla aklanamayan tm sorunlar szde sorundur.

Bunun yannda, dnya gr (metafizik) nokta-i nazarndan ele alnabilecek bir ok problemi de

dar atarlar. Bylece mantk pozitivistler felsefeyi yeniden tanmlayarak, onu etkinlik olarak

belirleme cihetine giderler. Metafiziin sorun olarak grd bir ok husus, onlara gre temizlenmesi

gereken artklardr. Artk felsefenin grevi, gerekliin ve maddeyle bilin arasndaki ilikinin genel

yasalln ortaya karmak deildir. Onun grevi, bilimlerdeki kavram oluumlarnn mantksal

analizidir. Bu aamadan sonra felsefe dil felsefesine indirgenir. Mantk pozitivistler kendilerince,

felsefe tarihini sorunlardan temizlerken, dili ve dilin mantksal zmleniini ne karrlar. Ancak bu

dil, nesnel koullardan ayrtrlarak mutlaklatrlr.

Mantk pozitivistler, bir dilegetiriin dorulanmas iin iki yntem kullanr. Birincisi mantksal

dorulamadr ki, bir nermenin mantk kurallarna uyup uymadn saptamak demektir. kincisi ise,bir aklamaya ya da dolaysz bir deneyime karlk gelen nermelerin mantk araclyla yaplm

aklamas demek olan ampirik dorulamadr. Bu dorulama yollar dnda herhangi bireyi anlaml

klmaya yarayacak bir dorulama yolu yoktur. Bir nermenin anlam bylece dorulanabilirliinin

koullar tarafndan belirlenir hale gelir. Bu dorulama koullarna uymayan nermeler ise anlamsz

14 Auguste Comte, Pozitif Felsefe Kurslar, ev. Erkan Ataay, Sosyal Yaynlar, stanbul, 2001, s. 63.;Ayrca bk. Hans Kng, Existiert Gott?, Antwort auf die Gottesfrage der Neuzeit, Deutschen Taschenbuch

Verlag, Mnchen, 1981, s. 199.15 Hans Reichenbach, Bilimsel Felsefenin Douu, ev. Cemal Yldrm, Remzi Kitabevi, stanbul, 1993, s.150.


14/132

4

ilan edilir. Mantk pozitivizmin bu yaklam, bilinemezcilik noktasndan eletiriye konu olmutur.

Humecu bilinemezcilik ilkesel bir bilememe iken, mantk pozitivistlerin gr bilememe yoktur,

anlamszlk vardr eklindedir. Bu bakmdan onlarn, Humecu yaklam am olduklar sylenemez.

nk onlar, bilememe yerine anlamsz ikame ederek yeni bir gr ortaya koymu deillerdir.

Bu sadece bir kelimenin yerine baka bir kelimeyi koymaktr. Dier taraftan mantk pozitivistler,

elime douran nermeleri de anlamsz ilan ederler. Bir metre 100 cmdir ve ayn zamanda 120

cmdir. eklinde bir nerme mantk kurallarna uymad iin anlamsz olarak adlandrlr. u tr bir

nerme de onlara gre ampirik dorulamaya imkan vermedii iin anlamszdr: Kendinde bir dnya

vardr ve kavranlamaz Bu nerme, bilindii gibi, Hume-Kant izgisinin nermesidir. Bir nermenin

anlamn, d dnyada kendisine karlk gelecek nesnel balam deil, kendisinden tretilen, zmsel

olmayan nermeler snf saptar. Mantksal-matematiksel nermeler de zmsel olduklarndan,

kendilerinden ancak zmsel nermeler kar. Buna gre, mantk pozitivistler iin mantk ve

matematik nermelerinin gereklikle ilgili bir ierii yoktur ve onlar ancak totoloji olabilirler.

Mantk pozitivizm ayrca niteliklerin aktarma konu olmadn da iddia eder. Nitelik, zel, znel ve

bireyseldir. nsanlar aras ilikilerde yalnzca yaplar (struktur) rol oynar. Dil, yaplar ve onlarn

iindeki niteliklerin konumunu saptar ve kapsar. Buna gre de insanlar, dil araclyla aktarlan bir

yapya kendi kiisel niteliklerini (yaantlarn) katarlar.16

Bilimlerin felsefeden bamszln kazanmasndan sonra, felsefenin bu bilimlerin konular

stnde bir dzenleyici ve sentezci konumuna ykseltilmesi ideali birok nedenden dolay ilevini

yitirir. Byle bir idealin i grmeyecek olmasnn temel nedeni, gelimekte olan bilimlerin birbirine zt

iddialarda bulunuyor olmalardr.17 Bundan sonra felsefe anlam (meaning) kuramna ynelir.

Linguistik anlam, felsefenin konusu olarakyle bir ilev grecektir: Dile getiriler mecmuas olarak

nsan bilimlerinin temel iddialar, mantksal tutarllk ve analiz araclyla incelemeye tabi

tutulmaldr. Bu yaklam, Birinci Dnya Savandan sonra felsefede hakim bir yaklam haline gelir

ve bylece felsefenin bilgi verici (informatif) olduu iddias ortadan kalkar.

Bu yeni yaklam, geleneksel felsefenin aksine anlamn kelimede deil, cmlede aranmas

gerektiini iddia eder. Anlamn gerek yerinin nerme olduu tespit edildikten sonra, yntem olarak

da dilin anlamn analiz etmek bir ok filozof tarafndan benimsenir. Bu yntemin nasl bir dile

uygulanaca hususu da ok gemeden akla kavumutur. Russell, Moore ve dier analitikilerin

yapt almalar gstermitir ki, gndelik dil yanltcdr ve felsefe geni bir bak as kazanmak

istiyorsa, ncelikle bu hususu tespit etmelidir. Dil filozoflarnn bir ksm felsefenin bu yeni biimi

16 Frederick Ferre, Din Dilinin Anlam, ev: Zeki zcan, Alfa Yaynlar, stanbul, 1999, s. 3.17 Frederick Ferre, age., s. 4.


15/132

5

hakknda yle bir meta-felsefece sav ortaya koyar: Felsefi buday, yllarn biriktirdii samandan

ayrlmadka, felsefenin baarlar veya baarszlklar hakknda bir yargda bulunulamaz.18

Felsefenin bu yeni biimi kendisini byle alglamakla, aslnda klasik felsefeden tamamen ayr bir

etkinlik olmadn da ortaya koymu oluyordu. Bu yeni yaklamn esas amacnn anlam kavramhakknda doyurucu bir bilgiye ulamak olduu ska zikredilir. Fakat bundan nce dilin dnya ile

ilikisinin nasl saland ak klnmaldr ki, anlam ve analiz kavramlar da aklkla

anlalabilsin.

Dorulamac yaklam iin dil, olgular bildirmeye ve szel uzlamalar dzenlemeye yarayan bir

aratr. Bu yaklam iin dorulama, dil analizinin ve deneysel bilimleri kendisine model alan felsefi

tartmalarn merkezinde yer alr.19 Dilin olgular bildirmeden nce, kurallarnn olup olmad ve bu

kurallarn deikenlik arz edip etmedii tespit edilmelidir. Dilin kurallar aka tanmlanabilirse,analiz yaklamnn en nemli fonksiyonu gereklemi olur. Szlklerimizdeki tanmlarn uzlamsal

olduu aktr ve biz mantksal karm yaparken szlklerde bulunan kimi uzlamsal iaretleri

kullanrz. Buna mukabil karmak mantksal karmlarda ortaya kan sonular bizi yanltabilir. Bu

durumlarda insan, yeni bir ey kefettiini dnebilir ve bu psikolojik bir durumdur. Yanlmamzn

sebebi elbetteki udur: Dilsel kullanm kurallar araclyla ulatmz her yeni ey, balangta, bu

kurallarda gizli olarak vardr.20 Ulatmz sandmz yeni nerme, aslnda anlamn kendisini

oluturan terimlerin anlamndan alr ve bylece doru veya yanl olur. Bu, totoloji denilen durumdur

ve totolojik nermeler de analitik nermelerdir.

Doruluu ve yanll sz konusu olan her nerme mantksal bir imkan gsterir. Oysa u tr

nermeler mantksal imkan iaret etmez: Drt kenarl gen veya gen daire vardr. Bunun yannda

elime demek olan u tr nermeler de imkan ddr: Bir genin kenar vardr ve ayn zamanda

drt kenar vardr. te yandan, yle bir dilegetiri anlamldr ve bir mantksal imkan barndrr:

(Darda) Kar yayor. Bu tr nermeler de sentetik nermelerdir. Analitik felsefe, analitik

nermelerle sentetik nermeleri olgu durumlarn incelemede kullanlacak esas nermeler olarak

belirler. nk bu nermeler, mantksal bir imkan ierir ve bu imkan da, onlarn dorulanabilipyanllanabilen nermeler olmalar sebebiyle ortaya kar. Analitik nermelerin doruluk deerleri

tecrbeden karlamaz ve bu tr nermeler bize mantksal gereklikleri inceleme imkan verir.

Sentetik yarglarn doruluk deeri tecrbe ekseninde ele alnabilir ve onlar da olgu durumlarnn

doruluunu ileri srme imkan verirler. u halde, analize dayal dorulamac yaklam yle bir

ereve izer: Analitik ve sentetik nermeler, dnyay anlamada yaslanacamz temel enstrman olan

18

Frederick Ferre, age., s. 9.19 afak Ural, Pozitivist Felsefe, Remzi Kitabevi, stanbul, 1984, s. 29.20 F. Ferre, Din Dilinin Anlam, s. 12.


16/132

6

dilin, kurallar anlamnda erevesini izen bir ikilidir ve bunlarn dnda sylenebilecek olan herey,

bu ayrm esas alnarak analize tabi tutulabilen, doru ya da yanl denilebilen eylerdir.

Analitik nermelerin anlam hakknda bir karklk veya problem dourduklar sylenemez. Bu

nermeler bilgi verici olmadklarndan bir olgunun var olduu veya var olmadna dair herhangi birbildirimde bulunamazlar. Onlarn, anlam balamnda dilsel iaretler arasndaki ilikinin simgeleri

olarak ilev grdkleri kabul edilir. Fakat ayn ey, sentetik nermeler iin sylenemez. Analitik ve

sentetik nermelerin analitik felsefe balamnda nasl konumlandrldn Ferrein u benzetmesinde

daha iyi grebiliriz: Eer diyor Ferre, Analitik nermeler dilin iskeletini olutursa, bir olgu

durumunu belirten nermeler de dilin bedeni olur.21 Bu benzetmeye gre analitik felsefenin bu iki tr

nermeyi ara-ama ilikisi balamnda ele ald sylenebilir. Ama, bedenin hareket etmesi; ara ise

iskelet ve kas sistemidir. Analitik felsefenin bedeni hareket ettirmeye ve dolaysyla da bir tr

serbestiye koullanm olduu aktr. Ancak, yukarda zikredilen rnek, analitik felsefe hareketini

veciz bir ekilde hlasa etmesine ramen, ona yneltilecek eletirilerin en die dokunur olann da

aka ortaya koyar: Beden, hareket etmesine eder ama, ne iin eder ? Bundan da nemlisi udur:

Kemik ve kaslardan ibaret her varln hareket etme zorunluluu yoktur. Baz canl varlklar hareket

edemez, bazlar ise zgrlk kategorisi dnda hareket eder. yleyse, et ve kemiin manevi bir

ynlendirici motive ihtiyac vardr.

Analitik felsefenin totolojiden ziyade sentetik nermelere ve dolaysyla da olgulara yneldii ve

neredeyse bunu birinci amac olarak ilan ettii sylenebilir.22 Russell, Tractatusa yazd nszde

bunu yle ifade eder: Dilin ilk grevi, olgular kabul veya inkar etmektir. Sentetik nermeler

analitik nermeler gibi doruluk deerlerini kendi ilerinden almazlar. Onlarn dorulanmas veya

yanllanmas dil-d verilere dayanlarak ortaya konabilir.23ayet, kar bir ya biimidir dersem,

bu nerme iin d verilere ihtiya yoktur. O, doruluk deerini, iindeki semantik ve mantk

araclyla kendi iinde tar. Buna karn, Kar yayor nermesi, dorulanabilmesi iin d

dnyadaki ilgili olayn gerekleiyor olmasn art koar. Bu durum belki analitik felsefenin d

dnyay referans alan bir yaklam olarak alglanmasna sebep olabilir. Hemen belirtmek gerekir ki,

analitik felsefe d dnyay esas konusu olarak belirlemez. Aada gstermeye alacamz gibi, o,

olgulardan sz edebilme imkannn dilde bulunduunu iddia eder. Bu iddia da bilindii gibi anlam

teorisi erevesinde geerlilik kazanabilir. Anlam teorisini dilin fonksiyonlarna indirgemek

mmkndr. Dilin-yukarda ifade edildii gibi-, szel uzlamalar dzenlemek ve olgular ifade etmek

21 Frederick Ferre, age., s. 14.22

Atakan Altnrs, Anlam Dorulama ve Edimsellik, Alfa yaynlar, stanbul, 2001, s.22.23 John Wilson, Dil Anlam ve Doruluk, ev. brahim Emirolu, Abdullatif Tzer, Ankara Okulu Yaynlar,Ankara, 2002, s. 82.


17/132

7

gibi iki nemli fonksiyonu vardr. Sentetik nermelerin dorulanma biimi hakknda analitik felsefe

unu syler: Bir cmlenin anlam onun dorulanma yntemidir.24

A.J. Ayer, anlamn net olmayan bir sembol olduunu syler.25 Anlamn mulak bir sembol

olmas, kukusuz, anlam hakknda bir yargnn herhangi bir dorulama biiminin bize bir eysyleyememesinden kaynaklanr. Herhangi bir dilegetiriin veya bir kelimenin (eyin) anlamn

cmleler (dil) araclyla biliriz ve bunun dnda baka bir imkanmz da yoktur. Cmleler yoluyla

anlam bildiimizi sylediimizde, gerekte bir mantksal-edeerlikten bahsetmi oluruz.

Mantksal-edeerlik, anlam istenen, sorulan eyin, anlamca yakn veya benzer cmleler yoluyla

sylenmesidir. Hemen belirtelim ki, mantksal-edeerlik her zaman anlam akla kavuturan bir

ey deildir. yle kavramlar ve yle cmleler vardr ki, bunlar hakknda aklayc sz sylemek ok

gtr.26 Analitik olmayan her nermenin yine de baka cmlelere bavurarak veya direkt olarak

olguya mracaat edip dorulanabilecei, analitik filozoflarn vazgemedii bir iddiadr. Dorulama

ilkesinin forml ksaca udur: Mantksal adan mmkn herhangi bir tecrbe, bize, elimizdeki

cmleyi dier cmlelere tercme etmemizi salayacak olan biimi verir. Tercme ilemi sonucunda

elde edilen cmlelere protokol cmleleri denir ve bu cmleler de artk hibir destek veya dorulama

gerektirmezler. Eldeki bu tremi cmleler, balang cmlesinin sembolikekline de edeer olmu

olur.27 Ancak formln verdiimiz dorulama ilkesinin ksa bir aklamasn vermek faydal olabilir.

Kar yayor denildiinde, bir nerme dile getirilmitir ve biz, bu nermenin dorulamasn yapmak

iin, onunla edeer bir baka nerme kurmak zorundayzdr. Bunun iin pencereden darya bakar ve

ilk nermenin doru veya yanl olduunu gsterecek ikinci (tremi) bir nerme olutururuz: Karn

yadn gryorum veya grmyorum. Bu rnek olduka basittir ve byle bir dorulamay herkes

yapabilir. nk, ilk nermeden ne kastedildii aktr. Durumun her zaman byle olmad, karmak

ilk nermelerle karlaldnda hemen anlalr. Bu trden karmak ilk nermelere bilimsel

disiplinlerin syleminde ska rastlarz. Mesela bir gen mhendisi, genetik mutasyonun; bir fiziki de

mutlak ezamanlln savunulabilir olmaktan ktn sylediinde gerekte ne demek istemektedir?

Dorulamaclk, bu durumda bizi fizikilerin kulland daha alt yntemlere doru ynlendirir. Bu

bilgi artrc ilem, mmkn, aklayc tecrbe terimlerine ulatnda dorulama gereklemi olur.

Bu ise, yukarda zikredilen bir cmlenin anlam onun dorulanma yntemidir. cmlesindeki anlamn

dorulanmas manasna gelir.

Dilin en nemli iki fonksiyonu zikredildikten sonra, bu iki fonksiyonun d nda duran dilsel dile

getirilere de deinmek gerekir. Analitik felsefe dorulama trlerinden hibirine uymayan ifadeleri

24 Frederick Ferre, age., s16.25

A.J.Ayer, Dil Doruluk ve Mantk, ev. Vehbi Hackadirolu, Metis Yaynlar, stanbul, 1998, s. 30.26 A.J. Ayer, age., bkz. Giri blm, ss. 130-151.27 Frederick Ferre, age., s. 17


18/132

8

anlamsz olarak nitelendirir. Mesela u tr bir elime cmlesi dorulamaya veya yanllamaya28

imkan vermedii iin anlamszdr: Pizza kulesi talyadadr ve ayn zamanda stanbuldadr. Doru

veya yanl olmad iin bu tr bir nerme dorulama trlerinin alanna girmez. te yandan, klasik

felsefenin baka trden herhangi bir ifade biimine irca edilemeyen kimi nermeleri de anlams zdr.

Ruh ve Tanr gibi en fazla duygu ve cokuya isnat edilebilen kavramlarn yer ald nermeler,

mmkn bir tecrbeye veya mantksal bir imkana istinat etmezler. nk, analitik bir nerme, aslnda,

bir olgu durumunun, olayn veya nesnenin ne anlama geldiinin bilinmesiyle ak olduundan,

doruluk kriterini kendi iinde tar. Bu bakmdan analitik filozoflara gre, anlamsz bir nerme ile

analitik bir nerme kartrlmamaldr.

Carnap, Hahn ve Neurath, Wissenschaftliche Weltauffassung-der Wiener Kreis (Bilimsel Dnya

Kavray-Viyana evresi) adl manifestolarnda (1921) iki noktay zellikle vurgularlar:

Bilimsel dnya kavraymz esas itibaryla iki tanm (hkm) karakterize eder. lki empirik-pozitivistik

tanmdr: Yalnzca, dorudan verili olana dayal olan deneyim bilgisi vardr. Buna gre, meru bilimin ierii

snrlanarak belirlenir. kincisi, bilimsel dnya kavray belirli bir yntemin tatbik edilmesi araclyla hususi

vasfn kazanr ki, bu da mantksal analizdir. Bilimsel almann gayesi, mantksal analizi tatbik ederek

empirik materyale ulamak ve bu yolla da bilimin birlii amacn ortaya koymaktr.29

Bu manifestoda ne kan hususlar, metafiziin reddi, felsefe kavrayndaki deiiklik ve dilin

mantksal analizidir. Bilimsel dnya alglaynn zikrettii bu iki nokta birbirine skca baldr. Dilin

mantksal analizi yalnzca bilimin birlii dncesine hizmet etmez, bilakis geleneksel felsefi

teorilerin kritik edilmesine de yarar. Bu, Carnapn nl almasnn balnda da aka grlr:

Dilin Mantksal Analizi Yoluyla Metafiziin Almas (berwindung der Metaphysik durch logische

Analyse der Sprache). Carnapn kendisinin de yazd gibi, bu alma, metafiziin geerlilii ve

yetkisi hakknda yeni ve gl bir cevap vererek, metafiziin szde cmlelerinin tamamen anlamsz

olduunu gstermektedir.30

Anlamszlk, bir cmlede iki sebepten bulunabilir: Ya, anlam olan bir kelime bir cmlede

yanllkla bulunuyordur ya da var olan anlaml kelimeler ters bir dizilimle sralanmtr ve bu

durumda da cmlenin anlam olmaz. Carnap anlamsz bir terime rnek olarak lkeyi gsterir. Bu

kelimenin, ak klnana kadar bir anlam vardr. Hangi artlar altnda,X, Ynin ilkesidircmle formu

28 Yanllama (falsifikation), dorulamacln bir tr olarak ilev grr ve K.R. Popperin almalarylane kmtr. Mesela: Platon bir pilot deildir=Platonun bir pilot olduu doru deildir. Baknz: K.R.Popper, Bilimsel Aratrmann Mant, ev: lknur Aka, brahim Turan, Yap Kredi Yaynlar, stanbul,2003, ss. 101.116.

29 R. Carnap, H. Hahn, O. Neurath, Wissenschaftlice Weltauffassung-der Wiener Kreis, Verffentlichungen

des Vereins Mach, 1929, s. 19.30 R. Carnap, berwindung der Metaphysik durch logische Analyse der Sprache, in: Erkenntnis 2, 1931, s.219.


19/132

9

doru olacaktr? Doruluk koullarnu cevaplardan elde edebiliriz: X, Ynin ilkesidircmlesi aa

yukar u anlamlara gelir: Y, Xden kar veya Ynin varl, Xin varlna baldr. Veya Y, Xin

araclyla oluur. Carnap, olumak-ortaya kmak (hervorgehen) fiili zerinde de durur. Ona gre,

oluma bir zamansal ardklk ve iliki koullar anlamna gelmemektedir. Bu anlama gelmediini

allm kullanmndan anlyoruz. Ayrca, bu kelimenin bir lt verebilecek baka bir anlam da

yoktur. Bu kelimenin, empirik bir anlama gelebilecek bir farkll kesinlikle iermediini, aksine

metafizik bir szde anlamnn olduunu syleyebiliriz.31 Carnapa gre, Hi hier (Das Nichts

nichtet) gibi cmleler de anlamszdr. Darda nedir? sorusuna darda bir adamdrcevab verilse,

anlaml birekilde sormaya devam ederiz:Bu, bu adamla nedir? Kim bu soru zerine darda hibir

eydirderse, bu hile bu bu nedir? diye kendisine sorulur. Darda bir adamdrve darda hibir

eydir cmlelerinin her ikisi de esasta mantksal yaplar bakmndan birbirinden farkldr. lk

cmlenin mantksal formu, x (x dardadr ve x bir adamdr) eklindedir ve ikinci cmlenin

mantksal formu da x ( x dardadr) biimindedir.Darda nedir? sorusuna bu formda bir cevap

aldmzda ve ayn ekilde bu xle bu nedir? sorusunu sorduumuzda, burada dzeltilebilir bir x

yoktur. Bu her iki argmantasyon figrnn yardmyla Carnap, btn metafizik ispatlarn anlamsz

olduunu gstermek ister. Realizm ve idealizm arasndaki kavga, d dnyann gereklii ve tekinin

psiik varlnn gereklii Carnapa gre, grnte problemler olarak mantksal analizin yardmyla

maskeleri drlebilir problemlerdir.32

Carnap, analitik felsefenin formel dil kolunu temsil eder. Fakat, onun asl metafizik eletirisi

normal dilin felsefesinde bulunur. Carnap, Hahn, Neurath ve Wittgenstein iin metafizik, gayr meru

geleneksel felsefenin ismidir. Wittgenstein Tractatusun 4.003 numaral cmlesinde unlar syler:

Felsefe hakkndaki ou sorular ve cmleler yanl deil, anlamszdr. Felsefe, dilin mantnn eksik

bir kavrayn ortaya kararak grnte problemleri zme denemesinden oluur.

Felsefenin tek meru vazifesi, aklamak ve analiz etmektir. Yeni hakikatlerin kefi onun

hedeflerinden biri deildir ve onun bilimlerin blnm yntemleriyle uramas dnlemez. Bunun

iin felsefi nermeler yoktur. Felsefe bilimden farkldr ve bir retinin nesnesi deildir, aksine

mantksal analiz araclyla felsefe-d nermeleri ak klmann etkinliidir.33 Wittgensteinin bu

kavray, daha sonraki yazlarnda gelitirilmitir, fakat temel izgileri- metafizik idesinin reddi- ayn

kalmtr. Bu dnce, normal dilin felsefesinin baka temsilcilerinde de -farkl formlarda da olsa-

bulunur. Austin ve Ryle buna rnektir. Byk lde kabul grm olan bu kavray, gereklik

hakkndaki malumat bilimlerin verebildii dncesini ierir. Felsefe, kendisi olarak bilimlerin

31 R.Carnap, age., s. 225.32

R. Carnap, Scheinprobleme in der Philosophie. Nachwort von Gnther Patzig, Frankfurt a. Main,Suhrkamp Verlag, 1966, Berlin, 1928.

33 H.J.Glock, A Wittgenstein Dictionary, Oxford, Blackwell, 1996, s. 294.


20/132

10

yannda, en iyisinden bir bilim teorisi olarak hayatta kalabilir. Onun grevi, dilin yanl

anlalmasndan bizi korumas ve bilimleri en iyi ekilde anlamamz salamas olmaldr.34

Analitik felsefenin gnmzde temelli deiikliklere maruz kalarak tartldn syleyebiliriz. Bu

balamda Quine ve Strawson zikretmek yeterli olacaktr. Quine, Two Dogmas of Empiricism adlalmasnda analitik ve sentetik nermeler arasnda bir ayrm yapar. Bu ayrmla birlikte o, felsefenin

imkanna ynelir. Eer, der Quine, bir cmlenin anlam, kendisinin empirik ieriinden aka

ayrlamyorsa, mantksal analiz mmkn deildir. Quinenin durumu burada udur: Aslnda felsefe var

deildir, olan yalnzca bilimdir. Her ne olursa olsun o, bu durumu bilgi teorisi anlamnda darda

tutarak savunur. Bilgi teorisi ona gre yalnzca anlamdr.35

Strawsonun rol,Bireyler(Individuals) adl kitabnda grlr ve tamamen baka bir balamdadr.

Strawson, Quinee tam zt bir konumda geleneksel felsefeyi rehabilite etmeye ynelir. Strawson,metafizii hurafelerden arndrma (entdaemonisireung) peindedir.36 Strawsonn amac, tanmlayc

bir metafizik (deskriptive metaphysik), yani ak bir ontolojiyi yeniden kurmaktr ki, bu da dilimizin

kavramsal temel kategorilerinde ierilmitir. Gerekten bu denemeyi dil analizi program anlamnda

anlayabilir miyiz? Strawson, dnyann temel yaplarnn teorisini kurmak peinde deildir, aksine o,

dilimizde hangi dnya-gr(Weltsicht)lerin gizli olduunu gstermeye alr. Aristoteles ve Kant

izgilerinin fazlasyla ak olduunu ve bu yzden de bu denemenin geleneksel felsefenin belirli

kavramlarna balanabileceini sylemek imkan dahilindedir.

Bu anlayn bir baka temsilcisi olan K. R. Popper ise, anlam ltn konumaktan ekinmi ve

bunun yerine snrlandrma lt terkibini kullanmtr. Poppere gre, empirik olarak

yanllanabilen cmleler bilimsel cmlelerdir. Bir duruma, olana iaret etmeyen nermeler bilimsel

deildir ve bunlar bu yzden anlamsz deillerdir. Tabii ki, Popperin nerisi daha ok bilgi olarak

bir kazanm anlamna gelir. Elektron veya ktle gibi merkezi bilimsel ifadeler, empirik anlam

ltnn sk bilimsel talepleri iin yeterli deildir. Bu lt, 1940l ve 1950li yllarda adm adm

geri ekilmitir. Bununla birlikte analitik felsefenin felsefeyi yok etmeye ynelik geleneksel oyunca

elinden alnmtr. Elektron ve ktle gibi terimler ak empirik bir ierie sahip deillerse, niinilke veya Tanr gibi kavramlardan bu beklensin? Elektronlar 9, 109.10-28 gram arlndadr

cmlesi bir anlama sahipse, Tanr dnyann yaratcsdr cmlesi neden anlamsz olsun? ayet

oluan bu resim, muhataplarndan zr dilemeye kalkrsa, empirik anlam ltnn bu durumu,

34 Ansgar Beckermann, Grundbegriffe der analytischen Philosophie (In Einleitung), Hrsg. Peter Prechtl ,J.B. Verlag, Stuttgart-Weimar, 2004, s. 3.

35

Bkz: W.V.O.Quine, Two Dogmas of Empiricism, Philosophical Rewiew, 60(1), 1951.36 W.V.O.Quine, Ontological Relativity and Other Essays, New York, Columbia University Press, 1969, s.83.


21/132

11

geleneksel felsefenin terminolojisinin analitik felsefeye geri dnebilecei bir gediin bulunduu

anlamna gelir.37

Geleneksel analitik felsefe, Quine ve Strawsonn bu iki eseriyle bir geri dn yaar. Felsefe tarihi

boyunca pek ok kez grnte problemler ortaya km ve bunlar zamanla inandrclnkaybetmitir. Bu trden tartmalarn daha Rnesans devrinde var olduklar ve bugne kadar da

varlklarn srdrdkleri sylenebilir. Ama bu tr problemlerin tartlmasnda da felsefe epey mesafe

katetmitir. R. Carnapla birlikte felsefenin dahili ve harici problemleri ele al nmaya balanmtr.

Carnapn kavraynda saylar var mdr? veya maddi eyler var mdr? gibi sorular bir anlam

iermezler. Ona gre, say veya maddi eylerle ilgili eyleri ieren ve dnyay tarif ve aklamaya

yarayacak bir dili belirleyip belirleyemeyeceimiz hususu bu sorularda ortaya kar. Byle bir dili

belirleyebilirsek, o zaman, 8 says 3e blnebilir mi? veya ok sayda sonsuz asal say var mdr?

gibi sorular bu dil ierisinde doru veya yanl olarak bir anlam kazanr. Bu tr sorular dahili

sorulardr ve kendilerine ynelik cevaplar da evet veya hayr eklinde belirlerler. Dnyay tarif ve

aklama iin kullanacamz dili nasl belirleyebileceimizle ilgili sorular da harici sorulardr.

Quinenin yukarda zikrettiimiz Empirizmin ki Dogmas adl kitab, dahili sorularn yalnzca

pragmatik olarak cevaplanp cevaplanamayacan tartr.

Deneyimle ilgili teorilerimizi gzden geirirsek, bunlarn her zaman, cmlelerin bir dizisiyle

birlikte bulunan deneyimler olduunu ve hibir zaman tek bir cmleyle bitiik olmadn grrz.

Ayrca bu deneyimleryle bir soruya da ak durumdadr: Bu cmlelerin hangisi yanltr? Bu soruya

pragmatik bir dn temelinde yant verebiliriz. Eer byleyse, acaba Quineye gre, dahili ve harici

sorular arasnda temel bir farkllk var mdr? Hangi dil sistemini seeceimize dair soru, Quinee

gre, normal bilimsel metodlara gre cevaplayabileceimiz bilimsel bir sorudur. Aklama gcne

sahip bir teorinin bir dilde formle edildii anlalrsa, saylarn var olup olmad, bu talep iin iyi bir

tartma olur ve bu ortaya karsa, saylar gerekten bu dilde ierilmi olur. Quine burada aka bu

durumu savunur. Ona gre, saylarn olup olmad gibi ontolojik sorular, bilimsel olarak

cevaplanabilir. Bu durum analitik felsefenin geliimi asndan, ontolojik sorularn nasl rehabilite

edildiini gstermesi bakmndan nem arz eder.

Dil felsefesinde realistik ve niyetselci semantikler de tartlmtr. Bu balamda Wittgensteinin,

(dili) kullanm teorisi de tek alternatif deildir. En artc olan da normatif etike geri dntr. Yllar

sonra, etike dair dnceler meta-etikle snrlanmtr, ta ki John Rawlsn eseriA Theory of Juctice ye

kadar. Rawlsn bu eseri, hrriyet ve adalet hakknda konumay yeniden mmkn klarak, domam

olanlarla, bunlarn llerle ilikisi hakknda konuma imkann da ortaya koymutur. Btn bu

gelimelere dayanarak artk unu tespit edebiliriz: Metafiziin dilin mantksal analizi araclyla

37 Ansgar Beckermann, Grundbergriffe der analytischen Philosophie, s. 4


22/132

12

ortadan kaldrlmas projesi muazzam bir ekilde boa kmtr.38 Hlasa edecek olursak; Analitik

felsefe u temel tezi ne srmtr:

1. Felsefenin amac, felsefenin (metafizik) dil analizi yoluyla almasdr.

2. Felsefenin yegane (meru) vazifesi, dilin analizidir (Gnlk veya bilimsel dil).3. Felsefenin kulland tek metod, dil analizi metodudur.

1975ten beri bu tezleri benimseyen kimse kalmamtr diyebiliriz. Dier bir deyile, analitik

felsefe Yirminci Yzyln ilk yarsnda anlald ekliyle artk gemite kalmtr ve geleneksel

analitik felsefe sessizce batp gitmitir denilebilir. Bugn analitik felsefe, felsefe tarihi iinde gemite

kalm bir ura alan olarak klasik felsefeye eklemlenmi durumdadr. Fakat onun ortaya koyduu

dnme biimi, analitik felsefe tarafndan metafizik olarak adlandrlan felsefeye byk katklar

yapmtr. En az iki bin yldr sorulan sorular bugn de farkl diren noktalarna sahip olmamzaramen- sorulmaktadr. Ansgar Beckermann bu sorular byk ve kk sorular olarak ayrr ve

ylece sralar:

Byk sorular;

1. Tanr var mdr?

2. D dnyann varlnpheye mahal brakmadan ispat edebilir miyiz?

3. Dilsel ifadelerin anlam neyin iinde oluur?

4. Beden ve ruh birbirleriyle hangi ilikiyle bir arada dururlar?

5. Hrriyet belirlenmilikle telif edilebilir mi ?

6. Ahlaki normlar rasyonel olarak kurulabilir mi?

7. Adil bir toplum nedir?

8. Gzel ne ie yarar?

Kk sorular;

1. aretleri (gstergeleri) baka dilsel ifadelerden nasl ayrabiliriz?

2. zel isimler niteleyiciyi devinimsizletirir mi?

3. Duygular bilisel bileiklere sahip midir?

4. Algda hangi anlam verileri rol oynar?

5. Renkler gerek midir?

6. Bilgi teorisinde dsalclk iin ne denebilir?

7. Embriyonlardan, insan haklarnn tam bir korumas hususunda faydalanabilir miyiz?

38 Ansgar Beckermann, age., s. 6.


23/132

13

8. Duyumlar temsili durumlar olarak anlalabilir mi?39

Analitik filozoflar yukardaki sorular en az analitik olmayan filozoflar kadar zamandan bamsz

hususi sorular olarak anlamlardr. Onlara gre, bu sorulara verilecek cevaplar, belirli bir kltr,

zaman veya herhangi bir felsefi sisteme gre deiir deildir. nk felsefenin metodu rasyonel birsoruturmadr. Analitik felsefenin tarihini ksaca anlattktan sonra, bu akmn dil felsefesi ile olan

ilikisine de ksaca deinmek gerekir.

1.1. DL FELSEFES VE ANALTK FELSEFE

Bu balk altnda, analitik felsefe ile dil felsefesinin birbirleriyle ilikilerini ele alacaz. Dil

felsefesi, felsefenin bir daldr. Bu felsefe disiplininin ele ald sorunlar; anlam (Sinn), gnderge

(Bedeutung),40 belirli betimlemeler, dnme-dil ilikisi v.b.dir.41 Dil felsefesini linguistik ile

kartrmamak gerekir. Linguistik felsefe analitik felsefeyle ksmen kesimesine ramen, esas

itibaryla bunlar birbirinden farkldr. Mantk pozitivizm de analitik felsefenin bir evresini oluturur.

Bu yaklamlarn ortak paydasnn dil olmas, bunlarn dil felsefesinin problem alanlar ierisinde yer

ald anlamna gelmez. Mantk pozitivizm, dil sorunlarna duyarl bir felsefe akm olmakla birlikte,

mantk, matematik ve fiziin felsefi temellerine de ilgi duyar. Bu bakmdan o, sadece bir dil felsefesi

olarak deerlendirilmemelidir.42

Linguistik felsefe, Anglosakson felsefesinin Yirminci Yzyldaki ana akmdr. Bu akmn farkl

kollar vardr. Kavram analizi kolu Moore ile balarken, formalist kol, Frege, Russel, erken dnem

Wittgenstein ve Carnapa balanr. Dil analizi kolu, Ryle ve Austini de iine alr. Bu ana akmn her

dal, kavramlar analiz etmede hangi dilsel operasyonlarn lzumlu olduunu belirlemek amacyla

younlaarak zellemitir. Semantik ve psikolojik kavramlarn yannda, iletiim, anlam, isim,

iddia, referans, kural, konuma edimi, anlamda gibi kavramlarn da analiz edilmesi gerekir.

Bu anlamda en ok tannm teorisyenlerunlardr: Austin, Grice, Strawson ve Searle. Dil felsefesi

disiplini Fregenin sistematik bir anlam teorisi gelitirmek iin yapt almalarla ivme kazanan bir

disiplindir. Fregenin al

mas

esasta, dncenin ve iletiimin bir arac

olarak dilin etkisiniaklamay amalar. Bu hususta r aanlar, Frege, Russel ve erken dnemiyle Wittgensteindir.

Daha sonraki gelimeler, ge dnem Wittgenstein, Quine, Dummet, Davidson, Kripke ve Putnama

balanabilir. Bu teorisyenlere gre, dil felsefesi, felsefenin geri kalan iin metodolojik bir yardmc

disiplin deil, temel bir disiplindir. Yirminci Yzyl Kta Felsefesinde u ana eilimler zikredilebilir:

39 Ansgar Beckermann, age., s. 9.40 Bu kavramlarn Trke karlklar hakknda bir tartma iin bkz. Hilmi Yavuz, Felsefe Yazlar, Boyut

Kitaplar, stanbul,2002, s. 116.41 Atakan Altnrs, Dil Felsefesine Giri, nklap Kitabevi, stanbul, 2003, s. 46.42 Atakan Altnrs, age., s. 47.


24/132

14

1. Dili deneyime ynelik bir ge olarak dikkate alan klasik fenomenoloji. (Husserl, Ingarden,

Scheler, Hartmann.)

2. Btn anlamalarn ve deneyimlerin dilin tarihselliine bal olduunu vurgulayan felsefi

hermeneutik. ( Heidegger, Gadamer, Lipps, Ricoeur.)

3. 1960l ve 1970li yllarda gelitirilen, akn dil pragmatii (Apel) veya evrensel pragmatik

(Habermas) gibi denemeler. Bu grler, dilin sentaktik ve semantik fonksiyonlarnn temel olduuna

dair pragmatik boyuta vurgu yapar.

4. Yapsalclk (strukturalizm). Yapsalcln ncleri Saussure, Hjelmslev, Jakobson ve Lacan

iken, Postyapsalc tartmalarda ne kan isim ise Derridadr.43

Dil felsefesinin ve onun iinde yer alan semantiin temel bir kavram olan anlam (Sinn)a ,

Wittgenstein da Tractatusta arlkl bir yer vermitir. nk ona gre anlamn, dilsel ilikileri ak

klmada merkezi bir yeri vardr. Wittgenstein anlam hususunda yle bir ayrm yapar: Sinn ve

Bedeutung. Geri bu ayrm, daha nce Frege tarafndan kullanlmtr, ama Wittgenstein balamnda

bu iki kavram farkl anlamlara gelir. Sinn (anlam), Tractatusta cmlenin anlam olarak tespit edilir.

nk cmle, olaylarn resmidir ve bu bakmdan olaylarda bir anlam bulunmaz. Tractatusta o, bu

balamda unlar syler: Tmcenin olgulardan bamsz bir anlam olduuna dikkat edilmezse,

kolaylkla, doru ve yanln im ile imlenen arasnda eit geerlikte ilikiler olduu sanlabilir.44 Bu

cmleden de anlyoruz ki, Sinn kavram olgularn dnda durarak onlara doruluk ya da yanllk

veren bireydir. Buna mukabil Bedeutung cmledeki adn anlamn karlar. Alman dilinde Hayatn

anlam dediimizde Sinn kavramn, kelimenin anlam dediimizde de Bedeutung kavramn

kullanm oluruz. Wittgenstein bu ayrm, dnyann iinde bulunan eylerin rastlantsal olduunu

dnd iin yapar. Tractatusta bu durum yle anlatlr: Dnyann anlam, dnda yatsa gerek.

Dnyann iinde herey naslsa yledir, herey nasl olup-bitiyorsa yle olup-biter; i i n d e hibir

deer yoktur-olsayd bile, hibir deer tamazd. Deer tayan bir deer varsa, btn olup-bitmenin,

yle-olman

n d

nda yatsa gerek. nk btn olup-bitme, yle-olma rastlant

sald

r. Onu rastlant

sal-olmayan klan, dnyann i i n d e yatamaz, nk yle olsayd, bu da yeniden rastlantsal olurdu. Bu,

dnyann dnda yatsa gerek.45 Wittgenstein, Sinn-Bedeutung ayrmn bir bakma dnyann

anlamn, dnya iinde husule gelen olaylardan ve dolaysyla rastlantsallktan kurtarmak iin

yapmtr. Bu ayrm bizi Tractatusun dier temel ayrmlarndan biri olan sylemek-gstermek

ayrmna da gtrr. Dnyann anlam dnyann dnda yatyorsa ve bu da Bedeutung anlamnda

43 Johannes Hirschberger, Lexikon der Symbole, Sprachphilosophie, 1 Digitale Bibliothek, Band:3,

Geschichte der Philosophie, Verlag Droemer Knaurs, 1998, s. 568.44 TLP, 4.061.45 TLP, 6.41.


25/132

15

deilse, biz bunu ancak gsterebiliriz. Bu noktadan hareket ederek Tractatusun tmn ortaya

karmak imkan dahilindedir. Mesela anlam dnyann iinde yer almyorsa, etik te dnyann iinde yer

almyordur. Nitekim Wittgenstein, bu yzden etikte hibir tmce bulunamaz46 der. nk dnyann

iinde deer yoktur. Sinn-Bedeutung ayrm bunun yannda Tractatustaki aknlk dncesinin ve

mistiklie yol aan kavramlarn da hazrlaycs gibi grnmektedir.

Anlam teorileri, anlam kavramyla dier semantik kavramlar -gereklik, referans, (dilsel) anlama,

iletiim, dil kural v.b.- arasndaki ilikileri aratrr. Analitik felsefede anlam kavram tam bir anlam

teorisinin, doal dil iin grnen ekliyle, yani bir soru-sorun ilikisiyle tartlr. Ana dnce bunun

yannda udur: Byle bir anlam teorisi, dilsel ifadeleri anlamann teorisidir ve bu da dili kullanan

araclyla olmak zorundadr. Fregenin kanaati, bir cmlenin anlamnn kendi doruluk koullar

araclyla belirlendii eklindedir. Bir kii bir cmlenin anlamn anladnda, ayet onun koullarn

tanyorsa, cmle doru olmu olur. Davidson ve ona yakn dnrler (hereyden nce J. Mc Dowell)

doal dillerin tam bir anlam teorisi iin u program ortaya koyarlar:

1. Anlam teorisinin vazifesi, her cmle iin, doal bir dil iinde formunun bir cmlesinin

doru olduunu, ayet yalnzca(ise) doru olduunu zmektir. Byle bir teori Davidsona gre,

bir kii ayet bu teoriyi tanyorsa, ilgili doal dil hakknda bir konumaya sahiptir.

2. Anlam teorisi ilikilerinde, gereklik kavramn yakn anlamlaryla aklamaya gerek yoktur.

Tarskinin gereklik tanm araclyla ( edeerlik-aquivalenzthese) bu, yeterli lde tanmlanrgrnr ve her cmlesine gre geerlidir: cmlesi yalnzca p> olduunda dorudur.

3. kili birleme prensibi (Bivalenzprinzip)nin btn cmleler iin geerli olduunu, yani her

cmlenin doru ya da yanl olduunu gstermek cihetine gidilir.47

M. Dummet, Davidsonun yeterlilik tezinin (hinlaenglichkeitsthese) inasnda bozukluk olduunu

syler. Dummete gre, bir anlam teorisi yalnzca formle edilmemelidir, bir kullanc dili biliyorsa

onu kullanr da. Anlam teorisi ayrca unu da aklamaldr: Byle bir bilmenin, yani dil kavraynn

neyin iinde olutuunu bilmenin anlam nedir ? Anlam teorisi bu durumda, pratik dil becerisine bir

kiinin nasl olup da sahip olabildiine cevap verebilmelidir. Bir cmlenin doruluk koullar, u

cmlede olduu gibi kendisinden bilinir: zmir bir liman ehridir. Bu durumda gereklik kavram

edeerlik tezi araclyla yaratc olarak nitelendirilemez. ayet zmir byle ise, zmirin bir liman

ehri olduu dorudur. Fakat, anlam teorisyenleri iin yaplmas gereken bir vazife hala durmaktadr:,

zmirin gerekten bir liman ehri olduunu hangi koullar altnda biliriz? Dummete gre, edeerlik

46 TLP, 6.42.47 Johannes Hirschberger, age., s. 569.


26/132

16

tezi, iddia edilebilir bir gereklik teorisine balanmaldr. Dili kullanan bir kii yalnzca anlaml

iddialarda bulunabilir, zmirin bir liman ehri olduunu nk orada Trke rendiini ve baka

ltlere sahip olduunu ve bunlar yardmyla karara varabileceini- iddias yanl veya doru da olsa-

bunu yapabileceini ne srebilir. Fakat, gereklik bu tarzda iddia edilebilirlik olarak anlalrsa, her

cmlenin doru veya yanl olduu kendiliinden anlalabilir deildir. Bu, ikili birleme prensibi ve

anlam teorisi realizminde de byledir. Anlam teorisinin anti-realistik meydan okumas, ikili birleme

prensibinin genel geerliini sorgulamay amalar ve bunun karar verilemez cmleler rts altnda

srdrlmesi olduka gtr. Mesela, Btn kargalar siyahtr, renci G. Princip Avusturya

Aridkn ldrmeseydi, 1914te sava balamazd veya ok sayda sonsuz asal say vardr

gibi.48

Buraya kadar dil felsefesinin problem alanlaryla uraan analitik felsefenin dil sorunlarna

yaklamn ele almaya altk. Analitik felsefenin dil sorunlaryla uramas hi kukusuz anlam

sorununu zmeye yneliktir. Yukarda aklamaya altmz Sinn-Bedeutung ayrm Fregenin

ilk dnem almalarnda en nemli sorun olarak ortaya kar. Ne var ki, Frege daha sonraki

almalarnda anlam sorununu daha ok Bedeutungu esas alarak zmeye al r.49 Bu durum,

Wittgensteinn da belirttii gibi dnyay rastlantsalla terketmek anlamna gelir. Rastlantsalln

dnyann iinde bulunmas gerekten de baz kavramlarn bu yaklamla aklanamamas demektir.

2. WTTGENSTENIN FELSEF GELM VE TRACTATUSUN OLUUMU

Ludwig Josef Johann Wittgenstein, 26 Nisan 1889da Viyanada dnyaya gelir. Babas

Avusturyann en zenginlerinden biri olan elik tccar Karl Wittgensteindir. Ludwig Wittgenstein,

entelektel ilgileri st dzeyde olan bir aile ortamnda yetiir. Wittgensteinin annesi ve kardeleri

sanata ve zellikle de mzie merakldrlar. Wittgensteinin kendisinden byk olan erkek kardeleri

ciddi birekilde mzie ve sanata ilgi duyan hassas yaplarnn yannda izofrenik yaplar sebebiyle

de intihara eilimlidirler. ntihar eilimi geri sadece Wittgensteinlere hasr edilebilecek bir ey

deildir.Fin de Sieclenin (Yzyln Sonu) Viyanas intihar eiliminin baat olduu birehirdir ve bu

eilimin sebebini Otto WeiningerGeschlecht und Character(Cinsiyet ve Karakter) adl eserinde ok

gzel birekilde anlatr. Weiningere gre, devir, gayr adil, acemice ve aptalca grlerin cirit att

bir devirdir. Hayat teknie boulmu, byk sanat ve filozoflar yetimez olmu, orijinallik bu

48 Johannes Hirschberger, age., s. 570. Geni bilgi iin baknz: R. Carnap, Logische Syntax der Sprache.,Band 8: Schriften zur Wissenschaftlichen Weltauffassung.Verlag von Julius Springer, Wien, 1934 ; H.

Putnam, Die Bedeutung von Bedeutung Klostermann Verlag, 2004. W.V.O.Quine, Wort und Gegenstand,Reclam Verlag, Dietzingen, 1980.

49 Atakan Altnrs, Dil Felsefesine Giri, s. 49.


27/132

17

yzden ahmaka giriimlerde aranr hale gelmitir.50 Bunun yannda, Wittgensteinin yetimi olduu

kltrel ortam, bir ok byk dnce adamnn yetimesine de zemin hazrlamtr. Bu zemin, Kurt

Gdelin ifadesiyle birok farkl dinsel kltrel anlayn barnd olduka hareketli bir kltrel taban

oluturur. Wittgensteinin de yetimi olduu dnsel-kltrel ortam olduka hareketlidir. Bu

corafyadan dnce tarihinin ynne etki edecek byk dnce adamlar kmtr. Kendisi de bu

ortamda yetimi olan Kurt Gdel bu hususta yle der: Blgenin byk tinsel gelenei Jakob

Bhmenin (1575-1624) mistisizminden, bilim felsefesinin analitik dalnn kurucusu Ernst Machn

(1838-1916) keskin fiziksel ve felsefi analizlerine kadar yaylmt. Benzerekilde Kabalac mistisizm

gelenei modern yansmalarn hem Franz Kafkann (1883-1916) gerekstc edebiyatnda hem de

Gustav Meyrinkin (1868-1932) Golem-bir Yahudi efsanesindeki hayat verilen yapma-insan-

tasvirinde buluyordu.51 Wittgensteini neredeyse hayat boyunca megul eden intihar dncesi, bu

ortamdan beslense de onun intihar dncesini dier intiharlardan ve intihar trlerinden ayrt

edebileceimiz bir vasf vardr: Ahlakilik. Wittgenstein, sahip olduu birikimin ve yetenein gereini

yapamad bir durumda intihar etmenin daha uygun olacn dnr. Russellla tanmas ve ona

yeteneini kabul ettirmesi, intihar dncesinin ondan uzaklamasn salamtr. Ray Monk,

Wittgensteinin Russelll yllarn Russelln ifadelerinden yola karak ok ciddi bir kazanm olarak

nitelendirir.52 Bu kazanm, hereyden nce felsefenin bir kazanm olarak anlamak gerekir. Russell,

Principia Mathematicada zmsz brakt tipler teorisi problemini tabir caizse arad nitelikli

adam olan Wittgensteina brakr.53 Tractatus bu bakmdan Russellin dncelerinin bir devam

olarak da anlalabilir.

Tractatusun ilk basks 1921de Oswaldda Annalen der Naturphilosophiede gerekleir. 1922

Ylnda Rowohlt Yaynlar arasndan kan ikinci basknn evirisini F. Ramsey yapar ve Russell da

bu baskya bir nsz yazar. Bir yl sonra Wittgenstein Trattenbach, Hassbach, Puchberg ve

Otterthalde retmendir. M. Schlick 1924de Reidemeister ve Hahn zerinden Wittgensteinin

Tractatusundan haberdar olur ve Wittgensteinle 1926da Otterthalde bulumay dener. Buna ramen

Schlickin Wittgensteinle bulumas, Wittgensteinn, kardei Margarethe Stonborough iin yapmay

dnd Kundmanngasse 19daki ev iin Viyanay ziyaret ettiinde gerekleir. Schlick

Wittgenstein ok heyecanl bulur ve onu Viyana evresinin toplantlarna davet eder. Fakat daha

sonra Schlick, Carnap ve Waismannla birlikte Wittgensteinla daha ok grmeyi ieren bir alma

plan dzenler. Waismann ve Carnap Schlicki Wittgensteinla eletirel bir diyaloga girmemesi

ynnde uyarrlar. Schlick bu bakmdan Wittgenstein talihsiz bir ekilde anar. Wittgenstein ve

50 Otto Weininger, Geschlecht und Character, ss.329-330. Aktaran; Ray Monk, Dahinin Grevi, ev. BernaKler-Tlin Er, Kabalc Yaynevi, stanbul, 2003, ss. 48-49.

51

John L.Casti, Werner de Pauli, Gdel, ev. Ergn Aka, Kabalc Yaynevi, stanbul, 2004, s. 15.52 Bkz. Ray Monk, Dahinin Grevi, Russellin mezi adl nc blm, ss. 70-105.53 Ray Monk, Dahinin Grevi, ss. 116-117.


28/132

18

evreden kaynaklanan sebeplerle grmeler kesintiye urar ve Wittgenstein da 1929da evreyle

ilikisini tamamen keser.

Wittgensteinn Tractatusu nemli tez ierir:

1. Felsefenin hakiki vazifesi dil analizi ve dil eletirisidir.54 Bu analitik felsefenin dil analizi olarak

dnmdr ve hereyden nce Wittgensteinn ilk byk katksdr. Bu trden katklar biz, daha

nceden yaplm baz almalarda da bulabiliriz. Adolf Sthr, Wittgensteinn haberdar olduu Fritz

Mauthner (1849-1923) ve kavram analiziyle uraan G.E. Moore bu bakmdan ncler olarak

nitelendirilebilir.

2. Felsefe bilim deildir, aksine dili ak klan bir etkinliktir.55 Bu tez, ilk Viyana evresiyle

Wittgenstein arasnda ilk atlan olumasna sebep olur; Schlick ve Waismann bu tezi kabul ederken,

Carnap ve Neurath (Russell gibi) reddederler. Bu tezi, Tractatusun dilseltekbencilik

(sprachsolipsistisch) tezi ile bititirebiliriz.56 Bu tez, dil iinde dile dair konuamayacamz, dilin

dnyann snrlarn izdiini, yani dil aklnn gerekte felsefi cmlelerde olmadn, aksine

yaplagelen bir i zerinde etkin olduunu ortaya koyar.

3. Mantksal olarak doru olan cmlelerle sentetik olarak doru olan cmlelerin fark nedir? Bu

fark biz onlarn mantksal formunun doruluunda buluruz. Bu noktada Tractatusun ikinci byk

katksyla karlarz: Carnap, bu mantksal formu Wittgensteinin Mantksal Yap olarak

kullandn ve kendisinin de ondan rendiini belirtir. Form dncesi, Bolzanonun deiim

lt (variationskriterium) kavramyla daha nceden var olan bir eydir. Bu anlamda Frege ve

Russell bu arka plana bir geri dn yapmlardr.57

Tractatusun her eyden nce estetik bir tasarm olduu sylenebilir. Tractatus metaforlarn

mantksal hatlarn belirler. nk, baz kavramlar pek ak olmayabilir, bir ok tez de ok anlaml,

kapal veya kendi iinde eliik olabilmektedir. Wittgensteinn Tractatusun nsznde aklad

gibi, felsefi problemlerin zlm olmas az ey deildir ve bunlar ona gre tartlamaz kesinliktedir.

Wittgenstein, doru zmlerin basit olmas ve en azndan basit cmlelerden olumas gerektiinden

emindir.

Tractatus yedi ana cmleden oluur. Bunlar;

54 TLP, 4.0031.55 TLP, 4.112.56

Gerhard Schurz, Geschichte des Positivismus und Neopositivismus im sterreich des 19. und 20.Jahrhunderts, s. 36, http://www. thphil.phil-fak.uni-duesseldorf.de / index.php / article / archive / 14

57 Gerhard Schurz, age., s. 37.


29/132

19

1. Dnya, durum olan hereydir.

2. Durum olan ey, olgu, ey-durumlarnn var olmasdr.

3. Olgular

n mant

ksal resmi dncedir.

4. Dnce anlaml nermedir.

5. Cmle temel-cmlelerin bir doruluk ilevidir. (Temel-cmlecik kendi kendisinin bir doruluk

ilevidir.)

6. Doruluk ilevinin genel biimi udur: [PN ()]. Bu, nermenin genel biimidir.

7. Ne hakknda konuulamyorsa, o hususta susmal.58

Tractatus drdnc cmleye kadar Frege ve Russelln etkilerini tar ve dilsel dnm bu

cmleyle baarlmtr. Beinci cmlede Russelln genileme tezi (extensionalitaetthese) grnr ve

altnc cmlede anlalmas olduka zor olan mantksal form dncesi en st noktasna ular.

Wittgenstein burada 1913den beri bilinen, btn mantksal dilegetirilerin geri dndrlebilirliini ve

bunun yannda ok deerli ne ve ne de N:N (P1, , Pn) temel ayrm fonksiyonunu kullanr.59

Tractatusun birinci blmnde bir realizm erevesi izilir. Bu ereve, dnyann olgu

balamlar

ndan olutuunu ve mant

ksal bir uzayda dzenlenmi olan birbirine tutturulmueylerdenolutuunu ileri srer. Bu da, dil ve dnyann ilikisinin resim teorisini dourur. Cmleler dnyann

mantksal resimleridir ve eyler resimde, resmin elerine karlk gelirler. Doru bir cmlede

cmlenin geleri birbirleriyle, resmin elerinin ilikisine benzer bir ilikide bulunurlar.

Tractatusun nominalistik veya realistik universaller balamnda yorumlanp yorumlanamayaca

ak bir belirsizlik olarak problem oluturur. Tractatusun 2.0271 numaral cmlesinde Wittgenstein

nesnelerin karlkl biimlenmesinin olgu balamn kurduunu syler. a, b ye R iliksiyle baldr

eklindeki belli bir cmleden yola karak, Wittgensteinin eyleri, tekil a ve b ile mi veya R

ilikisiyle ele alarak m hesaplad sorulabilir. Tracatusun 3.14 ve 4.22 numaral cmleleri

niversaller realizmine, 3.1432, 3.202 ve 4.1211 cmleleri de nominalizme yakn durur. Wittgenstein

de universaller realizmine byle bir yaknlnn olduunu ifade eder.60 Fakat, Wittgensteinin

Russellin nominalizminden etkilendii de dnlebilir. Gze arpan bir itiraz, Viyana evresinin

58 Ludwig Wittgenstein,TLP,7., ev. .N. Soykan, Felsefe ve Dil iinde.59 Gerhard Schurz, Geschichte des Positivismus und Neopositivismus im sterreich des 19. und 20.

Jahrhunderts, agy.60 P.M.S. Hacker, Wittgenstein im Kontext der analytischen Philosophie, Suhrkamp Verlag,Frankfurt, 1997,s. 67.


30/132

20

derin bir ekilde zerinde alt ve Wittgensteinn karakterize ettii, mantksal doruluklardan

gelir. Buradaki iddia, mantksal doruluun, formun konusu olduudur ve Wittgensteinn Russelldan

ald genileme tezi (extensionalitaetthese)yle ilikilidir. Bu teze gre, bir cmlenin doruluk deeri,

kendi temel cmlesini determine eder. (Bu husus altnc cmleyle ilikilidir.) Bu yzden cmleler,

mantksal bakmdan doru (yani temel cmlelerinin doruluk deerinden bamsz olarak doru), ve

bu ayn forma sahip olmak bakmndan bir temel cmleden bir bakasnn karsanamayaca61, temel

olgu balamlarnn birbirinden bamsz olduu bir durumda olmak zorundadr. Dier taraftan

Wittgenstein, teorisinde, dahili nitelikler, daha dorusu tam kar ilikiler anlamnda, gr alanndaki

bir lekenin niteliinin mantksal olarak zorunlu birey olduunu ve bunun da bir renk olduunu (renge

sahip olduunu) ileri srer.62 Gr alanndaki krmz bir lekenin ayn zamanda (her yerde) mavi

olamayaca mantksal olarak dorudur.63

Temel cmlelerin birbirinden mantksal olarak bamsz olduu (mesela bu krmzdr ve bu

yeildir gibi) yalnzca mantksal semboller anlamnda deil, aksine mantksal olmayan sembollerin

spesifik ieriiyle ilgili birka temel cmle vardr. (Krmz, Mavi gibi) Bolzano bu ayrm

gerekten grmt ve biz Bolzanoyla byle cmleleri mantk d-analitik cmleler olarak

adlandrma imkanna kavutuk. Wittgenstein, Schlick ve Carnap bu ayrm srekli olarak reddetmitir.

Wittgenstein bu talebi mantksal bir gramere gre dzenler.64 Daha sonra Wittgenstein, Viyana

evresi gibi biimsel-yapay bir dil dnmediini, aksine doal dilde tam olarak hazr bulunan hakiki

mant dndn ileri srmtr.65 Carnap tarz dil formlarnn pluralizmi tartlabilir deildir.

Wittgensteinn kabul ettii evrensel dil mantksal atomculuu ierir. Evrensel dilde en son atomik

cmlenin var olduu gibi, dnyada da en son atomik olgu olmaldr. Bu Russelldan gelen atomizm

Viyana evresinde tartlm ve ksa srede dar atlmtr. Dille, dile dair konuma imkannn

olmad, mantksal formu gstermek iin cmlenin kullanlamayaca66 ve dahili niteliklerin

oluumu cmleler araclyla dile getirilemez eklindeki grlerin67 hlasa ettii zorluk,

Wittgensteinn nl dil solipsizmi tezi ile bir bakma alr. Wittgenstein dilimin snrlar dnyamn

snrlardr der. Bu nokta, onun gsterme (zeigen) ve susma (schweigen) eklinde tebarz eden

mistik tavryla sk birekilde ilikilidir. Wittgensteinn gstermesi hereyden nce etiki amalar

ki, o konuulamazdr. Ve dnyann anlam da byledir. Wittgenstein Beni bamsz bir birlik

olarak kabul ettiinde Mach ve Viyana evresinden uzaklar. Fakat, bununla birlikte geni bir z-

aykrlka dar olur. Eer onun iddia ettii gibiyse, objektif olarak tespit edilmesi gereken dnyann

61 TLP, 5.134.62 TLP, 2.013.63 TLP, 6.3751.64 TLP, 3.323.65 Rudolf Carnap, Mein Weg in die Philosophie, Reclam Verlag, Stuttgart, 1963, s. 45 ve P.M.S. Hacker,

Wittgenste

Documents

L Witt Gen Stein in Tractatus Undaki Mistik Icermeler Mystical Implications in Witt Gen Stein s Tractatus(1)