kader,RIZK.Kavramının.(Kelam Problemi Olarak).Tanımları-19s-muhit.mert

7/31/2019 kader,RIZK.Kavramnn.(Kelam Problemi Olarak).Tanmlar-19s-muhit.mert

1/19

Klasik Bir Kelam Problemi Olarak Rzk

Kavramnn Tanmlar ve Bu Tanmlarnerdii Problemler

MUHT MERTDo. Dr. GAZ . ORUM LAHYATFAKLTESie-mail: [email protected]

abstract

The Definition of the Conception Ruq and Problems it Contains as a Classlcal

Problem ofKalam. In this artiele, we aimed ro deal with the definitions of conception nzq asa classical Muslim theologians problem of kalam and the problems the definitions contain.Muslim theologians defines nzq in different ways. The forms and the words they used in the sedefinitions give elues of their main ideas on the issue. Morever, different definitions which belongto the theologians who are related to the same school point, different viwes within those schools.

For the se reason, analysing definitions is important from the view of scientific approach. In thiscontext, the extent of rzq, whether the things obtained by unjust ways and haram (unlawful)from a religious point of view can be considered as rzq or not wilI be discussed.

key words

Rzq, Definition, Profit, Possesion, Forbidden by religion, Unlawful.

Giri

Rzk kavram klasik kelamda kader ve/veya insan fiilleri konular ereve-sinde ele alnm; kavrama dair bir tanmlamadan sonra kaderle/insan fiil-leriyle ilikisi kurularak incelenmitir. Ancak biz burada rzk ile ilgili tart-malarn btn ynleriyle deil, sadece rzkn tanmyla, bu tanmda kulla-nlan kavramlarn delaletleriyle ve tanmlama biimlerinin ierdii prob-lemlerle ilgileneceiz. Bunu yaparken de ncelikle rzkn szlk ve kelamdisiplini iindeki terim anlamlarn belirleyecek, sonra da tanmlarn ierdi-i problemlere geeceiz.
mailto:[email protected]:[email protected]


2/19

Rzkn Szlk veT erim An lamlar

Rzk (er-Rzk, oulJ el-Erzdk) kelimesi, Arapa (Re-ze-ka) fiilinden tre-tilmi bir isimdir. Rik szlkte, kendisinden faydalanlan eyolarak tarifedilir. i Arap dil bilimleileri rzk kelimesinin ata (ihsan), pay, kr, yamurve yiyecek manasndJ kullanldn da tespit etmektedirler. 2 Rzk kelime-

sinin buradaki her bi~ manada ayr ayr kullanldn gstermek iin Kur-'an' dan deliller gstetilir. Bunlar yle sralayabiliriz.Rzk kelimesi Kui'an'da; ister dnyev olsun isterse uhrev olsun madd

manev ihsanlar man~snda kullanlmtr. Mesela; "Onlara rzk olarak ver-diimiz eylerden infak ederler."3 ayetinde rzk ile, Allah'n insana dnyadabahettii mal, amel,lg ve ilim gibi madd-manev eyler kastedilmekte; 4"Allah yolunda ldrlenleri l sanmayn, bildkis onlar Rab'leri katnda di-ridir/er. Allah'n bol ~imetinden onlara verdii eylerle sevin iinde rzkla-nrlar"5 ayetinde iselsadece uhrev ihsanlar anlatlmaktadr.

Rap el-Isfahani (:502/1106) ile Fahreddin er-Razi (:606/1210) Va-ka (56) suresinin 821 ayetindeki rzk kelimesini paylnasip manasna tefsir

i

ederek "Siz nasibiniz yalanlamak iin mi kullanyorsunuz?" eklinde anlar-lar.t Araplarn Ezd kabilesi ise bu ayetteki rzk kelimesini kr manasnayormulardr.? Bund gre ayetin anlam "Siz krnz yalanlayarak m

yapyorsunuz?" olma'ktadr. Bu ekildeki anlamlandrma iin kendilerininkulland; "Faalt z~like limd razaktenflBana teekkrnden dolay bunu

yaptm" szn delil10larak ileri srerler.8 bn Manzur (:711/1311) ise,ayetteki rzk kelime~inin kr manasna mecaz olarak kullanldn sy-,lemektedir.9 Buna gre ayetin manas "Rzknzn krunyalanlayarak m

yapyorsunuz?" olur. iRzk yamur anlamnda da kullanlr. Rzknyamur manasna kullanl-

masikisi arasndaki ~ebep-sonu alakasndan dolaydr. Yamur rzka konuolan nesnelerin artIna sebep olduu iin ona mecaz olarak rzk da denir.

Munaza ez-Zebidi, rdcu'l-Am, Beyrut 994, XIII, 62; Muhammed b. Yakub el-Flruzabadi,Kdmusu'l-muhit, Beyrut'987, s. 44.

2 Burrus el-Bustani, Muhftu'l-Muhit, Beyrut 1979, s. 333; Hasan Sid el-Kenni, el-Hadi, Beyrut1991, II. 160. i

3 el-Bakara 2/3.M. Hamdi Yaz; Hak Dmi Kur'an Dili, stanbul ey., I, 192.

5 AI-i mra 3/169. t Fahreddin Razi, Mefdtih'l-gayb, Beyrut 1990, II, 30; Rab el-Isfahani, el-Mfredat, Beyrut

ey., s. 194. iFlruzabadi, a.g.e., s. 1144.

8

bn Zekeriyya, Mu'cemJmekdyisi'l-lua,

Kahire h.1366, II, 388 .9 bn Manzr, Lisan'l-ar~b, Beyrut ey., X, 115.


3/19

Mesela, "Rzknz semadadr."!O ayetindeki rzk ile yamurun kastedildiisylenmitir.!! Nitekim Casiye suresinin, "Allah'n gkyznden rzk indi-rip lm olan yeryzn onunla diriltmesinde akledenler iin dersler var-dr"! 2 ayetinde de yamur hakknda rzk tabiri kullanlmtr.!3 Bu kulla-nm, aralarndaki sebebiyet ilikisi nedeniyledir. Araplar; "et-Temru fi ka'.ri'l-bi'r/Hurma kuyunun dibindedir" derler. Halbuki gerekte byle deil-

dir. Ancak hurma kuyunun dibindeki su ile sulanarak elde edildii iin by-le sylenmitir. Yamur da rzka sebep olduu iin ona rzk ad verilmi-tir. !4

Rzk kelimesi Kur'an'da sadece yenilen eyler iin de kullanlmaktadr.Mesela, maarada uzun sre uyumu olan Ashab- kehf uyandktan sonrailerinden birinin dierlerine syledii sz nakleden "inizden birini ugm paralarla ehre gnderin de baksn, yiyeceklerden en temizi hangisi isesize rzk (yiyecek) getirsin"!S ayeti ile "Biz o su ile kullara rzk olmak zere

baheler, biilecek taneli ekinler, kme kme tomurcuklar olan boylu hurmaaalar yetitirdik"! 6 ayetinde geen rzk kelimeleri, sadece yenilen eylermanasnda kullanlmtr.

Netice olarak, rzk kelimesinin kullanld manalarn tmnde kendi-sinden fayda/anlan eyanlamnn hakim olduu grlmektedir.

Din bir terim olarak rzk kavramnn, lgat manasndan alnarak kelamdisiplini ierisinde ifade ettii anlam tam olarak belirlemek iin kelamcla-rn bu terimden ne anladklarn tespit etmek gerekmektedir. Biz burada

nemli dnce farkllklarna delalet eden baz tanmlar zikredeceiz. Rzkkavram kelamclar tarafndan drt ekilde tanmlanmtr:I.ster helalolsun isterse haram, beslendiimiz gdalar. Abdulkahir el-

Badadl(.429/1038), Ebu Bekr Ahmed el-Beyhak (.458/o66), Nured-din es-Sabun (.580/114), Adudddin el-Id (. 756/1355), Sadeddin et-Taftazan (.793/1390) ve Seyyid erif el-Crcan (. 816/1413) bu tan-m benimsemilerdir.

2-Faydalandmz eyler. mam'l-Harameyn el-Cveyn (. 478/1085),et-Taftazani, bn Haldun (.808/1405), Kemaleddin el-Beyaz (.l09711686), brahim el-Bacur (.1277/1860), ve Elmall Hamdi Yazr (.1942)rzk bu ekilde tanmlamlardr.

10 ez-Zariyar 51/22. .ii Ebu'I-Fida smail bn Kesir. Tefsiru'l-Kur'ani'l-azirn, Beyrut 1969, VI, 235.:! el-Casiye 45/5.u Zebidi, a.g.e., xlLI, 162, el-Bustani, a.g.e., s. 333; el-Kermi, a.g.e., II, 160.14 bn Manzr, a.g.e., X, 115.15 el-Kehf 18/19.16 KM 50/9- 11.


4/19

3-Faydalandmz eylerle birlikte sahip olduumuz eyler. Gazali(.505/111l), Ebu'l-Muin en-Nesef (. 508/1115), Fahreddin er-Razi (.606/1210), bn Teyrniye (.728/1327), Muhammed Hseyin et-Tabatabili

rzkn bu ekilde tanmlanmas gerektiini savunmulardr.4-Menl (hela!) olJrak faydalandmz eyler. Ebu'l-Hzeyl el-Allaf (.

135-226), Kad Abdcebbfr (. 415/1025), Ebu Ali el-Faz bn el-Hasenet-Tabers (.548/11S3), rzk bu ekilde tanmlamlardrY

Burada naklettiirrliz tanmlardan anlald kadaryla kelamclar rzkkavramnn anlam alahn belirlerken onun hem szlk anlamn gz nn-de bulundurmular, h~m de dildeki kullanm rfn esas almlardr.

iRzkn Tanmyla ilgili Ke/m'i Tartmalar

Yukarda zikreuiimit tanmlar zerinde dndmzde temelde iki e-yin problem edinildiii gzlenmektedir. Bunlardan birincisi bir eyin rzk

olabilmesi iin ondan tyararlanma art ve yararlanmann naslolaca, ikin-cisi rzkta meruiyet problemi, yani haram bir eyin rzk olup olmayaca

sorunudur. L

a)Yararlanma art. e Yararlanmann eklii

Rzk tanmlarna dikkat edildiinde rzkn kk anlam olan yararlanmannesas alnd grlrJ Ancak hangi eit yararlanmayla rzklanmann ger-ekleecei hususunda ihtilaf edilmitir. Burada iki temel soru ortaya koya-

biliriz: i1-Yeme-imenin dndaki faydalanmalar rzk kapsamna girer mi?2-Faydalanlmayah fakat elimizde bulunan eyler rzk olur mu?E'arllerden Abdu~kahir el-Badad, "Km heldI veya haram bir ey yer

erse o, onun rzkzdzf." 8 demitir. Beyhakl rzk, "Haram olsun, heldI olsuncanIzlarn gdalandzzlher eyonlarn rzkzdzr"IYeklinde ~anmlamtr. Ma-turd'i kelam bilginlerinden Nureddin es-Sabun rzk; "Ister heldI olsun is-terse haram, insannlyedi ey onu~ rlZ~dzr"20 diye tarif etmitir. E'ari

ekol kelamelardan Adudddin el-Id, "Ister held olsun isterse haram, AI-

17 Bu tamlann kaynaldJma almann ilerleyen ksmlarnda yer verileceinden, burada ayr-

ca atfta bulunmaya gerek duymadk.'" Abdulkilhir el-Badiidi, 'Usulddin, stanbul 928, s. 144. Nispeti belli olmamakla birlikte baz

kaynaklarda Badadi'nikine benzer bir tarif daha zikredilmektedir. Buna gre de rzk "Can-

llann beslendii gdalar, ve iecekler"dir. Seyyid erif el~Crcani~ erhu'I-Mevdkf, Kahire 907.V!ll, 72; Kemaleddin el-Beyazi, Idrdtu'l-merdm min IbdrdtCI-Imam, Kahire 1949, s. 235; M.

Ali b. Ali Tehanevi, Keaf st/dhdti'/-fnn, stanbul 1984, I, 581.10 Ebu Bekr Ahmed el-Beyhaki, el-tikad, Beynt 985, s. 113.:l Nureddin es-Sabuni, el-Bidaye fi usulCd.din (Matridiyye Akaidi), ev. Bekir Topalolu, Anka-

ra 1992, s. 75.


5/19

lah'n kiiye yemesi iin verdii eydir"2l , Sa'deddin et-Taftazan ile Seyyiderif el-Crcan de rzk, "Allah Tedla'nn canlya, yemesi iin verdii eydirki, helali de haram da kapsar"22 diye tarif etmilerdir.

Bu tanmlarda ne kan hususlar yle sralayabiliriz:-Badadrnin tanmnda yeme ile birlikte ime de rzkn kapsamna al-

nrken, dierlerinde sadece yeme tabiri kullanlmtr. Bu ya imeyi yeme

kapsamna aldklarndan, ya da onu tanmn dnda tutmak istediklerindenkaynaklanabilir. Bu ikincisi de muhtemelolmakla -ki erhu'l-Mevdkfa hai-ye yazan Hasan elebi byle dnmektedir23 - birlikte imeyi yeme kapsa-mnda dndkleri daha muhtemeldir. rnein kk ocuklar da stlebeslenmekteler ve bu da nzklanma anlamna gelir. Bu yzden biz de yeme-imeyi birlikte dnyoruz.

2-Bu tanmlarda rzk sadece yenilen-iilen eylerden ibaret saylmakta,bu suretle giyecekler ve kendisinden deiik yollarla yararlanlan dier ey-

ler tanmn dnda braklmaktadr. Bu, dilde rzkn arlkl olarak yenilen-iilen eyler iin kullanlmasndan kaynaklanmaktadr.

3-es-Sabnl ile el-Id'nin tanmlarnda sadece insan, rzklandrma kap-sam iine alnrken, el-Beyhak, et-Taftazan ve el-Crcan'ninkinde diercanllar da bu kapsama dahil edilmitir. Bu, onlarn dier canllarn rzk-lanmad dncesinde olduklarndan deil, Mu'tezile tarafndan insannrzk tartma konusu yapldndan ve rzkn kelam ilminin temel konula-rndan insan fiilleri konusu iinde ele alndndan kaynaklanmaktadr. Ancak

doru bir tanmlama yaplacaksa umumiyet ifade eden bir kelimenin kulla-nlmas daha uygundur. Zira dier canllar da rzklanmaktadrlar.

4-Bu tanmlarda helal ve haram kavramlaryla meruiyet konusuna daatf yaplmtr. Bu atf phesiz ki hararn rzk saymayan Mu'tezili dn-ceyi reddetmek iin konulmaktadr. Mu'tezile tarafndan rzk tanmlarnaharam kaydnn konulmas, rzkn dier canllar kapsayacak ekildeki tan-myla elimektedir. Zira helallik-haramlk mkellef insanla ilgili hkm-lerdir. Eer rzk btn canllar iinse bu kaydn konulmamas gerekir. Do-

laysyla Ehl-i snnetin haram-helal kaydn koymas umumiyet ifade etme-si iindir. Ancak bu ifadeler tanmda yine de fazlalk kavramlar olarak dur-maktadr.

21 Adudiiddin el.id, e/.Mevdkf, Beyrut ty., s. 320.l Sa'deddin Taftazani, erhu'/. Akdid, stanbul 1976, s. 127; Seyyid erif el-Crcani, et- Ta'rifdt.

Beyrut 1996, s. 147.:ll Hasan elebi b. Muhammed ah el-Fenari, Haiyetii erhi'/-Mevdkf (erhu'/-Mevdkfla birlik-

te). VIII, 172.


6/19

iA i

S-eI-Id, et-Taftazan ve el-Crcani'nin tanmlarnda dikkat eken bir hu-sus da rzkn Allah'a dispet edilmesidir. Taftazan, dier tariflerin Allah'anispet edilmekten yodun olduunu belirterek rzkn Allah'a izafe edilme-sini tanmn nemli bi} unsuru saymtr. 24 Bu da yegane rzklandrcnn(Rezzak) Allah olmashdan ve Kur'an'n rzk kelimesini daima Allah'a nis-

pet etmesinden kaynaidanmaktadr.Rzkn sadece gdal~nlacak eyler olarak tanmlanmas, baz kelamclar

tarafndan dar kapsam'l bulunmutur. Bu yzden tanma, gdalanma/yeme-ime kelimelerinin yerine daha genel bir anlam ifade eden faydalanma ke-limesini koyarak tanrrilamann daha uygun olaca kanaatine varmlardr.te bunlardan birisi ol~n Kad Abdlcebbar, rzkn yenilen-iilen eyler olaraktarif edilmesini tenkit' ederek; evlatlarn ve mallarn da Allah tarafndanverilmi rzklar oldu~nu, ancak onlarn yenilip iilmediini sylemitir. 25Kad Abdlcebbar'n bu eletiriden amac, rzkn tanmnn bu kadar dar

tutulmamas gerektiihi vurgulamaktr.Bu balamda KadlAbdlcebbar rzk, mutlak ve muayyen olmak zere

ikiye ayrm, bir eyin rzk olabilmesi iin ondan faydalanmak gerektiini

sylemitir. iI-Mutlak rzk: Su, ot, av ve denizden yakalanan mbah gda maddeleri

olup, bunlardan yararlanabilmek iin her hangi bir engel yoktur. Kimseonlara sahiplenemez,! kim nce davranrsa o istifade eder ve onun rzkolur. Bunlar hayvanla~ iin de rzktr. Faydalanma uygunsa ve faydalanma-

ya engel bir ey de yoksa,a eyin insanlar veya dier varlklar iin rzkolmas arasnda herhJngi bir fark yoktur.

2-Muayyen rzk: ahip olduumuz eylerdir. Ancak onlar srf elde bu-lundurmak ve sahip olmakla deil, bizzat, tasarruf ve istifade etmekle rzk

i

niteliine kavuurlar . , 6Kadi Abdlcebbar'n rzk tanmnda rzkn lgat manasn, yani onun

faydalanlan ey anlahn temel unsur olarak kabul ettii anlalmaktadr.Byle bir yaklamla , rzka geni bir ereve izerek; herhangi bir engel

bulunmakszn yeme) ime, giyme vs. gibi her trl yararlanma eklini r-zklanma olarak dee'rlendirmitir. Ayrca, haram rzk deildir demekle r-

zk olgusuna ahlaki adan yaklamtr.mam'l-Harameyh el-Cveyni, Ehl-i snnet bilginlerinin tanmlarnn

snrn geniletmek dmacyla rzk, szlk anlamndan hareketlefaydalan-

!,

,. Taftazani, erhu'l- Akdid, s. 127.25 Kadi Abdulcebbar, erhu usuli'l-hamse, thk. Abdlkerim Osman, Kahire 1988, s. 787.'" Kadi Abdlcebbar, el-MJni, Kabire 1965, XI, 27.

i


7/19

lan eyler olarak tarif etmitir. 27 Buna gre faydalanlan eyler rzkn kapsa-mna girer, ama kiinin sahip olup da faydalanmad eyler rzk saylmaz-lar.

Taftazan erhu'l-Makdsd adl eserinde ise yukarda ondan naklettii-miz tanmdan farkl olarak yeme tabiri yerine faydalanma ifadesini kullan-m ve rzk "Allah Tedld'nn, faydalanmas iin canlya verdii eydir"2s diyetanmlamtr. Bu ifadeyle tanmn kapsamn geniletmi ve bylece yeni-len eylerin dnda faydalandmz dier eyleri de tarifin iine sokmu-tur.

bn Haldun da ayn fikre katlarak kiinin sahip olup faydalanamadeyleri rzk deil, kesb (kazan) olarak isimlendirmektedir. Bunu, "lenkimsenin miras olarak brakt eyler, kendisifaydalanamad iin, kesbfdir.Varisleri faydalandklar zaman, onlar iin rzk olur" cmlesiyle aklar.29

Kemaleddin el-Beyaz rzk, "Gdalanmas, ya da baka bir yolla fayda lan-mas iin Allah'zn canlya verdii ey" olarak tarif etmitir.30 Bu tanm yeme-ime ile beraber giyme, kullanma gibi baka trl faydalanma biimlerinide iine alr. Ayrca Taftazanl'nin hassasiyet gsterdii rzkn Allah'a izafeedilmesini de ierir.

brahim el-Bacur bu tanmdaki faydalanmay bilfiil ifadesiyle kaytla-mtr. :iOna gre her hangi bir kimsenin, sahip olduu fakat bilfiil fayda-lanmad eyonun rzk olmaz. O ey, kendisinden faydalanan kimse iinrzktr. Zenginin verdii bir sadaka, kendi rzk olmayp, eer faydalanrsa

fakirin rzk olur.Elmall Hamdi Yazr da Bakara suresi 3. ayetindeki rzk kelimesinin

madd eylerle beraber manevi eyleri de iine aldn, rzkn tanmndakiyeme ifadesinin faydalanma ile aklanarak iecek, giyecek, ilim, marifet,kudret, amel, evlat ve zevceye de amil olduunu, yani mutlak bir fayda-lanma ifade ettiini sylemektedir. Fakat o da btn bunlar iin bilfiil fay-dalanmay art koar ve bilfiil faydalanlmayan eylerin rzk olmayacanifade eder. 32

Baz kelamclar ise faydalanma art olmakszn elde bulundurulan mad-delerin de rzk kavramnn kapsamna girmesi gerektii dncesindedir-ler. Bu husustaki ilk tanmlama Mu'tezile bilginlerinden Ebu'l-Hzeyl el

7J mam'l-Harameyn Abdlmelik Cveyni, e/.rcid, Beyrut 985, s. 307.;l Sadeddin Taftazani, erhu'/- Makdsd, Beyrut 988, V , 318.2J bn Haldun, Mukaddime, ev. Sleyman Uluda, stanbul 983, 5.343.3) Beyazi, a.g. e., 5.235.JI brahim Bileliri, erhu Cevhereti't-tevhid, Dmak 972, 5.441.:t! Yazr,Hak Dini, I, 192, VII, 5230.


8/19

Allaf'a nispet edilmektf ve onun rzk ikiye ayrd sylenmektedir. Bun-

lardan birisi, Allah'n kullara rzk olmak zere yaratt faydalanlacak ey-

ler, dieri ise kullarna lverdii bu rzktan helal ve haram diye belirledikle-

ridir. Helal kld onun rzkdr, haram kld ise rzk deildir. 33 Ebu'l-

Hzeyl'in szlerinden i anlalmaktadr ki o, faydalanma olmasa da eldebulunan eylere rzk adn vermektedir. Ayrca rzk sadece insanla iliki-

lendirerek ahlak! alank ekmekte ve haram olan bir nesneyi rzk olarak

kabul etmemektedir. B~ onun dier canllarn rzklanmadna dair bir gr

tadndan deil, yahzca insan rzkn tartma konusu yaptndan kay-

naklanmaktadr. iEbu'I-Hasen el-E'ari'nin (. 324/936) Makalat'nda genel bir nispetle

Ehl-i Snnet'in rzk, Allah'n insana mlk olarak verdii eyler ve haram

dahi olsa insana gda blarak verdii eyler eklinde ikiye ayrdklarn sy-

lemektedir.34 Bu tanrillama Ebu'I-Hzeyl'in tanmyla kalp olarak benzer-

lik arzetmekte ancak, haramn rzk saylp saylmamas noktasnda ondan

ayrElmb~lktHa~lr.1" i E' A , k d'l' ..... .~. Ehl' ..u - uzey n veya an nn en ienne goru nspet ettg - sunne-

tin, faydalanma olmas~ da elde bulunan eyleri neden tanmn kapsamna

aldklarna dair her hJngi bir aklama yaplmamakla birlikte bu ekildeki

anlamlandrna, daha Jonra temas edeceimiz zere muhtemelen nzk keli-

mesinin Kur'anda geni kapsaml olarak kullanlmasndan kaynaklanmakta-

dr.Ebu'l-Muin en-Nes!fi de rzk kelimesinin bazen gdalandmz eyler

iin, bazen de sahip olduumuz eyler iin kullanldn sylemektedir.35

Bu tarif, E'ari'nin Ehfi snnete atfettii tanmlamaya uymaktadr.

Rzk kavramnn daha geni bir anlam alanna sahip olmas gerektiini

dnen Gazali de rzk drt gruba ayrarak tanmlamaya almtr.

l-Mazmun (garanti altna alnan) rzk: Dier sebepler olmakszn bn-

yenin hayatiyetini sailayan gda gibi eylerdir. Cenab- Hak bu nevi rzk

garanti etmitir. i2-Maksum (taksim edilmi) rzk: Yiyecek, iecek ve giyeceklerden Al-

lah'n insanlara taksirh edip Levh-i Mahfuz'da yazd eylerdir. Bunlarn

her biri yazld ekilde, muayyen zamanlarda ve belirlenmi miktarlarda

verilir, artmaz, eksilm~z, erken gelmez ve gecikmez.

Eb"'F"h M"""mm,d J'bd"'"i' ,'- Mi/,' w , - , ' h , ' . ,hk. M"h,mm,d S'yyid ,I-Kil'"',Beynlt 1986, Il, 53. i

34 Ebu'l-Hasen el-E'ari, Malcalat'I-sliimiyyir, nr. Hellmut Ritter, Almanya 1980, s. 257.

: > o

Ebu'l-Muin en-Nesefi, Tabsrat'l-edille, thko Hseyin Atay, . Ali Dzgn, Ankara 2003, Il,279.


9/19

3-Memluk (sahip olduumuz) rzk: Dnya mallarndan Allah'n takdirederek insanlarn mlkiyetine verdii eylerdir. Zira Allah'n; "Sizi rzklan-drdmz eylerden infak edin"3b emri, malik olduklarnzdan infak edin de-mektir.

4-Mev'ud (va'd edilen) rzk: Allah'n mttak1 kullarna takva artyla,helal yoldan ve meakkatsiz olarak vermeyi vad ettii rzklardr. Nitekim;"Kim Allah'tan saknrsa Allah ona bir kurtulu yolu hazrlar ve ummad

yerden rzklandrr"37 ayetinde bahsedilen rzk bu tr ierisinde deerlen-dirilir.38

Grld gibi mam Gazali, bedende kullanlarak veya depo edilerekvcudun kvamn salayan eyleri, sahip olduumuz mallar, yediimiz,itiimiz ve giydiimiz eyleri ve bize va'd olunanlar rzkn kapsam iinedahil etmitir. Bu verdiimiz bilgilerden anlalyor ki tanmda taksimi ter-cih eden kelamclar, sahip olduumuz fakat istifade etmediimiz, bakala-

rn da istifade ettirmediimiz eyleri de gz nnde bulundurarak bu tari-fin kapsamn biraz daha geni tutmak amacyla bunu yapmlardr.

Rzkn sadece yenilen-iilen/faydalanlan eyler olarak tanmlanmasnakar kan kelamclardan biri de Fahreddin er-Razl'dir. Razi, Allah'n "Sizirzklandrdmz eylerden infak edin"39 ayetiyle, rzklandrd eylerdeninfak etmemizi emrettiini, rzk yenilen eyler olarak tarif edildii takdir-de yediimiz eylerin infaknn bizden istenmi olacan, byle bir infaknise mmkn olmadn ileri srerek bu tanmn yanl olduunu syler.40

Ona gre elde bulundurulan eyler de rzk kapsamna alnmaldr.bn Teymiye de rzk, sahip olduumuz eyler ve faydalandmz eyler

olarak ikiye aynr, ancak oJaydalanmay yiyerek faydalanma eklinde ak-la kavuturur.41

Bu tanmlama biimi ii mfessirlerden Tabatabai tarafndan da kabulgrmtr. TabatabM rzkn, gdalanlan eyler veya insana verilen madd-manev eyler ya da fayda lanla n eyler gibi muhtelif kapsaml olarak kulla-nld ve bu kullanmlarn hepsinin de doru olduu kanaatini tamakta-

dr.

42

; el-Mnafikin 6317.:p et-Talak 6517.

eti Muhammed b. Mahmud el-Gazali, Minhc"l.bidin ( Sirdcu't-ta/ibin ile birlikte), Kallire953, s 88-97.

>i el.Mnafikin 63/10.cl Razi, Tefsir, 2/30.

41 Takiyddin b. Ahmed bn Teymiye, Mecmuu'/-fetava, Beyrut h.1398, Vl, 581.

'" Muhammed Hseyin et-Tabatabai, e/-Mizan fi tefsiri'/-Kur'an, Beyrut 1972, 1 1 1 . 137.


10/19

Demek ki rzkn faydalanlan eyler olarak tanm esas alnabilir veyeme-ime daha genei bir ifade olan faydalanma kelimesiyle aklanabi-lir. Faydalanlmasa be faydalanmak zere elde bulundurulan eyler de

i

rzk kapsamna sokulabilir. Daha sonra bahsedeceimiz zere bu tr biryaklam, rzkn hem andeki yaygn kullanlna, hem de dini metinlerde

kullanlna uygun dmektedir.

b) Meruiyet Sorunu iRzkn yukarda zikreAilen tanmlarnda dikkatimizi eken dier bir prob-

i

lem de haram bir eyin rzk olup olmayaca tartmasdr. Bizzat haramolan (haram li'aynihi), yani ari' tarafndan haram olduu bildirilen veyabizzat helal olduu halde haram bir yolla elde edilmi olan (haram li gay-rihi) bir eyin insana rzk olup olmayaca konusu da kelamclar tarafn-

dan geni bir ekilde tartlmtr.

Ehl-i Snnet bilginleri helal olan bir eyi rzk olarak kabul ettikleri gibi,haram olan bir eyi d~ rzk olarak kabul ederler. nk insan/canllar, helalolan bir eyle beslendii gibi, haram olan bir eyle de beslenebilir. Rzknhelal (meru) veya hkram (gayr- meru) olmas ahlaki-hukuki bir sorun-dur. Halbuki bir eyirl rzk olup olmamas, canlnn ondan yararlanmas yada dar anlamda onuhla beslenmesiyle ilgilidir. lk dnemlerden itibarenyaplan bu tanmlam~ daha sonraki Ehl-i snnet kelamclar tarafndan da

benimsenmitir. 43 iEhl-i Snnet kelamclar Mu'tezile bilginlerinin, rzk malikin mlkn-

den faydaland ya d'a kendisinden faydalanmaya herhangi bir mani bulun-f

maya n eyolarak tarif ettiklerini sylemektedir. 44 Bu tanmlardan birinci-sinde mlkiyet art :konulmas haram ligayrihiyi rzkn kapsam dndatutmak iindir. kincisi ise daha geni kapsaml olup haram li'aynihiyi de

tanmn iine almaktkdr.l

Mu'tezile hararn kt sayd iin, "Allah haramla kullanm rlZklandr-d" demeyi uygun g}memektedir, ancak bu durumda haram bir eyle rzk.

lananlarn rzk kim~ nispet edilecektir? te Ehl-i Snnet bu konuda Mu'-tezile'yi tenkit ederek; "Eer haram rzk deilse, haram yiyenler rzklan-myor mu? ayet rz1klanyorsa onlar Allah'tan baka biri mi rzklandr-yar?" gibi sorular ydeltmilerdir. 45Ayrca Ehl-i snnet kaynaklannda Mu'te-

. Ebul-Feth Muhammed le.ehri5tani, Nihdyet'l-ikddm fi iImi'l-keldm, nr. Alfred Guillaum,

Kahire ty., 5. 45. i Taftazani. erhu'l-akdid, 5.128; a.mlf., Ta'ri/dt, 5. 147; Aliyy'I-Kari, erhu Fkhi'l-ekber, Bey-

rut 1987, 5.191. i." E'ari, Makdliit,~. ~47;IEbu Bekir el-B~~llani, Temhid'l-evail :Teihis'd-delail, Beyrut 1987,

5. 328-329; Sabun, a.g.e., 5. 75; er-Raz, a.g.e., ll, 30-31; Bacun, a.g.e., 5. 442-443.


11/19

ziIHerin, "Kul fiilini kendi yapar" yaklamlarndan hareketle haram yiyeninde kendi kendini rzklandraca grnde olduklar ileri srlr.46

Ehl-i Snnet kelamclar, bir eyin canlya rzk olabilmesi iin onun,kiinin mlk olmas gerekmedii grn savunmu ve Mu'tezile'nin,rzk mlk olarak tarif etmelerini tenkit etmilerdir. Mu'tezilenin bu gr-nn yanlln ispat etmek iin, "ayet rzkda mlkiyet art ise, her ey

Allah'n mlkdr; o halde her ey Allah'n rzkdr" demek mmkn m-dr? Yine, ocuklarn emdii stlede, hayvanlarn yedii otlar mlkleri ol-madna gre onlarn rzklar deil midir?" gibi sorular yneltmilerdirY

Ancak Mu'tezileye nispet edilen bu rzk tanmlamas btn Mu'tezili-lerin ortak grn yanstmamaktadr. nk Mu'tezililer bu konudaittifak ierisinde deildirler. Mesela Ebu Haim el.Cubbai'nin (.321/933)grlerini tercih ederek izaharn o dorultuda yapan Kad Abdlcebbarve bal bulunduu ekol, Mu'tezileye nispet edilen bu rzk anlayna

muhalefet ederek rzka mlkiyet artn koymamtr. Kad Abdlcebbarrzkl,Jaydalanlan eyler olarak tarif etmi ve rzkn gerekleebilmesi iinfaydalanmay engelleyecek bir eyin olmamasn art komutur. O, fay-dalanma olmad takdirde bir eyin insann mlk olsa da rzk olmaya-can ileri srmtr.48 Ayn zamanda o, stad Ebu Ali el-Hallad'n el-Usul isimli kitabnda rzk byle tarif ettiini ve ekoln stadlarndan EbuHaim el-Cbbai'nin (. 321/933) de ayn grte olduunu syler.49

Rzkn mlk olarak tanmlanmasn kabul etmeyen ve hatta byle bir

tarifin olur yn bulunmadn syleyenSO Kad, bu hususu yle izah et-mektedir:

"Mlkiyet nzk olmay gerektirmez. Bir eyin birisine rzk olmas iin onunsahibi olmas ve malikin mlkn kendine tahsis ettii gibi tahsis etmesi artdeildir. nk rzk olarak tahsis etmek, tasarruf etme veya tasarruftn fay-dasn elde etmek zere sahip olmay gerektirir. Bu sebeple insann sahip ol-mad, meseld bakasnn verdii yiyecek gibi bir ey de olsa, kullanmas ve

faydalanmas mubah olduunda onun iin rzk olur. Yine hayvanlarn istifa-de ettii eyler onlarn rzk olsa bile mlk deildir. ocuklar ise her nekadar mkellefiyeti gerektirecek seviyede akll olmasalar da durumlar hay-vanlardan farkldr. nk ocuklar mlklerinin sahipleridir ve tasarruflar-

.., Nasmddin el-skenderi, el-nsaf (Zema1eri'nin Kearyla birlikte), Beyrtt ty., I, 32.of! Ebu'l Hasen el-E'ari, el-bcine an usili'd-diyae, Beyrut 1993, s. 59-60; a. mlf., Makalat, s.247;

Bakllani, Tenhid, s. 328-329; es-Sabi'ni, a.g.e., s. 75; Bacun, a.g.e., S.442-443. Kadi, ag.e., XI, 30.OJ Kadi, a.g.e., XI, 29-30.

'" Kadi, a.g.e., XI/30.


12/19

nn faydas mmkndr. Dolaysyla sahip olduklar eylerde akll/mkellef

konumu ndadrlar. "S.l i . . . . . . . . . .Kad Abdlcebbar rmeseley sadece mulkyet asndan duunuyor, oysa

dier Mu'tezililer hrJzhk, gasp gibi haksz yollarla elde edilmi haram ligayrihi olan eyleri t1nmn dnda tutmak iin mlkiyet artn koymu-lardr. Mezhebin sist~matii asndan dierlerinin yaklam daha tutarl

gzkmektedir. iii mfessir Tabers, itikadi konularda genellikle Mu'tezile ile ayn d-l

ndnden rzk, l$3dl Abdlcebbar gibi tanmlamtr. Ona gre de r-zk, "Kendisindenfaydalanlmas uygun olan ve istifadeye bir engel bulunma-

yan eydir. "52 iDaha nce belirtildii gibi Mu'tezilller rzkn tarifine yararlanmaya bir

engel bulunmamas krtn koymulardr.s3 Onlarn bu art, ister liaynihiolsun isterse ligayriqi olsun, haram rzkn kapsam dnda tutmak iin

ileri srdkleri grlmektedir. Bunu ise temel esasa dayandnrlar: 1-Haramla rzklandrrJa onlarn salah-aslah anlaylarna ters dmektedir.nk onlar, Allah'n kullar iin aslah/en iyi olan yapmasnn vacip oldu-,u inancn tarlar. Buna gre Allah kullarn helal olan eylerle rzklandr-,maldr.,,4 2-0nlar Allah' tenzih maksadyla kabih (kt) olan Allah'a is-nat etmeyi uygun g~'mezler. Haram da kabih olduundan onu Allah'a nis-pet ederek kullarn haramla rzklandrd demeyi inan bakmndan dorubulmazlar.55 3-Mu'tJzile'ye gre, hsn ve kubuh akl olup, teklif de akl

olan hsn ve kubhJ gre yapldndan onlar haram rzk saymamakta-drlar. nk onlara gre haram olan ey bizzat ktdr. Allah da o sebep-le onu yasaklamtr.IO, yasaklad bir eyi kullarna rzk yapmaz.56

Ne var ki Mu'tezilenin bu temel anlay da Ehl-i snnet tarafndantenkit edilmitir. Buria gre Mu'tezile Allah' herhangi bir fiille zorunlu tut-,mu olmaktadr ki, Ehl-i snnet kelamclar Allah'n mutlak iradesine zo-runluluk nispet edile1meyeceini savunurlar. Ayrca kabihliin, rzkn yara-tlp kullara ulatnrhasnda m yoksa insan iradesinin ktye kullanlma-

snda m olduunun kyrt edilememesini de bir baka eksiklik olarak grr-ler. Allah'n rzk yar1tmas ve kullarna ulatrmasnda kabihlik yoktur. Al-lah, hararn rzk ola~ak tercih etmeleri konusunda kullarn zorlamaz. Hat-

S Kad, a.g.e., XI, 27-28.

'" Ebu Ali el-Faz b. EI-Hasen et-Tabers, Mecma'l-beyan, Beynlt ty., I, 83.s' Kad. a.g.e., XI, 30.

" Kad, a.g.e., XI, 47.

" Kad, a.g.e., XI, 40 .

.-, Kad, a.g.e., XI, 40.


13/19

ta onlarn rzklarn heHU olan eyden ve helal yoldan talep etmeleriniister. Fakat kul hararn tercih ediyorsa Allah da ona istediini verir. Eerkulun istediini Allah vermezse o zaman insann dnyada imtihan iinbulunmasnn manas kalmaz. nk bu durumda, kul iin zorunluluk szkonusu olur ve dolaysyla onun sorumluluu zerinden kalkm olur. Hal-buki Allah insan, yaratt eylerle deil, teklifleriyle, yani emir ve yasakla-

ryla imtihan etmektedir. Mesela, Allah sarholuk veren bir iecei yarat-makla deil, onu imeyi yasaklamakla insan imtihan eder. Tercih eden in-san olduu iin hsn ve kubuhla, yani iyilik ve ktlkle onun fiillerisfatlanr. nsann itab ve ceza grmesi de fiilinin kabih olmasndandr. Yok-sa Allah'n yaratmas daima iyidir. Baz eylerde zararn ve dolaysyla k-tln olmas da baz hikmetlere binaendir.

Ehl-i snnetin bu eletirilerini Kadi Abdlcebbar'n gz ard ettii grl.mektedir. Hatta o, konuyu takdir noktasndan ele almakta ve rzkn takdir

edilmesiyle hararnn rzk olmasn birbiriyle badatramamaktadr. Bununiin Kad Abdlcebbiir, hrszn ald eyi Allah'n hrsza rzk yapmas-nn, sonra da eyas alnan kimseye eyasn geri almasn, idarecilere hr-sz cezalandrmalarn ve dier insanlara da hrsz ktlemelerini, ondanuzak durmalarn emretmesinin nasl mmkn olduunu sorar. Ona grebu mmkn deildir.S? Hatta bunun da tesinde o, "Allah birini haramlarzklandryorsa bu, onu Allah'zn ezelde takdir ve taksim ettii ve dolaysyla

kulun da bu takdire rza gstererek yemesi gerektii neticesine gtrr ki

byle bi,. neticeye varmak insan dinden karr"sB diyerek kendisini haklkarmaya almaktadr. Bu szlerden anlalmaktadr ki, kader veya tak-dir denilince Mu'tezile'nin aklna cebir anlay gelmektedir. Bu yzden deonlar, kullarn iradi fiillerinin Allah tarafndan takdir edilmedii inancn ta-maktadrlar. Allah'n takdirini bu ekilde anlamalar onlar isabetli olmayanbir sonuca gtrmektedir.

Kadi Abdlcebbar, hararnn rzk olmadna dair grlerini destekle-mek iin bir takm nakli deliler de ileri srmektedir. Bu delillerden birincisi,

"Kendilerini rzklandrdzmz eylerden infak ederler"s9 , ikincisi ise; "Sizirzklandrdzmz eylerden infak edin"tO ayetleridir. Bu ayetlerin birincisin-de Allah, infak edenleri vmekte, ikincisinde ise infak emretmektedir. KadAbdlcebbiir, "Eer haram rzk olsayd onu infak eden de vgye hak kaza-

s7 Kadi, a.g.e., XI, 36.

'" Kadi, a.g.e, XI, 39 .., el-Bakara 2/3.dJ

el-Mnafik1n 63/0.


14/19

nrd ve Allah onun infakn da emretmi olurdu ki bunlar mmkn deil-dir. Mesela, gasbedilmi bir eyin infak caiz deil, bilakis onu sahibine

geri vermek vaciptir"'der.61

Bize gre bu iki a~etteki rzkdan, rzk olmak zere verilen eyler kaste-dilmektedir. Yani heriz faydalanlmam, ama insann elinde bulunan ey-dir. nfak bu mlkted istenmekte ve vlmektedir. Yoksa insann yiyip t-kettii eyi infak etmksi zaten mmkn deildir. Dier yandan Kad Abdl-cebbar'n dediine gre elde bulunan bir ey henz kullanlmamsa o,rzk deildir. Dolaysyla bu iki ayetin Mu'tezilenin iddialar iin tutarlbirer delilolmadklah sylenebilir.

Mu'tezile'nin nakli delillerinin ncs, "Allah'n ltfundan rzk arar-lar"62 ; drdncs i~e, "Dierleri de yeryznde gezer ve Allah'n ltfundanrzk ararlar"63 ayetleridir. Mu'tezileye gre bu iki ayette Allah, ltfununkullar tarafndan tal~p edilmesini istemektedir. ayet haram rzk olsayd,Allah onun da talebiAi istemi olurdu. Byle bir ey ise mmkn deildir.64

Halbuki Allah bUlayetlerde helalin talebini istemektedir. Zaten helalifaz (ltuf) olarak ni'telendirmitir. Ama kullar Allah'n bu isteinin dnakp rzk haram yoldan taleb ediyarlarsa bunun sorumluluu kula aittir.nk rzk haram darak taleb eden insandr. Netice olarak bu iki ayetinde onlara delil olmaktan uzak olduklarn syleyebiliriz.

te yandan Mu'thile'nin kendilerine delilolarak kullandklar Safvan.. ~

b. Umeyye hadisi de bilakis onlarn aleyhine delildir. Bu hadiste anlatld-na gre Amr b. Kurr~ Hz. Peygamber'in yanna gelerek "Ey Allah'n Resu.l!

Allah bana ekaveti ~takdir etti. Bu sebeple rzkm elimle aldm defimde

gryorum. Ahldkszlk telkin etmedii srece ark sylemem iin bana izin

ver" demi, Hz. Peygamber de ona cevaben, "Sana ne izin, ne ikram, ne denimet vardr. Ey Allah'n dman! Yalan syledin. Allah seni gzel rzklarla

rzklandrd ama sert Allah' n sana heldl olarak verdii rzknyerine haram

kld rzkn tercih lettin" buyurmutur.65 Bu hadisteki "Sen Allah'n sanaharam kld rzkn

ltercih ettin" sz haramn rzk olduunu akca ifade

etmektedir ki, byle~bir delilonlarn lehine olarak alglanamaz.Mu'tezilenin deliBerinin beincisi, "Yetimlerin mallarn haksz yere yi-

yenler karnlarna ate doldurmu olurlar"66 ayetidir. Bu ayette haksz yere

6 Karli, a.g.e., Xl, 35.

li! el-Cuma 62/10.< il el.Mzenmil 74120. Karli, a.g.e., Xl, 36.

ffi bn Mace, Hudud, 38.u, en-Nisa 4110.


15/19

yetim mal yemenin karna ate doldurmak olduu bildirilmektedir. Mu'te-

zilller, haram rzk olsayd Allah onu, karna ate doldurmak olarak nitele-

mezdi demektedirler.67 Halbuki ayetin onlara delil olamayaca hususu

ok aktr. nk ayet haksz yere yetim mal yemenin ktln anlat-

maktadr.

Onlarn delillerinden altncs, "De ki: Allah'n size verdii nzkn bir ks-

mn haram, bir ksmn heldl kldnz grmyor musunuz? De ki: size Allahm izin verdi yoksa Allah'a karyalan m uyduruyorsunuz?"68 ; yedincisi ise;

"Beyinsizlikleriyznden kr krne ocuklarn ldrenler ve Allah'n ken-

dilerine verdii nimetleri Allah'a iftira ederek haram sayanlar mahvolmular-

dr"69 ayetleridir. Mu'tezilller bu iki ayetin de kendileri iin delil olduunu

iddia ederek, haram rzk olsayd insanlarn baz eyleri helal, baz eyleri

de haram saymalarn Allah zemmetmezdi demektedirler. 70

Ancak bu iki ayetin de konuyla ilgisi bulunmamaktadr. Bu ayetler hk-

mn Allah'a ait olduunu, insann kendi kafasndan hkmler koymasnn,haddi amak olduunu ifade etmektedir.

Btn bu delillerin incelenmesinden Mu'tezile'nin kendi iddialarn

desteklemek iin ileri srdkleri delillerin hi birisinin onlar iin geerli

birer delilolmad anlalmaktadr. Bu durumda onlarn haram rzk say-

mama yaklamlar, hem Kur'an'a, hem hadise hem de kendi temel kural-

larna aykr gzkmektedir.

iiler de Mu'tezile gibi haram rzk olarak kabul etmemilerdir. Onlar

da bu konuda Bakara suresinin 3. ayetini delil gsterirler. Ancak ii bilgin-lerden Tabataba! Ehl-i Snnet ile Mu'tezile arasnda orta bir yol ile proble-

mi halletmeye almaktadr. O, yaratma cihetiyle haram irzk saymakta

ise de teri cihetiyle rzk saymamakta, dahas bu ikisi arasnda her hangi

bir ztlk da grmemektedir.? Muhammed Bakr el-Mecalis! de konuyu ayn

ekilde izah eder:

"Hayatn devam rlZka baldr. Allah rlZk bu sebeple yaratmtr. Bu y-

nyle rlZk tekvfnf bir emirdir. Yaratma cihetiyle rlZk zorunludur ve bu ci-

hetten ona haramlk taalluk etmez. Ama insannfiili olarak onu elde etmesine

teklif taalluk eder. Bunda da haramlk heldilik sz konusudur. Terif rzk,

insann hayatnda kulland, haram olan deil, heldl olandr. nk haram,

Allah'n meru kld rlZk deildir."72

61 Kadi, u.g.e., XI, 39-40.< ll Yunus 10/59.

6' el-En'iim 6/140 .., Kadi, Q.g.e., XI, 36.

7 , Tabatabiii, Q.g.e., III, 138.

7l Muhammed Biikr el-Medilisi, Biharu'l-envar, Beyrut 983, V . 149.


16/19

ia bilginlerinin D U izah tarz da anlalr gibi deildir. nk, tekvini

cihetten nzk olan b'ir ey, sonra kulun tercihinin kt olmas sebebiyle,

nzk ismini nasl velneden yitirmektedir? Kald ki, el-Mecalisi, yukanda

zikrettiimiz; Haram Allah'n meru kld rlZk deildir szyle haram n-i ..

zk olarak kabul ettiini ortaya koymaktadr. Ote yandan ia'nn bu izah

tarznn, Mu'tezile'nin anlayyla paralellik arzettii grlmektedir. n-

k Mu'tezile de harab Allah'dan bakas yaratt iddiasnda deildir. Onlar

da konunun ter y'nn problem olarak alglamaktadrlar. ia'nn Mu'te-

zile'ye paralel bir iz~h tarz ile bu konuya yaklamas, onlann salfh-aslfh,

hsn-kubuh ve kader meselelerinde Mu'tezile ile ayn anlayta olmala-

nndan kaynaklanmaictr.73

Tabatabai, Kad Ablcebbar ile ayn gr paylaarak, "Allah insann

rzkm vermeyi zerihe almtr. Buna gre Allah, insan hem haramla rlZk-

landrp hem de nehyederek cezaya arptrmaktan mnezzehtir"74 demekte-

dir. Allah'n takdir ~tmesi olgusuna yaklamnn farkl oluu sebebiyle o,

problemi karmak bir hale sokmutur. a'nn cebr bir anlay ierisine

dmernek iin byl~ bir yaklamda bulunduu sylenebilir. Halbuki insa-i

nn irad fiillerinde Allah'n takdirinin kulun iradesi ile beraber olduu fik-

rinden k yaplsa iidi cebr bir anlay ierisine dlmemi olurdu.

Eer a'nn "Te~f cihetiyle haram olan, Allah tarafndan rlZk deildir"

szlerinden maksatian "Haram, yenmesine Allah'n rzas olan rz k deil-

dir" demek ise, bu :kabul edilebilir bir szdr. Fakat a'nn sz konusu

ifadeyle bu manay lcasdetmedikleri aktr. nk a daha nce de belirt-

tiimiz gibi hsn-kubuh, salfh-aslah ve kader konusunda Mu'tezile ile

ortak bir anlay p~ylamaktadr. Bu yzden de fikirleri paralellik arzet-

mektedir. iAnlalan o ki nzk tanmlanrken haram veya hel al kaydnn konulmas

pek isabetli deildir~. Mu'tezile bu kayd koyarken nzk sadece insan iin ve

hukuki-ahlaki alann bir problemi olarak dnd grnts veriyor. Hal-

buki dier canllan aa nzklandrma kapsam iinde dnmek gerekir.

Deerlendirme iBuraya kadar verdiimiz bilgilerden nzk kavramnn, hakiki manada yeni-

lerek faydalanlan gda maddeleri iin kullanld anlalmaktadr. Rzk

tabirinin, yemenin dnda faydalanlan eyler iin kullanlmas ise mecaz-

dr. ehabeddin Mdhmud el-A1s1(. 1872) bunu yle ifade etmitir:

i . .'j Abdlaziz Gulam Hakim ed-Oehlevi, Mhtasaru't- Tuhfet'l-lsna Aeriyye, Istanbul 1979, s. 72-

90.

74 TabatabM, Q.g.e., III, 140


17/19

"Yiyerek istifade ettiimiz eylere rzk isminin verilmesi hakikat olup, sa-hip olduumuz veya bakalarnr istifade etmesi iin infak ettiimiz eylererzk isminin verilmesi ise mecazdr. nk onlar, gerek bize gerekse infakettiimiz kimselere rzk olmak zere verilmitir."7s

Hakiki manada rzk, canlnn yiyerek gdaland eylerdir. Nitekim Kur-

'an'da bu manay ifade eden ayetler mevcuttur. "Analarn nzkn ve giyeceini

uygun bi,. ekilde salamak ocuk kendisine ait olan babaya aittir"76 ve "Allah-'n sz koruyucusu klm olduu mallarnz sefihlere vermeyin. Kendilerinionlarn gelirleriyle rzklandrn ve giydirin"77 ayetlerinde, giyecein rzktan

ayr olarak zikredilmesi, bu ikisinin ayr eyler olduunu gstermektedir. Hatta

cehennemliklerle cennetlikler arasnda geen bir konumay anlatan A'raf

sresindeki; "Cehennemlikler cennetliklere, bize biraz su veya Allah'n size ver-dii rzktan gnderin"78 ayetinde, suyun rzktan ayr olarak zikredilmesi derzk isminin sadece yenilen eyler iin hakikat olarak kullanldn ifade

eder. KM suresindeki, "Biz o su ile kullara rzk olmak zere baheler, biilecektaneli ekinler, kme kme tomurcuklar olan boylu hurma aalar yetitir-dik"7') ayeti de bu fikri desteklemektedir.

Sadece yenilen eylerin rzka dahil edilmesi ve baka eylerin tanmn

dnda braklmas, tarifin biraz daraltld fikrini vermektedir. nk, rz-

kn hem lgat anlam, hem bu konudaki ayet ve hadislerin ifadeleri ve hem

de halkn bu kelimeyi mecazi anlamda kullan (kullanm rf) tarifin daha

kapsaml olabileceini gstermektedir. Rzkn szlkteki, kendisinden fay-

dalanlan ey, ata ve pay eklindeki tarifi esas olarak alnrsa, yenilen iileneylerle beraber, kendilerinden dier yollarla istifade edilen eylerin de rz-

kn iine girmesi gerekir. Kur'an'daki, "Kendilerini rzklandrdmz eyler-den infak ederler"8o ayeti sahip olduumuz mallarn; "Dnya drt kimsenin-dir. Bunlardan biri de Allah'n kendisini mal ve ilimle rzklandrd kimse-dir"8hadis-i erifi ise hem mallarn hem de ilim gibi manevi eylerin; "AI-lahm eytan, bizden ve bize rzk olarak verecein ocuktan uzaklatr"82eklindeki Hz. Peygamber'in duasnn ise ocuklarn, rzkn kapsam iine

girebileceini gstermektedir. Hz. Peygamber'in; "nsan olu malm, malm

", ehabeddi Mahmud el-Afsi, Ruhu'l-maanf, Beyrut ty., 1/117.'/6 el-Bakara 21233.

il en-Nisa 4/5.

el-A"riif 7/50.

" L I KM 50/9-11.

LI) el-Bakara 213.

81 Tirmizi, Zhd, 17.

K!

Tirmizi, Nikah, 8.


18/19

de; senin yiyip tkettiin, giyip eskittiin ve sadaka olarak verip ahiret iinebediletirdiinden ba~ka maln var mdr?"H3 hadisi de byle genel bir fay-

dalanmay anlatmakdidr.Anlalan o ki, yepilen eyler dndaki maddi-manevi faydalandmz

dier eyler iin rzk teriminin kullanl mecazdr. Rzka sebep olduuiin su, istifade etsek1de etmesek de bize rzk olmas iin verilen mallar ve

bakalarna infak etdklerimiz mecazen rzk olarak adlandrlmtr.Yiyecekve gdalar bedenin r~k olduu gibi; ilim ve marifet akln; zevce ve evlat dakalbin rzkdr. nsan'n nasibi olduu iin bu gibi manevi eylere de meca-

zen rzk ad verilmitir.Maddi eylerin dnda manevi eylere de rzk ad verilebilecei konu-

suna Kur'an, Hz. uJyb'n (a.s); "Ey milletim! Rabbimden benim bir belgemolduu ve bana gzel bir nzk verildii halde O'na kar gelebilir miyim?"84szn nakleden ay'etiyle iaret etmektedir. nk burada gzel rzktan

maksat peygamberli~tir.Hs Hatta insann zevk ald, ruhen holand vehuzur duyduu eyler de rzk konusu iinde deerlendirilebilir. Nitekimbir ayette, "Yeryzhde rengarenk eyleri de Allah sZin iin yaratmtr"81>buyurulmaktadr ki,lbyle gzel manzaralar psikolojik tatmin vastalardrve bunlar da mecazen rzk kapsamnda kabul edilmelidir.

Ehl-i Snnet alidlerinin rzk farkl ekillerde tanmlamalarnn sebebi,onun dildeki kullanhdr. Baz kelamclarn, insann sadece beslendii gdamaddelerini rzk dymalar, onun hakiki anlamn esas almalarndandr.

Baz kelamclarn yJme-imenin dnda baka yollarla insann faydaland- dier eyleri de rlzk kapsam iine sokmalar ise, mecazi anlamn temelalmalarndan kayn~klanmaktadr. Mu'tezile bilginleri de kendilerine yap-lan baz itirazlar dikkate, alarak daha makul bir tanm yapmaya gayretetmilerdir. ia isel genelde Mu'tezile'nin itikad esaslarn benimsediin-den, onlarn tanmlarna ortak olmutur. Cveyni'nin rzkyararlanlan ey-ler olarak tarif etmbsi ve Kadi Abdlcebbar'n mlkiyet artn tariften l-

i

kartmasyla, ekoller aras farkllk hemen hemen kapanm, sadece haram-

lk problemi bir ihtilaf konusu olarak kalmtr.Netice olarak Jnu syleyebiliriz: Rzk kategoride ele alnabilir; 1-

Hususi ve dar mariasyla insan bedeninin gcn ve dolaysyla hayatndevamn salayan tdaardr. Bu baz kel.mcdann tarifine uymaktadr. 2-

Msli. Rikc1k, 29,58.

Hfd 11/88.

"" Ebu'I-Fidii smail bn Kesir, Tefsiru'I-Kur'uni'I-uzim, Beyrur 969, Il, 456.

'" en-Nahl 6/13.


19/19

Geni anlamyla, Allah'n insana verdii, yararlansn veya yararlanmasninsann elinde bulundurduu mal ve mlktr. Bu da baz kelamclarn tari-fine ve halkn kullanm rfne (mecaz) uymaktadr. 3-ktisadi anlamda dainsan hayatnn devam iin kullanlan, hatta insan elde etsin veya etmesinevrende potansiyelolarak bulunan, insanln istifadesine sunulabilecekmal ve kaynaklarn tamamna rzk ad verilebilir. Bu anlamda rzk iktisadi

hayatn objesi olmakta ve iktisat ilmindeki kaynak teriminin ilahi boyutuda ieren bir karl olarak kullanlm olmaktadr. Kur'an- Kerim'in rzkkelimesini sadece dar anlamda deil, geni kapsaml kullan konuya ktutmaktadr.

Documents

kader,RIZK.Kavramının.(Kelam Problemi Olarak).Tanımları-19s-muhit.mert