£Âfi‰ˆÚÔ˜ B. KÔ˘ÙÛfi˜°ÂˆfiÓÔ˜ MSc, PhD

ñ BÔÙ·ÓÈ΋ T·ÍÈÓfiÌËÛËñ OÈÎÔÏÔÁ›·ñ K·ÏÏÈÂÚÁËÙÈΤ˜ O‰ËÁ›Â˜ñ XÚ‹ÛÂȘ

£E™™A§ONIKH 2006

AÓ·ÊÔÚ¿ ÛÙË BÈÔÏÔÁÈ΋ Î·È BÈÔ‰˘Ó·ÌÈ΋ °ÂˆÚÁ›·

C Y M B C Y M B

C Y M B C Y M B1

∞. ∆ÚfiÔÈ ÔÏÏ·Ï·ÛÈ·ÛÌÔ‡ – ∂ÙÔÈÌ·Û›· ÔÏÏ·Ï·ÛÈ·ÛÙÈÎÔ‡˘ÏÈÎÔ‡ Aڈ̷ÙÈÎÒÓ Î·È º·Ú̷΢ÙÈÎÒÓ º˘ÙÒÓ

µ. ¶ÚÔÂÙÔÈÌ·Û›· ÙÔ˘ ·ÁÚÔ‡ ÁÈ· ÂÁηٿÛÙ·ÛË Î·ÏÏȤÚÁÂÈ·˜ Aڈ̷ÙÈÎÒÓ Î·È º·Ú̷΢ÙÈÎÒÓ º˘ÙÒÓ

°. ∂ÁηٿÛÙ·ÛË Î·È ÊÚÔÓÙ›‰Â˜ ηÏÏȤÚÁÂÈ·˜ Aڈ̷ÙÈÎÒÓÎ·È º·Ú̷΢ÙÈÎÒÓ º˘ÙÒÓ

¢. ™˘ÁÎÔÌȉ‹ ÙˆÓ Aڈ̷ÙÈÎÒÓ Î·È º·Ú̷΢ÙÈÎÒÓ º˘ÙÒÓ

∂. ∂Ê·ÚÌÔÁ‹ Ù˘ ‚ÈÔÏÔÁÈ΋˜ ÁˆÚÁ›·˜ ÛÙ· Aڈ̷ÙÈÎ¿Î·È º·Ú̷΢ÙÈο º˘Ù¿

™∆. µÈÔ‰˘Ó·ÌÈ΋ ÁˆÚÁ›·

EÈÛ·ÁˆÁ‹

C Y M B C Y M B

C Y M B C Y M B9

9

∂ÈÛ·ÁˆÁ‹

Ω ς αρωµατικά αναφέρονται τα φυτά που χρησιµοποιούνται στη γευστική βελτίω-ση των τροφών (µαγειρική, ζαχαροπλαστική, βιοµηχανία τροφίµων και ποτών,foods and beverages), στην κοσµετολογία (σαπούνια, αρώµατα, καλλυντικά, nonfoods), για παρασκευή ευφραντικών αφεψηµάτων κ.λπ. Όλα τα Αρωµατικά φυ-τά είναι και Φαρµακευτικά. Στα περισσότερα µάλιστα, η φαρµακευτική τουςχρήση προηγήθηκε της αρωµατικής. Έτσι, στη διεθνή ορολογία αναφέρονταιως «Φαρµακευτικά και Αρωµατικά Φυτά» (Medicinal and Aromatic Plants,ΜΑP). Στη χώρα µας όµως αναφέρονται ως «Αρωµατικά και ΦαρµακευτικάΦυτά» (ΑΦΦ), δηλ. ο όρος «αρωµατικά» προηγείται. Ενώ, όλα τα Αρωµατικά εί-ναι και Φαρµακευτικά φυτά, µερικά Φαρµακευτικά δεν είναι και Αρωµατικά, π.χ.βαλσαµόχορτο, δακτυλίτιδα, µπελαντόνα κ.ά. Τα Φαρµακευτικά φυτά, που δενείναι και Αρωµατικά, συγκρινόµενα µε τον αριθµό των φυτών που είναι Φαρµα-κευτικά και Αρωµατικά µαζί, είναι πολύ λίγα.

Η χώρα µας έχει πλούσια χλωρίδα σε είδη και σε ποικιλότητα ειδών Αρωµα-τικών και Φαρµακευτικών φυτών και ιδανικές κλιµατολογικές και εδαφολογικέςσυνθήκες, για την καλλιέργεια των περισσοτέρων εξ αυτών. Το πλεονέκτηµααυτό δεν το έχουµε εκµεταλλευθεί ως τώρα. Σύµφωνα µε στοιχεία του Υπ.Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίµων, ο αριθµός των Αρωµατικών και Φαρµα-κευτικών φυτών που καλλιεργούνται είναι πολύ µικρός και σε µικρές εκτάσεις,ενώ σε πολλές περιπτώσεις γίνονται και εισαγωγές. Η εξάπλωση της καλλιέρ-γειας των Αρωµατικών και Φαρµακευτικών φυτών, ως εναλλακτικών καλλιερ-γειών, θα συνέβαλε στην επίλυση πολλών προβληµάτων του αγροτικού πληθυ-σµού και της περιφέρειας, διότι εκτός των άλλων, θα έδινε λύση και στην επι-διωκόµενη, χρόνια τώρα, αναδιάρθρωση των καλλιεργειών. Τα Αρωµατικά καιΦαρµακευτικά φυτά µπορούν να πάρουν τη θέση του καπνού ή άλλων καλ-λιεργειών ή να καλλιεργηθούν και σε χωράφια που τα τελευταία χρόνια µένουνακαλλιέργητα, καθόσον µε αυτά µπορούν να αξιοποιηθούν όλες οι κατηγορίεςεδαφών που υπάρχουν στη χώρα µας, ξηρικά και ποτιστικά, εύφορα και άγονα,πεδινά, λοφώδη και ηµιορεινά και µάλιστα χωρίς γεωγραφικές οριοθετήσεις. Ηκαλλιέργειά τους για παραγωγή ξηρών δρογών ή αιθερίων ελαίων, τα οποία εί-ναι προϊόντα που δεν έχουν ανάγκη άµεσης διάθεσης, µπορεί να γίνει και στιςπιο αποµακρυσµένες από τις αγορές περιοχές. Σήµερα που οι χηµικές ουσίεςαντικαθίστανται από τις φυσικές, παλαιότερα γινόταν το αντίθετο, που ανθεί ηαρωµατοθεραπεία και ο αρωµατοτουρισµός, είναι ευκαιρία, ίσως η τελευταία,για την ανάπτυξη του κλάδου αυτού και στην Ελλάδα. Το πόσο πίσω είµαστε

C Y M B C Y M B

C Y M B C Y M B11

11

από άλλες χώρες, στην καλλιέργεια των Αρωµατικών και Φαρµακευτικών φυ-τών, ακόµη και από τους «φτωχούς» γείτονές µας, φαίνεται και από το εξής γε-γονός: Το πιο εµπορικό είδος ρίγανης (O. vulgare ssp. hirtum), είναι γνωστό διε-θνώς ως Ελληνική ρίγανη (Greek oregano). Στην αγορά όµως της Ν. Υόρκης, τοείδος αυτό της ρίγανης πουλιέται ως «Greek oregano produced in Turkey»(Ελληνική ρίγανη που παράχθηκε στην Τουρκία). Εάν δεν αλλάξει η κατάστα-ση των Αρωµατικών και Φαρµακευτικών στη χώρα µας, ίσως δούµε να γίνεταιτο ίδιο και για το Ελληνικό φασκόµηλο (Greek sage, S. Triloba) ή το Κρητικό(Cretan sage, S. pomifera).

Η µη ανάπτυξη του κλάδου αυτού της γεωργίας, στη χώρα µας, εντοπίζεται κυ-ρίως στους εξής λόγους:

Άγνοια του τρόπου καλλιέργειας, λόγω µη ύπαρξης «παράδοσης» της καλ-λιέργειας των φυτών αυτής της κατηγορίας, όπως υπάρχει στις προς βορράγειτονικές µας χώρες και έλλειψη επιστηµόνων, που θα υποδείξουν τον τρό-πο καλλιέργειας. Π.χ. η Γεωπονική Σχολή του ΑΠΘ άρχισε τη διδασκαλία τουµαθήµατος µόλις το φθινόπωρο του 2003.

Η σχεδόν απουσία πρωτογενούς έρευνας σε αυτόν τον κλάδο. Έτσι, ενώυπάρχουν ελάχιστες επιστηµονικές εργασίες για γενετική βελτίωση και τε-χνικές καλλιέργειας των φυτών αυτών από Έλληνες ερευνητές, υπάρχουν αρ-κετές για µελέτη φυσιολογίας και των αιθερίων ελαίων τους.

Η µη ύπαρξη µονάδων επεξεργασίας των φυτών αυτής της κατηγορίας. Όσεςµονάδες υπάρχουν σήµερα εισάγουν συνήθως την πρώτη τους ύλη από τοεξωτερικό ως πιο φθηνή, όχι όµως και καλής ποιότητας.

Η ίδρυση µονάδων επεξεργασίας και η οργάνωση του εµπορίου των Αρωµατι-κών και Φαρµακευτικών φυτών πρέπει να προηγηθεί ή να αρχίσει παράλληλα µεκάθετες επιχειρήσεις (ο ίδιος φορέας να παράγει, να µεταποιεί και να εµπορεύε-ται τα προϊόντα του). Οι παραγωγοί δε θα πρέπει να ξεκινήσουν την καλλιέργειαΑρωµατικών και Φαρµακευτικών φυτών, εάν προηγουµένως δεν έχουν εξασφα-λίσει τη διάθεση της παραγωγής τους, σε αξιόπιστο φορέα του οργανωµένουεµπορίου ή σε µονάδες επεξεργασίας, µε υπογραφή συµβολαίου. Επίσης, οι υπο-ψήφιοι καλλιεργητές και πολύ περισσότερο οι υποψήφιοι επενδυτές του κλάδουαυτού πρέπει να γνωρίζουν και το εξής: Το εγχώριο πολλαπλασιαστικό υλικό πουπροέρχεται από αυτοφυείς πληθυσµούς της χώρας µας, αν εξαιρέσει κανείς τα κα-θαρώς φαρµακευτικά φυτά που έχουν ήδη βελτιωθεί σε ερευνητικά κέντρα τουεξωτερικού, ως προς την περιεκτικότητα των δραστικών τους ουσιών, είναι πολύκαλύτερο (υπέρτερο) από το πολλαπλασιαστικό υλικό του εξωτερικού.

C Y M B C Y M B

C Y M B C Y M B12

£. µ. ∫√À∆™√™ ñ ∞ƒøª∞∆π∫∞ ∫∞π º∞ƒª∞∫∂À∆π∫∞ ºÀ∆∞ ª¤ÚÔ˜ 1Ô: °ÂÓÈÎfi12

C Y M B C Y M B13

Π ρώτο µέληµα ενός υποψήφιου καλλιεργητού Αρωµατικών και Φαρµακευτικώνφυτών είναι η εξεύρεση κατάλληλου πολλαπλασιαστικού υλικού, καθόσον αυ-τό αποτελεί βασική προϋπόθεση για την επιτυχή εγκατάσταση και ικανοποιη-τική παραγωγή της καλλιέργειας κάθε είδους φυτού και ιδιαίτερα των φυτώναυτής της κατηγορίας. Το πολλαπλασιαστικό υλικό µπορεί να είναι σπόροι, µο-σχεύµατα, παραφυάδες, διαίρεση φυτών, ριζώµατα, στόλωνες, βολβοί καικόρµοι. Μπορεί επίσης να είναι και φυτάρια προερχόµενα από µικροπολλα-πλασιασµό.

Με σπόρο µπορούν να πολλαπλασιασθούν όλα σχεδόν τα Αρωµατικά καιΦαρµακευτικά φυτά, µε εξαίρεση τα υβρίδια της λεβάντας, τη µέντα, το κρόκοκαι ορισµένες ποικιλίες του εστραγκόν. Τα φυτά αυτά, λόγω κάποιας φυσικής γε-νετικής τροποποίησης, είτε δεν παράγουν σπόρους, είτε παράγουν, χωρίς όµως οσπόρος τους να έχει γόνιµο ζυγώτη που να εξελίσσεται σε έµβρυο. Ο πολλα-πλασιασµός των φυτών µε σπόρο είναι εγγενής τρόπος, καθόσον για τη δηµι-ουργία του συµµετέχουν και τα δύο φύλα, ενώ όλοι οι άλλοι που αναφέρθηκανείναι αγενείς. Πολλά φυτά, ενώ είναι δυνατό να πολλαπλασιασθούν µε σπόρο, εί-ναι προτιµότερο να πολλαπλασιάζονται µε κάποιον αγενή τρόπο, για οικονοµι-κούς κυρίως λόγους ή και για λόγους οµοιοµορφίας των φυτών.

Μερικά είδη εγκαθίστανται µε απ’ ευθείας σπορά στο χωράφι π.χ. κορίανδρος,µάραθος χαµοµήλι κ.λπ. Επίσης και πολλά άλλα είδη θα µπορούσαν να εγκατα-στηθούν µε απ’ ευθείας σπορά, όπως το σινάπι, η σάλβια η ερυθρανθής, το φα-σκόµηλο κ.ά. επειδή έχουν µεγάλους σπόρους και φυτρώνουν εύκολα. Στα πε-ρισσότερα όµως είδη, ο σπόρος είναι µικρός και σπέρνεται πρώτα σε σπορείαόπου αποκτούνται φυτάρια (σπορόφυτα), τα οποία κατόπιν µεταφυτεύονται στηνοριστική τους θέση, για να γίνει η εγκατάσταση της καλλιέργειας.

¶ÔÏÏ·Ï·ÛÈ·ÛÌfi˜ Ì ÛfiÚÔ˘˜

C Y M B C Y M B

C Y M B C Y M B14

¢ËÌÈÔ˘ÚÁ›· ÛÔÚ›ˆÓ, ·fiÎÙËÛË ÛÔÚÔʇوÓ

°˘ÌÓfiÚÚÈ˙· ÛÔÚfiÊ˘Ù·

Τα σπορεία, για την απόκτηση γυµνόρριζων σποροφύτων, είναι συνήθως ανοι-κτά σπορεία. ∆ηµιουργούνται σε ένα µέρος του χωραφιού, που καλλιεργείται κα-λά για να ψιλοχωµατιστεί σε βάθος 15-20 εκ., διότι θ’ αποτελέσει τη σποροκλί-νη της σποράς. Το µέρος αυτό, µετά την κατεργασία, χωρίζεται σε λωρίδες πλά-τους περίπου 1 µέτρου (βραγιές, αλίες, παρτέρια) και µάκρος ανάλογο του αριθ-µού των σποροφύτων που θέλει ν’ αποκτήσει ο καλλιεργητής. Στο επιφανειακόχώµα των σπορείων, ιδίως εάν το έδαφος είναι αργιλώδες, προστίθεται κατάλ-ληλη τύρφη και ποταµίσια ψιλή άµµος ή περλίτης (ή το ένα, ή το άλλο). Τα υλι-κά αυτά (τύρφη, περλίτης ή άµµος) προστίθενται σε ποσότητα 20-40 λίτρωνανά τετραγωνικό µέτρο το καθένα, ανάλογα µε τη σύσταση του εδάφους τουσπορείου [αµµώδες (ελαφρό), αργιλώδες (βαρύ)] και ανακατεύονται καλά µε τοεπιφανειακό ψιλοχωµατισµένο χώµα. Η επιφάνεια ισοπεδώνεται και πριν γίνει ησπορά ποτίζεται ελαφρά. Η σπορά γίνεται µε το χέρι, στα πεταχτά ή σε γραµµές.Η ποσότητα του σπόρου ανά τ.µ. εξαρτάται από το είδος του φυτού. Ο σπόροςµπορεί να σκεπασθεί µε σκέτη άµµο ή βερµικουλίτη, σε πάχος ανάλογα µε το µέ-γεθός του, ή να µείνει και ακάλυπτος, καθώς οι σπόροι ορισµένων φυτών π.χ. τουβαλσαµόχορτου, φυτρώνουν καλύτερα ακάλυπτοι. Οι περισσότεροι σπόροι όµωςχρειάζονται κάλυψη που µπορεί να φθάνει το διπλάσιο ή τριπλάσιο της διάστα-σης του σπόρου (όταν έχει δύο διαστάσεις για τα Αρωµατικά και Φαρµακευτικάφυτά λαµβάνεται η µικρή, ενώ για τα λαχανικά και τα σιτηρά λαµβάνεται συνή-θως η µεγάλη διάσταση του σπόρου). Στη συνέχεια, ο σπόρος µαζί µε την κάλυ-ψη πατιέται µε µια σανίδα και κατόπιν ποτίζεται. Τα σπορεία αυτά, όταν γίνονταιστο τέλος του χειµώνα ή την αρχή της άνοιξης, µπορούν στην αρχή να καλύπτο-νται µε διαφανές πλαστικό, σαν χαµηλό τούνελ, αλλά αργότερα, όταν φυτρώσουνοι σπόροι και περάσει ο κίνδυνος παγετού, τα πλαστικά καλύµµατα πρέπει νααφαιρούνται. Τέτοια ανοικτά σπορεία γίνονται και τον Αύγουστο, για φθινοπω-ρινή εγκατάσταση Αρωµατικών και Φαρµακευτικών φυτών, οπότε φυσικά δεχρειάζονται κάλυψη µε διαφανές πλαστικό, αλλά ίσως µε κάποιο δικτυωτό γιαπροστασία από δυνατή βροχή ή χαλάζι. Το έδαφος των σπορείων, που γίνονταιτον Αύγουστο, µπορεί να ηλιοαπολυµανθεί. Η ηλιοαπολύµανση επιτυγχάνεται µεεπικάλυψη του εδάφους µε διαφανές πλαστικό τουλάχιστον επί 5 εβδοµάδες. Ηεπικάλυψη αυτή πρέπει να είναι αεροστεγής και για να επιτευχθεί αυτό, το πλά-τος του πλαστικού πρέπει να είναι πολύ φαρδύτερο του σπορείου και τα άκρα τουνα εισχωρούν στο έδαφος και να παραχώνονται. Τα σπορεία ποτίζονται και βο-τανίζονται τακτικά. Τα φυτάρια, που προέρχονται από τέτοια σπορεία, είναι έτοι-

C Y M B C Y M B

14 £. µ. ∫√À∆™√™ ñ ∞ƒøª∞∆π∫∞ ∫∞π º∞ƒª∞∫∂À∆π∫∞ ºÀ∆∞ ª¤ÚÔ˜ 1Ô: °ÂÓÈÎfi

C Y M B C Y M B15

µα για µεταφύτευση όταν έχουν 10-12 πραγµατικά φύλλα (το ύψος δεν έχει καιτόση σηµασία). Αυτό συνήθως επιτυγχάνεται σε 6 έως 10 εβδοµάδες από τησπορά. Τέτοια σπορεία µπορεί να κάνει ο καλλιεργητής για πολλά είδη Αρωµα-τικών και Φαρµακευτικών φυτών, π.χ. ρίγανης, θυµαριού, φασκόµηλου κ.ά. Τασπορόφυτα ξεριζώνονται, κατά προτίµηση την ηµέρα της µεταφύτευσης, αφούτην προηγούµενη έχουν ποτισθεί για διευκόλυνση του ξεριζώµατος και για ναµην κόβεται η κεντρική ρίζα κατά το βγάλσιµο. Τα γυµνόρριζα φυτάρια τις πρώ-τες ηµέρες της µεταφύτευσής τους δεν αναπτύσσονται (παθαίνουν “σόκ”), ιδιαί-τερα όταν κατά τη µεταφύτευση επικρατούν υψηλές θερµοκρασίες, αλλά συνή-θως, όταν ποτίζονται κανονικά, αναλαµβάνουν (αρχίζουν πάλι να αναπτύσσο-νται) µετά από 2 έως 3 εβδοµάδες, ανάλογα µε το φυτικό είδος, τις κλιµατολογι-κές συνθήκες και τη σύσταση του εδάφους.

™ÔÚfiÊ˘Ù· Û ÁÏ·ÛÙÚ¿ÎÈ·

Το “σοκ” της µεταφύτευσης είναι µικρότερο, όταν τα φυτάρια έχουν ολόκληροτο ριζικό τους σύστηµα κατά τη µεταφύτευση. Αυτό συµβαίνει µόνον όταν τα φυ-τάρια αναπτύσσονται µεµονωµένα σε γλαστράκια (συνήθως κυψελίδες δίσκων) καικατά τη µεταφύτευσή τους αφαιρούνται µαζί µε όλο το περιεχόµενο του “µείγµα-τος” που συγκρατεί η ρίζα τους. Για απόκτηση µεγάλων ποσοτήτων σποροφύτωνσε γλαστράκια, απαιτούνται αυτόµατες µηχανές σποράς που σπέρνουν σε δίσκουςµε κυψελίδες, όπου κάθε κυψελίδα αποτελεί και ένα γλαστράκι (Εικ. 1).

∂ÈÎ. 1. ∞˘ÙfiÌ·ÙË Û·Ú-ÙÈ΋ ÓÂ˘Ì·ÙÈ΋Ì˯·Ó‹ ÁÈ· ÛÔ-Ú¿ Û ΢„ÂÏ›‰Â˜Ï·ÛÙÈÎÒÓ ‰›-ÛΈÓ.

C Y M B C Y M B

15A. ∆ÚfiÔÈ ¶ÔÏÏ·Ï·ÛÈ·ÛÌÔ‡ Î·È ∂ÙÔÈÌ·Û›·

C Y M B C Y M B16

Στο εµπόριο υπάρχουν διάφορα µεγέθη πλαστικών δίσκων, που αποτελού-νται από γλαστράκια διαφόρων µεγεθών. Για τα περισσότερα είδη Αρωµατικώνκαι Φαρµακευτικών φυτών είναι κατάλληλοι οι δίσκοι µε γλαστράκια (κυψελί-δες) χωρητικότητας τουλάχιστον 50 κ. εκ. Οι σπόροι ορισµένων φυτών, πουέχουν µεγάλη φυτρωτική ικανότητα και φυτρώνουν οµοιόµορφα, σπέρνονται µετο χέρι ή τη µηχανή κατ’ ευθείαν σε γλαστράκια, π.χ. σπόροι φασκόµηλου, Αϊ-γιάννη (Salvia sclarea), βασιλικού, µελισσόχορτου και άλλων φυτών. Για φυτάόµως που έχουν πολύ µικρούς σπόρους (πάνω από 2000-3000 ανά γρ.), όπως τοθυµάρι και το φλησκούνι, ή έχουν σπόρους που φυτρώνουν δύσκολα, όπως η ρί-γανη και ο καλλιεργητής δε διαθέτει κατάλληλες σπαρτικές µηχανές και θερµο-θαλάµους για επωαστήρια, είναι καλύτερα να σπέρνονται οι σπόροι πρώτα σε τε-λάρα και µετά το φύτρωµά τους, µόλις αποκτήσουν τα πρώτα πραγµατικά φύλ-λα, να µεταφυτεύονται σε γλαστράκια (Η διαδικασία περιγράφεται παρακάτω).

Ένα τελάρο, βάθους τουλάχιστον 10 εκ. (Εικ. 2), γεµίζεται (σε βάθος 9 εκ. πε-ρίπου) µε µείγµα κατάλληλων υλικών, που θα αποτελέσει τη σποροκλίνη για τοφύτρωµα των σπόρων (Εικ. 3). Ένα τέτοιο µείγµα µπορεί ν’ αποτελείται από ίσαπερίπου µέρη κατ΄όγκο λεπτοµερούς τύρφης, βερµικουλίτη και ενός αδρανούςυλικού, του περλίτη. Ο περλίτης µπορεί ν’ αντικατασταθεί µε λεπτή ποταµίσιαάµµο, ενώ εάν διαθέτουµε ειδική τύρφη σπορείων, µπορούµε να µη χρησιµοποι-ήσουµε βερµικουλίτη για τη σποροκλίνη, αλλά µόνο για την κάλυψη των σπό-ρων. Τότε η αναλογία τύρφης : αδρανούς υλικού (άµµου ή περλίτη) είναι 2:1 κατ’όγκον, αντίστοιχα. Πριν τη σπορά διυγραίνουµε λίγο τη σποροκλίνη του τελάρου(Εικ. 4). Ακολουθεί η σπορά (Εικ. 5) και η κάλυψη µε βερµικουλίτη ή άµµο (Εικ.6). Για το πάχος της κάλυψης του σπόρου ισχύει ό,τι και στα ανοικτά σπορεία. Εί-ναι σηµαντικό µετά την κάλυψη του σπόρου να πατηθούν η άµµος ή ο βερµι-κουλίτης και οι σπόροι µαζί, µε µια επίπεδη επιφάνεια (Εικ. 7). Αµέσως µετά τοτελάρο πρέπει να ποτισθεί µε απαλό ραντισµό (Εικ. 8). Λόγω της αρχικής διύ-γρανσης του υποστρώµατος που έχει γίνει πριν τη σπορά, το νερό απορροφάταικαι οι σπόροι µένουν στη θέση τους. Τα τελάρα µπορεί να καλυφθούν, µε πλα-στικό ή εφηµερίδα, µέχρι να φυτρώσουν οι σπόροι, αλλά µετά το φύτρωµα τοόποιο κάλυµµα έχει χρησιµοποιηθεί, πρέπει να αφαιρεθεί. Όταν χρησιµοποιείταιεφηµερίδα, µπορεί το πότισµα να γίνεται πάνω από την εφηµερίδα µέχρι να αρ-χίσει το φύτρωµα. Για να επιτευχθεί καλό φύτρωµα, πρέπει τα τελάρα µε τουςσπόρους να τοποθετηθούν σε µέση θερµοκρασία περιβάλλοντος τουλάχιστον15 οC. Μπορούν επίσης να τοποθετηθούν για 2-3 ηµέρες σε περιβάλλον από 25οC µέχρι 35 οC (επωαστήρια) ανάλογα µε το είδος του φυτού, γεγονός που επι-σπεύδει το φύτρωµα. Το φύτρωµα σε µέση θερµοκρασία περιβάλλοντος 15 οC γί-νεται σε διάστηµα 3 ηµερών έως 4 εβδοµάδων, ανάλογα µε το είδος του φυτού

C Y M B C Y M B

£. µ. ∫√À∆™√™ ñ ∞ƒøª∞∆π∫∞ ∫∞π º∞ƒª∞∫∂À∆π∫∞ ºÀ∆∞ ª¤ÚÔ˜ 1Ô: °ÂÓÈÎfi16

C Y M B C Y M B

C Y M B C Y M B17

A. ∆ÚfiÔÈ ¶ÔÏÏ·Ï·ÛÈ·ÛÌÔ‡ Î·È ∂ÙÔÈÌ·Û›· 17

π.χ. το λευκό και µαύρο σινάπι (Sinapis alba, S. nigra) φυτρώνει σε 3 ηµέρες, οAϊγιάννης (Salvia sclarea) σε 5 ηµέρες, η ρίγανη (Origanum vulgare ssp hirtumσε 2-3 εβδοµάδες η λεβάντα (Lavandula angustifolia) έως 4 εβδοµάδες.

Μετά το φύτρωµα (Εικ. 9), µόλις τα φυτάρια αποκτήσουν τα πρώτα τουςπραγµατικά φύλλα (Εικ. 10), είναι έτοιµα για µεταφύτευση σε κυψελίδες (γλα-στράκια) των δίσκων (Εικ. 11). Τα φυτά ξεχωρίζονται ένα - ένα (Εικ. 12), ανοί-γεται µια τρύπα στο γεµάτο µε µείγµα γλαστράκι, µε φυτευτήρι (Εικ 13), µε έναµολύβι ή και µε το δάκτυλο (Εικ. 14) και τα σπορόφυτα φυτεύονται στις τρύπες(Εικ. 15). Όταν τα φυτά είναι µικρά και υγιή η επιτυχία είναι 100%. Αν όµως ταφυτά µεγαλώσουν πολύ στα τελάρα όπου σπάρθηκαν, τότε η επιτυχία είναι µι-κρότερη και τα φυτά που αποκτούνται είναι κακής ποιότητας. Τα µεταφυτευθέ-ντα φυτάρια στις κυψελίδες (Εικ. 16) τοποθετούνται σε θερµοκήπιο (Εικ. 17),όπου οι θερµοκρασίες για την καλύτερη ανάπτυξή τους δεν πρέπει να είναι µε-γαλύτερες από 27 οC την ηµέρα και µικρότερες από 7 οC τη νύκτα. Μέχρι 15Απριλίου δε χρειάζονται σκίαση. Εάν όµως για οποιοδήποτε λόγο καθυστερήσειη µεταφύτευση στο χωράφι, τότε από τις 15 Απριλίου και µετά πρέπει να σκιά-ζονται µε κουρτίνα, που αφήνει να περνά το 50% του φωτός. Τα φυτάρια είναιέτοιµα για µεταφύτευση στο χωράφι ύστερα από 20 έως 50 ηµέρες µετά τη φύ-τευσή τους στις κυψελίδες, ανάλογα µε το είδος του φυτού και τις συνθήκες ανά-πτυξής τους (θερµοκρασία, ποτίσµατα). Σηµασία δεν έχει τόσο πολύ το µέγεθοςτου βλαστού των φυταρίων (Εικ. 18), όσο το ριζικό τους σύστηµα. Για να είναιτα φυτάρια έτοιµα για µεταφύτευση πρέπει η ρίζα τους να έχει καταλάβει όλο τογλαστράκι. Αυτό διαπιστώνεται, αν τραβώντας τα από τα γλαστράκια, οι ρίζεςφαίνονται πλευρικά, ενώ συγκρατούν όλο το περιεχόµενο της γλάστρας (Εικ. 19).

∂ÈÎ. 2. ∆ÂÏ¿ÚÔ ÁÈ· ÛÔÚ¿. ∂ÈÎ. 3. ∆Ô ÙÂÏ¿ÚÔ ÁÂÌ›˙ÂÙ·È Ì ÙÔ Î·Ù¿ÏÏËÏÔ Ì›ÁÌ·.

∂ÈÎ. 4. ∆Ô Ì›ÁÌ· ‚Ú¤¯ÂÙ·È ÂÏ·ÊÚ¿ ÚÈÓ ÙË ÛÔÚ¿. ∂ÈÎ. 5. ™¤ÚÓÂÙ·È Ì Ôχ ˘ÎÓ‹ ÛÔÚ¿.

C Y M B C Y M B

C Y M B C Y M B18

C Y M B C Y M B

C Y M B C Y M B18

£. µ. ∫√À∆™√™ ñ ∞ƒøª∞∆π∫∞ ∫∞π º∞ƒª∞∫∂À∆π∫∞ ºÀ∆∞ ª¤ÚÔ˜ 1Ô: °ÂÓÈÎfi18

∂ÈÎ. 6. √È ÛfiÚÔÈ Ûο˙ÔÓÙ·È Ì ¿ÌÌÔ ‹ ‚ÂÚÌÈ-ÎÔ˘Ï›ÙË ‹ Ì›ÁÌ· ·˘ÙÒÓ.

∂ÈÎ. 7. ¶·ÙÈ¤Ù·È ÂÏ·ÊÚ¿ ÙÔ Û·Ṳ́ÓÔ ÙÂÏ¿ÚÔ.

∂ÈÎ. 8. ∆Ô ÙÂÏ¿ÚÔ ÔÙ›˙ÂÙ·È ÂÏ·ÊÚ¿. ∂ÈÎ. 9. √ ÛfiÚÔ˜ Ê˘ÙÚÒÓÂÈ Û ¯ÚfiÓÔ ·Ó¿ÏÔÁ·Ì ÙÔ Â›‰Ô˜ ÙÔ˘ Ê˘ÙÔ‡.

∂ÈÎ. 10. ∆· Ê˘Ù¿ÚÈ· ‚Á·›ÓÔ˘Ó Ì fiÏÔ ÙÔ ÚÈ˙ÈÎfi ÙÔ˘˜Û‡ÛÙËÌ·.

∂ÈÎ. 11. ÃÚËÛÈÌÔÔÈÔ‡ÓÙ·È ‰›ÛÎÔÈ Ì ΢„ÂÏ›‰Â˜.

∂ÈÎ. 12. ™ÔÚfiÊ˘Ù· ¤ÙÔÈÌ· ÁÈ· ÌÂٷʇÙ¢ÛË ÛÙÔ‰›ÛÎÔ.

∂ÈÎ. 13. ™ÙȘ ΢„ÂÏ›‰Â˜ ·ÓÔ›ÁÔÓÙ·È Ùڇ˜ Ì ÙÔÊ˘ÙÂ˘Ù‹ÚÈ …

∂ÈÎ. 14. … ‹ Ì ÙÔ ‰¿ÎÙ˘ÏÔ. ∂ÈÎ. 15. ∆· ÛÔÚfiÊ˘Ù· Ê˘Ù‡ÔÓÙ·È ÛÙȘ Ùڇ˜.

A. ∆ÚfiÔÈ ¶ÔÏÏ·Ï·ÛÈ·ÛÌÔ‡ Î·È ∂ÙÔÈÌ·Û›· 19

C Y M B C Y M B

C Y M B C Y M B19

C Y M B C Y M B

C Y M B C Y M B20

£. µ. ∫√À∆™√™ ñ ∞ƒøª∞∆π∫∞ ∫∞π º∞ƒª∞∫∂À∆π∫∞ ºÀ∆∞ ª¤ÚÔ˜ 1Ô: °ÂÓÈÎfi20

C Y M B C Y M B

C Y M B C Y M B

∂ÈÎ. 16. ¢ÈÛοÎÈ Ì fiϘ ÙȘ ΢„ÂÏ›‰Â˜ ÁÂÌ¿Ù˜ ÌÂÛÔÚfiÊ˘Ù· Ô˘ ÌfiÏȘ ÌÂÙ·Ê˘Ù‡ıËηÓ.

∂ÈÎ. 17. ∆· ‰ÈÛοÎÈ· ÙÔÔıÂÙÔ‡ÓÙ·È Î·Ù¿ ÚÔÙ›ÌËÛËÛ ıÂÚÌÔ΋ÈÔ fiÔ˘ ‰¤¯ÔÓÙ·È ÙȘ ηٿÏÏË-Ϙ ÂÚÈÔÈ‹ÛÂȘ, ΢ڛˆ˜ ÔÙ›ÛÌ·Ù·.

∂ÈÎ.18. ∆· Ê˘Ù¿ÚÈ· (ÛÔÚfiÊ˘Ù·) ÛÙȘ ΢„ÂÏ›‰Â˜ÌÂÁ·ÏÒÓÔ˘Ó ÁÚ‹ÁÔÚ· Î·È ÔÌÔÈfiÌÔÚÊ·.

∂ÈÎ.19. º˘Ù¿ÚÈÔ ¤ÙÔÈÌÔ ÁÈ· ÌÂٷʇÙ¢ÛË.

A. ∆ÚfiÔÈ ¶ÔÏÏ·Ï·ÛÈ·ÛÌÔ‡ Î·È ∂ÙÔÈÌ·Û›· 21

Μοσχεύµατα είναι τµήµατα τρυφερού ή ξυλώδους βλαστού, τα οποία σε κα-τάλληλες συνθήκες ριζοβολούν και καθώς ήδη φέρουν βλαστοφόρους οφθαλ-µούς, εξελίσσονται µετά τη ριζοβολία τους σε νέα φυτά (Εικ. 20). Τα φυτά αυτάείναι πιστά αντίγραφα του φυτού από το οποίο προέρχονται τα τµήµατα τουβλαστού (κλωνικός πολλαπλασιασµός).

Η δηµιουργία των µοσχευµάτων αρχίζει µε την ετοιµασία του υποστρώµατος ρι-ζοβολίας στα τελάρα ή, εφ’ όσον διαθέτουµε, στις τράπεζες υδρονέφωσης. Το υπό-στρωµα στις τράπεζες υδρονέφωσης µπορεί να είναι και σκέτος περλίτης. Όταν δενυπάρχει η δυνατότητα υδρονέφωσης, το καλύτερο υπόστρωµα είναι µείγµα 1:1περλίτη και τύρφης, ή 1:1 άµµου και τύρφης, ενώ σε φυτά που έχουν εντεριώνηαποταµίευσης θρεπτικών ουσιών, όπως η τριανταφυλλιά (Rosa damascena), µπο-ρεί το υπόστρωµα να αποτελείται από σκέτη άµµο ή και σκέτο περλίτη.

Στη συνέχεια γίνεται η κοπή των βλαστών, πρώτου ή και δευτέρου έτους, απόµητρικά φυτά του είδους ή της ποικιλίας που επιχειρείται ο πολλαπλασιασµός. Σταφυτά µε ξυλώδη βλαστό η καλύτερη εποχή για να πάρει κανείς µοσχεύµατα είναιτέλος καλοκαιριού έως µέσα φθινοπώρου ή νωρίς την άνοιξη. Ο ξυλώδης βλαστός

ªÔۯ‡̷ٷ

∂ÈÎ. 20. ªfiÛ¯Â˘Ì·ÙÚÈ·ÓÙ·Ê˘ÏÏÈ¿˜.

C Y M B C Y M B

C Y M B C Y M B21

κόβεται σε κοµµάτια µήκους 12-15 εκ. Τα κάτω άκρα των µοσχευµάτων, πριν το-ποθετηθούν στο υπόστρωµα ριζοβολίας, βρέχονται έως 2 εκ. και τα βρεγµένα µέ-ρη βυθίζονται σε σκόνη ορµόνης (3-ινδολυ-βουτυρικόν οξύ) και µε όση σκόνη κολ-λήσει τοποθετούνται όρθια, κατά τα δύο τρίτα µέσα στο υπόστρωµα ριζοβολίας καιποτίζονται τακτικά µε όσο νερό χρειάζεται. Πάντως, εάν από λάθος υπολογισµόπέσει παραπάνω νερό, αυτό πρέπει να βρίσκει διέξοδο διαφυγής. Ο πλέον συστη-µατικός και αποτελεσµατικός τρόπος για τη ριζοβολία των µοσχευµάτων είναι η το-ποθέτησή τους σε τράπεζα υδρονέφωσης, όπου τα µοσχεύµατα βρίσκονται διαρκώςσε νέφος λεπτών σταγονιδίων, γεγονός, που µαζί µε την βοήθεια των ορµονών, επι-σπεύδει τη ριζοβολία τους.

Τρυφερά µοσχεύµατα βασιλικού,µέντας και δυόσµου, τα οποία κόβο-νται κατά προτίµηση πριν ανθίσουνριζοβολούν εύκολα, ιδίως όταν χρησι-µοποιηθεί ειδική ορµόνη, κατάλληληγια τρυφερά µοσχεύµατα. Για να ετοι-µασθούν τα τρυφερά µοσχεύµατααφαιρούνται τα φύλλα από το κάτωµέρος, τοποθετούνται µέσα σε νερόκαι αφήνονται σε διάχυτο φως (όχιεκτεθειµένα σε άµεσο φως) µέχρι ναριζοβολήσουν σε θερµοκρασίες κατάπροτίµηση 18-22 °C (Εικ. 21).

Ορισµένα µοσχεύµατα Αρωµατικώνκαι Φαρµακευτικών φυτών που ριζοβο-λούν εύκολα ακόµη και χωρίς ορµόνη,ξυλώδη όπως του δενδρολίβανου καιτης λεβάντας, ή τρυφερά όπως του δυό-σµου και του πελαργόνιου, µπορούν νατοποθετηθούν κατευθείαν στην οριστι-κή τους θέση στο χωράφι, νωρίς τηνάνοιξη. Για να ριζοβολήσουν όµως,όταν δε βρέχει, χρειάζονται ποτίσµατα.

C Y M B C Y M B

C Y M B C Y M B22

£. µ. ∫√À∆™√™ ñ ∞ƒøª∞∆π∫∞ ∫∞π º∞ƒª∞∫∂À∆π∫∞ ºÀ∆∞ ª¤ÚÔ˜ 1Ô: °ÂÓÈÎfi22

∂ÈÎ. 21. ∆Ú˘ÊÂÚ¿ ÌÔۯ‡̷ٷ‚·ÛÈÏÈÎÔ‡ Ô˘ ÙÔÔıÂÙ‹ıËÎ·Ó ÛÂ

ÓÂÚfi ÁÈ· ÚÈ˙Ô‚ÔÏ›·.

C Y M B C Y M B

C Y M B C Y M B23

A. ∆ÚfiÔÈ ¶ÔÏÏ·Ï·ÛÈ·ÛÌÔ‡ Î·È ∂ÙÔÈÌ·Û›· 23

Παραφυάδες είναι τµήµατα βλα-στού, που όταν αφαιρούνται απότα φυτά έχουν ήδη ρίζες. Οι γνή-σιες παραφυάδες είναι φυτάριαπου προέρχονται από υπόγειεςοριζόντιες ρίζες (π.χ. αχίλλεα,γλυκύρριζα) (Εικ. 22). Οι παρα-φυάδες αφαιρούνται από τα φυτάκαι φυτεύονται κατ΄ ευθείαν στοχωράφι. Τα φυτά αυτά, για ναεπεκτείνουν τις ήδη υπάρχουσεςρίζες στο νέο τους τόπο, χρειάζο-νται µία ή δύο αρδεύσεις, όπωςκαι στην περίπτωση των έρριζωνµοσχευµάτων.

¶·Ú·Ê˘¿‰Â˜

Πολλά πολυετή Αρωµατικά και Φαρµακευτικά είδη φυτών έχουν έναν κε-ντρικό βλαστό ο οποίος πλαισιώνεται από πολλούς ισοµεγέθεις πλευρικούς. Σεπολλά είδη, οι πλευρικοί βλαστοί, η έκπτυξη των οποίων ξεκινά από το ύψος τουεδάφους, αποκτούν επιγενείς (επίκτητες) ρίζες. Τέτοια φυτά είναι η ρίγανη, τοδενδρολίβανο, το θυµάρι, το τσάι του βουνού, µερικά είδη σάλβιας κ.ά. Σ’ αυτάτα φυτά, οι πλευρικοί βλαστοί γύρω από τον κεντρικό βλαστό είναι στην ουσίαφυσικές καταβολάδες, αν και αναφέρονται ως παραφυάδες. Εδώ πρέπει να τονι-σθεί η διαφορά των παραφυάδων και των καταβολάδων. Οι παραφυάδες προέρ-

¢È·›ÚÂÛË Ê˘ÙÒÓ

∂ÈÎ. 22.¶·Ú·Ê˘¿‰· ·¯›ÏÏ·˜.

χονται από ρίζες που αποκτούν βλαστούς, ενώ οι καταβολάδες προέρχονται απόβλαστούς που αποκτούν ρίζες. Το αποτέλεσµα είναι το ίδιο, καθώς και στις δύοπεριπτώσεις αποκτούνται κλωνικά φυτά του αρχικού (µητρικού) φυτού, τα οποίαµπορούν να αφαιρεθούν από το µητρικό φυτό και να αποτελέσουν νέα φυτά. Ηαφαίρεση ολόκληρων τα φυτών από το έδαφος και η διαίρεσή τους σε βλαστούςµε τµήµα ρίζας ονοµάζεται πολλαπλασιασµός µε διαίρεση φυτών. Ενώ η αφαί-

C Y M B C Y M B

C Y M B C Y M B24

£. µ. ∫√À∆™√™ ñ ∞ƒøª∞∆π∫∞ ∫∞π º∞ƒª∞∫∂À∆π∫∞ ºÀ∆∞ ª¤ÚÔ˜ 1Ô: °ÂÓÈÎfi24

∂ÈÎ. 23. ¢È·›ÚÂÛË Ê˘ÙÒÓ.∆Ô Ê˘Ùfi ¿ӈ (Origanum

vulgare ssp. hirtum –Ú›Á·ÓË)‰È·ÈÚ¤ıËΠ۠20 Ó¤· Ê˘Ù¿

(ʈÙ. οو).

C Y M B C Y M B

C Y M B C Y M B25

A. ∆ÚfiÔÈ ¶ÔÏÏ·Ï·ÛÈ·ÛÌÔ‡ Î·È ∂ÙÔÈÌ·Û›· 25

ρεση από τα µητρικά φυτά µόνον ορισµένων πλευρικών βλαστών, που έχουν ρί-ζες, ονοµάζεται συνήθως πολλαπλασιασµός µε παραφυάδες, όπως και στην πε-ρίπτωση των γνήσιων παραφυάδων της παραπάνω παραγράφου. Σε ορισµένα εί-δη φυτών, από τη διαίρεσή τους µπορεί να προκύψουν µέχρι 50 νέα φυτά (Εικ.23), π.χ. ρίγανη, ενώ σε άλλα λιγότερα π.χ. τσάι του βουνού (Εικ. 24). Η πιο κα-τάλληλη εποχή διαίρεσης φυτών είναι ο Οκτώβριος.

∂ÈÎ. 24. ¢È·›ÚÂÛË Ê˘ÙÒÓ.∆Ô Ê˘Ùfi ¿ӈ(S. cladestina –ÙÛ¿È ÙÔ˘ ‚Ô˘ÓÔ‡) ‰È·ÈÚ¤ıËÎÂÛ 9 Ó¤· Ê˘Ù¿ (ʈÙ. οو).

Είναι υπόγειοι βλαστοί που έχουν διογκωµένο αποταµιευτικό ιστό, αναπτύσ-σονται οριζόντια και ξεχωρίζουν από τη ρίζα επειδή φέρουν γόνατα, οφθαλµούςκαι φύλλα κυρίως µε τη µορφή λεπιών. Από τα γόνατα των ριζωµάτων εκφύονταισυνήθως άφθονες ρίζες (τα πιο γνωστά ριζώµατα είναι της αγριάδας). Με ριζώ-µατα πολλαπλασιάζονται ο λυκίσκος, η µέντα (Εικ. 25) και ο δυόσµος.

Οι στόλωνες (οι πιο γνωστοί και χαρακτηριστικοί είναι της φράουλας) είναι ορι-ζόντιοι βλαστοί µε µεγάλα µεσογονάτια διαστήµατα, που από κάθε γόνατο εκφύο-νται ρίζες (επιγενείς), οι οποίες µαζί µε τους µασχαλιαίους βλαστοφόρους οφθαλ-

™ÙfiψÓ˜

ƒÈ˙ÒÌ·Ù·

C Y M B C Y M B

C Y M B C Y M B26

£. µ. ∫√À∆™√™ ñ ∞ƒøª∞∆π∫∞ ∫∞π º∞ƒª∞∫∂À∆π∫∞ ºÀ∆∞ ª¤ÚÔ˜ 1Ô: °ÂÓÈÎfi26

∂ÈÎ. 25. ƒÈ˙ÒÌ·Ù·.∂¿Óˆ ̤ÓÙ·˜Î·È οو Ï˘Î›ÛÎÔ˘.

C Y M B C Y M B

C Y M B C Y M B27

A. ∆ÚfiÔÈ ¶ÔÏÏ·Ï·ÛÈ·ÛÌÔ‡ Î·È ∂ÙÔÈÌ·Û›· 27

µούς µπορούν να εξελιχθούν σε ανεξάρτητα φυτά. Οι στόλωνες µερικές φορές ανα-φέρονται και ως επίγεια ριζώµατα όπως και τα ριζώµατα ως υπόγειοι στόλωνες.

Είναι υπόγειοι κατακόρυφοι διογκωµένοι αποταµιευτικοί βλαστοί που αποτε-λούνται εξ ολοκλήρου από αλλεπάλληλα σαρκώδη φύλλα, που περιέχουν άφθο-νο αποταµιευτικό ιστό. Από τη βάση του βολβού αναπτύσσονται ρίζες, ενώ απότον κορυφαίο οφθαλµό του βολβού αναπτύσσεται την άνοιξη ο νέος βλαστός πουθα σχηµατίσει άνθη. Γνωστοί βολβοί είναι του κρεµµυδιού και του υάκινθου.

Είναι υπόγειοι κατακόρυφοι αποταµιευτικοί βλαστοί που σχηµατίζουν τα κυ-κλάµινα και ο κρόκος (Εικ. 26). Η διαφορά από τους βολβούς είναι ότι στουςκόρµους ο κύριος αποταµιευτικός ιστός είναι ένας κεντρικός διογκωµένος βλα-στός και όχι φύλλα όπως στους βολβούς. Τα υπάρχοντα µικρά φύλλα στους κόρ-

∫fiÚÌÔÈ

µÔÏ‚Ô›

∂ÈÎ.26. ∫fiÚÌÔÈ ÎÚfiÎÔ˘ ·ÔÊÏÔȈ-̤ÓÔÈ Ì ÎÔÚ˘Ê·›Ô˘˜ Î·È Ï¿ÁÈÔ˘˜ÔÊı·ÏÌÔ‡˜.

µους απλώς καλύπτουν τον κεντρικό διογκωµένο βλαστό και δεν έχουν αποτα-µιευτικό ιστό. Οι κόρµοι φέρουν µερικούς πλευρικούς οφθαλµούς, που από τονκαθένα θα προκύψει νέος κόρµος, πάνω ακριβώς από τον παλαιό, ο οποίος κα-ταναλώνεται για την ανάπτυξη των νέων κόρµων.

Τα Αρωµατικά και Φαρµακευτικά φυτά όπως και άλλα είδη φυτών µπορούν ναπολλαπλασιαστούν και µε αυτόν τον τρόπο. Στις περισσότερες περιπτώσεις τακαινούργια φυτά δε δηµιουργούνται από καλλιέργεια κυττάρων ή ιστών, αλλάαπό µασχαλιαίους οφθαλµούς (µικροµοσχεύµατα) οι οποίοι µε κατάλληλες συν-θήκες αποκτούν επιγενείς ρίζες. Τα φυτώρια µικροπολλαπλασιασµού δε χρειά-ζεται να διατηρούν πολυδάπανες µητρικές φυτείες σε χωράφια, αλλά λίγα µη-τρικά φυτά –συνήθως σε γλάστρες, καθώς από ένα φυτό γλάστρας µπορούν ναπαραχθούν µέχρι και µερικές εκατοντάδες µικροµοσχεύµατα.

ªÈÎÚÔÔÏÏ·Ï·ÛÈ·ÛÌfi˜ ÙˆÓ ∞ڈ̷ÙÈÎÒÓ Î·È º·Ú̷΢ÙÈÎÒÓ º˘ÙÒÓ

C Y M B C Y M B

C Y M B C Y M B28

£. µ. ∫√À∆™√™ ñ ∞ƒøª∞∆π∫∞ ∫∞π º∞ƒª∞∫∂À∆π∫∞ ºÀ∆∞ ª¤ÚÔ˜ 1Ô: °ÂÓÈÎfi28

√ÓÔÌ·Û›·, ηٷÁˆÁ‹, ÂͿψÛË

Η βαλεριάνα η φαρµακευτική (αγγλικά common valeriane, cat’s valeriane, StGeorge herb, γαλλικά valeriane officinale, herb au chats, γερµανικά baldrian)απαντάται σε όλη την Ευρώπη, σε εύκρατες και ηπειρωτικές περιοχές της Ασίαςµέχρι την Ιαπωνία. Το φυτό µεταφέρθηκε και εγκλιµατίσθηκε στον Καναδά καιτις Η.Π.Α. Είναι πιθανόν η βαλεριάνα η φαρµακευτική να είναι το ίδιο ή συγγε-νές είδος µε το φυτό “νάρδος” που αναφέρει ο ∆ιοσκουρίδης1 [14]. Μερικά είδητου γένους αυτού απαντώνται σε τροπικές και υποτροπικές περιοχές του Ν. Ηµι-σφαιρίου. Στην Ελλάδα το είδος αυτό, αλλά και άλλα είδη του ίδιου γένους συ-ναντιούνται σε υγρές τοποθεσίες, κοντά σε όχθες ρυακιών και σε ευήλια δάση. Ηβαλεριάνα η φαρµακευτική καλλιεργείται στο Βέλγιο, την Ολλανδία, τη Γερµα-νία, τη Γαλλία, σε πολλές χώρες της Α. Ευρώπης, την Ιαπωνία και την Ινδία.

µÔÙ·ÓÈ΋ Ù·ÍÈÓfiÌËÛË

Η βαλεριάνα η φαρµακευτική (Valeriana officinalis L.) ανήκει στην οικ. τωνValerianaceae, της τάξης των Dipsacales. Απαντάται σε δύο ποικιλίες: την πλα-τύφυλλο (Var. latifolia) που είναι γνωστή ως Ευρωπαϊκή και τη στενόφυλλο(Var. angustifolia) που αποκαλείται Ιαπωνική βαλεριάνα. Η δεύτερη έχει αιθέριοέλαιο που περιέχει κεσσυλική αλκοόλη και οξικό κεσσύλιο τα οποία δε βρίσκο-νται στην πρώτη [115].

Στην Ελλάδα αυτοφύονται τα παρακάτω είδη βαλεριάνας:

V. bertiskea Pan., συν V. heideri Hal. Αυτοφύεται σε µεγάλα υψόµετρα τωνβουνών της Ηπείρου.

V. alliariaefolia Vahl. Αυτοφύεται σε δασώδεις περιοχές της νήσου Εύβοιας.

C Y M B C Y M B

C Y M B C Y M B77

77

Valeriana officinalis L. • Οικ. Valerianaceae

1. Ο ∆ιοσκουρίδης θεωρείται ο ιδρυτής της φαρµακολογίας. Υπήρξε Ρωµαίος πολίτης µε τοόνοµα Πεδάνιος ∆ιοσκουρίδης ο Αναρζαβεύς (κατάγονταν από την Ανάρζαβο της Κιλικίας) και πι-θανότατα ήταν γιατρός του Ρωµαϊκού στρατού την εποχή του Κλαύδιου και του Νέρωνα. Στο βι-βλίο του «περί ύλης ιατρικής» 77-78 µ.Χ. περιγράφει 1003 «ιατρικές ύλες» 794 φυτικής, 104 ζω-ικής και 105 ορυκτής προέλευσης.

V. crinii Orph. Αυτοφύεται σε βουνά της Πελοποννήσου.

V. oleana Boiss. & Heldr. Αυτοφύεται στο βουνό Ωλενός της Πελοποννήσου.

V. asarifolia Dufr. (“άσαρος” ή “αγρία νάρδος” του ∆ιοσκουρίδη). Είναι εν-δηµικό φυτό της Κρήτης.

V. dioscouridis S.S. (“ορεινή νάρδος” του ∆ιοσκουρίδη. Αυτοφύεται στονΌλυµπο [96] και σε άλλες ορεινές και απόκρηµνες περιοχές της ηπειρωτικήςΕλλάδας, της Πελοποννήσου και στα Ιόνια νησιά)

V. tuberosa L. Αυτοφύεται σε πεδινές περιοχές της ηπειρωτικής Ελλάδας,στα Ιόνια νησιά και την Κρήτη.

Με το γενικό όνοµα βαλεριάνα είναι γνωστά και άλλα είδη όπως το Centranthusrubber D.C. (κόκκινη βαλεριάνα, Εικ. 4,1) το Nardostachys jatamensi D.C. (Ινδικήνάρδος) της οικ. Valerianaceae, το Cypripedium calceolus L. (Αµερικανική βαλε-ριάνα) της οικ. Orchidaceae και το φαρµακευτικό φυτό Heliotropium arborescens L.της οικ. Boraginaeae.

C Y M B C Y M B

C Y M B C Y M B78

£. µ. ∫√À∆™√™ ñ ∞ƒøª∞∆π∫∞ ∫∞π º∞ƒª∞∫∂À∆π∫∞ ºÀ∆∞ ª¤ÚÔ˜ 2Ô: ∂ȉÈÎfi78

∂ÈÎ. 4,1. ∫fiÎÎÈÓË ‚·ÏÂ-ÚÈ¿Ó· (Centr·nthusrubber) Ë ÔÔ›· ‚Ú›ÛÎÂÈηÏψÈÛÙÈ΋ ¯Ú‹ÛË.

µÔÙ·ÓÈ΋ ÂÚÈÁÚ·Ê‹

Είναι πολυετής πόα ύψους 0,50-1,30 µ. (Εικ. 4,2). Η αρχική ρίζα ενός φυ-ταρίου κοντά στην επιφάνεια του εδάφους διογκώνεται και αναπτύσσει βλα-στοφόρους οφθαλµούς που εξελίσσονται σε αδελφούς βλαστούς και σχηµατί-ζουν νέο κάλο και νέα αδέλφια δίπλα στον αρχικό µητρικό βλαστό ώστε στο τέ-λος δεν ξεχωρίζει ο αρχικός από τους άλλους. Κάθε βλαστός έχει το δικό τουθυσανωτό ριζικό σύστηµα µε πάχος ριζών 2-3 χιλιοστά (Εικ. 4,3). Οι ρίζες αυ-τές έχουν ιδιάζουσα βαρειά οσµή που εκδηλώνεται κυρίως κατά την ξήρανση.O βλαστός είναι ποώδης, συνήθως όρθιος, κοίλος µε αρκετές προεξέχουσες ρα-βδώσεις κατά µήκος του. Φέρει γόνατα µε δύο και σπανιότερα µε τρεις κολε-ούς φύλλων οι οποίοι αγκαλιάζουν όλη την περιφέρεια του βλαστού. Σε κάθε

C Y M B C Y M B

C Y M B C Y M B79

∫ÚfiÎÔ˜ 79

∂ÈÎ. 4,2. µ·ÏÂÚÈ¿Ó· ·ÓıÈṲ̂ÓË ÙËÓ ¿ÓÔÈÍË ÙÔ˘ 2Ô˘ ¤ÙÔ˘˜.

∂ÈÎ. 4,3. •ÂÚÈ˙ˆÌ¤Ó· Ê˘Ù¿ ‚·ÏÂÚÈ¿Ó·˜ ÙËÓ¿ÓÔÈÍË ÙÔ˘ 2Ô˘ ¤ÙÔ˘˜, Ï›ÁÔ ÚÈÓ ÙËÓ ¤Ó·Ú-ÍË Ù˘ ·ÓıÔÊÔÚ›·˜.

επόµενο γόνατο οι κολεοί των φύλλων σχηµατίζουν γωνία 90° µε τους προη-γούµενους, όταν είναι δύο και 60ο όταν είναι τρεις κατά γόνατο. Τα φύλλα εί-ναι σύνθετα, πτερωτά, µε ράχη πεπλατυσµένη, η οποία στενεύει προς την κο-ρυφή και φέρει 13-21 φυλλάρια ακέραια, οδοντωτά, µάλλον επιµήκη, οξύλη-κτα. Σε καλλιέργεια βαλεριάνας που εγκαταστάθηκε µε σπορόφυτα παρατη-ρήθηκε µεγάλη ανοµοιοµορφία, ως προς το χνούδι των βλαστών και των κο-λεών των φύλλων (αρκετό, ελάχιστο, ή καθόλου), στην έκπτυξη (πλούσιο φύλ-λωµα µε πυκνά και κοντά µεσογονάτια διαστήµατα ή το αντίθετο) και στοσχήµα των φύλλων, κυρίως ως προς το πλάτος του ελάσµατος, τη γενική ανά-πτυξη του φυτού (βραχύσωµοι ή µεγαλόσωµοι ποώδεις θάµνοι) και ως προςτην εποχή της ανθοφορίας. Η ανθοφορία αρχίζει το Μάϊο. Τα άνθη είναι λευ-κά µε ρόδινη απόχρωση σε κορύµβους (Εικ. 4,2), µε βράκτια φύλλα λογχοειδή.Ο καρπός είναι ωοειδής και λείος. Το χειµώνα όλο το υπέργειο τµήµα ξηραί-νεται αλλά αναθάλλει νωρίς την άνοιξη.

∞·ÈÙ‹ÛÂȘ Û Îϛ̷, ¤‰·ÊÔ˜, ıÚÂÙÈο ÛÙÔȯ›· Î·È ÓÂÚfi

Η βαλεριάνα µπορεί να καλλιεργηθεί σε εύκρατα και ηπειρωτικά κλίµατα.Ευδοκιµεί σε όλα τα εδάφη, αλλά προτιµά τα γόνιµα και υγρά εδάφη. Ανα-πτύσσεται σε ελαφρά έως µετρίως βαριά εδάφη. Η καλλιέργεια όµως πρέπει ναεγκαθίσταται σε ελαφρά εδάφη για την καλύτερη και ευκολότερη συγκοµιδήτων ριζών. Το φυτό έχει ανάγκη και από τα τρία βασικά θρεπτικά στοιχεία (Ν,Π, Κ), καθώς και από πολλά ιχνοστοιχεία όπως Mg, Fe, Cu και Zn. Η καλ-λιέργεια απαιτεί πολλές αρδεύσεις.

∆ÚfiÔ˜ ÔÏÏ·Ï·ÛÈ·ÛÌÔ‡ Î·È ÂÔ¯‹ ÂÁηٿÛÙ·Û˘ Ù˘ ηÏÏȤÚÁÂÈ·˜

Η βαλεριάνα πολλαπλασιάζεται µε σπόρο. Ο σπόρος σπέρνεται σε σπορείοτην άνοιξη. Το σπορείο µπορεί να αποτελούν τελάρα γεµισµένα µε κατάλληλουλικό σποροκλίνης (βλέπε Μέρος 1ο, Κεφ. Α.) ή αλίες (παρτέρια) σε κατάλ-ληλα κατεργασµένο έδαφος ή σε κατάλληλο υπόστρωµα. Για καλλιέργεια ενόςστρέµµατος απαιτείται σπόρος περίπου 50 γρ. Σε ένα γρ. αντιστοιχούν κατά µέ-σο όρο 1500 σπόροι. Όταν ο σπόρος σπέρνεται σε τελάρα (µέσα Φεβρουαρίου),µία-δύο εβδοµάδες µετά το φύτρωµα, τα νέα φυτάρια µεταφυτεύονται σε γλα-στράκια-κυψελίδες δίσκων, όπου αναπτύσσονται τα φυτά µέχρι να µεταφυ-τευθούν στο χωράφι. Για να είναι τα φυτά σε στάδιο µεταφύτευσης στα µέσαΑπριλίου έως τα µέσα Μαΐου, πρέπει να υπάρχει δυνατότητα θέρµανσης τουσπορείου κατά το Φεβρουάριο και Μάρτιο.

C Y M B C Y M B

C Y M B C Y M B80

£. µ. ∫√À∆™√™ ñ ∞ƒøª∞∆π∫∞ ∫∞π º∞ƒª∞∫∂À∆π∫∞ ºÀ∆∞ ª¤ÚÔ˜ 2Ô: ∂ȉÈÎfi80

∆ÚfiÔ˜ ηÏÏȤÚÁÂÈ·˜

∆ύο περίπου µήνες µετά από τη σπορά και αφού τα φυτά έχουν αναπτύξειύψος 12-15 εκ. (Εικ. 4,4) γίνεται η µεταφύτευσή τους σε κατάλληλα προετοιµα-σµένο από πλευράς κατεργασίας και βασικής λίπανσης χωράφι, µε φυτευτικέςµηχανές ή µε το χέρι. Καλύτερη λίπανση για τη βαλεριάνα είναι οι κοµπόστες, ηχωνεµένη κοπριά και τα εµπορικά οργανικά λιπάσµατα. Σε ένα χωράφι µε 2% ορ-γανική ουσία, 5 µε 6 µονάδες λίπανσης του κάθε κύριου στοιχείου Ν, Ρ και Κ, θε-ωρούνται αρκετές για µια καλή απόδοση δρόγης βαλεριάνας. Η πυκνότητα φύ-

C Y M B C Y M B

C Y M B C Y M B81

∫ÚfiÎÔ˜ 81

∂ÈÎ. 4,4.º˘Ù¿ÚÈ· ‚·ÏÂÚÈ¿Ó·˜Ì ÏÔ‡ÛÈÔ ÚÈ˙ÈÎfiÛ‡ÛÙËÌ·, ¤ÙÔÈÌ· ÁÈ·ÌÂٷʇÙ¢ÛË.

τευσης µπορεί να φθάσει τα 4000-4500 φυτά το στρέµµα (80 εκ. µεταξύ τωνγραµµών και 30 εκ. επί της γραµµής). Από τις αρχές της άνοιξης τα φυτά ανα-πτύσσονται γρήγορα. Παρ’ όλη όµως τη γρήγορη ανάπτυξη, τον πρώτο χρόνο δενανθίζει. Τα φυτά ανθίζουν τον επόµενο χρόνο από τέλη Μαΐου έως τέλος Ιουνί-ου. Η καλλιέργεια θέλει πολλές περιποιήσεις, σκαλίσµατα και αρδεύσεις. Οι αρ-δεύσεις όµως πρέπει να είναι ορθολογικές, έτσι ώστε τα φυτά να έχουν στη διά-θεση τους τόσο νερό, όσο χρειάζονται (αραιές αρδεύσεις σε τακτά διαστήµατα µεικανή ποσότητα νερού) γιατί είναι επιρρεπής στις σηψιρριζίες. Η διάρκεια τηςκαλλιέργειας είναι 2 έτη.

™˘ÁÎÔÌȉ‹, ·fi‰ÔÛË

Το φυτό καλλιεργείται για τις ρίζες του. Οι ρίζες συλλέγονται το φθινόπωρο,Σεπτέµβριο-Οκτώβριο από φυτά δύο ετών. Η πλειονότητα των ριζών βρίσκονταισε βάθος 20-25 εκατοστών. Αµέσως µετά τη συλλογή, ξεπλένονται από το χώµακαι ξηραίνονται µε θερµό αέρα, σε θερµοκρασία που δεν πρέπει να ξεπερνάτους 40 οC και στη συνέχεια συσκευάζονται σύµφωνα µε τις απαιτήσεις τουαγοραστή. Η απόδοση σε ξηρή δρόγη µπορεί να φτάσει τα 400 κιλά το στρέµµα.

∞Ûı¤ÓÂȘ, ¯ıÚÔ›, ÚÔ‚Ï‹Ì·Ù·

Οι κυριότερες ασθένειες της καλλιέργειας είναι οι σηψιρριζίες που παρου-σιάζονται σε µη στραγγερά εδάφη ή όταν η καλλιέργεια αρδεύεται πολύ συχνάκαι µε πολύ νερό. Το υπέργειο τµήµα παρουσιάζει µυκητιάσεις πολλών ειδών(ωίδια, σκληρωτινιάσεις, σκωριάσεις κ.λπ.) που αντιµετωπίζονται µε σκευά-σµατα χαλκού και θειαφιού. Προσβάλλεται επίσης και από τις προνύµφες ορι-σµένων λεπιδοπτέρων. Οι ασθένειες και οι προσβολές των εντόµων στις καλ-λιέργειες δεν είναι και τόσο συχνές. Μερικές φορές και µόνο σε φτωχά εδάφη,παρουσιάζονται τροφοπενίες, καθόσον η βαλεριάνα είναι σχετικά ευαίσθητοφυτό στην έλλειψη ιχνοστοιχείων.

ÃÚ‹ÛÂȘ

Οι φαρµακευτικές ιδιότητες του φυτού είναι γνωστές από την αρχαιότητα.Σκευάσµατα της δρόγης και εκχυλίσµατά της χρησιµοποιούνται ως ήπια ηρεµι-στικά. Η ιδιότητα αυτή της βαλεριάνας οφείλεται στο βαλερενικό οξύ (valarenicacid) που περιέχεται στη ξηρή δρόγη ρίζας σε ποσοστό 0,15-0,20% [20].

Άνθη βαλεριάνας χρησιµοποιεί επίσης η Βιοδυναµική Γεωργία για το βιοδυ-ναµικό παρασκεύασµα ΒD-7 (βλέπε Μέρος 1ο, Κεφ. ΣΤ.).

C Y M B C Y M B

C Y M B C Y M B82

£. µ. ∫√À∆™√™ ñ ∞ƒøª∞∆π∫∞ ∫∞π º∞ƒª∞∫∂À∆π∫∞ ºÀ∆∞ ª¤ÚÔ˜ 2Ô: ∂ȉÈÎfi82