koudey.pdf

E. W. Vdrine Yon koudy sou pwoblm lekl Ayiti

1

YON KOUDY SOU PWOBLM LEKL AYITI Copyright 2007 Emmanuel W. Vdrine A look at the problem of schools in Haiti (Text written in Haitian Creole) Note: Atlantic Creole, Creole linguistics, Education in Haiti, Document on the problem of schools in Haiti, French Creole, French-based Creole, Haitian Creole, Haitian language and culture, Haitian linguistics, Haitis language, Teaching materials for Haitian Bilingual Second edition (2007, electronic version) revised and updated by the author Copyright by Emmanuel W. Vdrine 2m edisyon (2007), vsyon elektwonik revize e ogmante - Janvye 2007 Dwadot Emmanuel W. Vdrine First edition 1994 Publisher: Soup to Nuts. Cambridge, Massachusetts ISBN 0-938534-28-9 Library of Congress Catalog Card # 94-65943 Dwadot 1994, (premye edisyon) For information | Pou enfmasyon E. W. VEDRINE CREOLE PROJECT P.O.Box 255110 Boston, Massachusetts 02125-5110 (USA) [email protected], [email protected]


2

TAB MATY YO

ABSTR ENTWODIKSYON

CHAPIT I 1.0. LEKL AYITI 1.1. Santralizasyon lekl nan kapital la 1.2. Sou refm eskol Ayiti 1.3. Santralizasyon lekl o nivo nasyonal 1.4. Yon nouvo metd pou anseye nan tout nivo 1.5. Prepare pwofes pou anseye 1.6. Chanjman nan korikilm 1.7. Yon sal rezonab pou pwofes 1.8. Baz lengwistik refm nan ta dwe chita sou lang matnl la

CHAPIT 2 1.9. RESTRIKTIRASYON LEKL AYITI 10.0. Leta 10.1. Monopl lekl 10.2. Anseyan (fmasyon yo) 10.3. Elv 10.4. Ki jan elv ka ede nan devlopman Ayiti? 10.5. Fidbak (reyaksyon) 10.6. Ki koutmen edikat ka bay Minist Edikasyon Nasyonal? 10.7. Korespondans ak anseyan Ayiti

CHAPIT 3 10.8. PLAN POU DEVLOPE TI LEKL KOMINOT AYITI 10.9. Pwoj alontm 11.0. Objektif 11.1. Monit 11.2. Peye monit 11.3. Sipvizyon monit 11.4. Fon 11.5. Materyl didaktik 11.6. Kreye sal resous (ti bibliyotk anndan lekl) 11.7. Nivo lekl sa a 11.8. Trening pou monit yo


3

CHAPIT 4 11.9. ANFAZ SOU RECHCH: PWOBLM AK SOLISYON POU ELV AYISYEN 12.0. Pwoblm dokimantasyon pou f rechch Ayiti, sou Ayiti 12.1. Ki koutmen Kiba ka bay Ayiti nan domn edikasyon ak rechch?

CHAPIT 5

12.2. ENFLIYANS EDIKASYON AYITI GENYEN SOU ELV AYISYEN KI VIN LEKL ETAZINI 12.3. Pwoblm elv bileng ayisyen ka konfwonte nan lise ameriken 12.4. Sistm lekl Ayiti ak Etazini (nivo segond) 12.5. Dezavantay kk lekl segond ameriken 12.6. Rate materyl nan Pwogram Bileng Ayisyen (Etazini)

CHAPIT 6 12.7. ALE NAN KOLJ (ETAZINI): PWOBLM AK SOLISYON POU ELV AYISYEN

CHAPIT 7 12.8. LANG AN(N) AYITI AK NAN LEKL 12.9. Dyalk, varyasyon dyalektal 13.0. Sa Ayisyen panse l moun ap pale frans Ayiti 13.1. Ki lang ki dwe itilize nan lekl Ayiti? ske si sl lang kreyl la te ofisyl 100% (san pou san) moun t ap konn li ak ekri?

CHAPIT 8 13.2. KREYL AK LANG ETRANJE NAN LEKL AYITI 13.3. Konplksdenferyorite lengwistik 13.4. Ki jan lt edikat ayisyen w ansyman lang kreyl la Ayiti ak lt lang 13.5. Ansyman lang etranje nan lekl Ayiti 13.6. Frans km lang dominan nan lekl Ayiti

CHAPIT 9 13.7. SELEBRASYON MWA KREYL: MWA JEAN-JACQUES DESSALINES


4

CHAPIT 10 FASON KK EDIKAT W ITILIZASYON KREYL NAN LEKL 13.8. Itilizasyon kreyl nan lekl Ayiti: estr nan yon chita pale ak Andr Vilaire Chry 13.9. Nan ki lang pwofes yo pale nan saldeklas? 14.0. tograf ofisyl la 14.1. Kreyl ak refm edikatif Bernard la 14.2. Kreyl nan lekl Ayiti: pwoblm ki prezante ak manifestasyon ensekirite o nivo idantite 14.3. Itilizasyon ak psepsyon kreyl nan lekl Ayiti

CHAPIT 11 14.4.YON PWOGRAM MILTILENG PA SOLISYON VR PWOBLM LEKL AYITI 14.5. Nan ki lang vrman elv dwe jwenn pen lenstriksyon? 14.6. Men edikasyon nan lang matnl la p ap izole psn, okontr se yon avantaj bab e moustach pou edike pi rapid ladan 14.7. Sitiyasyon lengwistik Ayiti pa menm ak lt peyi ki itilize plis pase yon lang 14.8.Valorizasyon lang vnakil a 14.9. Sou lang matnl Ayiti ak frankofoni 15.0. Fidbak (reyaksyon) kk natifnatal sou itilizasyon kreyl 15.1. Rezime sitiyasyon lengwistik Ayiti: bilan ak previzyon

APENNDIS Pati A: Kk kesyon pou ouv deba sou pwoblm edikasyon Ayiti Pati B: Yon koudy sou pwoblm lekl Ayiti: kesyon - sikil Pati C: Devlopman materyl didaktik an kreyl, entvyou #1 Pati D: Devlopman materyl didaktik an kreyl, entvyou #2 Pati E: Devlopman materyl didaktik an kreyl, entvyou #3 Pati F: Devlopman materyl didaktik an kreyl, entvyou #4 Pati G: Konbit piblikasyon elektwonik pou ede nan difizyon lang kreyl la Ayiti Pati H: Konsy pou paran (nivo elemant: matematik, lekti, jeneral) Pati I: Rechch bibliyografik sou kreyl ayisyen: An annotated bibliography on Haitian Creole: a review of publications from colonial times to 2000


5

* * * * * * Ansyman an(n) Ayiti pa t janm reylman preyokipe elit yo. Li te toujou konsidere yon cheval batay pou kandida alaprezidans. Men yon fwa yo fin monte sou pouvwa, rapidman, yo bliye pwoms yo. Se youn nan rezon ki f Ayiti rete yon peyi kote analfabetis koze ravaj yon fason dramatik (Jean Metellus, Hati une nation pathtique(1). Demisyon leta nan zaf edikasyon depi nan tan menmbo rive jouk jounen jodiya, anpwazonnen sekt f lekl la ak lespri f lajan an, se bagay sa yo ki esplike an gwo kalte glise desann nivo lekl nan peyi d Ayiti a ak kesyon lekl k ap pwodui yon bann ak yon pakt entelektyl zoukoutak ki pa kapab reflechi, ki pa kapab panse ... Jounen jodiya kisa lekl peyi d Ayiti bay? Kisa leta peyi a bay? Si nou rete de bra kwaze, kisa lekl Ayiti ak leta ap bay nan jou k ap vini yo? ske se pa devwa dirijan kounye yo pou yo pran, prese prese, tout kalte mezi pou sitiyasyon ggmagg sa a ki dire twp deja kote premye viktim yo se avan tout lt elv yo, pwofes yo, paran yo e apre nasyon an ?(2). Pou ki rezon sistm lekl Ayiti a tt anba? Anvan moun reponn kesyon an, se pou yo chonje lekl ft pou moun, espesyalman pou timoun. Timoun gen entelijans tankou yo gen je, janm, pye. Pye tout timoun sou lat gen menm wl: se kanpe, mache, kouri, sote, glise. Men pye ti Ayisyen ki Ayiti pa pile lanj ak glas tankou pye ti Kebekwa ki Kanada. Pye ti Kanadyen o Kanada ki pwonmennen nan bwa pa pile po kann, po bannann, fy veritab, fy labapen, fy mango, tach palmis. Je yo pa w ppt bannann, rejim bannann, kokoye, papay, kenp, pat lalwa, vetiv, zandolit ak mabouya. Se lt bt yo w, se lt fy nan bwa yo w. Men se menm travay je yo f ak je ti Ayisyen an(n) Ayiti. (Iv Dejan, Yon lekl tt anba nan yon peyi tt anba, pp.259) Ayisyen konprann val edikasyon, e yo reyalize ke edikasyon se youn nan sl fason pou sti nan povrete. Ti Ayisyen konnen edikasyon se yon privilj, epi yo fy pou abiye ak inifm lekl yo . . . Pif fanmi f gwo sakrifis pou voye pitit yo lekl y al san manje. Yo travay depi soly leve jis soly kouche nan mache yo . . . Sa k pi touchan, menm avk tout sakrifis sa yo sa pa sifi pou peye 14 ane lekl suivi suivi pou yon elv fini lekl segond. Slman 5% (senk pou san) timoun ki kmanse lekl rive fini. (ii)

* * * * * *


6

ABSTR

Dokiman sa a pibliye deja sou fm liv (an 1994), men li pa t gen tout nouvo

enfmasyon sa yo ki ajoute, revize ak sa k diskite nan plizy chapit ak

mizopwen sou pwoblm lekl Ayiti (sij prensipal la), ansanm ak kk

entvyou kle mwen te twouve enptan ki ta ale ak filozofi rechch la.

Entvyou sa yo gen pou w ak enptans devlopman materyl didaktik. Pa

ka gen lekl tout bon san materyl didaktik pou anseyan ak elv jwenn, e si

nou vle w bonjan lekl kote lang kreyl la ta dwe jwenn tout plas ke l

merite, nou kw li enptan pou leta ak tout moun ki konsne (pwofes lekl,

ot, chrch, moun ki ta renmen w chanjman) panse a enptans devlopman

materyl didaktik an kreyl.

Nan diskisyon sou itilizasyon kreyl nan saldeklas la, bon nou konnen

jounen jodiya se yon reyalite li ye: kreyl domine nan tout sans o nivo

oral, men li poko domine nan nivo ekri; sa vle di, sipoze gen devlopman

materyl an kreyl ki kouvri tout sij, tout nivo, tout asp, ak tradiksyon liv

ki sipoze ft (patikilyman liv elv bezwen, liv y ap itilize km tks), e se sa

ki kapab pmt elv li l yo ka jwenn liv an kreyl aladispozisyon (sou tout

dimansyon) nan lekl, nan bibliyotk piblik kou prive.

L nou gade gwo pwoblm Ayiti nan tout domn, li enposib pou tout

Ayisyen ta rete tann se leta ki pou ta vin f tout bagay depi A jiska Z

pou peyi a vanse. Wi, n ap di patisipasyon leta enptan e li sipoze

omniprezan nan tout gwo desizyon ki gen pou pran nan peyi a, e pou

byennt peyi a. Men an menm tan tou, f tout moun (san distenksyon

kmanse) chanje atitid ak fason yo panse e sou sa, nou kapab repete yon fraz


7

tr enptan nan youn nan diskou prezidan John F. Kennedy: Pa mande sa

peyi w f pou ou men mande pito sa ou ka f pou peyi w. Se yon fraz ki gen

yon enfliyans kapital jounen jodiya, kote plizy endividi tout kote nan

lemonn (patikilyman sa yo k ap viv nan dyaspora, lwen peyi yo) ap chche

yon mwayen klkonk pou ede peyi yo jan yo kapab. Donk nou panse li tr

enptan pou Ayisyen panse tou nan sans sa a e konsa, sou pwoblm lekl

Ayiti, nou ka di: pa mande sa lekl Ayiti f pou ou men mande pito sa w ka

f pou lekl Ayiti.

Rechch sa a, km nou remake, divize an 11 chapit (plis apenndis,

bibliyografi, nt) ak detay. Stnman, se premye gwo rechch ki blayi sou

entnt la an kreyl sou pwoblm lekl Ayiti. Mwen deside mete l sou

entnt la dekwa pou tout Ayisyen ka gen aks av l (pou pa di pa gen

dokiman sou sij a), pou sa yo ki konn li (frans, kreyl) f ef li l, e pa

slman sa, men reflechi tou sou li dekwa pou chak moun antre nan yo menm

pou kmanse pran konsyans de sitiyasyon grav sa a nan lakou lakay, e kisa

chak kapab f pou ede Ayiti, kk lekl, kk pwogram alfabetizasyon, sipte

moun ak gwoup moun k ap eseye f yon travay klkonk pou ede Ayiti (pa

slman nan domn lekl). Mete ou alz pou enprime dokiman sa a pou f

plis kopi l pou lt moun (si l posib), epi moun ki gen ask a gwo zouti ki rele

entnt la ki konn ekri va panse mete kk dokiman gratis ti cheri tou sou li

pou ede lekl Ayiti oubyen pou pote yon kontribisyon klkonk nan domn

sa a.

Ak gwo pwoblm dokimantasyon Ayiti ap konfwonte depi l konkonm t

ap goumen ak berejn, nou si e sten ke gen kk kolk, papye ki ta prezante

sou tm nan (pa tlman lontan), e ke yo pa ta part nan bibliyografi rechch


8

sa a. Men malerezman, pa egziste yon seri sant rechch ayisyen byen ekipe

pou ta f yon seri enfmasyon sou Ayiti pase trapde ni yon seri revi liter ou

peryodik ki ta sti regilyman (byenke pa reylman gen anpil), e ke moun ta

jwenn yo fasilman pou f rechch. Epi tou, majorite Ayisyen k ap f rechch

pa svi ak entnt la kmsadwa pou ta pibliye rechch yo f (dekwa pou lt

moun ta gen aks a yo, kritike yo) oubyen pou ta f yon jan pou yo part nan

yon paj wb klkonk.

An tm estatistik (oubyen chif) sou yon seri done enptan konsnan

pwoblm lekl Ayiti, pou nenpt moun k ap f rechch y ap w an majorite,

done sa yo ta date depi yon ventn ane. Donk sa pa grav pou ta repete

enfmasyon lontan sa yo (la a) ki pa touche reyalite resan sou pwoblm nan

(byenke nan rechch sa a gen kk referans ki ta date plis pase ventan, men sa

enptan pou mansyone). Men, km se yon dokiman ak yon vsyon

elektwonik (avan li ta part sou fm liv), donk nou espere jwenn kk

dokiman resan sou kk done (atrav kontak dirk sou teren an, Ayiti) dekwa

pou anbeli rechch la. Ou menm, lekt, kritik, pa ezite voye kmant ou bay

ot a. Finalman, malgre tout kritik ki ka ft sou pwoblm lekl Ayiti, ti ef

senp sitwayen bon k ka f, men si leta (ki gen pouvwa f e def), pa pran

desizyon vrmanvre pou jwe patisyon pa l, n ap met plizy

pwendentewogasyon sou ki l vr chanjman yo va tanmen toutbon o nivo

nasyonal dekwa pou tout pitit peyi a ta benefisye de yon edikasyon (gratis

jiska yon sten nivo) jan konstitisyon an deklare l.


9

ENTWODIKSYON Li enposib pou ta layite rechch sa a sou entnt la san koutmen enfatigab

wbmast paj wb peyi kreyolofn yo (Potomitan.info), Francesca Palli.

Avk d imanis sa a, li tounen yon gwo resous pou tout peyi kreyolofn nan

lemonn kote depi kk ane li tanmen yon travay dyanm atrav kontak dirk li

avk atis, chrch, ekriven, jounalis, ot peyi kreyolofn kat kwen nan

lemonn k ap feraye pou on ak resp pp e kilti kreyolofn. Byenke

Francesca poko pile t Desalin nan, men manmzl li anpil sou Ayiti atrav

entnt la, e atrav kontak li ak entelektyl ayisyen (nan plizy domn). Li

pote soufrans Ayiti sou k l tou, e menm jan ak anpil Ayisyen, rv li se ta w

yon pi bl Ayiti ki nan avantay tout Ayisyen. Mwen remsye tout moun ki te

patisipe, yon fason klkonk, nan kk rechch mwen te lanse sou Ayiti atrav

fowm ayisyen sou entnt la e atrav mailing list mwen, Vdrine Land.

Konsa, tanzantan mwen jwenn enspirasyon ladan yo, swa pou m ekri yon

atik, swa pou m f kk kmant.

Yon koudy sou pwoblm lekl Ayiti se yon dokiman ki f yon espozisyon

kk nan pwoblm lekl peyi d Ayiti. Lekl se youn nan sekt enptan Ayiti

ki chaje ak pwoblm. Pou anpil nan nou, youn nan vr sous pwoblm sa a ta

gen pou w ak politik, kote nou ta konkli ke anpil move gouvlman pa

enterese nan edike mas pp la. Nan analiz sa yo, anpil moun je klere kapab

w yon tras sistm fewodal la kote se yon ti gwoup moun ki toujou gen

mayt pouvwa a, ki toujou benefisye de tout bagay. Stnman, ti gwoup sa a

vin egoyis; li ta renmen tout pou kont li san ke l pa w lt fr ak s ayisyen k

ap soufri. Anpil deba ft deja sou pwoblm lekl Ayiti men anpil fwa, deba

sa yo pa atake pwoblm nan de yon pwendvi politik kote nannan pwoblm

nan chita. Anpil nan nou ka konprann pou kisa: Ayiti se yon kote diktat


10

monte desann; gen moun ki w pwoblm nan men ki, pafwa, prefere rete

bouch be (fmen) pou ka pwoteje pwp tt yo oubyen enter pa yo. Sou

diktati ventuitan an (an referans a rejim Duvalier a: papa ak pitit), medya a te

totalman kontwole e espyon te tout kote t ap kontwole sa bouch ap di. Vn

lapawl te bloke pou l rapte sa k te kache nan fon k.

L m obsve pwoblm anseyan ayisyen ap konfwonte (sitou Ayiti), mwen f

kado plizy kopi nan premye edisyon dokiman sa a, ki pibliye an 1994, pou

ede anseyan, sant alfabetizasyon, bibliyotk Ayiti kou nan dyaspora a.

Mwen si e sten ke moun ki li oubyen potko li premye edisyon an ta byen

renmen di kk bagay sou pwoblm lekl Ayiti ap konfwonte. Konsa, mwen

te devlope yon kesyon - sikil (http://www.palli.ch/~kapeskreyol/vedrine/school2.php)

ak yon lis pwoblm ke m te sikil sou entnt la; se yon fason pou bay

plizy moun aks pou ta di sa yo panse libreman, ou bay kk sijesyon sou ki

jan pwoblm yo te ka amelyore. Donk, mwen ta tr kontan si nenpt moun

ta voye kmant /sijesyon yo ban mwen (fason pou ta amelyore sitiyasyon

an) ki an rap ak tm sa a. Yo ka toujou jwenn kk ti plas nan vsyon

elektwonik lan (ak yon ralonj wb). Mwen espere dokiman sa a va svi yon

bon gid pou tout moun k ap f rechch sou tm nan, e yon gid pedagojik tou

pou tout anseyan Ayisyen.

Apa yon analiz kritik sou pwoblm lekl Ayiti ki prezante nan dokiman sa

a, n ap obsve yon gwo kout bws sou pwoblm lang kreyl la ak frans

pou eklsi bagay yo jan yo ye. Gen yon ti rale tou sou ansyman lang

etranje nan lekl Ayiti, yon apsi sou enfliyans edikasyon Ayiti ta genyen

sou elv ayisyen k ap etidye Etazini, epi kk entvyou ak kk pwofesyonl

ki antre nan filozofi rechch la.


11

CHAPIT I 1.0. LEKL AYITI

Depi sou prezidan bann machw, lekl Ayiti ap travse yon pwoblm

totalkapital. Anpil pale anpil ft deja: diskou senryen, pwoblm lang,

eksetera era, men tout se pale pou gen mesi. Pou rive konprann pwoblm

lekl nan peyi d Ayiti, f ou gen yon ti limy sou politik e ki jan li maknen

ak domn edikasyon an. Politik, sou diktati Duvalier (Franois, Jean-Claude)

ke anpil moun familye ak li, se yon mo ke moun te toujou ap evite pale de li

Ayiti e Ayisyen an gen plizy rezon pou sa: swa li te p pran prizon, swa li

te p pou yo pa denonse l, li te kapab byen yon move je tou ki t ap benefisye

de sistm koripsyon /ekspltasyon an, oubyen tou, endividi a kapab pa t nan

yon nivo pou konprann tout reyalite bagay yo. Konsa, tout sij ki ta an rap

ak politik, moun ta evite touche yo.

Si n a pale de k moun pa egzanp, li neses pou n ta mansyone tt la km

pati ki pi enptan. Yon moun kapab fraktire nenpt manm nan k l nan yon

aksidan: tlke li kapab kase pye l, bra l, oubyen li kapab blese lt kote nan

k l men sa pa vle di pou otan li ka mouri. Men, si pa mal li ta fraktire nan

tt, sa ka vin grav pou li. Ebyen, se konsa nou ka rive gen yon ti limy sou

politik ak enfliyans li ka genyen sou tout bagay nan lavi, e la a li gen yon

enfliyans kapital nan tout pwoblm edikasyon Ayiti ap konfwonte.

Nan jounen jodiya, Ayiti gen yon total 85% (katrevensenk pou san)

analfabt, moun ki pa ka ni li ni ekri, oubyen sou chak 100 moun nou kapab

jwenn 15 ladan yo ki konn li ak ekri.


12

An 1982, yo te estime to moun ki analfabt a 75%, men apepr mwatye

timoun ki eskolarize pase lekl slman pandan youn ou dezan; f nou admt

ke peyi a gen apepr 85% iletre (iletre a kapab li avk anpil difikilte, moun

ki analfabt la pa t janm an kontak avk alfab)

Rate etablisman eskol, klas ki gen twp elv lakoz yo double; sa koze echk

yo e tout pwoblm sa yo ki fatige timoun yo se fondt sitiyasyon dezastrez sa

a.(3)

Depi swadizan endepandans Ayiti, gouvnman monte, gouvnman desann,

men pwoblm lekl la pa reylman f yon pa kita yon pa nago. Si n ap gade

pwoblm sa a de yon pwendvi sistm fewodal, nou w ti gwoup ki gen brid

pouvwa a, anpil fwa, pa ta renmen bay mas pp la yon chans pou je l vin

ouv. Rezon politik ti gwoup sa a byen kl: dapr li, se yon menas si pp la

ta rive konn li ak ekri. Jean-Pierre Boyer*, km yon ansyen diktat ayisyen,

di: edikasyon mennen revl. Si n ap analize fraz sa a byen, li vle di anpil

bagay nan sitiyasyon lekl Ayiti ye e ki jan move gouvnman toujou

kontwole renn edikasyon. Donk, ti gwoup konsvatif sa a pa ta renmen oken

konpetisyon pou vin ba li ttfmal, pou evite menase privilj l ap jwi. Se

toujou yon ti pousantaj nan bidj peyi a ki ale nan edikasyon e ti pousantaj

sa a anpil fwa, malfini dispart sa avan l gen tan kase yon koub. Kidonk,

pafwa nou ka w ide bl pwoj, bl diskou an frans, bl tilititi, pale anpil

men yo pa abouti a anyen konkr pou amelyore sitiyasyon peyi a ap viv.

Donk tout pale anpil sa yo abouti nan korid pawl tafya. Pwoblm

edikasyon Ayiti se pwoblm tout Ayisyen konsekan ki ta renmen w tout ti

Ayisyen resevwa yon pen enstriksyon pou svi sosyete a, e youn k ap nan

avantaj yo demen.


13

Entelektyl ayisyen an, jan Piram dekri l, pa ni adwat ni agoch. Se yon vr

komedyen, yon majisyen. Yon moun k ap pale bl pawl, ki gen don pou l di

bl fraz. Responsablite nan dezas ki f Ayiti tonbe an degraba pa rete nan

mansonj ou nan sa ki verite a mwatye ki miltipliye, men o depa nan analiz

lojik /gramatikal; stadi nan fason endividi a ap manipile itilizasyon lang

frans a.(4)

1.1. Santralizasyon lekl nan kapital la Mo santralizasyon an vle di ke tout lekl enptan yo ta konsantre nan

Ptoprens slman, epi ta manke lekl nan tout rs peyi a. Tout lekl

pwofesyonl yo ta chita nan Ptoprens. Yon grenn inivsite leta ki genyen, li

chita nan Ptoprens (san kanmpous inivsit ki ta epapiye nan dis depatman

peyi a). Majorite lise yo, ki rive nan klas filozofi, chita nan Ptoprens. Se ta

yon mvy si ta gen yon kanmpous inivsite piblik la nan chak depatman

peyi a. Pou awondisman yo, nou konnen gen plis pase 27 (aktylman) e se

pa nan chak n ap jwenn yon lise (ki byen ekipe). L nou rale yon ti bak (sou

Duvalier pou pi resan), nou w majorite lise pwovens yo ta rive nan klas

twazym e kisa sa vle di? Bon, anpil bagay: premyman si paran elv la pa t

gen mwayen voye l Ptoprens (oubyen jwenn yon kote pou l ta f ladesant la

pou al lekl), ebyen li ta bloke. Elv sa a te kapab vin yon tt pou ede fanmi

l ak yon nivo edikasyon pi avanse e pett, yon tt tou pou peyi l demen. Sa te

pi rd toujou nan komin yo: se gran chans si ta rive gen plizy lekl nan

komin yo ki rive nan klas mwayen II oubyen sa yo te konn rele stifika

(lontan). Li enposib pou ta pran tout timoun, ki nan yon komin, pou boure yo

nan yon grenn lekl piblik. Kidonk, pwoblm plas, plis lekl (piblik) ta dwe

bati nan plizy seksyon riral komin yo pou fasilite tout timoun ale lekl.


14

Dapr Jacominan P. De Reget, sistm edikasyon ayisyen an f fas ak anpil

pwoblm pou l founi yon edikasyon de baz pou tout ti Ayisyen. Pa gen ase

timoun ki konplete edikasyon prim e menm sa yo ki rive konplete l, anpil

fwa pa resevwa yon bonjan preparasyon. Pwoblm sa yo part espesyalman

nan zn riral yo, e yo pran orijin yo twa kote: premyman, mwens pase

mwatye timoun nan zn riral yo ale lekl; dezymman, slman anviwon

20% (ven pou san) timoun sa yo ki ale lekl konplete nivo prim a;

twazymman, nivo timoun ki kite yo tr ba. Li enptan pou gen yon

devlopman nasyonal ak bonjan d finansy gouvnman an pou ta rezoud

pwoblm sa yo.(5)

Donk, sistm edikasyon Ayiti a konfwonte anpil pwoblm. L nou gade pa

egzanp, sistm nan pa menm founi yon edikasyon de baz pou tout timoun.

Majorite timoun pa rive konplete nivo elemant a ki ta ba yo yon st de baz.

Menm sa ki rive konplete nivo elemant a, anpil fwa, pa resevwa yon bonjan

trening. L w ap analize pwoblm nan, li plis frape timoun nan zn riral yo

paske gen mwens timoun ki gen aks a lekl nan zn sa yo. Yon bon 20%

(ven pou san) nan timoun sa yo ki rete nan zn riral yo pa rive konplete sik

elemant a. Gen yon nesesite pou yon devlopman nasyonal ki ta ka ede nan

solisyone pwoblm sa a.

1.2. Sou refm eskol Ayiti Sou gouvnman Janklod la (Jean-Claude Duvalier), te gen yon koze refm

eskol ki te vin part. Majorite moun ta konnen l sou non Refm Bna a (an

referans a Joseph C. Bernard, minis Edikasyon Nasyonal alepk). Vrman


15

vre, anpil Ayisyen (ki panche sou pwoblm Ayiti) pa konnen vrman

dekiprevyen refm sa a, an tm chanjman li ta reylman pote jounen jodiya

nan pwoblm lekl Ayiti ap travse, epi f n mansyone tou: se raman yon

nouvo gouvnman ki monte ta f suit a yon travay ki ta kmanse, e ki pett

ta gen kk asp pozitif ladan.

Youn nan pwen enptan refm sa a, se ta pwopozisyon pou itilizasyon lang

kreyl nan saldeklas km lang ansyman (nan nivo elemant) men, ak

entansyon pou sa yo rele pasaj o frans pi devan. Nou ka devine kijan elit

la reyaji, e enfliyans reyaksyon l sou mas pp la. Ann gade ti mso rechch

ki pibliye sou sa pou ta ouv plis deba:

Menm gouvnman ki deklare yo ta reprezante mas (pp) la ezite bay kreyl

ak fans menm estati legal. Se te slman nan fen ane 1970 yo ke gouvnman

an apwouve itilizasyon kreyl nan edikasyon. Nan kmansman ane 1980 yo,

te toujou gen kk dout si kreyl ta dwe itilize nan edikasyon prim ou pa.

Lengwis ayisyen f prske senkant ane ap debat tograf kreyl la. Men nan

fen ane 1970 yo, Enstiti Pedagoji Nasyonal (IPN) devlope yon tograf ki

enkli eleman 2 sistm yo t ap itilize avan yo. Gouvnman an bay nouvo

tograf la yon estati ofisyl a mwatye km pati refm 1978 la.

Asp ki te ka jenere plis diskisyon ladan, se te itilizasyon kreyl km

medym pou ansyman lekl prim. Nan plizy lekl riral e iben, liv yo te an

frans, men diskisyon liv sa yo nan saldeklas te ft an kreyl. Poutan, frans

te toujou rete lang ofisyl km lang ansyman, e youn nan bi prensipal pou

pif elv se te metrize frans ekri e frans pale.


16

Refm edikasyon an te gen pou bi pou l ogmante nivo pfmans elv yo

atrav enstriksyon nan lang matnl la, men plizy gwoup te opoze

itilizasyon kreyl km lang enstriksyon. Fanmi ki bileng (ki pale 2 lang) kw

ke itilizasyon kreyl nan lekl yo ta detwi gradylman avantaj lengwistik yo

nan sosyete a, kote l ta redui enptans lang frans a. An jeneral, boujwazi a

te kw ke ofri enstriksyon an kreyl, lekl ta ogmante aks mas la ta genyen

nan edikasyon; sepandan, anpil moun nan pp la a te opoze refm nan tou.

Pp la ta gen tandans w edikasyon plis km yon mwayen pou soti nan

povrete olye pou yo ta w l km mwayen pou aprann; pa konsekan, anpil

paran te tr konsne pou pitit yo aprann frans. Souvan, lekl prive yo, iyore

chanjman refm nan ta mande pou f nan korikilm lan. Sou presyon piblik,

gouvnman an deklare ke elv ta kmanse itilize frans apati senkym ane.

Elv ki antre nan senkym ane twouve yo pa t prepare nan saldeklas la pou

itilize frans, paske liv yo t ap svi nan klas avan yo t an kreyl nt.

Pwoblm nan rete san solisyone nan fen ane 1980 yo.

(Si n rale yon ti bak) Nan ane 1960 yo, gouvnman an te tabli pwogram

alfabetizasyon an kreyl pou adil, e legliz kotolik te esponnsorize yon

pwogram simil nan tout peyi a nan mwatye ane 1980 yo. Dapr resansman

ki te ft Ayiti (an 1982), 37% (trannst pou san) popilasyon an ki gen plis

pase dizan ta kapab li ak ekri. Nan zn riral yo, slman 28% (ventuit pou

san) ta kapab li ak ekri. Nan zn riral yo, to alfabetizasyon pou fanm ta

prske menm wot pou gason tou. Resansman an bliye pou l mansyone,

sepandan, degree alfabetizasyon an, oubyen nan li kang moun ta konn li ak

ekri.


17

Lokit (moun ki pale) yon sl lang pa t gen anpil aks a literati kreyl. Bon

Nouvl, jounal prensipal yon gwoup legliz katolik romen pibliye chak mwa,

te gen 20,000 egzanpl an sikilasyon an 1980. Yon gwoup potestan pibliye

Nouvo Testaman an an kreyl an 1972. Plizy livr sou ijyn ak fason pou

pratike agrikilti te part an grann kantite nan ane 1970 ak 80 yo. Poutan,

literati kreyl la kontinye pou l yon bagay ra nan fen ane 1980 yo. An

patikilye, enfmasyon an kreyl sou politik e sa k ap pase aktylman, pa t

tlman rete anpil kopi ladan yo. Nan fen ane 1980 yo, lokit inileng (oubyen

moun ki pale kreyl slman) itilize lt kreyl yo regilyman ak nt psonl.

Lid kominot ak moun k ap travay pou devlopman te itilize lang lan tou l y

ap anrejistre plizy minit miting ak nan rap pwoj yo. (Sous: U.S Library

of Congress).

Tout tan tout ti Ayisyen pa kapab benefisye de yon edikasyon 100% (san

pou san) de leta ak lt bagay ki sipoze enkli ladan, nou p ap kapab pale de

refm eskol vrman. Nou pa nye kk bl ide ki kouche sou papye (an palan

de refm eskol) men nou kapab di se yon tibebe ki nan vant toujou, nou

espere akouchman l yon l. Omwen, f pwen sa yo ta enkli nan yon refm

eskol Ayiti:

* Santralizasyon lekl o nivo nasyonal

* Materyl pou elv

* Yon nouvo metd pou anseye nan tout nivo

* Prepare pwofes lekl pou anseye

* Chanjman nan korikilm

* Yon sal rezonab pou pwofes


18

1.3. Santralizasyon lekl o nivo nasyonal

Santralizasyon lekl o nivo nasyonal vle di ke sipoze gen lekl nan tout peyi

a. Konsa, elv pa t ap bezwen vin nan kapital la pou kontinye etid yo. An

palan de materyl pou elv, li enposib pou elv la ale lekl si l pa gen

materyl neses pou l travay. Se km yon ouvriye ki ta al nan travay san

zouti. Lt mo nou kapab itilize pou materyl, se sa yo rele founiti e sa vle

di lajan.

Nan sitiyasyon ekonomik peyi d Ayiti ye, li enposib pou ti minorite ki gen

posiblite al lekl la posede tout sa l bezwen km founiti tlke liv pa egazanp.

An(n) Ayiti, swadizan lekl leta, yo pa kreye yon sistm bibliyotk nan

lekl sa yo pou pmt elv pase yon moman pou li. Sa ta kapab pmt elv,

ki pa gen posiblite achte liv, kopye nt enptan. Nan menm faz sa a, n ap

jwenn yon rate pwofes (ki kalifye) o nivo ansyman piblik.

1.4. Yon nouvo metd pou anseye nan tout nivo

Li enptan pou ta genyen yon nouvo metd pou anseye nan tout nivo.

Metddansyman (ou metodoloji) non slman an rap ak nivo elv la, men

li pa bon pou yon pwofes suiv yon sl woutin pou anseye. Nou konnen deja

ke peyi d Ayiti se yon kote elv etidye pak. Se yon woutin ki pa nan

avantay elv la. Elv la tou, se pa ft li ki f l etidye pak, men se konsa yo

anseye l. Nou kapab pran egzanp resitasyon pak kote elv vin resite devan

pwofes yon leson ke yo te sipoze etidye. Resitasyon sa a pa vle di pou otan

ke elv la konprann sa li sot resite a paske anpil fwa, pwofes a pa esplike

leson sa a an detay nan klas la.


19

Yon pwofes sipoze kreye plizy aktivite nan yon klas pou kapab ankouraje

elv travay, patisipe nan klas, devlope yon konesans de maty a. Pwofes

sipoze kreye yon moman espesyal nan klas la kote elv gen chans pou

diskite, pou chak bay ide pa yo. Pwofes a kapab tande elv yo e si l posib,

korije yo oubyen fin eklsi yon ide kk elv ta renmen bay, oubyen youn kk

ap eseye devlope. Fason pou pwofes a teste elv sou yon leson li te travay

sou li pa egzanp, sa kapab ft oralman. Li ka bay yon ti egzamen ki anglobe

esans leson an. Li kapab adrese li a tout klas la, oubyen chwazi kk elv an

patikilye. Pafwa, gen elv ki briye anbachal men ki timid pou patisipe nan

klas la. Anka pwofes a ta remake sa, li kapab ititlize yon filozofi ki

apopriye pou ankouraje menm elv timid patisipe.

1.5. Prepare pwofes pou anseye

Nan katriym pwen an, prepare pwofes pou anseye, se yon bagay ki

enptan. An patan, li bon pou n mansyone lekl pedagojik. Anpil pwofes

lekl Ayiti pa t gen tan pase lekl pedagojik oubyen yo pa t gen chans suiv

plizy atelye ki an rap ak preparasyon sa a.

Nan ane 1980/81, kk 14,900 pwofes te anseye nan lekl prim 5,500

nan piblik; 9,400 nan prive. Anviwon 27% (vennst pou san) pwofes yo te

konsidere km pwofes kalifye (sa k te diplome nan pwogram pedagojik

oubyen ekivalans pwogram pedagojik), enkli 20% (ven pou san) nan sekt

prive e anviwon 40% (karant pou san) nan sekt piblik la. Anplis, yon 19%

(diznf pou san) konplete edikasyon segond.(6)

Bon, se pa yon st prejije ant sa ki te pase nan yon pwogram pedagojik ak sa

ki pa t pase, men se jis pou eklsi bagay yo jan yo ye Ayiti. Gen moun, de


20

nesans ki te ka gen yon amou pou ansyman epi ki vin anseye. Li posib ke

moun sa a pa t gen optinite pou te prepare l kmsadwa, men sa p ap

anpeche l f yon bon pwofes pou sa. Nan lekl pedagojik, pi souvan, nou f

plis teyori km elv k ap prepare pou vin pwofes, men se l l w ap anseye

ou vin mete teyori sa yo an pratik. Li ta bon pou pwofes ki pa t gen tan suiv

yon pwogram pedagojik oubyen ki pa t gen optinite patisipe nan plizy

atelye pou ta pran kontak ak kk ansyen pwofes (ki gen tan pran yon

fmasyon). Yo kapab moun yo konnen oubyen tou, pwofes nan lekl kote

yo ye a ki deja genyen yon fmasyon ak esperyans e km nou konnen,

esperyans se manman lasyans. Li enptan tou pou elv pwofesyonl sa yo

ta vizite plizy lekl, plizy klas nan diferan nivo. Konsa, yo ta kapab rive

tire kk parall ant teyori y ap etidye ak sa y ap obsve. Yo ta kapab rive

konpare metddansyman chak pwofes.

Anseye yon maty pa slman vle di ke pwofes a ta dwe konnen maty sa a

filannegui (fen e byen) slman. Tanzantan km pwofes, ou kapab ap f ti

dekouvt e se konsa ou vin aprann plis nan rechch w ap f. Anpil fwa,

pwofes a kapab konnen maty a tt kale, men li pa kapab anseye l, oubyen

li pa devlope yon metd pou anseye l fasilman. Youn nan filozofi yon

pwofes sipoze devlope, se chche tout mwayen posib pou f elv enterese

nan sa l ap anseye a. Li pa dwe janm bay elv enpresyon ke tl maty difisil.

Si yon elv la pa t enterese deja nan yon maty patikilye epi pwofes a al

bay enpresyon li difisil, se apse sou klou. La tou, elv la gen tan dekouraje

epi l pa w ki l pou klas fini pou l mete dey.

Yon pwofes pa dwe janm menase elv sou koze nt elv sa a nan klas la.

Gen jan yon pwofes kapab pale ak li, endividylman, pou pa f l wont


21

devan kondisip li. Pa egazanp, mwen sonje l mwen te jenn ti bway (ti

gason) nan lekl prim Ptoprens, pwofes a pafwa te konn chwazi elv ki

konn vb yo byen l jedi. Li pran elv sa yo epi l f yo konjige vb (nou te

sipoze etidye) nan zry elv ki pa t ka resite yo byen. Bon, se yon wont pou

elv sa yo nan klas la (pou devlope yon konplksdenferyorite), e an menm

tan tou, sa vin kreye yon st bary ant elv ki ta part pi entelijan ak sa ki pa

t fin ys (anfm entelektylman). Anplis, anpil fwa, elv sa yo toujou make

pwofes a (ak yon hn kache), ki pa fin yon konpliman pozitif pou li.

Byenke Desalin te fini avk sistm esklavay la, men mantalite Ayisyen an

tlman kolonize, donk li toujou kenbe yon seri vye souvni sa kolon yo te

konn f.

Anpil pwofes ayisyen abize elv nan fason yo bay pinisyon, e se yon

vyolasyon dwa elv la. Nou ka pran egzanp sistm bat elv, sitou nan nivo

prim (espesyalman nan lekl piblik yo lontan, an pwovens kou nan kapital

la) ki te reylman yon dezas atrav peyi a. Mwen p ap janm bliye trant kout

rigwaz yon pwofes te ban mwen nan plamen pou yon leson mwen te

rabache ak yon lt pwofes ki te manke pete yon zye m ak yon kout rigwaz.

Mwen te f plizy jou ap li ak yon sl zye paske lt la te fmen, byen anfle.

Mwen te oblije kontinye al lekl (men ak yon hn km timoun san oken

defans).

Sistm kale elv, anpil fwa f elv devlope yon santiman rayisab pou kk

pwofes lekl. Genyen ki konn dekouraje al lekl si yo bat yo souvan. Si

elv la pa t ka fonksyone byen nan klas, donk li vin gen plis tandans f bak

olye li avanse. Chak elv pa aprann ak menm vits.


22

Nan klas preparatwa II, mwen te pami yon ti gwoup ki te konn premye nan

klas. Paske m pa t rive f mey nt, mwen te pran yon baton menm jan ak lt

ki te jwenn pinisyon yo paske yo pa t rive atenn mwayn nan. Mwen te dwe

premye, men avk yon mwayn enfery a 8 sou 10, yo te bat mwen.(7)

Metye pwofes se yon bagay ki mande yon konesans filozofik e sikolojik

alafwa. Km pwofes, konstamman, ou dwe ap panse sou plizy asp: pa

egzanp, si ou f tl bagay ki konsekans li kapab genyen, oubyen ki ef sa ka

pwodui. Etan pwofes, ou dwe konnen ke chak endividi aprann yon fason ki

pi fasil pou li. Ann pran egzanp etidye pak, nan woutin sa a, gen elv ki

kapab li leson an twa ou kat fwa avan y al dmi. Yo kapab eseye konprann li

tou pandan y ap li l epi pandan y ap dmi, ide leson an nan tt yo; konsa, yo

reve leson sa a. Imedyatman apr rv la, yo konn ap medite sou li pandan

zye yo kl epi nan de tan twa mouvman l yo leve byen bon, yo kapab f de

ti revizyon epi tout bagay frch nan tt yo. Gen elv se an gwoup yo kapab

etidye kote youn kenbe leson pou lt. Se kapab yon tip estimilan pou yo

oubyen tou, yo kapab santi yo distr l y ap etidye pou kont yo.

1.6. Chanjman nan korikilm

Chanjman nan korikilm se senkym pwen mwen mansyone nan sa ki ta

dwe enplike nan yon refm eskol Ayiti. Mo korikilm se yon mo derive

laten ki gen pou w ak kou, an palan de lekl e ak sa ki an rap ak kou.

Bon, pa egzanp ann pran liv pou kou yo. Pou jiskounye, gen liv ki pa janm

revize oubyen chanje; stadi menm bagay oubyen menm ide ot yo te bay,

yo asepte ide sa yo san oken kritik. Ekri yon liv pa vle di pou otan ot a se

yon kones pou sa. Ot a kapab bay ide pa li, men ou menm km lekt, ou

sipoze an mezi pou kritike, di sa ou panse. Si pa gen kritik, pa gen chanjman


23

e san chanjman, pa gen amelyorasyon. Ou menm km lekt oubyen anseyan,

li ta bon pou li lt liv ki an rap ak sij a oubyen tou, ou kapab li liv kritik ki

pale de menm sij a. Men km nou konnen, sitiyasyon ekonomik lan pa

pmt tout pwofes posede liv neses; anplis, pa gen yon sal resous nan

chak lekl oubyen yon bibliyotk santral (byen ekipe) ki ta bay pwofes

aks pou apwofondi konesans yo. Kidonk, anpil fwa, pwofes a ka itilize ti

nt li te genyen depi sou prezidan bann mach ak pak li te gen tan bat avan

li vin nan klas.

Chanjman nan korikilm se bagay ki mande lajan, e ki kote pou lajan sti si

gouvnman pa sipte sa? Li ta yon bl bl bagay si pwofes lekl te ka

jwenn tout materyl yo bezwen pou travay. Ayiti se yon peyi ki kontinye ap

domine pa puisans enperyalis, e sa gen yon refl oubyen yon enfliyans sou

edikasyon Ayiti. Pa egzanp, nan menm ide korikilm nan, anpil liv timoun

ap svi reflete imaj etranje. Stadi, pa gen yon refl de sa elv la esperyanse

nan pwp kilti l, oubyen sa ki egziste Ayiti. Se yon pwoblm ki pran rasin li

nan diznevym syk apr endepandans Ayiti paske se blan (etranje) ki te

pran edikasyon Aysiyen an men. Stadi edikasyon sa a vin yon bagay ki

mezire, ki kontwole tou epi tou pi devan, li pral enfliyanse mantalite pp sa a

ki te an kaptivite byenke Desalin sakrifye vi l pou libere l men li ret kolonize

sikolojikman.

Menm si Desalin te mande pou kk Frans enptan rete nan peyi a, sa pa t

retire mantalite dominasyon an nan tt yo. Okontr, se te yon fason pou yo

te kontinye travay dominasyon an pi byen, yon fason pi klasik. Yo te

konprann tr byen ke pou domine yon pp, edikasyon se youn nan zouti ki pi


24

enptan. Sa vle di dominasyon kiltirl la rann dominasyon politik ak

ekonomik pi fasil.

Travay dominasyon an te kmanse vin pran fm li pi byen apr kontra

gouvnman ayisyen te siyen ak Vatikan an 1860. Kontra sa a te mande pou

legliz katolik egzse l libreman nan peyi a. Se te yon seri p Jezuit ki te Ayiti

ansanm ak reprezantan Vatikan. Mesye sa yo te pran edikasyon sou

responsablite yo. Se te yon edikasyon relijye nan sans reyalite peyi Ewp.

Liv pou ti Ayisyen te svi, se yo ki te ekri l (e.g: gram, jewografi, menm

istwa peyi a). Se sa k f nou w ke yo te make par F.I.C. Mesye fr yo te

egzije ti Ayisyen respekte kilti etranje nan dezavantaj kilti ayisyen. Foto ki te

nan liv yo se te toujou foto ti blan cheve swa, kostim ewopeyen, mantalite

ewopeyen, koutim ewopeyen.(8)

Iv Djean (ansyen p ayisyen ki konn koze a fen e byen) f yon bl rale sou

sij a. Konsa, nou kapab gen plis detay sou sa nan yon liv li pibliye an 2005.

Ann gade sa l di:

Apre lag endepandans lan fini, nan fen ane 1803, jiska konkda*

gouvnman Jefra siyen ak Vatikan (an 1860), lang afriken moun yo te bwote

sot an(n) Afrik (ant 1783 ak 1793), te fin dispart an(n) Ayiti. Tout moun te

konn pale kreyl. Yon ti ponyen moun te konn pale kreyl ak frans tou.

Depi l sa a, sitiyasyon lang, se pa te menm kalite pwoblm ki te la nan tan

lakoloni. Men, se kk grenn p ki te rete an(n) Ayiti. Yo pa te sou zd okenn

otorite, ki te an rap ak Pap la ni Pap la ta nonmen oubyen ta rekont. Se

yon sitiyasyon ki dire swasant ane.


25

Apre konkda 1860 lan, yon pwoblm klas sosyal vin maknen ak yon

pwoblm misyon ki sot an Frans. Sitiyasyon lang pa te konplike menm nan

peyi a l sa a. Men, mwen pa kw psonn te analize l. Mwen pa panse

psonn te kapab analize l krk. Poukisa se an Frans, espesyalman an

Bretay, Vatikan t al chche p, fr ak m pou Ayiti? An Bretay, se yon kote

an Frans ki te gen anpil p, fr ak m. Men an(n) Itali, an(n) Espay, te gen

anpil p, fr ak m tou. Men, pa bliye, sa Demesva Delm (1870: 182-183)

te ekri a: (Ce pays parle franais), sa Lwi Jozf Janvye (1885: 178) te di a:

Hati est une colonie intellectuelle de la France (Bawos 1984: 677). Se

pawl konsa reprezantan Vatikan ki t ap mennen negosiyasyon ak

gouvnman ayisyen, depi sou tan Petyon ak Bwaye jis sou reny Jefra, te

tande nan bouch ofisyl ayisyen. Epi kreyl la menm, sa li ye, dapr Baws

(1984: 673), ki pase 10 ane an(n) Ayiti e ki te reskonsab Enstiti Frans, sou

Divalye? yon depo ansyen frans. Se manti anpil etranje, ki lwen Ayiti,

kapab vale. Ata plizy Ayisyen enstwi, ki tounen etranje, pou mas pp pwp

peyi yo, kapab kw tenten konsa an 2003! Fk se misyon ki deja pale

frans, Vatikan ta chwazi pou koloni entelektyl Lafrans sa a.

Epi misyon frans sa yo debake an(n) Ayiti. Ti lelit ki pale frans a, akeyi

yo ak 2 bra. Yo te bezwen lekl pou pitit yo. Yo jwenn lekl p, fr ak m nan

kapital la epi nan kk vil pwovens: Sen Masyal p Sentespri, Sent Woz de

Lima, m Sen Jozf Klini, Lali (1865), Sen Lwi d Gonzag, Fr Enstriksyon

Kreytyn (1890). Yo jwenn p pou batm, premy kominyon, maryaj,

antman, ni nan kapital la, ni nan kk vil pwovens. Travay p frans ki te

lavil te pi fasil pase pa konfr yo ki te andey. Yo vin w, kreyl pa frans.

Men ske se yon lang? Ak prejije yo te deja ranmase nan pwp peyi yo, yo

tounen jwenn nan bouch kk gran save ak entelektyl ayisyen, kman yo ta


26

kapab f reponn yon kesyon konsa? Se etranje yo te ye. Yo mande yo preche

an frans, f katechis an frans, mete lekl an frans. Se konsa sa te ft depi

Frans te rive nan lt zile tankou Gwadloup, Matinik. Epi si yo ta pote

frans pou Ayisyen ki pa konn pale frans, se yon byen yo ta f pou yo. Yo te

santi sa pa te kapab ft fasil. Men se pa t ft yo. Dapr kwayans lekl te

foure nan svl yo, se paske frans se yon gran lang ki f li sitlman difisil.

Li te rive menm wot ak laten. ske anpil ti ng te kapab aprann frans?

Menm jan tou, ske anpil ti ng te kapab aprann p? Jis 1924, se 5 grenn

Ayisyen ki te p, sou 200 p ki te genyen (Baws 1984: 696). Jis 1957, yon

ka nan klje a te ayisyen, men se 5 evk etranje, frans, ameriken, kanadyen,

ki te alatt dyosz yo. An 1953, premye evk ayisyen an, monsey Remi

Ogisten, te la pou li ede achevk frans Ptoprens lan.

An 1981, sa vle di 121 ane apre dat konkda a, Chomski (2003: 372) kritike

vye lide moun gran konnen genyen sou lang. Men sa li ekri: O mwen

Ozetazini, pett an(n) Anglet tou, moun tande bon val radt sou lang

oubyen sou dyalk ki ta yon ti jan pv dapr pwp ganizasyon anndan yo

oubyen ki ta manke gram, eksetera. M sipoze lengwis kapab f kichy

pou bare lide kwochi, lide malveyans sa yo. . . Lide konsa soti nan sa

Chomski rele eta maladi kwayans kiltirl mantal nou an. . . M pa dak ak

yon sl pwen. Elas! Se pa Ozetazini oubyen an(n) Anglet slman, moun

tande vye radt sou lang. Se menm bagay an Frans tou, an(n) Ayiti ak anpil

lt kote. Sa te pi grav toujou an 1860. . .. (Iv Dejan, Yon lekl tt anba nan

yon peyi tt anba, pp.225-27).

Tout pwoblm sa yo ka enfliyanse elv la sikolojikman. Sa kapab f l

konnen ke pwp kilti l enfery a yon lt. Se pou sa li enptan pou ta revize


27

liv yo avan itilizasyon yo. Pa egzanp, nan yon kou ki an rap ak reyalite

agrikl Ayiti, li pa neses pou ta pale oubyen mete anfaz sou pm frans,

pch ak frz. Li ta pi bon pou pale de mango, zaboka, mayi, kachiman,

kawosl, gwayav ak lt fri twopikal ki gen Ayiti. (Gade atik sa yo sou

entnt la: Agrikilti ta dwe premye sib nan devlopman Ayiti, Ann pale de bwa ak fri Ayiti!, Dyalg sou rebwazman an(n) Ayiti, Estrateji pou rebwaze Ayiti, Kk plant

kreyl ak non yo an laten, Ki jan yon plant ft (Jean Eric Ren), Rasin yon plan

(Jean Eric Ren).Yon korikilm, anpil fwa, sipoze gen yon refl anviwonnman

elv la e l elv la w refl sa a, li santi l nan bl grs li.

An menm tan, pwofes a pa dwe limite elv la paske bi li km pwofes ske

li dwe devlope konesans elv la tank li kapab. Pa egzanp, nan yon kou istwa

jeneral, li ta enposib pou konsantre slman sou gouvnman ki pase nan peyi

d Ayiti byenke li enptan pou elv la konnen istwa l avan tout lt istwa. Yon

kou istwa jeneral anglobe yon konesans jeneral nan tout asp sosyal. Byenke

li enposib pou ta kouvri tout sa nan yon klas, men li enptan pou mete elv

la okouran de kisa kou a ka anglobe.

Anpil fwa nan peyi d Ayiti, pwofes a jwe yon wl diktat nan klas la

oubyen li part km sl kk chante. Nan yon klas, elv dwe gen lavwa o

chapit. Relasyon pwofes a ak elv yo anpil fwa, se yon relasyon vtikal

(yon relasyon kote youn toujou anwo, youn toujou anba). Nan ansyman,

yon pwofes pa dwe egoyis. Sa pa ni nan avantaj li ni nan avantay elv la.

Anpil pwofes ayisyen pa ta renmen elv la devlope konesans li oubyen tou

li ta renmen elv la asepte ide pa l slman. Bon, se yon tip ansyman san

pwogr oubyen yon ansyman kokobe ki paralize fakilte entelektyl elv la.

Sipoze gen yon relasyon orizontal ant pwofes ak elv; stadi, yo dwe


28

mache kt a kt tankou 2 ray tren pou kapab genyen yon st balans. Pwofes

a dwe kreye yon atmosf nan klas la kote tout elv santi yo alz pou patisipe,

bay ide pa yo tou.

Estrikti klas la toujou mande yon akonplisman neses pou amelyore e pou

aprann kominikasyon ki genyen ant pwofes ak elv. Yon pwofes

responsab pou l kreye yon atmosf pozitif nan klas li, men an menm tan,

pwofes a dwe gen sip administrat, paran ak elv yo pou l reyalize sa.

Pwofes a dwe prepare pou l ede elv yo pou aprann tout sa k neses nan sa l

ap anseye a. Jeneralman, yon bon pwofes eseye konprann sifizamman

plizy sikonstans ki kapab enfliyanse abilite elv yo pou y aprann. Li tr

enptan pou pwofes a konnen bezwen elv yo.

Pwofes a se yon figi otorit nan klas la; yon pwofes dwe toujou gen

kontwl klas la. Se pa mwayen sa a li kapab rive atenn bezwen elv yo pou

kapab devlope fakilte entelektyl yo. Anviwonnman klas la kapab pran

plizy fm kominikasyon ki ft espontaneman. Li tr enptan pou pwofes a

sousye de sa k ap pase nan atmosf sa a; se konsa li kapab genyen yon

enfliyans k ap svi l yon benefis nan rezilta li atann nan.

Pwofes a dwe toujou motive; li dwe toujou gen yon dezi pou l anseye. Yon

pwofes kapab svi km yon modl enptan nan lavi yon elv. L pwofes a

sousye de sa l ap anseye a, li kapab enfliyanse elv yo pou reyalize sa l ap f

a epi y ap vin enterese tou nan sa l ap anseye a. Konptman pwofes a ak

elv yo kapab f elv yo vin admire l oubyen dezapresye sa l ap f a. L yon

elv apresye pwofes l, li kapab f plis ef pou l enpresyone pwofes sa a

nan devlopman mantal li, men l yon elv dezapresye pwofes a, li kapab


29

difisil pou l motive elv sa a pou rekont enptans pou l aprann ase nan men

pwofes a. Fason elv la w pwofes a kapab enfliyanse abilite devlopman l

pou aprann nan men l. Li kapab enptan pou pwofes a vin sansib konsnan

jan elv la santi l. Nan devwa pwofes a bay f, li kapab transmt val yo an

relasyon ak bi yo pandan ke anviwonnman pou aprann nan se yon

anviwonnman agreyab. Pandan pwofes a ap kontwole klas la, li dwe founi

elv yo enstriksyon ki ale ak nivo yo pou abilite entelektyl yo. Pwofes a

dwe mentni yon plan ganize pou reprezante, evalye enfliyans materyl

edikatif la genyen sou elv yo. Korikilm nan dwe prezante yon fason byen

estriktire e tanzantan, pwofes a dwe ranfse entelijans elv la. Atrav

modl leson estriktire, pwofes a dwe travay apa e an gwoup pou l ankouraje

patisipasyon elv yo sifizamman nan pwogram akademik pandan l ap ede

elv devlope prestij yo.

Pwofes a dwe devlope yon bon plan pou anseye e pou evalye pwogr elv

yo. Li dwe gen yon plan jeneral pou l prezante bay elv yo; nan ka sa a, yo

pa gen oken konfizyon ak sa ki obligatwa pou f. Li enptan pou pwofes a

f elv yo konnen apwopo rekonpans ak pinisyon l ap bay pou kapab motive

yo pou f devwa. Sa ap ankouraje chak elv aprann.

Plan pwofes a dwe gen anfaz sou enptans prezans elv la nan klas,

konduit li, devwa l bay f. Fason l aprann nan klas la ak egzamen ki montre

konpreyansyon elv la. Li enptan pou pwofes a kenbe yon dosye elv yo

ki montre kman yo travay nan klas la (nivo pwogr yo). Elv la ak lt

moun k ap obsve l kapab gen optinite revize pwogr li, rekont talan li

oubyen konprann si gen yon nesesite pou amelyore.


30

Pwofes a dwe enfme elv yo sou fason li bay nt oubyen metd li itilize

pou bay nt. Pwofes a kapab bay elv la pwen pou prezans, patisipasyon

nan klas la, devwa l f ak egzamen. Tout sa ansanm vin f yon nonb total

pwen e tout pwen sa yo kapab reflete mwayn total elv la. Li kapab itilize

yon sistm lt ki reprezante pwen yo: 90 100 = A; 80 86 89 = B+; 80

85= B- ; 60 79 = C; 50 59 = D. Yon nt ki pi ba pase 59 kapab

reprezante pa yon lt F ki endike elv la pa f mwayn li. Pwofes a

kapab itilize metd sa a yon fason pou motive elv la, pou rekonpanse l

oubyen pini l e pou reflete pwogr li. Pwofes a sipoze bay elv la tout sip

posib. Li sipoze mete anfaz sou enptans pwogr elv la lekl. Tout estrateji

sa yo kapab ede elv la pou l patisipe nan klas.

Si n ap analize pwofes a nan yon kontks semyotik (analiz apwofondi sou

siy ou etid siy), nou w pwofes a domine klas la (dirkteman e

endirkteman). Kisa sa vle di? Bon, li genyen yon pozisyon espesyal nan

klas la; li toujou chita pa devan; li abiye yon fason espesyal. Elv la tou gen

tan konnen sa klkeswa nivo l ye a. Tout sa se yon seri siy. Sa pa vle di pou

pwofes vin lekl kraze pou sa oubyen tou, pa panse ke tout pwofes jwe

yon wl diktat nan klas.

Yon klas an prensip, se elv ki fme l paske si klas la vid pwofes p ap ka

travay. Bon, nou kapab di: prezans chak elv enptan nan klas la epi elv

la sipoze lib pou di sa l panse san li pa bezwen dak ak pwofes a 100% (san

pou san). Pa egzanp, nan lekl Ayiti, yo te konn anseye nou ke soly la leve

a ls epi li kouche a lws. Podyab, soly pa janm gen ni zrye ni kabann.

Soly pa janm f yon pa kita, yon pa nago men se boul tou won yo rele lat


31

a k ap vire alawonnbad pandan vennkatr ozalantou soly la. Se menm jan

dantan lontan l lapli t ap tonbe, granmoun te konn di se Bondye k ap pipi.

Fasilman, elv la kapab pwouve ke soly la pa janm leve, li pa janm kouche.

Ki jan li kapab f sa? Li kapab pran yon boul li vire l anba yon limy. Boul

la reprezante lat (ki tou won ap vire), epi limy a reprezante soly la.

Kidonk, pati boul sa a ki anfas soly la pa klere. Km konklizyon (avk

agiman valab), elv la kapab di ke soly la pa janm leve, li pa janm kouche,

men se lat k ap f laviwonn anfas li.

1.7. Yon sal rezonab pou pwofes

Sizym pwen enptan nan refm eskol Ayiti, se ta yon sal rezonab pou

tout pwofes. Depi lontan, se te toujou yon ti kraze pwofes Ayiti ap touche.

Sal yo te peye pwofes nan lekl piblik yo te monte a $100 pa mwa pou

tout pwofes an 1979 men li toujou pi ba pase sa chof oubyen sekret nan

Ptoprens touche.(9)

LUNNOH (Union Nationale des Normaliens d'Hati), nan yon liv yo

pibliye (S.O.S pour l'cole hatienne en pril et la valorisation du mtier

d'enseignement), f yon gwo rale sou pwoblm sal pwofes yo Ayi e

vrman vre, poko gen oken vr chanjman nan sitiyasyon dezastrez sa a pou

pote yon vr amelyorasyon. Yo pale konsa:

Sitiyasyon pwofes yo nan zaf lajan, ki te deja ap bay moun ttfmal, pa

sispann vin pi mal ak lavi a ki chak jou Bondye mete vin pi ch. Lavich a ki


32

monte pase plis 300% (twasan pou san), vin f mwayen pwofes yo te

genyen pou achte ki te deja pa t vo anyen vin pa vo anyen pi rd.

Sa pwofes yo ap panse nan zaf lajan se tt chaje nt. Yon kote, ti kb y ap

touche a pa f yon pa kita, yon pa nago; yon lt b depans y ap f yo, fk ou

ta miltipliye pa twa. Kidonk, si w ta mete sou yon balans kantite kb y ap

touche a ak kantite kb y ap depanse a, b kote nan balans lan ki gen lajan y

ap depanse a ap file monte nan syl nt ale pandan ke b kote ki gen lajan y

ap touche a ap glise desann anba lat. Kidonk, pwofes yo an(n) Ayiti ap

nwaye pi fon nan dt epitou, yo pa ka mete menm senk kb nan yon

bwatsekr.

Pa gen pys sistm ki egzije pou ta pmt pwofes yo prete lajan. Se sa k f

yo lage nan men yon pakt ponyad ki fikse yo menm ki val lajan yon moun

dwe mete sou lajan yo prete yon moun, san pys moun pa di yon mo nan sa.

Sitiyasyon pwofes yo nan koze lajan, frajil tankou yon ze. Li vin pi frajil

toujou ak koze lavich ki gen nan peyi a nan moman n ap viv la. Pwofes yo

twouve yo jounen jodiya nan lenposiblite pou satisf menm bagay sa yo ke

yo bezwen anvan tout lt yo tankou zaf manje, kay pou yo rete, koze

lasante, lekl timoun pou peye, zaf achte liv pou l prepare kou, elatriye

Sa k pi rd toujou, ske sosyete kwense yo nan yon dyagonal kote yo pa ka f

okenn jef pou chanje reyalite sa a ki bay k sere epitou, ki ka f yon moun

leve kanpe.

Pou l ka genyen yon ti lavi miy, anpil pwofes prim ak preskol stoblije

al travay nan de lekl lt kote kanmarad segond yo, yo menm yo oblije


33

travay soti set nan maten pou rive jouk nev nan asw. Si nou kontwole, sa

f katz d tan kou chak jou Bondye mete, swasanndis d tan chak semn

soti lendi pou rive vandredi.

Genyen ki konn travay menm samdi ak dimanch, san pran souf. Yon nonm k

ap travay nan kondisyon sila a, ske l posib pou li prepare kou l ap f yo,

planifye devwa l ap bay yo, korije fy elv yo, mete bt sou li, bay madanm

ak pitit li yo yon ti tan, elatriye?

Kidonk, ann poze tt nou yon kesyon: ske yon nonm konsa ka f lekl tout

bon vre?...(9a).

Anpil fwa, pwofes yo gen gran responsablite. Genyen ki marye, ki gen pitit,

lwaye pou peye, nouriti, abiman ak lt bagay yo bezwen. Ti kb la non

slman pa anyen, men li pran anpil tan pou jwenn li epi l enposib pou yo ta

f yon ekonomi ladan l. Ann pran pa egzanp Ptoprens, kote pwofes oblije

peye pou transptasyon chak jou (ale, retou). Sa mande lajan. Majorite

pwofes pa gen yon bogi ki pou ta fasilite transptasyon pou yo. Akoz

sitiyasyon ekonomik lan, anpil oblije f kou nan plizy lekl pafwa pou

kouvri yon pati nan fr yo. Sa lakoz anpil pwoblm: pa egzanp, pwofes a

left ke l ap monte desann nan plizy lekl alafwa, li konn pa kapab

konsantre sou preparasyon kou yo; Anpil papye pou korije, piwt agoch,

piwt adwat; lespri l pa poze anpil fwa akoz fatig; dfwa li konn ap bay tout

tt nan klas la; li manke dmi oubyen yon febls ap kraze l. Men, si te gen

yon sal rezonab, sa t ap non slman rezoud anpil nan pwoblm sa yo, men

tou sa t ap ankouraje yo plis nan travay nb y ap f.


34

1.8. Baz lengwistik refm nan ta dwe chita sou lang matnl la

Michel St.Germain (1988) nan yon michan rechch lengwistik li pibliye, La

sitituaton linguistique en Hati bilan et prospective, ajoute nan anks

dokiman sa a st pwen komite korikilm f konnen refm sistm edikasyon

ayisyen an chita sou verite sa yo:

1. Pp ayisyen an egal ego ak tout lt pp. Li fje yon lang, li tabli yon

kilti menm jan ak tout moun.

2. Soti depi li ft rive jounen jodiya, lang kreyl ayisyen an kite korid

lang patwa, li pran boulva lang total ki gen fason pa l pou kouche l

sou papye. Nanpwen lang lan verite koulyeya, tout konesans lasyans

ak lateknik ka koule dous pase ladan li.

3. Men yon verite moun toupatou rekont: pou f aprantisaj lekti ak

ekriti se nan lang manman timoun nan sa dwe ft an premye.

4. Pa fouti gen devlopman si pa gen edikasyon. Pa fouti gen devlopman

si pa gen inyon, tt ansanm.

5. Gen 2 lang ki svi nan peyi a. Men se yon sl pp ayisyen an ki

genyen. Kidonk, f gen yon sl sistm ansyman ki pou svi ak toude

lang yo.

6. Pa gen son ki bl, ni son ki ld nan yon lang. Son i pa ni pi bl ni pi

ld pase son u. Sl sa ki genyen se kk abitid ki kaye nan nou epi

kk vye lide ki tabli nan tt nou.

7. Pale frans pa di moun save pou sa. Ni pale kreyl pa di se betiz ase

ou ka di. Se pou chak Ayisyen pran tt li byen pou li egzaminen pawl

sa yo san paspouki.


35

CHAPIT 2 1.9. RESTRIKTIRASYON LEKL AYITI

Restriktirasyon lekl Ayiti se yon tm ki ta part yon ti jan vas pou n

diskite, tlman domn lekl Ayiti a chaje ak pwoblm, e mwen kw si nou

menm edikat, chrch ayisyen k ap viv nan dyaspora a pa panse seryezman

a sa, edikasyon Ayisyen ka efondre nan venteyinym syk la.

Premyman, nou ka vize pwoblm nan km youn ki sti anwo desann:

(1.leta 2.monopl lekl 3.anseyan 4.elv)

10.0. Leta

Nan premye kategori a, li enposib pou n pa ta pale de leta km engredyan pi

enptan nan koze a ki gen pouvwa f e def. Nan kad sa a, nou ka al gade

premyman Konstitisyon 1987 la km bousl (kisa l di sou zaf edikasyon) e

de la, nou ka kesyone responsablite leta (ske l ap travay nan resp

konstitisyon an pou l garanti yon edikasyon gratis a tout moun?). Men, nan

menm kesyon sa a tou nou ka poze, f n pa kouri blame yon gouvlman (an

patikilye) san n pa ta f bak nan istwa pou w sa lt gouvnman te ki te la

avan f e an menm tan, retounen o prezan pou jete yon koudy sou palman an

(ske an majorite, l ap regle anyen serye? ske l ta eseye bykote yon seri

pwoj lwa ekzekitif la ta pwopoze nan kad devlopman Ayiti?) si n ap suiv de

pr konptman yo (vizavi travay ki dwe ft nan kad avansman Ayiti kk ane

de sa).


36

10.1. Monopl Lekl

Nan dezym kategori a, monopl lekl, premye kesyon nou ta ka poze avan

nou ouvri diskisyon, se: kils ki gen monopl lekl Ayiti (leta oubyen

sekt prive a)? Se yon kesyon ki fasil pou reponn l n konnen majorite lekl

Ayiti se prive yo ye. Nan menm klasman prive a, nou gen lekl blt yo,

kolj prive, ak kolj relijye yo. Pou lekl blt yo, se yon seri lekl w ap

jwenn yon direkt Sov alatt yo. Se yon biznis pate cho pou ouv yon

lekl Ayiti pou f lajan, e depi moun nan gen koneksyon ak ti lamama, sa pa

pran tan pou l lwe yon kote, bare chak chanm ak kk nas epi mete yon ansy

Kolj Prive Sesi Sela Selaba.

Nan menm klasman prive a, plizoumwen, gen kk anseyan ki ka gen yon

fmasyon pedagojik ki ka fonde yon lekl, kote plizoumwen w ap jwenn kk

anseyan kalifye k ap f kou ladan yo. Pou lekl relijye yo (potestan ou

katolik), ta sanble yo pi ganize (patikilyman, katolik yo) e si n pakouri

istwa lekl Ayiti, sti nan Le Concordat de 1860, nou ka remake dominans

lekl katolik yo k ap taye banda depi epk la pou rive nan fen syk sa a. Leta

konnen egzistans yo, e menm moun k ap travay nan leta panse yo ta ofri

mey edikasyon; donk anpil fwa se la pitit yo ale. Se vre yo gen yon st

ganizasyon, yo devlope pwp materyl didaktik yo, men kesyon nou ka

poze se: ki pousantay nan popilasyon elv Ayiti ki ka benefisye de lekl sa

yo? Pou reponn kesyon sa a, nou vin tonbe nan asp ekonomik lan, kote

majorite timoun Ayiti pa gen aks pou yo ta resevwa yon edikasyon nan

lekl relijye sa yo pase sa koute kb.

Men kit se elv ki nan lekl blt, lekl prive, lekl relijye, yo svi ak

materyl didaktik lekl relijye (patikilyman katolik) yo devlope; pa egzanp,


37

l n ap gade majorite materyl didaktik F.I.C (Frres de lInstruction

Chrtienne) devlope ou pibliye. Nou ka gade sa km yon monopl tou (pa

nan yon sans negatif) nan domn devlopman materyl didaktik k ap svi

lekl. La a, gen kk parantz pou kritik ouv.

10.2. Anseyan (fmasyon yo)

Nan twazym kategori a, anseyan, kisa n ka di? Repons lan: anpil koze!

Premye kesyon nou ka poze se: ki fmasyon anseyan ayisyen yo? Pou

reponn kesyon sa a, nou ka pase tout nivo yo an revi (elemant, mwayen,

segond, sipery). Majorite anseyan yo pa resevwa yon fmasyon pedagojik

(oubyen youn ki ta adekwa) avan menm yo ta vin dy yon tablo (nou ka

antre nan faz sa a: anseyan elemant, mwayen ak nivo segond ki pi enptan

nan gwo pepiny edikasyon an avan nou ta atake nivo sipery a). La a ank,

f nou pa kouri blame yo, men blame pito lwa ak leta (pou sa yo ki nan

lekl leta).

Pa gen anyen serye nou ka rive f san suiv yon seri lwa ki tabli. Si n ta

deside f yon rechch pou n ta tyeke konbyen anseyan nan nivo segond ki

pa gen menm papye bakaloreya, vwa yon lisans inivsit (katran etid

sipery), epi pou n ta rekmande yo tounen lekl, ebyen tout lekl Ayiti

(nivo prime, segond) ta fmen nan yon semn. Men si ta rive gen yon

refm tout bon vre Ayiti (nan avantaj tout moun), f yo ta pase anseyan an

revi, kote yo ta dwe tounen lekl kanmm pou pran kk fmasyon (pandan

yo aktif nan travay yo an menm tan).

Ank, pou sa ft, nou vin abouti a asp legal la kote li ta dwe obligatwa

avan yon anseyan ta anseye nan nivo segond pou l ta gen yon lisans


38

(oubyen prt pou fin prepare youn), epi pou l ta suiv yon seri atelye

pedagojik. E pou anseye nan nivo elemant /mwayen, yon anseyan ta dwe

gen papye bakaloreya l epi pou l ta suiv yon seri atelye pedagojik. Men

ank, kesyon nou ka poze se: kils ki gen monopl lekl Ayiti (leta

oubyen sekt prive a)? Stadi, pou ta rive pran yon seri mezi ki ta amelyore

sistm edikasyon an(n) Ayiti, f ta gen yon seri lwa pou respekte e se leta

ayisyen ki gen pouvwa akselere sa (si l ta vle kmanse travay nan chemen

yon bonjan refm).

Pwopozisyon sa yo ta dwe soumt a palman an pou ta vote yo an majorite.

Men kesyon an ank se: Ki palman? Ki preparasyon palmant sa yo? ske

yo reylman sousye de pwoblm edikasyon Ayiti oubyen ske manm yo nan

yon nivo pou konprann fily pwoblm sa a ak gravite l? Se tout yon seri

kesyon ki mande reflechi ak anpil estrateji ak altnatif pou yon Ayisyen ki

konsyan de pwoblm nan (ki jan, pa ki mwayen li kapab pase pou l ede?).

Donk an gwo, se yon pwoblm ki dwe konsne Ayisyen Ayiti kou nan

dyaspora a. Kk altnatif pou ta eseye rezoud nan pwoblm konplks sa a,

se ta: ganize ou reganize kominote yo (vil, komin) kote lid kominot sa

yo ta dwe chita ansanm pou analize pwoblm lekl la nan zn yo e kisa yo ta

ka f etan kominote. La a, nou vin tonbe nan filozofi grs kochon an kwit

kochon an. Nan filozofi sa a, premyman nou kapab gen absans leta (nan

yon sans) kote se kominote a k ap repanse pou l restriktire tt li, pou l bay tt

li sa l bezwen san leta li menm pa debloke fon pou sa (an patan).

Nan lt vol a, nou pa ka iyore leta nonplis. Pou kisa? Klkeswa sa k ap ft

nan kominote a, f otorite ki reprezante leta nan zn nan envite, f prezans li


39

la menm si se yon figi li ta ye men o fon, li konnen li gen yon otorite

klkonk. La a, nou vize majistra vil sa a oubyen majistra komin nan. F li

la, f li okouran de pwoj yo e f yo ta apwoche l tou ak sajs pou l

ankouraje demach ft. E pi davan (si l posib), leta ka kontribye, pase se yon

fason pou aleje pwoblm nan pou leta. Donk f l ta apresye travay

devlopman k ap ft o nivo kominot, pase li menm gen twp chay sou zepl

li pou l ta f tout bagay alafwa.

10.3. Elv

Nan dnye kategori a, nou w se elv yo. Sa f n sonje timoun piti, ti inosan

imedyatman. Klkeswa sa ou bay yon timoun piti, l ap mete l nan bouch li

kanmm. Al la a, gen yon sten parall ant elv ak timoun; stadi gwoup ki

anl nan yerachi a responsab edikasyon timoun yo.

Remake mwen pa enkli paran e kk kritik ka di: paran ta dwe la nan

kategori sa yo. Wi, paran la souzantandi, men mwen vle poze bousl mwen

plis sou kategori ki ta dwe pi responsab yo. Paran toujou jwe yon wl kapital

nan edikasyon timoun Ayiti. Gen manman timoun ki vann pistach griye, ki

mache ak yon zl sapat men ki di y ap travay di pou pitit yo vin dokt, e rv

yo konn rive akonpli anpil fwa. Gen papa, se machann fresko ki konn gen

menm rv la e tandt paran ki pa t gen chans pase lekl, ki nan yon echl

sosyo-ekonomik dezagreyab men, ki gen yon vizyon pou pitit yo rive lwen

lekl pou vin yon bagay nan sosyete a. Donk, f n bat bravo pou anpil paran

ayisyen ki panse konsa pase edikasyon se yon liks li ye Ayiti.

Youn nan bagay ki touche m anpil, se pandan mwen t ap li otobiyografi

Manno Sanon* (foutbol ayisyen tr popil) k ap pale de manman l, sa l te f


40

pou ede l. Se yon istwa ki f dlo kouri nan je. Donk paran tr enptan nan

edikasyon timoun yo, klkeswa klas sosyal yo ta apateni. E li enptan pou

lekl Ayiti ta mete anfaz sou apresyasyon paran, kote chak l yo bay kan

pou ta gen sa yo rele Ozetazini, open house (reyinyon espesyal kote paran

elv la ta reponn prezan pou rankontre ak anseyan yo pou konnen sou

pwogr pitit li nan lekl la, yon fason pou sosyalize tou ak manm enstitisyon

sa a).

10.4. Ki jan elv ka ede nan devlopman Ayiti?

Se youn nan gwo er leta ayisyen te ka komt l yo neglije asp sa a. Pa

bliye elv se pepiny ki reprezante fiti yon peyi nan tout sans. Se depi

bon pou n kmanse angaje yo nan yon seri travay pou byennt Ayiti e gen

fason espesyal sa ka ft. Li ta bon pou leta ta mete l obligatwa pou elv

bakaloreya ta pase yon ane an pwovens nan yon travay kominot klkonk

(egzanp: batisman yon lekl leta, amenajman yon lekl leta, batisman

yon klinik leta, yon lopital leta, patisipe nan kanpay alfabetizasyon), yon

pwoj klkonk leta ta genyen k ap fonksyone nan avantay kominote a. La a,

f leta ta anchaj pou l responsab elv sa yo pandan dire travay yo (stadi ba

yo yon ti kb, responsab manje ak dmi yo tou), epi sa ta garanti yo yon ps

nan leta (demen) l yo aplike pou travay, men f tout sa ta chita sou lwa

(konsnan devlopman Ayiti).

Donk, globalman, anpil pwen nou ka touche ki an rap ak devlopman Ayiti,

e patikilyman sekt edikasyon an nou vize, ta dwe chita sou lwa dekwa

pou leta ta f chanjman de baz ki neses yo (si l ta vin kontwole monopl

sa a tout bon vre). E pett nan bon konprann nou km kritik, obsvat ou


41

Ayisyen konsyan, nou ka panse a lt altnatif l machin lwa a anpn

oubyen l leta demisyone.

10.5. Fidbak (reyaksyon)

Dr. Dunois Erick Cantave: Vdrine, mwen li avk anpil atansyon tks ou

ekri sou kesyon 'restriktire lekl Ayiti'. Mwen felisite w pou refleksyon sila a.

Edikasyon se pilye devlopman yon peyi. Se baz kesyon devlopman peyi a ou

poze la a. Mwen w gen anpil bl ide nan tks ou a, men mwen pa w ou

poze pwoblm edikasyon an nan yon kad byen defini. Sa mwen vle di, se: ki

edikasyon? pou ki peyi? ak ki devlopman?

F gen yon chwa devlopman kl pou kapab konnen ki kalite edikasyon w ap

bay popilasyon an e ki estrateji w ap mete kanpe pou rive atenn objektif ou

fikse yo.

Mwen ta di tou, dab, f nou ta kapab kl sou yon premye chwa:

alfabetizasyon oubyen eskolarizasyon? oubyen toulede? kse mwayen nou

ap pmt nou f toulde? Si se te pou mwen, m ta chwazi eskolarizasyon

km priyorite pou mwen kapab seche sous k ap founi analfabt yo.

Mwen ta di tou: ki lekl? nan ki lang?

Mwen ta gen tandans chwazi yon lekl repiblikn kote tout timoun yo ta

pataje menm val yo. Mwen ta di yon sl lekl pou tout moun. Anpil moun

kw se ta nan lang kreyl pou yo ta va eskolarize ak alfabetize pp ayisyen.

Yo di ke se lang manman yo, l ap pi fasil konprann sa pwofes a ap anseye l

la. Mwen pa dak ak apwch sila a. Nan anpil peyi kote yo pale kreyl ak


42

frans ou kreyl ak angl, yo rive eskolarize pif moun, si se pa tout moun,

an frans ou an angl. Mwen vle pale de lt antiy yo ki sou kote nou yo ak

kk peyi afriken. Nan peyi afriken yo menm, ou ta kapab di ke sa ta dwe pi

konplike pase yo konn pale menn 20 lang diferan nan menm peyi a. Yo rive

kanmenm f sa tou. Mwen ta kapab site peyi Senegal...

Pwendvi sila a, moun ta gen tandans di li se yon pwendevi elitis, men mwen

kw se pa vre. Se yon pwendvi ke nou kapab f lontan ap diskite. Mwen

panse tou ke nou ta dwe f yon edikasyon ki pou pmt nou vini pi louvri sou

mond lan. . . Nou kapab fabrike kk ti materyl pedagojik an kreyl, men

nou pa gen mwayen pou nou gen aks a tout materyl syantifik ak teknik yo

nan lang kreyl la. Ekonomi peyi nou pa kab pmt nou sa. Menm si nou ta

mete ansanm tout ekonomi peyi ki pale kreyl yo, nou pa ta kapab atenn

objektif sa a. Deja an(n) Ayiti nou yon ti jan izole ak lang frans a paske tout

alantou nou se panyl ak angl yo pale. Men sa pa f anyen, n a pale yo tou.

Men kabrit la di ou: sa k nan vant ou se li ki pa ou; annou kmanse pa lang

istwa nou kite pou nou e ki kapab ban nou plis ouvti sou lemond.

Kesyon sila a ta kapab mennen nou nan lt ank. Pa ekzanp kesyon pwofes

yo. F nou di san demagoji, nou pa genyen vre pwofes an(n) Ayiti ank. F

nou ta fme anpil lt pandan nou ta f vini pwofes nan tout peyi ki pale

frans yo tankou, Guadloup, Matinik, Giyn, Lafrans, Kanada, Senegal elt...

Pa gen manti nan sa. Pa kapab gen demagoji nan kesyon fondamantal sila

a. Kanada te f sa, anpil peyi afriken te f sa. Nou menm ayisyen nou te ede

yo anpil nan sa.


43

Mwen p ap kontinye deba a jodiya. Mwen kw mwen di anpil bagay deja

men mwen pa pretann di tout bagay. Mwen kw mwen di bagay ki kapab

choke moun e ki kapab soulve anpil diskisyon. Mwen prefere tann kk

reyaksyon avan mwen kontinye deba a.

Mwen pa yon anseyan, men mwen konnen ke kesyon sa a se kesyon

fondamantal la. Si nou pran li mal, nou p ap rive oken kote.

Donk se pawl Dr. Cantave nan yon ti rale li ta f sou pwoblm

restriktirasyon lekl Ayiti mwen te diskite sou entnt la (kk tan de sa).

Byenke mwen pa fin dak ak tout pwen l touche yo, kmant l yo jwenn yon

ti plas kanmm nan rechch sa a pou montre kman mwen ouv pou tande

diferan ide epi analize yo. E sou koze lang matnl la ki konekte tout elv,

lang elv ta aprann pi byen ladan, li ta plis panse pito de optinite elv la ta

jwenn pou l ale lekl, si nou gade peyi Afrik yo li mansyone kote nan yon

sl peyi nou ka jwenn yon ventn lang epi lekl fonksone ak yon lang

nasyonal (ki ka angl ou frans). Men km mwen mansyone klkepa nan

rechch sa a: sitiyasyon lengwistik Ayiti pa egal sitiyasyon peyi Afrik yo.

An(n) Ayiti, nou gen yon avantaj bab e moustach kote tout Ayisyen (san

distenksyon) pale kreyl kreyl km lang matnl, donk se tankou yon zouti

ou bezwen pou f yon travay epi zouti sa a nan men ou deja. Sa pou f, se jis

se itilize l epi valorize l.


44

10.6. Ki koutmen edikat ka bay Minist Edikasyon Nasyonal?

Bon, se yon kesyon anpil nan nou ka bay kk repons patikilye pou li. Men

kite m di w yon ti bagay: toutan nou menm Ayisyen pa deside travay pou

Ayiti toutbon ak nanm, fs, resous, bn volonte nou ebyen jenerasyon lan

2000 lan ap toujou gen yon sl lide nan tt li: kite Ayiti. Donk, nan sans sa

a, youn nan bagay edikat ayisyen nan dyaspora a ka panse met aksan sou li,

se ta: Estrateji pou kolabore ak Minist Edikasyon Nasyonal Ayiti, bonjan

edikat ayisyen (Ayiti kou nan dyaspora a) pou w kisa nou ka f

(patikilyman nou menm ki gen ti resous ak lakonesans). Nou kapab etale

pwopozisyon sa yo konsa:

Premyman, kreye yon paj wb oubyen yon lyenaj wb (ralonj) pou mete

ladan tout dokiman nou panse lekl Ayiti ta bezwen. Mete yon lis paj wb ki

gen dokiman sou Ayiti ladan oubyen jis ogmante sou any elektwonik

mwen kreye deja ki rele: Haitis Super Web Directory pou fasilite rechch

sou Ayiti. Dezymman, mennen yon kanpay pou ranmase papye rechch,

dokiman rechch (ki an rap ak Ayiti, elv, chrch k ap ekri sou Ayiti e

dokiman rechch an jeneral pou bay elv ak anseyan Ayiti (nan tout nivo)

aks a rechch pou ede yo).

Pou reyalize sa, se yon bagay fasil osilontan nou kw nan ide sa yo e ke nou

ta renmen ede Ayiti elanse nan domn edikasyon ak rechch san tann se

kwi pou n al lonje devan zt pou reyalize yon seri ti pwoj fasil (ke nou

menm nou ka f) pou byennt peyi nou. Nan sans sa a, koze teknoloji a

nou pa ka kite l dy. Anpil Ayisyen ta grate tt yo l n mansyone teknoloji.

Ayiti se youn nan peyi nan lemonn ki kale svo, men pwoblm (majorite


45

nan) nou ske nou pa kw nan potansyl nou oubyen pou n ta pran ti tan

reflechi sou ki jan pou n aprann itilize pwp resous nou. Se yon konbit

konsyantizasyon kote n bezwen tout moun, tout pwofesyonl (Ayisyen kou

blan), non slman pou ban nou koutmen, men tou pou boukante ide, ide ki

rele ide pou devlope Ayiti. Donk, panse a ki jan ou ka konsyantize edikat

ak espesyalis ayisyen (nan tout domn pou aprann mete konesans yo o svis

Ayiti) ak tout lt moun ki ta vle ede Ayiti ale v lavan.

Youn nan fondt koze a tou se ta kreyasyon yon bonjan sant rechch Ayiti

(kote premyman f ta gen konpwout pou kreye yon sistm enfmatize

pou dokimante e enprime materyl sa yo). Sa ta pmt espesyalis f yon seri

atelye ak monit, anseyan, elv dekwa pou bay pi bon randman lekl (nan

kad devlopman ak estrateji pou itilize materyl didaktik). Ann pa pale anpil

oubyen f yon dal literati ak sa, men w pito ki ide ou menm ki sousye de

devlopman Ayiti ka bay, kisa ou ka pwodui pou Ayiti benefisye de li (nan

yon lap de tan), ou menm ki gen tout kalite diplm pandye nan panno lakay

ou. Kman Ayiti ka benefisye de yo? Panse a konkretizasyon ide sa yo.

Pou rejwenn prestij nou nan istwa, e pou chanje imaj negatif Ayiti, sa

depann de mwen, de ou, anfen de nou tout e jodiya se youn nan defi ki

kanpe an kwa nan wout pwogr peyi nou pou n leve. Edikasyon se youn nan

pt lakay n ap bezwen chanje seri l pou kle siks ka travay ladan. Mwen

swete ou va panse a ide sa yo epi pataje yo ak zanmi ou pou vin bay konkou

nan gwo konbit sa a.


46

10.7. Korespondans ak anseyan Ayiti

Kk sijesyon mwen ta bay konsnan liv, materyl an kreyl. Bagay sa yo

poko egziste vrman anndan lekl Ayiti, e si Ayisyen konnen se gouvnman

y ap rete tann pou vin f tout koze sa yo mache, ebyen Ayiti poko ap vanse;

nou pral ret tann jis nou tounen pwatann. Li enposib pou nenpt gouvnman

ki ta sou pouvwa chanje tout bagay nan yon espas de katran. An menm tan

tou, li enptan pou yon gouvnman ta jete yon seri baz enptan nan sans sa a

nan yon espas de katran ak ranf pou ta gen suivi l yon lt monte. Men

patisipasyon chak moun, e gwoup moun (ki konsne e ki ka gen mwayen

pou ede, pou f yon diferans) tr enptan.

Gen sakrifis, se nou menm (anseyan, chrch, ekriven, espesyalis nan tout

domn, ot), moun ki gen lekl ki dwe f yo, ki dwe vini ak modl ki travay.

Chak lekl an(n) Ayiti ta dwe gen yon sal resous. Nan peyi kouw Etazini,

chak lekl gen yon ti bibliyotk ladan kote elv vin chita li liv, ekri papye yo

gen pou ekri pou klas, epi f devwa pandan lekl sa a ap fonksyone.

Li ta bon pou chak grenn lekl Ayiti adopte modl sa a: kreye pwp ti

bilbliyotk pa yo (sal resous), ekipe l ak mateyl dekwa pou ede elv. Sa

elv la pran nan saldeklas la pa sifi. F li menm kapab ale dy lt (re)sous,

lt materyl pou l li e ak pwoblm ekonomik Ayiti, li enposib si nou menm

edikat ta reylman vle pote yon chanjman pou n ta atann pou tout elv

achte liv l paran yo pa ka menm voye yo lekl.

Donk elv ki pa gen liv, ann f tout mwayen posib ede yo (pa egzanp: f

fotokopi liv, /materyl pou yo oubyen mete yo aladispozisyon, materyl

y ap itilize anndan lekl la). Entnt la sjousi, se yon sous enkwayab pou


47

tout moun. Aktylman gen yon volim materyl nan lang kreyl ki disponib

gratis ti cheri sou entnt la. Nan rechch pa m (pa egzanp) pou m eseye ede

Ayiti, tanzantan mwen pran tan ganize sa m ka jwenn epi mwen mete yo

nan paj wb Haitis Super Web Directory, oubyen nan Zv konpl E. W.

Vdrine sou kreyl ayisyen. Edikat, elv, moun k ap f rechch ka jis klike

sou sit sa yo (etan Ayiti ou nan dyaspora a) pou w sa k disponib ladan yo,

materyl ki kapab itilize nan lekl ak elv. Mwen pibliye gratis ti cheri tout

materyl ki te ka an rap ak Ayiti sou sit sa yo. Envite elv, anseyan, moun k

ap f rechch pou al vizite yo epi enprime materyl sa yo tanzantan sa posib,

distribiye yo bay elv pou ede yo ak lekti, e pou ede yo devlope lespri

kritik.

CHAPIT 3 10.8. PLAN POU DEVLOPE TI LEKL KOMINOT AYITI

Anpil fwa Ayisyen konn panse f yo ta gen milyonven pou f yon seri pwoj

k ap ede yon kominote. Ak pwoblm Ayiti ap travse depi lontan, mwen

kw youn nan estrateji pou devlopman peyi d Ayiti se devlopman

kominot. Ki jan nou ka defini devlopman kominot? Se tout sa moun k

ap viv nan yon kominote ki kreye nan kominote sa a pou ede moun k ap viv

ladan l e pou devlopman l. Pami pwoj sa yo, nou ka site lekl, lopital,

klinik, sant sante, bibliyotk, legliz, biznis (koms), otl, restoran,

pansyon, dyb, sant pou aprann metye, elatriye


48

Nou pa kapab pale de devlopman kominot epi pou n ta kite ganizasyon

dy. Day, f moun nan kominote sa a ki gen entansyon kreye yon seri

bagay pou ta ganize yo. Ki jan pou sa ft? Sa ka ft atrav reyinyon kote

yon gwoup 3, 4 moun kapab chita ansanm pou panse a sa yo ta renmen

kreye nan lokalite kote yo ye a, e kman yo pral konkretize ide sa yo pou

pote fri. ganizasyon an kapab ft tou o nivo dyaspora, tlkm yon gwoup

moun ki sti menm kote kapab reyini pou pale sou sa epi f yon chenn ak

moun ki sou teren an (Ayiti). Klkeswa pwoj devlopman moun nan

dyaspora a ta renmen tanmen (pou Ayiti), f yo ta pran kontak ak moun

Ayiti pou sonde teren an, gen plis enfmasyon. E pou moun Ayiti, se ak de

bra ouv yo ta akeyi yon seri mini pwoj ke lokalite yo pral benefisye. Sa

kapab vin kreye dyb tou pou moun zn nan.

10.9. Pwoj alontm

F group sa a anvizaje yon pwoj alontm e kman li pral jere l pou

kontinye kanpe epi l yo pa la ank pou gen larelv. Nan kad sa a,

rekritman manm nan ganizasyon an enptan. L n ap pale de rekritman

manm, nou kapab panse a yon seri moun ki pral premye benefisye de pwoj

sa a e an retou, y ap gen yon devwa pou ede pwoj a kontinye a lavni. F n

panse a jn yo paske n ap avanse nan laj. F ta gen reyinyon ki ft

tanzantan pou konsyantize yo, ankouraje yo pou aprann renmen e svi

kominote yo.

11.0. Objektif

Bati yon lekl kominot (an premye). Gwoup ki anvizaje kreye lekl la

kapab panse a yon non y ap bay pwoj a. La a, mwen ta di lekl paske l


49

pwoj a ap grandi, gwoup fondat yo kapab anvizaje ofri kominote a lt

svis, apr kreyasyon yon lekl la (ki ta premye bi pwoj a).

11.1. Monit

Nou pa kapab panse a yon pwoj lekl, yon pwoj alfabetizasyon san monit

/anseyan. Kman nou pral jwenn oubyen rekrite monit pou anseye? Repons

lan se: envestige kils nan zn lan ki ka f travay la, kils ki montre lidchip

nan travay sa a san l pa anvizaje lajan (an patan) menm si se yon grenn

monit pou kmanse.

11.2. Peye monit

Kman yo pral touche. ske monit sa yo pral touche chak mwa? F

monit a touche kanmm, yon fason pou ankouraje l pase l bezwen ti lajan

pou f depans li bezwen byenke l ka ofri tt li km volont pou ede nan

devlopman kominote a. Men koze lajan an se yon bagay k ap kadre l (piti ou

gwo).

11.3. Sipvizyon monit

Kils ki pral an chaj pou sipvize yo? Yon tl pwoj, f ta gen yon moun

pou sipvize l, pou w sa monit a oubyen monit yo ap f, sa yo reyalize, ki

pwogr elv yo f. Moun k ap sipvize monit yo pa bezwen yon monit li

menm, men yon moun gwoup fondat a kapab f konfyans e ki ka fonksyone

km abit, youn ki net.

11.4. Fon

Ki kote lajan pral sti pou finanse pwoj a? Kman gwoup oubyen manm

fondat yo pral kreye /chche moun pou sipte pwoj a finansyman oubyen

jwenn lt d (egz., chche moun nan legliz, lt moun k ap bay yon montan


50

fiks pa mwa, chak 2 mwa, chak sis mwa). Manm fondat yo sipoze gen

yon lis moun k ap sipte pwoj a, pran nt l yo peye, l yo an reta pou f yo

konnen. Mande lajan. Pwovb la di: mande ou va jwenn. F manm

fondat yo ta tanmen yon kanpay pou ranmase fon, yon kanpay alontm. Sa

kapab ft atrav panfl ki esplike bi pwoj sa a, e pouki rezon y ap mande

fon pou sipte sa nan kad devlopman Ayiti. F panfl sa yo ta sikile nan

plizy ganizasyon e pou ta gen moun ki konsyan, k ap bay ti tyotyo

tanzantan pou travay la kontinye.

11.5. Materyl didaktik

Ki materyl didaktik lekl sa a ap bezwen? Nou pa ta ka pale de yon tl

pwoj san nou pa ta pale de materyl didaktik: ki tip materyl? ki kote y ap

sti? konbyen y ap koute? Repons: materyl didaktik tout tip, materyl ki ta

itilize pou anseye, tout liv ki apopriye pou pwofes /monit itilize (nan tout

nivo). Materyl didaktik ka vin sou fm sa yo: liv, kast (tep), videyo

edikatif, elatriye. Pafwa yo rele sa founiti tou (Ayiti) men, n ap eseye itilize

tm teknik yo tou ki an rap ak pedagoji. Ki lt bagay nou ka foure anba

materyl didaktik? Sou kisa elv pral ekri? Ak kisa yo pral ekri? Sou kisa

yo pral chita? Repons tout kesyon sa yo antre anba materyl didaktik

(tablo, kaye, plim, kreyon ).

11.6. Kreye sal resous (ti bibliyotk anndan lekl)

Nanpwen yon lekl ki pral fonksyone tout bon vre san l pa gen yon sal

resous. Men kisa yon sal resous ye? Li kapab yon ti bibliyotk, yon sal apa

kote yo mete kopi tout liv k ap svi anndan lekl la, liv pou timoun, liv pou

f rechch, jounal, kopi atik, revi elt Ak sitiyasyon ekonomik lan Ayiti,

majorite paran timoun pa kapab achte liv pou yo, e leta pa tabli oken sal


51

resous nan oken lekl piblik kote elv ta kapab chita pou li liv yo pa genyen.

Si n ap reylman eseye ede moun pv, timoun ki pa gen optinite ale lekl,

li p ap f sans pou n ta di paran yo achte tout liv pou yo. Deja liv koute tt

ng Ayiti, e pou elv ki ka jwenn liv li bezwen oubyen paran l achte liv sa

yo pou li, se yon liks. Se youn nan bagay pou n ft atansyon av l pou n pa ta

bay paran presyon achte liv pou pitit yo. Nan kk ka, si gen paran ki gen

optinite a, yon fason pou ede lekl la bouje, pa gen pwoblm. Day, se yon

fakt ekonomik ki f timoun yo pa gen aks a lekl. Donk, menm si elv la

pa ka achte liv li bezwen, l ap f yon fason kanmm pou ede paran yo e sa ap

ankouraje yo voye timoun yo lekl menm si yo pv, y ap kontan tout bon

paske y ap w n ap eseye f yon travay k ap kore yo tout bon, y ap sipte

nou e f n ankouraje yo tout jan.

11.7. Nivo lekl sa a

Ki nivo lekl sa a ap ye (elemant, mwayen)? Pou ta debite yon tl

pwoj, nou pa ka panse a yon lise. N ap panse pito a kreye yon lekl nivo

elemant paske se pepiny n ap f men, pandan lekl sa a ap grandi, nou ka

ogmante klas yo pou ta rive jis nan nivo mwayen.

11.8. Trening pou monit yo

Kman monit sa yo pral jwenn yon fmansyon avan yo kmanse anseye?

Avan menm monit yo kmanse anseye, f yo ta resevwa yon trening

(menm si yo ta gen esperyans deja). Kils ki pral ba yo trening sa a? ske

gen kk liv yo ka li pou gen ide ki jan moun anseye, anka yo pa ta gen

aks resevwa yon trening?


52

a). Semin kreyl pou monit yo (kote y ap jwenn fmasyon sa a?). Se yon

gwo pwoblm Ayiti kote monit /anseyan ap anseye san yo pa pase nan oken

atelye pou pwofes, atelye pou aprann anseye, pa suiv oken semin kreyl.

Lang kreyl la gen yon enptans totalkapital nan ansyman, e f gen yon

travay ki ft pou dechouke tout vye fason anpil pwofes konn aji vizavi

pwp lang yo. L se nan lang timoun nan w ap anseye, w ap ba l

esplikasyon, bagay yo antre nan tt li trapde. An(n) Ayiti, leta toujou rete

dan griyen (li pa reylman pran responsablite l an men). Mwen kw f leta ta

mete l obligatwa pou pwofes klkeswa nivo a ta pase nan yon semin

kreyl avan l ta vin dy yon tablo. Se youn nan rezon ki lakoz anpil

anseyan ayisyen devlope yon ko

Documents

koudey.pdf