70
1 ‘pwcfsI viraF df jsLn(jIvnI) lyKk: hrjIq atvfl isLv prkfsLn jlMDr / lMzn

jIvnI srdfr drsLn isMG atvfl

  • Upload
    others

  • View
    1

  • Download
    0

Embed Size (px)

Citation preview

1

‘pwcfsI viraF df jsLn’

(jIvnI)

lyKk: hrjIq atvfl

isLv prkfsLn jlMDr / lMzn

2

A biography in Punjabi

‘Divia, Teri lo’ (Boigraphy: Sardar Darshan Singh)

By Harjeet Atwal 67, Hillside Road

Southall Middlesex UB1 2PE

Phone: 0044 208 578 0393 Mobile: 0044 7782 265 726

Email: [email protected] [email protected]

[email protected]

Shiv Parkashan 984 Model House

Jalandhar

67 Hillside Road, Southall Middlesex.

3

kuJ gwlF mYN ies ikqfb ivc afpxy ipqf dI ijLMdgI nUM vwK vwK irsLiqaF rfhIN smJx dI koisLsL kIqI hY ies leI jIvnI ilKx df ieh qrIkf apxfieaf hY. myry ipqf dy vwK vwK irsLqy afpxy ZMg nfl khfxI ibafn kr rhy hn. ies ikqfb ivc iek lyK aYc[ aYs[ syTI nF dy iksy pqRkfr df iliKaf hoieaf hY jo ik Aus smyN sI[ afr[ pI[ aYP[ dI iksy piqRkf ivc Cipaf sI. ies lyK nfl CpI qsvIr vI mYN Ausy mYgjLIn ivcoN leI hY pr ies qsvIr dI iek kfpI sfzy kol peI vI hY. bfkI dy afpxI gwl krn vfilaF nfl myrf lMmf rfbqf irhf hY ijs ivcoN mYN ieh sB igRihx kIqf hY. ho skdf hY ik moh vs huMidaF mYN irsLiqaF qoN bhuqI dUrI ‘qy nf KV sikaf hovF ies leI muafPI cfhuMdf hF. (hrjIq atvfl)

4

pihlf Bfg

sfAUaF df ipMz: Prflf Prflf sfAUaF dy ipMz dy qOr qy jfixaf jFdf irhf hY. ieh atvflF df ipMz hY qy atvflF df sfAUpuxf pUry ielfky ivc msLhUr hY. ies dy nfl hI Prflf duafby df iek aihm ipMz hY. gUgl ivc pf ky dyKIey qF ieh PgvfVy qoN mfihlpur jfx vflI sVk qy siQwq hY. pr ieh Auh sVk nhIN jo asl ivc hY jF afm qOr qy vrqI jFdI hY. asl sVk bihrfm ivc dI GuMm jFdI hY pr nksLy vflI sVk PgvfVy qoN iswDI Prfly huMdI hoeI mfihlpur cly jFdI hY. ieh sPr bihrfm ivc dI sVk nfloN iqMn-cfr iklomItr Gwt hY. ieh sVk vI vrqoN ivc hY pr ies dI hflq bhuqI vDIaf nf hox krky ieh afm nhIN hY. Prfly dy afly duafly keI Coty vwzy ipMz lgdy hn. iehnF ivc iek sMDvF hY. keI lok iehnF donF ipMzF df iekwT nF lYNdy hn; ‘sMDvF-Prflf.’ ieh dovoN ipMz afpxy afp ivc ajLfd hn. Prflf kfPI vwzf ipMz hY. do hjLfr qoN vD vot vflf. iek hjLfr qoN vwD Gr. ieh iezf ku hY ik ies ivcoN hux do ipMz bxf idqy gey hn. bfhrlI abfdI hux alwg nF rwK ky afpxy afp ivc vwKrf ipMz bx geI hY. Prflf smyN smyN afpxf srUp bdldf irhf hY. hornF ipMzF vFg ieh PYliraf qF hY pr ieMnf nhIN ijMnf ies df gvFZI ipMz bihrfm qrwkI kr igaf hY. bihrfm myn roz qy hY qy Prflf kuJ htvF hY. sMn sMqflI qoN bfad ijhnF jgfvF ivc lokF dIaF psLU bMnx vflIaF hvylIaF sn AuhnF ivc lok afpxy Gr lY afAux lgy qy hvylIaF agy KyqF ivc lY gey. iPr hor qrwkI nfl KyqF ivc bxIaF hvylIaF ivc Gr cly gey qy hvylIaF hor agy ho geIaF. duafby dy hor ipMzF vFg Prfly ivc vI byihsfbf koTIaF bx geIaF hn. ies ipMz dI sB qoN vwzI Gtnf ieh hY ik isKF dy sqvI guru hir rfey sfihb ies ipMz ivc afpxy crn pfey hn. Auh duafby ivc iswKI df prcfr krdy smyN kuJ idn ies ipMz ivc Tihrdy hn. ies leI sqvIN pfqsLfhI df Prfly ivc gurdvfrf vI hY. pihlIaF ivc ieh gurdvfrf Cotf hI sI pr smyN nfl bhuq kuJ qbdIl huMdf irhf hY. sMn 1915-20 ivc ies gurdvfry nUM vwzf bxfieaf igaf sI. gurdvfry dy nfl hI iek KUbsUrq bfg hoieaf krdf sI. ijs ivc iksy vyly nFgf sfD irhf krdf sI. nFgy sfD bfry msLhUr sI ik Auh afAux vfly BivwK dIaF gwlF kiraf krdf sI. Aus dI smfD qF hfly ies bfg ivc hY. ies jgfh dy nvyN mflk blijMdr isMG ny ies jgfh nUM mMnx vfilaF leI ieh jgfh alwg ijhI rwK CwzI hY pr ies bfg dy asl mflk bfvy ies jgfh nUM hux vyc gey hn. awDI ku blijMdr ny qy bfkI dI iksy hor twbr ny KrId leI hY. gurdvfry dy afly duafly bfivaF dI kfPI jgfh sI. ieh bfvy bydI-KqrI sn. hux iehnF df isrP iek hI Gr ipMz ivc hY pihlF iehnF df kfPI bolbfl irhf hY. gurdvfry dy nfl hI iek KUbsUrq qlf hoieaf krdf sI. ijs ivc sq pOVIaF AuqrdIaF sn. lok ieQy nhfieaf krdy sn qy kpVy vI Doieaf krdy sn. pfxI bhuq sfP huMdf sI. ies qlf dy kMZy vwzIaF BfrIaF bohVF huMdIaF sn jo qlf dy pfxI nUM TMzf rKdIaF. pr smF pf ky qlf df pfxI gMdf huMdf igaf blik ieh CwpV hI bx igaf. bohVF kwt idqIaF geIaF. iPr qlf pUr idqf igaf qy ieh jgfh gurdvfry ivc imlf leI geI qy ajkl ies jgfh hux vwzf qy suMdr gurdvfrf dyKx nUM imldf hY. koeI smF sI ik gurdvfry df insLfn sfihb qy bfg dIaF KjUrF keI mIl bfhr qoN ids pYNdIaF sn. ipMz dy ivc ivckfr imwTy pfxI df iek KUh hoieaf krdf sI jo bfby hdfl dy smyN ivc lgfieaf igaf sI. ies nUM gBlf KUh ikhf jFdf sI. ies KUh ivcoN mihry svyry svyry pfxI Brdy qy lokF dy GrF ivc puwjdf krdy. iPr Gr Gr nlky lg gey ijhnF kfrn KUh dI vrqoN Gt geI. iPr ipMz ivc pfxI vflI tYNkI bx geI qF nlky vI PjLUl ho gey. aijhy smyN KUh dI koeI jLrUrq nf hox krky ipMz df gBlf KUh pUr idqf igaf. ies nUM pUr ky ies QF Aupr gol QVf bxf idqf igaf hY. ies jgfh nUM hfly vI gBlf KUh hI ikhf jFdf hY. Prflf aihm ipMz ies qrF hY ik jd rfjf rxjIq isMG ny iksy aMgryjL nUM duafby dy Kfs Kfs ipMzF bfry jfxkfrI idqI qF Prflf AuhnF ivcoN iek sI. ieQy dsvIN qk skUl AunIvIN sdI qoN cl irhf hY Bfv ik sMn 1870 dy krIb qoN. iksy smyN ieh borizMg skUl irhf hY. dUroN dUroN

5

ividafrQI ieQy pVn afAuNdy rhy hn. ipCly pwcI qIh sfl ivc hI pMjfb srkfr ny nvyN skUl bxfey hn nhIN qF bhuq dyr qk afly duafly dy ipMzF dy ividafrQI Prfly pVdy rhy hn. koeI vylf aijhf vI sI ik ieQy mYtirk qk dy do skUl hoieaf krdy sn. iek srkfrI qy iek prfeIvyt. ieQy zfkKfnf AuhnF idnF ivc hI bx igaf sI ijhnF idnF ivc aMgryjLF ny zfkKfny bxfAuxy sLurU kIqy sn. ieh vIhvIN sdI dy arMB dI gwl hY sLfied sMn 1905 dy krIb dI. jdoN aMgryjLF ny pMjfb dy Kfs ipMzF ivc Kfs shUlqF muhweIaf krnIaF sLurU kIqIaF qF Prfly df nF AuhnF dI ilst ivc sLfml sI. Prfly dy zfkKfny ivc qfrGr vI AudoN hI bx igaf jdoN aMgryjLF ny pMjfb ivc qfrGr bxfAuxy sLurU kIqy sn. ievyN hI srkfrI hspqfl vI bhuq purfxf hY. jdoN aMgryjLF ny ipMzF ivc hspqfl Kohly qF iek hspqfl Prfly ivc vI Kohilaf igaf. hux ieh hspqfl nvF qy vwzf bx igaf hY. ieQy dysI KMz bxfAux dIaF KMcIaF sMn 1970 qk lgdIaF rhIaF hn. jdoN ipMzF ivc pfxI vflIaf tYNkIaF bxn lgIaF qF afly duafly dy ipMzF ivcoN sB qoN pihlI tYNkI Prfly ivc hI bxI. iek hor gwl ies ipMz nUM aihm bxfAuNdI hY ik iswKF dy sqvyN gurU gurU hir rfey sfihb dy crn ies ipMz ivc pey hoey hn. jdoN Auh duafby ivc iswKI df prcfr krn inkly qF Prfly ivc af ky kuJ idn rhy. Prfly dy bhuq sfry bisLMdy isK bx gey. sqvyN pfqsLfhI dI Xfd ivc ipMz ivc iehqfsk gurdvfrf hY. ajkl ies gurdvfry nUM nvIN idwK vflf qy bhuq KUbsUrq bxf idqf igaf hY. Prfly ivc isrP iswK hI nhIN hn ihMdU qy muslmfn vI vsdy hn. ieQy keI mMidr hn, zyry vI hn qy gurdvfry vI keI hn qy iek mjijd vI hY. pfiksqfn bxn qoN bfad ieQy muslmfnF df isrP mrfsIaF df Gr rih igaf sI pr hux muV keI Gr ho gey hn qy msijd ivc muV bFg idqI jfx lgI hY. iek Prfly dI aihm gwl ieh hY ik ieQoN dy vfsI nvIN tYknOljI dy hfx dy hn. iehnF ny afpxy ipMz dI iek vYWb bxfeI hoeI hY. hornF ipMzF dI aijhI vYWb bhuq Gwt dyKx nUM imldI hY. ivdysLF ivc vsdy PrflIaF ny gOrimMt skUl ivc kMipAUtrF df ieMqjLfm kr idqf hY. kdy ieQoN dI kbwzI dI tIp pMjfb pwDr dI rhI hY. ievyN hI vflIbfl dI tIm vI. pihly mhF-XuwD qy dUjy mhF-XuD ivc qy iPr cIn dI lVfeI qy iPr do lVfeIaF pfiksqfn nfl ies ipMz dy keI jvfn kMm afey hn. sLhId hoey hn. Prfly dI iek hor aihmIaq ieh hY ik ieh sfAUaF df ipMz hY, ies dy bisLMdy kdy iksy dy isr nhIN afAuNdy. ieho kfrn hY ik ijhVf krmcfrI iek vfr Prfly af jFdf hY Auh ieQoN df hI ho ky rih jFdf hY. bhuq sfry lok jo skUl, zfkKfny, ibjlI-dPqr, hspqfl jF iksy hor srkfrI adfiraF ivc nOkrI krn Prfly afAuNdy hn qF smF pf ky Prfly dy pwky bisLdy bx ky rih jFdy hn. ipMz dy lok bhuq sfAU hn ies leI nvyN bMdy leI ieQy vs skxf sOKf hY nhI N qF nvIN jgfh vsxf bhuq musLkl huMdf hY. pMjfb dy bhuqy ipMzF dIaF mohVIaF pMj-Cy sO sfl pihlF hI gwzIaF geIaF hn. ipMz vsfAux nUM mohVI gwzxI ikhf jFdf hY. ies ihsfb nfl Prflf vI pMj ku sO sfl pihlF hI visaf hY. bhuqy ipMzF df shI iehqfs sfzy qk nhIN puwjdf. afm qOr qy ieqhfs bfry iQAUrIaF hI kMm krdIaF hn. ipMzF df ieqhfs sFB rwKx df kMm iksy hwd qk aMgryjLF dy afAux qy hI sLrU huMdf hY. AudoN vI pypr bhuqI vDIaf iksm df nf hox krky jF sMBflx dy vDIaf qrIky nf hox krky ieqhfs shI qrFH nhIN imldf. ipMz Prfly df bhuqf ieqhfs vI mUMhoN mUMh agy puijaf hoieaf hY. ies ivc smyN anusfr bhuq sfrf glq vI af skdf hY. iek mUMh qoN dUjy mUMh qk puwjdI gwl bdl jfieaf krdI hY. hjLfrF khfxIaF, sfKIaF, bfqF, lqIPy cldy BfvyN pIVHI dr pIVHI hn pr iehnF dy rUp bdl jfieaf krdy hn. hux ieMtrnYWt Aupr Prfly dI vYWb ivc ies df ieqhfs iekwTf krn dI koisLsL kIqI jf rhI hY, sLfied iek idn aslIaq dy nyVy df ieqhfs iliKaf jf sky. ijs QIAUrI nUM swc dy nyVy rwiKaf jf skdf hY Aus muqfbk ieh ipMz bfby hdfl ny vsfieaf hY. bfbf hdfl rfjsQfn qoN afieaf jwt sI. bfby hdfl df kbIlf AUT pfilaf krdf sI. qy ies nUM AUtvfl ikhf jFdf sI. AUtvfl sLbd CyqI hI ivgV ky atvfl bx igaf. ijhVy ielfikaF ivc AUt nUM AUT ikhf jFdf hY AuQy atvfl vI aTvfl hn Bfv ik ijvyN AUt qoN AUtvfl qy iPr atvfl ievyN hI AUT qoN AUTvfl qy iPr aTvfl. hfly vI bfby hdfl dI gwdI ipMz ivc hY ijs dI lok mfnqf krdy hn. bfby hdfl dI ieh Auh gwdI hY ijs Aupr bYT ky Auh ipMz dy lokF dIaF gwlF suixaf krdf sI. AuhnF dIaF isLkfieqF dUr

6

krn dI koisLsL krdf sI. ies gwdI pRqI ipMz dy lokF dI aQfh sLrDf hY. hux ieh XkIn nfl nhIN ikhf jf skdf ik ipMz Prfly dI mohVI bfby hdfl ny gwzI sI jF Aus dy ipE ny pr ipMz df sB qoN pihlf ibjLurg bfbf hdfl hI hY. bfby hdfl dy iqMn Brf sn. AuhnF iqMnF ivcoN iek ny Kurd pur jf ky mohVI gwz leI qy dUjy ny jlMDr kol icwtI ipMz vsf ilaf qy qIjf gurdfs pur ijLly ivc jf visaf. Aus ny AuQy jf ky atvfl nF df ipMz vsfieaf jo sQfnk bolI ivc AUt nUM AUT kihx kfrn aTvfl bx igaf. cfr BrfvF dy cfr ipMz ho gey. atvflF dy cfr ipMz pr atvflF dy jTyry Prfly ivc hI hn. Prflf, icwtI, Kurdpur qy aTvfl. cfr ipMzF qoN ibnF atvflF df koeI hor ipMz nhIN hY. ijhVf vI koeI atvfl imldf hY Auh iehnF cfr ipMzF nfl iksy nf iksy qrFH bfvsqf hY. kuJ atvfl hirafxy ivc imldy hn pr Auh vI iksy vyly Prfly qoN hI gey hoey hn. sfry atvfl jwt hn. iek do vwzy nF hornF jfqF ivcoN votF lYx leI jF iksy hor kfrn afpxy afp nUM atvfl khfAux lg pey hn pr Auh atvfl nhIN hn. jdoN aMgryjLF ny bfrF vsfeIaF qF bhuq sfry atvfl AuDr cly gey. AuQy jf ky Prflf nF df iek ipMz vI vsf ilaf jo ik lfielpur qy aj dy PYslfbfd ivc hfly vI Guwg vsdf hY. bfrF vsfAux vfsqy bhuqy atvfl Prfly ivcoN hI gey sn. pfiksqfn bxn qoN bfad Prflf ieMny PrflIaF nUM sFBxXog nf irhf. Prfly dI jLmIn sImq sI qy ieh PrflIey bfr ivc keI keI murwibaF dy mflk sn so ieh afly duafly dy ipMzF ivc ijQy vI jLmIn iml skI sYWtl ho gey. hux duafby dy keI ipMzF ivc atvfl bYTy hn. iek iQAUrI anusfr bfbf hdfl nfl dy ipMz sMDvIN ivafihaf hoieaf sI. ies iQAUrI anusfr iesy kfrn hI donF ipMzF df nF iekwTf ilaf jFdf hY. pr bfby dy sMDvIN ivafhy hox bfry koeI Kfs dMd kQf suxn ivc nhIN afeI. hF, ieh gwl pwk hY ik bfby hdfl dy swq puwq sn. rfm cMd, sfihb cMd, dIpf mwl, nfgr mwl, sONDf mwl, kysr mwl qy Bfg mwl. bfby hdfl dIaF DIaF bfry do mwq hn. iek mwq anusfr do DIaF sn; vwzI mfgF qy CotI rfjF. dUjy mwq dy ihsfb nfl cfr DIaF sn; mfgF, rfjF, sFgf qy crfgF. iehnF cfr DIaF dy nF ‘qy ipMz ivc KUh vI lfey gey ‘mfgF vflf KUh’, ‘rfjF vflf KUh’, ‘sFgF vflf KUh’ qy ‘crfgF vflf KUh’. ieh cfrF dy cfr KUh hfly vI kfiem hn ies leI cfr DIaF vflI QIAUrI shI jfpdI hY. bfby dy swqF puwqF dy nfvF ‘qy swq pwtIaF bxIaF. vYsy Prfly ivc jwtF dIaF pwtIaF qF ds hn. iqMn hor pwtIaF hn dwgo pwtI, lwDf pwtI qy mIr mwTf pwtI. iehnF iqMnF pwtIaF nfl bfby hdfl df koeI isDf sbMD nhIN hY. sgoN keI ivroDqfeIaF dyKx nUM imldIaF hn ijhnF df ijLkr afpF agy jf ky krFgy. kuJ aMgryjL ieqhfskfrF ny jwtF dy goqF bfry sMKyp ijhIaF itpxIaF kIqIaF. AuhnF gwlF nUM hI agy vDf ky pMjfbI ivc vI kuJ ikqfbF dyKx nUM imldIaF hn ijhnF ivc atvfl goq bfry iliKaf igaf hY pr ieh sB XkInXog nhIN hY. XkInXog Auho hY jo sfzy qk sfzy ibjLurgF rfhIN pwuijaf hY. sMn swT qk Prfly ivc sfry dy sfry atvfl hI vsdy sn. kuJ iek Gr bwlF qy shoiqaF dy vI sn. ieh Auh vylf sI ik iksy nUM pqf cldf sI ik ieh Prfly qoN hY qF ies df arQ ieh huMdf sI ik ieh atvfl hI hovygf. pr hux Prfly ivc hor vI bhuq sfry goq dyKx nUM imldy hn. ieh sfry atvflF dy irsLqydfr hI hn jo hflfq kfrn Prfly ivc af vsy hn. ieh sB goq iksy nf iksy qrFH atvflF nfl juVy hoey hn. pihlF iek guldsqy ivc atvfl nF dy hI Puwl sn hux rMgbrMgy Pwul dyKx nUM iml rhy hn. jd ipMz vsfieaf jFdf hY qF hornF jLLfqF nUM vI afpxy nfl ilaf jFdf hY. AuhnF idnF ivc bMdy dI jLfq Aus dy kMm nfl bwJI huMdI sI. bfby hdfl ny ipMz ivc lg Bg sfrIaF jLfqF nUM vsfieaf. AuhnF nUM rihx leI QF idqf qy kMm idqf. so ipMz ivc qkrIbn sfrIaF hI jLfqF dy lok vsdy hn. iehnF ivcoN bhuiqaF dy ibjLuurg bfby hdfl dy swdy ‘qy afey hoey hn. iPr smF pf ky AuhnF dy kuJ hor irsLqydfr vI ieQy afx vsx lgy so ipMz ivc vsdy gYr jwt vI iek iksm nfl atvflF df hI ihwsf hn. ipMz vsfAuxy ieMny sOKy nhIN huMdy. nvIN jgfh qy jf ky bYToN qF sQfnk lokF vloN ivroD vI huMdf hY. bfby hdfl nfl vI hoieaf hoyvygf. iek iQAurI muqfbk Prfly dy nfl hI GuMmxF vl dy pfsy nUM iek Cotf ijhf ipMz pYNdf sI ijs df nF sI ‘lfdIaF’. bfby dy swq muMzy jvfn hoey qF sB qoN pihlF AuhnF ny ies ipMz nfl twkr leI. ikhf jFdf hY ik ieQoN dy lok ieQoN AuT ky ikqy hor cly gey qy AuhnF ny AuQy jf ky iesy nF df hor ipMz vsf ilaf. aj kl nvyN sLihr ijLly ivc lfdIaF nF df

7

iek ipMz hY sLfied ieh hI Auh ipMz hovy jo Prfly dy nyiVEN AuT ky igaf sI. ijQoN Auh ipMz AuT ky igaf sI Aus jgfh nUM hfly vI lfdIaF ikhf jFdf hY. iek KUh hY ijs nUM lfdIaF vflf KUh ikhf jFdf hY qy Aus dI afly duafly dI sfrI jLmIn nUM hI lfdIaF afiKaf jFdf hY. ipMz dy iesy pfsy hI KyVy df KUh vI hY. ies KUh dy duafly dy KyqF ivcoN cflI ku sfl pihlF qk Kyq vfhuMidaF hwzIaF qy imwtI dy BFzy afm imldy rhy hn. ieh jgfh vI koeI ieqhfs sFBI bYTI hY jo sfzy qk nhIN puwijaf. ipMz df siBafcfr aijhf irhf hY ik Prfly nUM vwizaF ipMzF ivc igixaf jFdf irhf hY, ies nUM srdfrF df ipMz ikhf jFdf irhf hY. hux qF sfry ipMz iek brfbr ho gey, vwzy-Coty dI koeI vMz nhIN rhI. vwzy ipMz Auh sn ijQy aOrqF prdy ivc rihMdIaF sn. GroN bfhr nhIN sn inkldIaF. KyqF ivc kMm nhIN sn krdIaF. kuJ ku GrF dIaF aOrqF isrP Bwqf lY ky jFdIaF sn. ipMz ivc nisLaF df syvn nhIN sI huMdf. jwtF srdfrF ivc huwkf pIx dI mnfhI sI. Coty ipMzF ivc ieh gwlF lfgU nhIN sn huMdIaF. Coty ipMzF ivc aOrqF KyqF ivc mrd dy brfbr kMm krdIaF sn. huwky nUM ieMnf burf nhIN sI mMinaF jFdf. vwzy ipMzF dy lok vwzy ipMzF ivc hI irsLqy kiraf krdy sn. ieQoN dIaF kuVIaF mfihlpur, cwbyvfl, buwZI ipMz, bVy ipMz vrgy vwzy vwzy ipMzF ivc ivafhIaF jFdIaF sn qy muMzy sLMkr, jMizaflf, iblgf, smrfmF, bzflf vrgy ipMzF ivc ivafhy jFdy sn. ieh sfry ipMz vwzy ipMzF ivc afAuNdy sn. afpF pihlF pwtIaF dI gwl kridaF ikhf sI ik dwgo pwtI df qF pRmuwK swq pwtIaF nfl kuJ ivroD vI irhf hY. iehnF iqMnF pwtIaF dy lok iksy nf iksy qrFH vlL pf ky hn qF atvfl hI pr iek Prk irhf hY ijs nUM afpF ivroD vI kih skdy hF. ieh ivroD ieh sI ik ijQy ieh swq pwtIaF afpxy muMzy ivafhuMdy sn dwgo pwtI dy AuQy kuVI ivafh idMdy sn. imsfl dy qOr qy jMizafly ivc swq pwtIaF afpxy muMzy ivafhuMdIaF qy dwgI pwtI afpxI kuVI ivafh idMdI. Aus vyly ieh kfPI vwzf smfjk ivroD sI. hor vI keI gwlF sn. sLfied aijhy hI hor ivroD vI hoxgy ijhnF kfrn dwgo pwtI dy isvy vI bfkI ipMz qoN alwg hn. aj vI dwgo pwtI df murdf bfkI ipMz dy isivaF ivc PUkx dI iejLfjq nhIN hY qy ievyN hI dwgo pwtI dy isivaF ivc bfkI ipMz df murdf nhIN PUikaf jf skdf. ho skdf hY ik smF pf ky ieh twkr mwTI pY geI hovy. jo vI hovy ieh gwl ipMz dy ieqhfs nUM hor Prolx dI mMg krdI hY. hux sB kuJ bdl cuwkf hY. dunIaF bdl rhI hY Prflf vI bdl irhf hY. duafby dy hornF ipMzF vFg bhuq sfry PrflIey bdysLF ivc jf vsy hn. ipMz dy awDy Gr KflI pey hn. ibdysLF ivc vsy PrflIaF nUM afpxy ipMz nfl moh hY. ipMz dI qrwkI leI pYsy iekwTy krdy hn qy Byjdy hn. afp jFdy vI hn pr pwky qOr qy Prfly ivc jfx vfly PrflIaF dI igxqI bhuq Gwt hY. PrflIaF dI aglI pIVHI qF sLfied hI Prfly jfvy ikAuNik Auh jF qF ieMlYNzIey hn, jF kYnYzIan, amYrykn jF koeI hor. Auh hux PrflIey isrP nF dy hI hn pr iek gwl XkInI hY ik iek idn iehnF ivdysLF ivc jMmy PrflIaF ivcoN bhuq sfry Prfly df gyVf jLrUr mfiraf krngy ijvyN astrylIan jF nIAUjLIlYNzr ieMglYNz df gyVf mfrdy hn jF amrIkn afierlYNz df. afpxIaF jVHF dI Koj ivc inklI sfzI aglI pIVIH pMjfb dy ipMzF df gyVf mfrdI rhygI.

bfbf rlLf atvflF dy ipMz Prfly dIaF pRmuwK swqF pwtIaF ivcoN iek pwtI hY sONDf pwtI. bfby hdfl dy swqF puwqF ivcoN iek puwq sONDf mwl dI agy vDI vyl. iesy vyl ivc sMn 1810 dy krIb jYml jMmdf hY. ies smyN pMjfb Aupr mhFrfjf rxjIq isMG df rfj hY. mhFrfjf afpxf rfj kfbl vl nUM vDf irhf hY pr dUjy pfsy aMgryjLF dy rfj vfly pfsy sqluj nUM afpxy hwd mMnI bYTf hY. Auh aMgryjLF qoN zr vI irhf hY qy zrf vI irhf hY. pr jYml nUM ies bfry bhuqf nhIN pqf. Aus nUM qF bs ieMnf pqf hY ik pMjfbIaF df afpxf rfj hY. pr mfmlf qF iPr vI dyxf pYNdf hY. ipMzF dy keI lok kihMdy hn ik mfmlf qF aOrMgy vyly vI dyxf pYNdf sI qy hux vI. aOrMgjyLb nUM pyNzU lok aOrMgf kih hI gwl krdy hn. jYml qy Aus vrgy hor lokF nUM mhFrfjf rxjIq isMG bfry jo idlcsp khfxIaF suxn nUM imldIaF hn ies qoN jLrUr lgdf hY ik afpxf rfj hY. mhFrfjy dI idanqdfrI dIaF khfxIaF.

8

mhFrfjy dI bhfdrI dIaF khfxIaF. Aus dIaF rKYlF dIaF khfxIaF. morF qy Aus vrgIaF hor rKYlF dy ikwsy lokF nUM jLubfnI Xfd hn. iPr Aus ivafh krf ky lhOr sLihr ivc hfQI ‘qy bYT ky jlUs kwZx dIaF dMdkQfvF. aijhf bhuq kuJ lokF nUM mhFrfjy dy rfj ivcoN imldf hY jo aOrMgy d y rfj ivc nhIN sI suixaf jFdf. aOrMgy vyly qy Aus qoN bfad vI sQfnk sUbydfr hI hn qy afpo afpxy ihwsy dy jLulmF dI hnyrI vgf ky qurdy rhy hn. hux sLfqI hY ies krky vI jfpdf hY ik afpxf rfj hY. jYml kol do murwby qoN vwD jmIn hY. awDI jLmIn avwl hY qy awDI doiem. ZwkI vflI jLmIn awvl qy zwbrI vflI doiem. Auh KyqI krdf hY. afpxI dunIaF ivc msq hY. agy Aus dy do puwqr jMmdy hn. sMn 1930 dy krIb dI iek sMgrFd vfly idn jYml dy Gr vwzf puwqr jnm lYNdf hY. ieh Eh smF hY jdoN muMizaF df nfmkrn bhuq isWDf ijhf hY. mMglvfr vfly idn jMimaF mMglU, ievyN hI buwDU, vIrvfr jMmy df vIrU, cyq mhIny jMimaF cyqU, Pwgx ivc PwgU, sfvx mhIny ivc jMmy df sOx bgYrf nF hI ijLafdf rwKy jFdy hn. sMgrFd vfly idn jMmy bwcy nUM rlLf ikhf jFdf hY ik ieh do mhIinaF dy ivckfr pYdf hoieaf hY. jYml dy pihlf muMzf sMgrFd vfly idn pYdf hox krky ies df nF rwK idqf jFdf hY; rlLf. sfl ku bfad dUjf puwq jMmdf hY, nF rwiKaf jFdf hY; pMjfbf. isKF df rfj hox dy bfvjUd vI ies kfl dy bhuqy jwt by-Drmy ijhy hI hn. dyvIaF bgYrf dI pUjf krdy hn. koeI jwt muslmfn Drm vl nUM Juk jfvy muslmfn bx jFdf hY. bhuqy jwt iswKI nUM apxf rhy hn. duafby df afm jwt iswK bx irhf hY. Prfly ivc sqvyN gurU, gurU hir rfey sfihb dy prcfr krn kfrn iswKI df vfhvf bolbfl hY. pr iPr vI kuJ aijhy Gr hn ijhnF ny hfly isKI nUM nhIN apxfieaf. jYml df iswKI nUM nf-apxfAux df kfrn hY ik Aus df rwb vl bhuqf iDafn nhIN hY. Aus nUM ies gwl dI icMqf nhIN ik Aus df Pfiedf iksy dyvI ny krnf hY jF iPr iksy gurU ny. pMjfbf iswKI lV lg ky pMjfb isMG bx jFdf hY pr rlLf rlLf hI rihMdf hY. rlLy leI vI jYml vFg hI rwb df bhuqf mhwqv nhIN hY, dyvI qy gurU Aus leI ieko ijhy mihny rwKdy hn, ies leI Aus nUM prvfh nhIN hY ik Auh kI hY. jdoN pMjfb isMG iswKI apxfAuNdf hY qF ipMz dy bfivaF df iek ibjLurg, jo sqvyN gurU dI Xfd ivc bxI jgfh dI dyK Bfl krdf hY, rlLy nUM afKdf hY, ‚rilLaf, ieMnI jLmIn df mflk aYN, is wK sj jfh, srdfr rlLf isMG bx jfh.‛ ‚bx jfny aF, afpF nUM kI af. lY bfvf, bxf lY iswK.‛ ‚pr afh huwkf Cwzxf pYxF.‛ ‚bfvf, huwkf kI kihMdf?‛ ‚is wKI ivc qMbfkUnosLI dI iblkul mnfhI af. iswK bxnf qF afh huwkf Cwzxf pYxF.‛ ‚ieh gwl JUTI, huwkf nhIN Cwzxf mYN, qUM afpxI iswKI afpxy kol eI rwK, mYnUM afh dyvIaF eI TIk af, huwky df koeI rOlLf qF nhIN pfAuNdIaF.‛ rlLf iswK bxdf bxdf rih jFdf hY. Aus nUM qF ieh vI nhIN pqf ik ikhVI dyvI Aus dI hY. Aus nUM ies gwl dI smJ nhIN pYNdI ik ieh dyvIaF-dyvqy phfVF ‘qy hI ikAuN rihMdy hn. iek vfr Auh nYxf dyvI dy mMidr mwQf tykx jFdf vI hY, vfps afAuNdf hY qF koeI kih idMdf hY ik jvflf jI ivc ijLafdf sLkqI hY qF Auh socx lgdf ik ikqy jvflf jI jf ky dyKygf. iek vfr afpxy dosq qfby nUM afKdf hY, ‚lY beI qfibaf, jvflf jI cwlIey ikqy.‛ ‚nf beI rilLaf, AudoN qyry nfl L nYxf dyvI cly igaf sI, phfVIaF cVH cVH ky burf hfl ho igaf, kihMdy jvflf jI qF hor vI dUr af.‛ ‚awCf! Cwz pryH Py’ aYzI dUr lwqF quVfAux jfxF!‛ Auh jvflf jI jfx df ivcfr vI Cwz idMdf hY. dyvIaF nUM mMnx vfly bfkI dIaF pMj dyvIaF dI gwl vI krdy hn pr Auh kdy iksy dyvI dy vI nhIN jf skdf. kuJ muslmfn vI Aus dy dosq hn, Auh hor qrFH dIaF gwlF krdy hn. rlLy nUM AuhnF dIaF gwlF vI cMgIaF nhIN lgdIaF. hF, AuhnF nfl huwky dI sFJ Aus nUM bhuq psMd hY. muslmfn dosq ikhf krdy hn ik huwkf qF akbr dy drbfr df iek rqn sI. huwkf qF aXfsL lok pIaf krdy hn. rlLy nUM ieh gwl bhuq BfAuNdI hY jo ik iswKI apxfAux nfloN Aus nUM bhuq vwzI jfpdI hY. rlLy nUM huwkf pIx dI lwq ivafh qoN bfad hI lgdI hY nhIN qF Aus df ivafh nhIN sI hoxf. iehnF idnF ivc vI srdfr lok irsLqf ieMnI asfnI nfl nhIN kr idMdy. jYml vrgy sfry jwt BfvyN

9

iswK nhIN sjy pr srdfr khfAuNdy hn. Prfly dy sfry atvfl afpxy afp nUM srdfr aKvfAuNdy hn. mfVy-DIVy jwt nfl vfh pfAux qoN Auh kMnI kqrfAuNdy hn. Prfly dy lokF nUM sfAU lok ikhf jFdf hY qy sfAU lok huwkf nhIN pIaf krdy pr rlLf pINdf hY. rlLy dI huwkf pIx dI afdq ikvyN pYNdI hY ies bfry vI do khfxIaF hn. iek khfxI qF ieh hY ik rlyL dI dosqI iek aOrq nfl hY qy Aus dy Gr vflf huwkf pINdf hY. rlLf afpxI shylI nUM imlx Kfqr hI huwky dI afdq puaf bYTdf hY. dUjI khfxI ieh hY ik Aus dI dosqI Coty ipMzF dy muMizaF nfl bhuqI hY qy Coty ipMzF ivc huwkf pIx df afm irvfjL hY, ikMnI vI jLmIn df mflk srdfr hovy hukf pIxf Aus leI afm gwl hovygI so rlLy nUM ieh afdq Coty ipMzF dy jwtF dy muMizaF qoN lgI hY. afdq ikvyN vI peI hovy pr hux Auh Gr ivc huwkf qy bfhr jFidaF hwQ ivc huwkI rwKdf hY. pqlf ijhf srIr, lMmf kwd, cfl ivc kfhlfpn, qyjL inwkIaF awKF, kMnF ivc nMqIaF, kqrI hoeI dfhVI, isr qy vlLF vflI pwg, qyV AucI ijhI qihmq, Kwdr df nIvF ijhf Jwgf, moZyH qy prnf qy hwQ ivc huwkI ieh hY rlLy dI afm ijhI pwCfx pr jd kdy ikqy jfxf hovy qF vwzf sfrf pwgV bMn ky pYrF qy izgvF qMbf lf lYNdf hY. rlLf alPfqU iksm df bMdf hY. isLdrI ijhf. iksy nfl aYvyN hI pMgy lYx vflf. iksy nUM Dwkf mfr ky dOV afAux vflf. Auho ijhy hn Aus dy Xfr bylI. Aus dy hfly aOlfd koeI hY nhIN, ies leI iksy iksm dI ijLMmyvfrI df aihsfs nhIN hu Mdf qy algrjLI hfly vI kfiem hY. Aus dIaF dosqIaF Prfly qoN bfhr dy ipMzF ivc vI hn. jLmIn KulHI hY, BfvyN awDI bMjr hI hY, ies krky Auh bhuqI prvfh nhIN krdf. Aus dy mukfbly pMjfb isMG imhnqI hY. KyqI krdf hY. KyqI qF rlLf vI krdf hY pr dosqIaF bhuqIaF pflL irhf hY. kMm Cwz dosqF vl Bwj qurdf hY. hr vyly itcrbfjLI. hr vyly msLkrI. rlLy df itcrbfjLI df suBfa agy keI pIVIHaF qk dyKx nUM imlygf. Aus dI huwkf pIx dI afdq nUM iek iksm dI bgfvq vFg vI ilaf jf irhf hY. pUry Prfly ivc iek vI jwt huwkf nhIN pINdf isvfey rlLy dy. Prflf atvfl srdfrF df ipMz hovy qy iek atvfl huwkf pINdf hovy ieh qF keIaF leI sLrm dI gwl hovygI pr rlLf huwky df sfQ nhIN Cwzdf. Aus ny KyqI leI iek afDrmI sFJI rlfieaf hoieaf hY. sFJI hI psLU-pf vI sMBfldf hY. rlLf ieMnf byprvfh hY ik keI vfr afpxf huwkf lY ky dosqF nUM imlx dUr duryzy dy ipMzF qk cly jFdf hY qy keI keI idn nhIN muVdf. ievyN hI rlLy dy dosq vI Aus nUM imlx afey rihMdy hn. GrdI kwZI sLrfb pI ky bwkry bulfAuNdy rihMdy hn. ijLMdgI msq hfQI dI cfly cl rhI hY. Aus nUM isrP iek gwl df iPkr huMdf hY Auh hY idvflI vfly idn isivaF ivc qy afpxI jLmIn ‘qy dIvf bflxf. ieh PrjL Aus df ipE jYml Aus dy ijLMmy lf igaf hY qy Auh inBf irhf hY. rlLy dI ijLMdgI AudoN byrMg hoxI sLurU huMdI hY jd rlLy nUM pqf lgdf hY ik Aus dy aOlfd nhIN hoxI. keI sfl inkl jFdy hn. bwcf nhIN huMdf qy iPr GrvflI dI bwcf hox dI Aumr vI inkl jFdI hY. rlLf qVPdf hY pr Aus df suBfa Aus dI qVP nUM jIr lYNdf hY qy Auh soc lYNdf hY ik sLfied rwb nUM jF iksy dyvI nUM ieho mnjLUr hovygf, jy ievyN hY qF ieho shI. bwcf nf huMdf dyK rlLy nUM irsLqy afAux lgdy hn. Aus dIaF dosqIaF ivcoN hI keI irsLqy AuT KVdy hn. ieQy iek Kfs gwl ieh hY ik rlLy nUM afpxI pqnI nfl bhuq ipafr hY, ieMnf ipafr ik Auh hor ivafh nhIN krfAuNdf. afAuNdy irsLiqaF sfhmxy Auh azol rihMdf hY. ijMdgI inkldI jFdI hY. sMn 1850 df ivafihaf rlLf hux bwcy dI afs iblkul Cwz cuwkf hY. Auh jLmIn vycxI sLurU kr idMdf hY BfvyN bhuqI nhIN vycdf, loV pvy qF iJjkdf nhIN. ipMz dI inafeIN dI jLmIn Auh dosqI ivc iksy nUM aYvyN hI BMg dy BfVy hI dy idMdf hY. rlLf jLmIn vycy, ieh gwl Aus dy sLrIk pMjfb isMG qy agy Aus df puwqr eIsLr isMG nUM cMgI nhIN lg rhI ikAuNik afKr jLmIn qF AuhnF nUM afAuxI hY pr Auh bhuqf kuJ kr vI nhIN skdy. rlLf iksy dI mMnx vflf vI nhIN hY. rlLy df suBfa pRvfh qy alPfqU hox dy nfl nfl JgVflU hox df vI hY. vYsy ies gwl df qF Auys nUM pqf hI hY ik Aus dI jLmIn qF hux sLrIkF nUM hI jfxI hY iek idn. vYsy vI hux rlLy dI KyqI ivc idlcspI hor vI Gwt cuwkI hY. iek qF agy aOlfd nhIN hY qy dUjf kfrn ieh hY ik jLmIn iek QF qy nf ho ky do QfvIN hY. ieh donF QfvF dI jLmIn ipMz qoN bhuq dUr hY. do pfisaF dy ipMzF dy vsIimaF qy. iek pfsy qF GuMmxF qy brfloN nfl vsImf jf lgdf hY ijs nUM zwbrI ikhf jFdf hY qy dUjy pfsy ZwkI dI jLmIn bihrfm nyVy pY jFdI hY. ZwkI dI jLmIn zwbrI dI jLmIn nfloN jLrKyjL hY. ieQy jYml dy vyly df hI KUh vI ligaf hoieaf hY. zwbrI vflI jLmIn KyqI leI bhuqI ZukvIN nhIN hY pr rlLf KyqI kr irhf hY. idn inkl rhy hn. sMn 1890 qoN do jF iqMn sfl pihlF iek Gtnf vfprdI hY jo pUry dy pUry ieqhfs nUM bdl idMdI hY.

10

Gtnf ievyN vfprdI hY ik rlLy dy GroN buVI awqI afpxy KyqF nUM sfg lYx jFdI hY. sLrIk Aus vl kihrI awK nfl dyKdy hn qy iek jfxf af ky Aus nUM afky afKx lgdf hY, ‚buVIey, iek muwT sfg Kfqr aYvyN ctflf nf imwDdI iPr.‛ buVI nUM bhuq guwsf afAuNdf hY. Auh kihMdI hY, ‚vy, Kyq myry, ctflf myrf, qUM kOx huMnf rokx vflfL?‛ ‚qusIN hor sfl, do sfl aYN, bfad ivc qF ieh Kyq sfzy eI af qy sfnUM afpxy KyqF df iDafn rwKxf pYxF.‛ buVI awqI PwtV syLrnI vFg qyjL qyjL sfh lYx lgdI hY. ihrK dI BrI Auh Gr nUM af jFdI hY. rlLf bYTf huwkf pI irhf hY. buVI Aus qoN huwky dI nVI PVdI Aus nUM sfrI gwl dsdI hY. rlLf hwsx lgdf hY qy huwky dI nVI Aus qoN vfps lYNdf iPr huwkf pIx lg pYNdf hY. buVI kihMdI hY, ‚qUM hws ky gwl nf gvf, mYN sfrI gwl soc leI af, mYN qyrf ivafh afp krUMgI, qUM ishry bMnx leI iqafr ho jfh. iehnF sLrIkF dy sIny ‘c ikwl gwzxf iek vfr.‛ ‚swT sfl dI Aumr ivc ishry!‛ ‚hF, mYN afp lBdI aF qyry leI kuVI, aYnI jLmIn nUM kuVIaF df koeI Gftf nhIN, iehnF sLrIkF df mYN mUMh BMnxF. sfzI ieh jLmIn iehnF nUM hrigjL nhIN jfxI cfhIdI, ieh smJdy kI af afpxy afpx nUM.‛ buVI afpxy pykIN jFdI hY. sfrf duwK afpxy pyikaF nfl sFJf krdI hY. bhuq GuMmx iPrn qoN bfad agy qoN agy iksy grIb qy loVkfr irsLqydfr dI kuVI iml jFdI hY. ipMz cwk mfeIdfs Prfly qoN njLdIk hI hY. Ausy ipMz qoN hY rlLy dI nvIN dulhn. awqI rlLy df afpxy hwQIN ivafh krdI hY. afpxy hwQIN syj sjfAuNdI hY. Aus kuVI dI mF bx ky Aus dI dyK Bfl krdI hY. rwb muhry qrFH qrFH dIaF ardfsF krdI hY. lwK mMnqF mMndI hY. sMn 1890 ivc rlLy dy Gr muMzf pYdf huMdf hY. buVI awqI hvf ivc AuzI iPrdI hY. ieh Aus dI ieh bhuq vwzI ijwq hY. sLrIkF df imhxf AuhnF dy mUMh ‘qy dy mfiraf hY. AuhnF dy sIny ivc ikwl gwz idqf igaf hY. Auh hux aONq nhIN mrygI. sLrIk pihlF qF kuJ qVPdy hn pr Auh kr kuJ nhIN skdy qy iPr iesy nUM swc mMn ky vDfeIaF dyx afAuNdy hn. rlyL nUM ieh sB suPny vFg lg irhf hY. Auh hYrfn hoieaf kdy afpxy muMzy vl dyKdf hY qy kdy vDfeIaF dyx afAux vfly lokF vl. ijhVy lfgI Aus nUM rfh-KyVy bulf ky KusL nhIN sn Auh hux nyVy Zuk Zuk ky bYT rhy hn qy lwK lwK asIsF dy rhy hn. Aus ny qF kdy soicaf hI nhIN ik Aus dI vI koeI jVH lg jfvygI. Aus ny qF aONq mrn leI afpxy afp nUM iqafr kr ilaf sI pr awqI ny afh kI kirsLmf kr idqf ik Aus dy Gr vI bUtf lg igaf. Auh Aus df nF bUtf rwKdf hY. Aus dI pihlI pqnI bwcy nUM gurdvfry lY jf ky bUty qoN bUtf isMG bxf idMdI hY. bUty dy nfl hI iswKI df bUtf vI lg jFdf hY. sfl bfad iPr muMzf jMmdf hY. nF rwiKaf jFdf hY cMnx isMG. iPr iqMn kuVIaF. iPr iek hor muMzf gurbcn isMG. byabfd ipaf Gr bwicaF dIaF iklkfrIaF nfl gUMjx lgdf hY. rlyL dI pihlI pqnI iek gIq bxf lYNdI hY,

pihlF gurF ny bUtf lfieaf,

Pyr gurF ny cfnx kIqf Pyr gurF ny bcn pugfieaf, asIN gIq sLgnF df gfieaf.

bYTdI-AuTdI, bwcy iKzfAuNdI awqI ieh gIq guxguxfAuNdI rihMdI hY. pr gIq afAux vflI ieh Drm dI mF hor sfl ku bfad pUrI ho jFdI hY. qy kuJ mhIny mgroN hI bwcy nUM jnm dyx vyly rlLy dI dUjI pqnI vI mr jFdI hY. dUjI pqnI dI acfnk mOq kfrn rlLf Tigaf hoieaf KVf hY. lok vI hYrfn hn ik pihly bwcy dy jnm smyN qF aOrq dy mrn dI sMBfvnf ho skdI hY pr sqvyN bwcy smyN iksy aOrq dI mOq bhuq Gwt dyKx ivc afeI hY. rlLy dI ijLMdgI hyT-Auqy ho jFdI hY. rlLf soc irhf hY ik ieMnI KusLI qoN bfad ieMnf gm! sLfied koeI sLkqI Aus nUM kuJ kihx dI koisLsL kr rhI hY. kdy kdy Aus nUM mihsUs hox lgdf hY ik koeI afieaf qy ieMny sfry bwcy Aus dy Gr Cwz ky afp ikDry cly igaf. byprvfh rlLy Aupr swqr sfl dI Aumr ivc Cy bwcy pflx dI ijLMmyvfrI af pYNdI hY. hux soc ky dyKo ik ijs bMdy ny sfrI Aumr aPlfqUnI kIqI hovy hux ies Aumr ivc Cy bwcy

11

ikvyN sMBflygf. Auh bUty qy cMnx nUM pVn lf idMdf hY ikAuNik ipMz ivc skUl KulH cuwkf hY. afp inkIaF inkIaF kuVIaF dI mdd nfl Gr clfAux lgdf hY. Auh bwicaF dy poqVy Do irhf hY. lorIaF dy irhf hY. AuhnF nUM jgf-sulf irhf hY. AuhnF leI duwD grm kr irhf hY. rotI bxf irhf hY. AuhnF dIaF isLkfieqF sux irhf hY. Auh afpxy bwicaF dy pflxposx koeI ksr nhIN CwzxI cfhuMdf. loV pvy qF aFZ-gvFZ dI mwdd vI lY lYNdf hY ikAuNik smyN Bly hn. Aus dI dUjI pqnI dy pyky cwk mfeIdfs vfly sfeIN lok hn. Aus nUM AuhnF qoN vI QoVI bhuq shfieqf iml jFdI hY. keI vfr Auh bwicaF nUM rotI-pfxI Kvf-iplf ky afpxy nfl hI KyqF nUM lY jFdf hY. Kyq nyVy huMdy qF ieh kuJ sOKf huMdf pr Kyq vI ipMzoN zyV-do koh ‘qy hn. ZwkI dI jLmIn Tyky ‘qy dy ky zwbrI dI jLmIn ivc afp KyqI krdf rihMdf hY. ies Aumr ivc Auh KyqI vI ikho ijhI krygf. KyqI nfl qF pihlF qoN hI Aus nUM bhuqf lgfv nhIN hY ijvyN ik jwt dy puwq nUM huMdf hY. zwbrI dy KyqF ivc Auhny iek kuwlI pfeI hoeI hY qy iek cuwlf vI bxfieaf hoieaf hY. bwicaF nUM kwulI ivc bYTf ky afp kMm nUM lg jFdf hY, loV pYx ‘qy AuhnF nUM duwD grm kr ky iplf idMdf hY. Prfly dI jLmIn dy ies ihwsy nUM zwbrI ies krky ikhf jFdf hY ikAuN ik eyQy bhuq ijLafdf zwbr hY. plfh hn, ijhnF nUM rMgdfr kysU lgdy hn. byrF dy mlHy vI hn. ihrnF dIaF zfrF CflF mfrdIaF BwjIaF iPrdIaF hn. inky inky KrgosL hn. PnIar nfg QF QF Pwn iKlfrI KVy hn pr rlLf KyqI kr irhf hY. ieQy afm qOr qy crI bIjI jFdI hY jF iPr Coly. mINh pey qy zUMGf hl vfh ky do iqMn vfr dwbvF suhfg dy ky igwl sFB leI jFdI hY qy iPr jLrf ku zUMGI rwK ky crI bIj idqI jFdI jo afpy huMdI rihMdI hY. jy hor mINh pY jfvy qF blfeI vDIaf nhIN qF psLUaF jogy pwTy qF sihjy hI ho jFdy hn. sfrI Aumr dI kIqI aYsL hux swqr sfl dI Aumr ivc BugqxI pY rhI hY. idn lMGx lgdy hn. kuVIaF QoVIaF hor vwzIaF huMdIaF qF rotI bxfAux lgdIaF hn. kuJ hor sfl lMGdy hn qF Auh dUjy nMbr dy muMzy cMnx nUM ivafh lYNdf hY qF jo rotI pkdI ho jfvy. bUtf pVHn ivc huisLafr hY, rlLf cfhuMdf hY ik Auh pVH jfvy. iPr iek iek krky rlLf kuVIaF dy vI ivafh kr idMdf hY. cMnx isMG dy ivafh dI gwl vI bhuq idlcsp hY. rlLf huwkf pINdf hY. huwkf pIx vfly bfp dy muMzy nUM iksy ngr df srdfr qF kuVI dyxoN irhf. rlLf bhuq koisLsL krdf hY. Aus nUM hY ik iksy qrFH rotI pkdI ho jfvy. iksy vwzy ipMz irsLqf nhIN huMdf qF Auh Coty ipMz vl mUMh kr lYNdf hY. irsLqf krn vyly lok Coty vwzy ipMzF df ivcfr krdy hn. Prflf vwzf ipMz hY so irsLqf vI vwzy ipMz ivc hI kIqf jfvygf. rlfL iksy dI prvfh kIqy ibnF afpxy muMzy nUM afpxy vrgy huwkf pIx vfly Gr muMzf mMg lYxf cfhuMdf hY. Prfly dy njLdIk hI iek ipMz hY, bfhV mjfrf. Auh cMnx isMG nUM AuQy ivafh lYNdf hY. BfvyN cMnx isMG dy GrvflI jvflI nUM Coty ipMz dI hox dy imhxy sfrI Aumr Jwlxy pYNdy hn. rlLy nUM vI lok msLkrIaF krn lgdy hn pr Auh iksy dI prvfh nhIN krdf. rlyL ny afp KyqI ieMnI KuwB ky nhIN kIqI so Aus dy iqMnoN muMizaF nUM vI KyqI nfl Auh moh nhIN hY pr AuhnF nUM afpxI jLmIn nfl rlLy ijMnf hI moh hY. rlyL vFg Auh hr rojL zwbrI df gyVf mfrdy hn. ies smyN msLInrI qrwkI kr rhI hY. bwsF trwk bxny sLurU ho gey hn. cMnx isMG df Jukfa msLInrI vl nUM ho jFdf hY qy Auh zrfeIvr bx jFdf hY. bUtf isMG pVfeI Cwz ky ivhlf ijhf hI hY. Auh rlLy nfl KyqI ivc QoVf bhuq hwQ vMzf idMdf hY. ‘aMinaF vfly’ KUh AuprlI jLmIn ivc vI afp KyqI krn lgdy hn. ‘aMinaF vflf’ KUh Bfv jYml df KUh. rlLy dy ipE df KUh. iehnF dy twbr dI awl ‘jYml ky’ sI. ijvyN ik ipMzF ivc hr twbr dI koeI nf koeI awl huMdI hY qy ieh awl iksy nf iksy qrIky nfl pY jfieaf krdI hY. iehnF dI cMgI BlI awl hY ‘jYml ky’ pr rlLf jvfnI vyly nvIN awl ‘aMinaF ky’ pvf lYNdf hY. ies awl pYx dI vI KUb Gtnf hY. rlyL nUM nvyN nvyN dosq bxfAux df bhuq sLONk hY. dosqF dy GrIN jfxf qy iPr AuhnF nUM afpxy GrIN swdxf rlLy leI afm ijhI gwl hY. iek idn rlLf qy pMjfb isMG kpfh guwz rhy hn. nfl hI BfeIcfry dy hor lok vI hn. ieh Auh idn hn jdoN lok rlL ky KyqI df kMm kiraf krdy hn. aj ies df kMm mukf ilaf qy kwl nUM Aus df. kpfh guwzI jf rhI hY ik acfnk kuJ lok sfhmxy isDy KyqF ivc dI A uhnF vl nUM qury af rhy hn. ieh rlLy dy dosq hn jo ipMz dusfJF qoN Aus nUM imlx afey hn. rlLf pwCfx nhI skdf. Auh AuhnF nUM gflLf idMdf puwCdf hY, ‚sfilLE, Kyqo KyqI qury afAuny aF, qusIN aMny aF?‛ Auh bMdy aigEN jvfb idMdy hn, ‚aMny asIN nhIN rilLaf, aMnf qUM aF, ijhVf afpxy bMidaF nUM nhIN pwCfxdf.‛

12

iPr kI hY. rlLy dIaF prfhuixaF nfl jwPIaF pY jFdIaF hn. ies gwl ‘qy sfry pfsy ieMnf hfsf mwcdf hY ik ies twbr dI awl hI ‘aMinaF ky’ pY jFdI hY. rlLy dy isLdrI ijhy suBfa kfrn ieh awl ieMnI gUVI huMdI hY ik zyV sO sfl bfad aj vI cl rhI hY. agy jf ky bfby rlyL df ieh isLdrI suBfa Aus dy sB qoN Coty puwq gurbcn nUM ivrfsq ivc imlygf. afpxI Aumr ivc puwj ky Auh vI byprvfh ijhf inklygf. zrfeIvr bxygf. jlMDr kUVy vflf trwk clfAux lgygf. gurbcn isMG nUM sLfm nUM aDIaf pIx dI afdq hovygI. iek idn gurbcn isMG iek Zfby aMdr jf ky rotI df afrzr dy ky stIl dy glfs ivc aDIaf Aulwdx lgygf. Zfby df mflk sKqI nfl afKygf ik ieQy sLrfb pIxI mnFH hY. gurbcn isMG agly idn kUVy vflf trwk Aus Zfby muhry ilaf KVf krygf. sfrIaF mwKIaF Zfby aMdr jf vVngIaF. Zfby df mflk Aus dIaF imnqF krn lgygf ik trwk ieQoN lY jf qy sLfm nUM af ky aDIaf myry qoN pI jfvIN. agy jf ky ieho suBfa gurbcn isMG dy muMzy imMdr ivc dyKx leI imlygf. imMdr qF isgrtF vI pIx lgygf qy bVy mfx nfl afKygf ik Auh bfby rlLy df aslI vflI vfrs hY. rlLy dy Brf pMjfb isMG df muMzf eIsLr isMG hux Aumr df kfPI ho cuwkf hY. eIsLr isMG df muMzf bfbU isMG bUtf isMG df hfxI hY. iek pIVHI df Prk ijAuN pY jFdf hY. hmAumr bUtf isMG bfbU isMG df cfcf lgdf hY. ies qoN bfad bUtf isMG df muMzf qy bfbU isMG df muMzf hfxI hoxgy pr irsLqf ivc iek pIVHI df Prk hovygf. ieh Prk hux hr pIVHI ivc rhygf. rlLy df huwkf bUtf isMG nUM ivafhux vyly vI bhuq aiVwkf bxdf hY. cMnx isMG nUM Coty ipMz bfhV mjfry ivafh lYx kfrn rlLy nUM ipMz dy lokF dy imhxy suxny pYNdy hn ies leI Auh cfhuMdf hY ik bUtf isMG nUM iksy vwzy ipMz ivc ivafhy pr vwzy ipMzF dy lok huwky df burf mnf rhy hn. bUtf isMG ivafhuxoN rihMdf jFdf hY. Aumr cVdI jf rhI hY. cMnx isMG dy ivafh nU M keI sfl ho cuwky hn ieh gwl vI bUtf isMG dy hwk ivc nhIN jFdI. Cotf Brf ivafh ho jfvy qy vwzf hfly AuvyN hI bYTf hovy qF lok sLwk dI njLr nfl dyKx lgdy hn qy ivafh hox dy mOky Gt jFdy hn. bUty df iksy nf iksy qrFH ipMz ruVky irsLqf ho jFdf hY. aTfrF sfl ivc ivafh ho skx vflf bUtf isMG hux qIh nUM Zuwk irhf hY. irsLqy qoN rlLf KusL hY. ruVkf sMDUaF df ipMz hY. sMDU afpxy afp nUM atvflF qoN iksy iksm nfl Gwt nhIN smJdy ies leI irsLqy Tok vjf ky dyKdy hn. ivcolf rlLy nUM Aus df huwkf ipMz Cwz jfx dI sLrq ‘qy irsLqf krvfAuNdf hY. iehnF idnF ivc keI keI idn brfq Tihiraf krdI hY, ieMny idn huwky qoN ibnF rlLf hwuky ibnf ikvyN rhygf. afKr iek skIm suJdI hY. brfq nfl ipMz df iek af-DrmI lY ilaf jFdf hY. bhfnf hY ik ieh huwkf ies af-DrmI df hY. ievyN bVI skIm nfl ivafh isry cVdf hY. bUtf isMG dy Gr drsLn isMG df jnm huMdf hY. rlLf hux bfbf bx jFdf hY. Auh afpxy poqy nUM iKzfAuNdf hY, Aus nUM lorIaF idMdf hY. huux Auh bfbf rlLf hY. bfbf rlLf afpxf lMmf sPr qih krky sMn 1925 nUM ies sMsfr qoN qur jFdf hY. bfby rlLy dI mOq dI khfxI vI lMmI hY. Auh keI mhIny ltk ltk ky mrdf hY. mOq dI ieh lMmI lVfeI KfndfnI hY. Auh afpxy muMzy bUtf isMG nUM kihMdf hY, ‚bUitaf, sbr rwKIN, mYN qYnUM keI mhIny jF sfl qMg krnf, sfzy twbr ‘c eydF eI mOq afAuNdI af, iqlL iqlL krky mrdy aF asIN, qyrf bfbf jYml vI eydF eI miraf.‛ keI vfr Auh kihx lgdf hY, ‚mYnUM pqf, qUM vI qMg aF qy mYN vI bhuq qMg aF, qUM eydF kr myrf glL Gwut dy jF jLihr dy dy.‛ ieh sB kihx dIaF gwlF hn. bfbf rlLy ny afpxy ihwsy dy hwz rgVfAuxy hn qy rgVfAuNdf hY.

bfbf bUtf isMG kihMdy hn ik smF bVf blvfn. iek smF hY ik bfby rlLy nUM aONq GoisLq kr idqf jFdf hY. eIsLr isMG Aus df BqIjf Aus dI jLmIn sFBx leI iqafr KVf hY. iek smF hY ik Aus dy iqMn pwuqr hn. iek smF ieh vI afvygf ik Aus dy agy awT poqry hoxgy pr eIsLr isMG dy ieko puwqr hY bfbU isMG qy agy Aus dy vI ieko puwqr hovygf krnYl isMG. aONq ikhf jfx vflf bfbf rlLf awT iek dy anupfq nfl agy hovygf. pr kuJ pfieaF kuJ gvfcdf vI hY. eIsLvr isMG dI jLmIn bwJvI

13

rhygI qy bfby rlLy dI jLmIn dy awT ihwsy ho jfxgy. jy QoVf hor BivK vl sPr krIey qF qF bfby rlLy dy bfrF pVpoqy hoxgy qy Aus dI jLmIn knflLF ivc vMzI jfvygI pr eIsLvr isMG nfl smF ievyN vrqygf ik Aus dy agFh iek iek krky hI vMsL vDygf qy jmIn EnI hI rhygI. nvyN Xwug ivc Prfly vrgy ipMz ivc ieMnI jLmIn dI mflkI iksy iksy kol hI hovygI. bfby rlLy dI dUjI pIVHI dy awT vfrsF qy njLr mfrIey qF ieh ievyN idsxgy: bUtf isMG dy do muMzy – drsLn qy gurdyv. cMnx isMG dy do muMzy – Jlmx qy sfDU. gurbcn isMG dy cfr muMzy – rGbIr, mihMdr, rsLpfl qy mnmohx. bfby rlyL dy BqIjy eIsLr isMG dI pIVHI ivc bfbU isMG iekwlf qy krnYl isMG iekwlf qy krnYl isMG dy Gr amrjIq iekwlf qy awgy jf ky amrjIq dy vI ieko vfrs bcygf. ieho hY smyN dI Kyz. bfbf rlLf qswlI Bry ichry nfl dunIaF nUM alivdf kih jFdf hY. afpxy poqry nUM iKzfAuxf Aus dI sB qoN vwzI KusLI hY. bfby rlLy dIaF do DIaF qF Aus dy jIAuNdy jI hI ies jhfn qoN qur jFdIaF hn. ielfj dI Gft hY. ieh Auh smF hY jd kuVIaF CotI Aumr ivc hI ivafh idqIaF jFdIaF hn. keI vfr AuhnF dy srIr bwcf jMmx leI iqafr vI nhIN hoey huMdy. ies krky keI jxypy ivc dI lMGdIaF ies dunIaF qoN kUc kr jFdIaF hn. bwcy dy jnm qoN bfad mMinaF jFdf hY ik aOrq df ieh dUjf jnm huMdf hY. donF DIaF df bfby rlLy nUM duwK qF hY pr Aus kol KusLIaF hI ieMnIaF hn ik Auh ieh duwK sihjy hI jr lYNdf hY. Aus dI iek DI bwuZI ipMz ivafhI hoeI hY. Auh kfPI dyr qk ishqvMd rhygI qy pUrI Aumr Bog ky mrygI. bfby rlLy qoN bfad Aus df vwzf puwq pwg bMndf hY qy Gr dI ijLmyvfrI sMBfldf hY. ipMz dy isivaF ivc qy jLmIn ‘qy dIvf jgfAux dI h ux Aus dI ijLMmyvfrI hY. Auh Coty Brf gurbcn isMG df ivafh afpxy suhiraF ivc hI ipMz ruVky kr idMdf hY. jLmIn vMz leI jFdI hY. pr iqMnF BrfvF ivcoN KyqI dy kfbl koeI vI nhIN hY. cMnx isMG klkwqy jf ky zrfeIvrI krn lgdf hY. Coty gurbcn isMG ivc bfby rlLy vfly Jlkfry hn. Auh vI cMnx isMG vl dyK ky zrfeIvr hI bx jFdf hY pr itk ky kMm nhIN krdf. agy jf ky kuJ smf imltrI df trwk vI clfeygf. bUtf isMG jo pVH ilK jFdf hY Auh koeI kMm vI nhIN krdf. iehnF idnF ivc pMj pVy ptvfrI lgdy hn, bUtf isMG awT jmfqF piVaf hY Auh Gry ivhlf hI hY. gujfry leI kuJ lvyry rwKy hoey hn. jLmIn ivcoN kuJ nf kuJ af jFdf hY. bUtf isMG nUM sfihq nfl bhuq lgfv hY. Auh nUM sLyaro-sLfierI df bhuq sLONk hY. Aus nUM bulHy sLfh qF sfrf hI jLubfnI Xfd hY. lYlf-mjnMU bfry vI bhuq sfry sLyar Aus nUM afAuNdy hn. lYlf mjnUM dI prym khfxI Aus nUM bhuq tuMbdI hY. QoVf hvf ipafjLI ho ky Auh afpxf Kfs sLyar guxguxfAux lgdf hY: ‘asF iek musfiPr izTf sLuqr qy jfvy ciVaf, rfh ‘c afeI kbr swsI dI Auqr ky Pfiqaf piVaf.’ hor vI bhuq sfry sLyar Auh bYTdf-AuTdf boldf rihMdf hY. Auh sLihr igaf AuVdU df mYgjLIn vIsvIN sdI jF koeI nf koeI hor mYgjLIn, aKbfr jF ikqfb lY afieaf krdf hY. iPr Aus nUM ZfxI ivc bYT ky piVaf krdf hY. hIr Aus nUM bhuqI psMd nhIN pr Aus kol peI hY. kdy kuJ hor nf hovy qF Auh hIr pVHn lgdf hY. Aus kol PfrsI dy sLyarF df vI KjLfn hY pr PfrsI nUM smJx vfly bhuqy nhIN hn. agy jf ky Auh ieh sfry sLyar afpxy poiqaF nUM vI suxfeygf. Aus nUM ieh nhIN pqf ik Aus qoN axjfxy ivc hI ieh guVHqI afpxy iek poqy nUM dy ho jfvygI qy poqrf afp ilKx dy rfh qy pY jfvygf qy kdy Aus bfry vI kuJ ilKygf. Aus nUM iek ikrdfr bxf ky afpxIaf khfxIaF-nfvlF ivc vrqygf. bUtf isMG df iek hor sLONk hY, Auh hY kvflI suxnf. iqMn-cfr ku mIl qy mMZflI ivKy sUPI rojLf hY ijQy hr sfl grmIaF nUM mylf lgdf hY jo keI idn cldf hY. bUtf isMG Aus myly qy hr rojL phuMcdf hY. kvflIaF suxdf hY. ieQy dUroN dUroN kvfl puwjdy hn. sfrI rfq kvflI cldI hY. bUtf isMG nUM vI bhuq sfrIaF kvflIaF jLubfnI Xfd hn. bUtf isMG qy Aus dI pqnI anMd kor jF nMdI dy Gr pMj bwcy pYdf huMdy hn. vwzf drsLn, dUjy nMbr qy srbx, qIjy nMbr qy dfso Bfv drsLn kor, cOQy qy dybo Bfv gurdyv kor, qy pMjvyN qy gurdyv jo BivwK ivc dyv dy nF nfl jfixaF jfvygf. dUjy nMbr vflf srbx qF CotI Aumr ivc hI iksy ibmfrI nfl cl vsdf hY. jvfn hoeI dfso df irsLqf bfby bUtf isMG dI buwZI ipMz ivafhI BYx

14

lY jFdI hY. dfso vI bwuZI ipMz ivafh idqI jFdI hY. Aus df pqI hY qF amIr pr tI[bI[ df mrIjL hY. pqI vflI tI[ bI[ dfso nUM lg jFdI hY qy pqI TIk ho jFdf hY. dfso kuJ dyr ibmfr rih ky mr jFdI hY. ieh bUtf isMG nUM pihlf vwzf duwK dyKxf pYNdf hY. ies gwl ‘qy Auh afpxI BYx nfl nrfjL ho jFdf hY ik muMzy dI ibmfrI bfry pihlF dwisaf ikAuN nhIN. ieh nrfjLgI Aumr Br cldI rihMdI hY. piVHaf iliKaf bUtf isMG afpxI ijLMdgI dI iek bhuq vwzI gwlqI kr idMdf hY. Aus glqI nUM vfr vfr duhrfAuNdf hY. Auh ieh hY ik Auh afpxy bwicaF nUM skUly pVHny nhIN pfAuNdf. Aus dy poqry BivwK ivc Aus qoN ies svfl df jvfb mMgxgy qF Auh khygf, ‚AuhnF idnF ivc skUlF dy mfstr bhuq kutdy huMdy sn ies leI, ieh nhIN ik mYN iehnF nUM skUl nhIN Byijaf pr ieh dOV afAuNdy sI, mYN kI krdf.‛ ies df kfrn sLfied ieho hovy pr Aus dy donF muMizaF dy BivwK Aupr zUMgf asr pYNdf hY. Auh Aumr bwcy mgr lgx dI nhIN huMdI blik bwcy nUM afpxy mgr lfAux dI huMdI hY. Aus dIaF dovyN kuVIaF qF pMj grMQI pVHn jogIaF ho jFdIaF hn pr muMzy awKr-ividaf qoN iblkul KflI hn. vwzf drsLn qy Aus qoN ds-bfrF sfl Cotf dyv vI pVHfeI qoN kory rih jFdy hn jd ik AuhnF dy bfkI dy sfry ccyry Brf pVH ilK jFdy hn. bUtf isMG ijs nUM ipMz ivc vDIaf slfhkfr mMinaF jFdf hY, sLfied aMdro-aMdr ikDry muMizaF dy nf-pVHn krky pCqfvf sFBI bYTf hovy. drsLn hosL sMBfldf hI psLU cfrn lgdf hY. zwbrI qF hY hI mfVI jLmIn, pfxI df koeI ieMqjLfm nhIN hY. ieQy crI, guafrf jF Coly afid Psl hI huMdI hY jo mINh dy CrfitaF nfl vI ho jFdI hY. KUh ies jLmIn qoN dUr pYNdf hY. pIx leI vI CpVIaF df pfxI hI vriqaf jFdf hY. ies zwbrI dy mflkF dy ihwsy CpVIaF df pfxI pIxf iliKaf hoieaf hY. iekwly jYml df twbr hI nhIN hor GrF dI jLmIn zwbrI ivc pYNdI hY, sB df ieko ijhf hfl hY. bfkI ieQy Gfh bQyrf huMdf hY ijs ivc psU cfry jfdy hn. ieh Gfh vI mINh pey qy hI huMdf hY so psLU cfrn df kMm brsfqF nUM hI huMdf hY. brsfqF qoN pihlF qy brsfqF qoN bfad qF zwbrI rVI peI huMdI hY. drsLn svyry psU lY ky zwbrI nUM inkl jFdf hY qy sLfm peI muVdf hY. Aus dy sfry hfxI skUl jf rhy hn. Auh skUl jFdy muMizaF vl dyK ky JUrn ibnF hor kuJ nhIN kr skdf pr Auh bwcf hox krky bhuqI dUr dI soc vI nhIN skdf. Aus df bcpn df dosq hY isLvrfj, Auh Aus nUM skUl dIaF gwlF dsdf hY. Auh bhuq AuqsLfhq hox lgdf hY pr jd pqf lgdf hY ik skUl ivc mfstr kwutdy vI hn qF Aus nUM skUl cMgf nhIN lgdf. Auh psLU sFBx ivc lgf rihMdf hY. pYroN nMgf, qyV Aucf ijhf kwCf, lMmI ijhI Kdr dI kmIjL qy iZlkI ijhI vflF dI jUVI. kpVy mYly ho gey qF mF Do idMdI hY, nhIN qF ievyN hI clI jFdf hY. Auh CwpVF ivc psU nlHfAuNdf afp vI qrnf isK lYNdf hY. KUhF ivc CflF mfridaF cuwBI lfAuxI dI jfc vI Aus nUM af jFdI hY. bfkI dunIaF qoN Auh byKbr hY. ieh smF hY jdoN Bgq isMG asYNblI ivc bMb clfAuNdf hY, iPr Bgq isMG nUM PFsI lgdI hY. gFDI afpxIaF KbrF bxf bxf ky aKbfrF ivc lgvf irhf hY qy nihrU afpxIaF. dys ivc kI ho irhf hY ieh smJx leI drsLn hfly Cotf hY pr bUtf isMG nUM dunIaF Br dI Kbr hY. Auh aKbfr pVHdf hY. ipMz ivc koeI AuVdU dI aKbfr mMgfAuNdf hY. lgfqfr aKbfr pVHn dy bfvjUd Auh ajfLdI mMgdy lokF dy iKlfP hY. bUtf isMG dy ihsfb nfl aMgryjLF df rfj vDIaf rfj hY ijQy sB nUM iensfP imldf hY. bUtf isMG vrgy lokF df iek vwzf qbkf hY jo socdy hn ik pMjfb ivc muV ky KusLhflI ilafAux dy ijLmyvfr gory hI hn. asl ivc mhFrfjf rxjIq isMG dI mOq qoN bfadly dsF sflF ivc pMjfb ny bhuq vwzf sMqfp Boigaf hY. pihlF qF iswK afps ivc mhFrfjy dy jfnsLIn Kfqr lVdy iek dUjy nUM mfrdy rhy, iPr iehnF dIaF aMgryjLF nfl hI lVfeIaF sLurU ho geIaF. pMjfb dI qfkq KyrMU KyrMU ho geI. POj nUM qnKfn dyx leI KjLfnf KflI ho igaf. ijs dI hkUmq sI Aus ny hI lokF nfl vDIkIaF krnIaF sLurU kr idqIaF. goiraF df rfj afieaf, pMjfb dy hlfq suDrn lgy. goiraF ny pMjfb dI KusLhflI vl iDafn dyxf sLurU kIqf. pMjfb nUM iqMn kimsLnF ivc vMizaf igaf qy agy iehnF kimsLnF ivc ijLly bxf idqy gey. ijLilaF nUM qhsIlF ivc vMz idqf igaf. ies qrFH pMjfb ivc srkfrI kMmkfr suKflf qy asfn ho igaf. jLmIn dI murwbybMdI krky ies df irkfrz rwKx leI qihsIldfr qy Aus dy hyT kfnUgo qy ptvfrI inXukq kr idqy gey. rylvy lfeIn ivCfeI jfx lg peI. skUl-hspqfl KulHx lgy. ieh gwlF pMjfb dy iehqfs ivc pihlF kdy vI nhIN hoeIaF. ieMnI qrwkI pMjfb ny kdy vI nhIN sI kIqI ijMnI goiraF dy rfj ivc kIqI hY. Aus jLmfny df piVaf iliKaf iek vwzf qwbkf

15

aMgryjL qoN bhuq muqfsr hY. so bUtf isMG aMgryjL rfj nUM bhuq vDIaf rfj mMndf hY. piVHaf hox krky lok Aus nfl ies bfry gwlF vI krdy hn qF Auh sfP kih idMdf hY ik Bgq isMG ny aYvyN aYvyN grmI ivc afey ny PFsI lgvf leI hY. gFDI vI hwQ ivc zMzf PVI PjLUl ijhf quiraf iPrdf hY. kdy cpyVF Kf vI koeI iksy nUM hrf skdf hY. gFDI dy siqafigRhF df Auh mjLfk AuzfAuNdf hY. Auh kihMdf hY ik gory kdy vI ies mulk ivcoN jfx nhIN lgy qy AuhnF nUM jfxf vI nhIN cfhIdf. bUtf isMG df hwQ bhuq sfvF hY ikAuNik kMm-DMDf Auh koeI kr nhIN irhf. bhuqI jLmIn Aus dI zwbrI ivc hY. zwbrI qF pihlF hI kuJ nhIN huMdf pr hux AuQy kwlr vI pY irhf hY. Gfh vI hux DlIaF ijhIaF hI huMdf hY qy bfkI sB ictoN iPr geI hY. ipMz dy ies pfsy keI lokF dy qF KyqF dy Kyq hI kwlr nfl icwty ho rhy hn. dUjy pfsy ZwkI vl jmIn QoVI hI hY. hux kul imlf ky do ku Kyq ZwkI hn qy sfZy pMj Kyq zbrI. jy bfbf rlLf jLmIn nf vycdf qF sLfied iek iek jF do do Kyq hor ihwsy af jFdy. rlLy dI jLmIn iqMnF ihwisaF ivc ijAuN vMz hoeI hY. donF jLmInF df afps ivc df Prk cfr pMj mIl hovygf, iek ipMz qoN qIjy ipMz jfx ijMnf. ipMz dy bhuqy lokF dI QoVI bhuq jLmIn ipMz dI inafeIN ivc huMdI hY pr rlLy ny aijhI koeI inafeIN rwKI hI nhIN. inafeIN dy isr qy rlLf afpxI koeI dosqI pugf igaf hY. bUtf isMG nUM psUaF dy pwiTaF leI ipMz dy nyVy QoVI bhuq jLmIn hflLy qy lYxI pYNdI hY. jy pwTy afpxy KyqF ivc bIjy jfx qF ieMnI dUr hn ik GMtf jfx qy GMtf afAux nUM lwgy. bUtf isMG hr vyly socdf rihMdf hY ik Auh ikhVf aijhf kMm kry ijs nfl vDIaf rotI qurdI rhy. Aus nUM pqf hY ik KyqI ivcoN kuJ bxnf nhIN hY qy nf hI KyqI A us qoN hoxI hY. srkfrI nOkrI krn dI Aus dI Aumr inkl cuwkI hY. Auh ieDr EDr hwQ mfrdf hY pr kuJ nhIN bxdf. iek idn Auh jMgl pfxI ho ky vfps af irhf hY qF koeI bflx vflI lwkV df Biraf gwzf leI sLihr sutx jf irhf hY. Auh bMdf bUtf isMG df QoVf bhuq vfkP hox krky Aus nUM Piqh bulfAuNdf hY. bUtf isMG puwCdf hY, ‚mwlf, ikDr lY ky jf irhF ieh bflx?‛ ‚srdfrf, sLihr vycx jf irhF.‛ ‚jFdf eI ivk jfAU?‛ ‚iblkul, ieko lfly dy lfhUM qy nkd pYsy lY ky muV afAUN.‛ ‚awCf! ikMny ku df ivk jfAU ieh pUrf gwzf?‛ ‚srdfrf, ieh vIhF df ivk jfAU.‛ ‚qYnUM ikMny df ipaf?‛ ‚ieh nf puwC, pr myrf kul Krc ds rupey afAU qy ds mYnUM bc jfxgy.‛ ‚awCf!‛ bUtf isMG hYrfn huMdf hY. ieh Auh idn hn ijhnF idnF ivc ds rupey dI kImq bhuq ijLafdf huMdI hY. iksy POjI dI jF skUl dy munsLI dI qnKfh ds rupey mhInf nhIN hovygI. qy ieh bMdf ieko gyVy ivc ds rupey bxf lvygf. bUtf isMG Aus nUM iPr puwCdf hY, ‚agy lflf ikMny df vycygf ieh bflx?‛ ‚srdfrf, Ehny qF agy ds ds syr krky vycxf, cflI rupey kmf lAU.‛ bUtf isMG kuJ socdf hoieaf isr mfrdf koeI PYslf lYNdf afKdf hY, ‚mwlf, eydF kr beI qUM ieh gwzf ieQy hI ZyrI kr jf, dyKI jfAU jo hoAU.‛ ‚srdfrf, do iqMn gwlF hYgIaF, pihlI gwl qF ieh qKfxF jF lfilaF df kMm af, jwt ieh kMm krdf cMgf nhIN lgdf.‛ ‚mwlf, jwt ny jwt eI rihxf BfvyN koeI kMm kr lvy.‛ aMdroN Auh soc irhf hY ik svfl qF Gr clfAux df hY, iPr ieh qF ivEpfr hY. gwzy vflf kih irhf hY, ‚lok nhIN cMgf smJdy huMdy.‛ ‚mwlf, lokF dI prvfh krFgy qF mr gey, mYN lokF dI prvfh nhIN krdf huMdf. mYN qF koeI kMm sLurU krnf cfhuMnf, ieh lkV df eI shI.‛

16

‚srdfrf, dUjI gwl ieh af beI ieh lkVI df kMm eydF eI nhIN sLurU ho jfxF, iehdy leI itkfxf cfhIdf ijQy mfl rKyNgf, Pyr mYN ieh bflx qYnUM qol ky dyxF, qUM vI agy qol ky eI vycxf, qyry kol qwk df ieMqjfm hoxf cfhIdf.‛ ‚qwk qF hY nhIN beI myry kolL.‛ ‚srdfrf, mYN qF gyVf mfrdf eI rihMnf, qUM eydF kr beI afpxf mn bxf lf qy sLihroN qwk lY af qy bwty lY af, syr syr, do do syr, pMj syr qy ds syr vflLy bwty qy vIh syr vflLf vI.‛ ‚mwlf, mYN mn bxf ilaf, hux myrf kMm kr, qUM ieQy ruk mYN GroN pYsy lY afmF qy qUM sLihroN mYnUM qwk qy bwty vI ilaf dyeIN.‛ ‚cwl srdfrf, qUM vI kI Xfd rKyNgf, mYN afpxy k oloN lY afAUN ieh sB, qUM mYnUM afey nUM pYsy dy dyeIN.‛ ieQoN sLurUafq huMdI hY bUtf isMG dI lkV df Tykydfr bxn dI. Aus dy afpxy kol qF koeI KulHI jgfh nhIN hY ijQy lkV df Biraf gwzf rwKvf sky pr iksy vfkP dI KflI jgfh qlfa dy kMZy iml jFdI hY. agly hPqy hI lkV df Biraf gwzf Aus dy itkfxy ‘qy af KloNdf hY. Auh iek drKq dy zfhxy nfl qwk ltkf idMdf hY. bflx joiKaf jfx lgdf hY. iek mx pwkI lkV dy nfl iek PfV iek pfsy rwK leI jFdI hY qF jo igxqI krnI sOKI rhy. pwcI mx pwky df gwzf Auh vIh rupey ivc KrId lYNdf hY. qy afp do rupey dI mx lkVI dy ihsfb nfl muinafdI krf idMdf hY. kuJ lok Pusr Pusr krdy hn ik jwt ny atfl pf ilaf hY pr bUtf isMG nUM ies dI prvfh nhIN hY. Aus df mMgfieaf lkV df pihlf gwzf idnF ivc hI Kqm ho jFdf hY. vwzf ipMz hY. jwtF kol qF Gr df bQyrf bflx huMdf hY pr ipMz ivc mhfjnF dI vI kfPI igxqI hY ies krky bflx dI kfPI loV hY. ipMz ivc pihlF iek atfl hY pr Auh Cotf ijhf hI hY. dUjI vfr Auh do gwzy bflx dy mMgfAuNdf hY. qIjI vfrI iqMn. iPr bs clo cwl ho jFdI hY. CyqI hI Auh Tykydfr aKvfAux lg pYNdf hY. jy iks ny afpxf koeI drwKq vZfAuxf hovy qF bUtf isMG kol phuMc krdf hY. bUtf isMG drwKq dI kImq pfAuNdf hY qy KrId lYNdf hY. drKq KrIdx dI smJ vI Aus nUM CyqI hI af jFdI hY. Auh imx ky dyK lYNdf hY ik drKq Aus dy ikhVy ikhVy kMm af skdf hY. ies ivc bflx ikMnf hY qy hor kMm dIaF cIjLF ikMnIaF. drKq ivcoN Auh sLqIrIaF, bfly, Pwty qy hor KyqI ivc vrqIaF jfx vflIaF cIjLF qy sMdF dI qlfsL krdf hY qy Aus ihsfb nfl kImq pfAuNdf hY. iPr kMm afAux vflI lkVI df gwzf Br ky sLihr dy afry qoN afpxI ivAuNq muqfbk icrvf ilafAuNdf hY. isaflF nUM ksLmIrI rfsLy Aus kol afAux lgdy hn jo lkVI df kMm hI krdy hn. sfrf isafl Aus dy atfl ‘qy rfsLy bflx pfVn df kMm krdy rihMdy hn. isaflF nUM bflx suwkx nUM vkq lgdf hY, ies leI Auh grmIaF ivc hI isaflF leI bflx jmF kr lYNdf hY. suwkf bflx hI ivkdf hY. Aus dI pVHfeI ieQy kMm afAux lgdI hY. QoVI bhuq KyqI kIqI hox krky Aus nUM KyqI dy sMdF dI bhuq smJ hY ijhVI ik afm lkVI dy kMm krn vfly nUM nhIN ho skdI. Aus nUM pqf hY ik ikwkr jF tfhlI df suhfgf TIk huMdf hY, pMjflI leI byrI dI hlkI lkVI TIk rihMdI hY. Auh KyqI dy sMd qy kMm dIaF hor cIjLF bxf ky vI vycx lgdf hY ijvyN ik hls, cAU, muMnf, pMjflI, juMglf, KurlI, suhfgf, gfDI afid qy iPr sLqIrIaF qy bfly bgYrf vI rwKx lgdf hY. Aus df gujLfrf vfhvf qur pYNdf hY. Aus nUM afp qF qRKfxf kMm afAuNdf nhIN ies leI bMqf isMG nUM ies kMm leI rwK lYNdf hY. bMqf isMG idhfVI ‘qy Aus kol keI sfl kMm krdf rihMdf hY. keI vfr do qRKfx vI Aus kol idhfVI kr rhy huMdy hn. iksy dy suhfgy nUM dMdI vI lvf idMdf hY. cAU, hls qy muMny nUM joV ky ivc PflLf jV ky pUrf hlL vI iqafr krvf idMdf hY. lok Aus nUM bUtf isMG Tykydfr kihx lgdy hn. iek idn Aus df shurf afAuNdf hY qy kihxf lgdf hY, ‚bUtf isaF, qUM jwt aYN, koeI hor kMm nhIN krnf qF KyqI eI kr lY pr afh qRKfxf kMm qYnUM qy nfl sfnUM vI sLoBf nhIN idMdf.‛ bUtf isMG hwsx lgdf hY iPr afpxy suhry dI qswlI krvfAux leI afKdf hY, ‚dyKo, afm jwt kol iek qKfx huMdf Auh vI sypI krdf huMdf qy mYN do qKfx idhfVI ‘qy rwKy hoey af.‛ Aus dy suhry dI qswlI qF nhIN huMdI pr Auh cuwp kr jFdf hY. drsLn afpxI dunIaF ivc msq hY. myly-musfvy dyKxf Aus df sLONk hY. holf mhwlf afvy qF ipMz dy lokF nfl qur ky anMd pur cly jFdf hY. mukMdpur qoN cONkIaF df mylf lgxf sLurU huMdf hY qy ieh mMjkI vl nUM vDdf jFdf hY. drsLn cONkIaF df mylf dyKx vI cly jFdf hY. ruVky vI mylf

17

lgdf hY. ruVky qF Aus dy nfnky hn. AuQy Aus df afAuxf jfxf bixaF rihMdf hY. mMZflI df mylf Auh afpxy BfeIey bUtf isMG nfl dyKx jfieaf krdf hY. ipMz dy gurdvfry vI koeI gurpurb hovy qF mylf lgdf hY Kfs qOr qy gurU rih rfey df jnm idhfVf hovy qF. ipMz dy nyVy hI zMzf sfihb df mylf vI msLhUr hY. iehnF idnF ivc drsLn df iek mfmf anMd pur jf vsdf hY. hux qF ijvyN drsLn dIaF mOjF lg geIaF hox. Auh hryk sfl hI holy mhwly ‘qy anMd pur cly jFdf hY qy keI keI idn mfmy AUDm isMG kol rih ky afAuNdf hY. Aus df mfmf AUDm isMG Cy Puwt lMmf jvfn hY. pihlvfnF vrgI ishq hY. iek srks vfly Aus nUM kuJ dyr vfsqy pihlvfn dy qOr ‘qy BrqI vI kr lYNdy hn. Auh hux anMd pur ivc pUrI qrFH vs igaf hY. drsLn df afpxy ies mfmy nfl bhuq ipafr hY. smF sMn 1939 dy bUhy qy af puwjdf hY. dUjf mhF-XuwD sLurU hox vflf hY. ihtlr dI iqafrI dyK ky aMgryjL nUM hwQF pYrF dI peI hoeI hY. AuhnF nUM zr hY ik ihtlr afly duafly dy mulkF ‘qy kbjLf qF krygf hI iPr iksy vyly vI bRqfnIaF qy hmlf kr skdf hY. ihtlr dI aQfh qfkq qoN gory zr rhy hn. ies vyly goiraF nUM iek vwzI POj dI jLrUrq hY. Auh POjI-BrqI leI inkldy hn. jwt-isK POjI AuhnF dy ajmfey hoey hn. bfkI kOmF nfloN jwt-isK AuhnF leI ijLafdf vPfdfr isD ho rhy hn qy bhfdr vI. pihlI mhF-XuwD ijwqx ivc BfrqI POj df kfPI hwQ irhf hY. ipMz Prflf dy keI nOjvfn pihlI mhF-jMg ivc kMm afey hn. gory nvIN BrqI leI QF QF kYNp lgf rhy hn Kfs qOr ‘qy myilaF ivc. anMd pur ivc vI POjI BrqI df kYNp ligaf hoieaf hY. kY Np ivc Zol vwj irhf hY. jlybIaF-pkOVy iml rhy hn. cfh df hfly PYsLn nhIN afieaf. ipMzF dy lMbVdfrF nUM srkfr keI iksm dy lflc dy ky Auhnf rfhIN nOjvfnF nUM BrqI krn leI Auksf rhI hY. Prfly df lMbVdfr anMd pur dy myly ivc iPr irhf hY qy qy srkfr dy kMm lgf hoieaf hY qy ipMz dy muMzy lBdf iPrdf hY. Aus nUM drsLn iml pYNdf hY. Auh drsLn nUM piqaf ky BrqI vfly kYNp ivc lY afAuNdf hY. Auh BrqI krn vfly aPsr nUM dsdf hY ik ies df ipMz Prflf hY qy ies df nF drsLn isMG hY qy ieh jwt-isK brfdrI ivcoN hY. aPsr drsLn vl dyKdf hY. Aus df kwd pMj Puwt nON-ds ieMc hY. huMdV-hyl. srIr Biraf pUrf jvfn idsdf hY. dyKx nUM lgdf hY ijvyN AunI-vIh sfl df hovy. Auh Aus nUM iek pfsy bYTfAuNdf hY. AuQy hor vI bhuq sfry muMzy bYTy hn. drsLn nUM jlybIaF-pkOVy Kfx nUM imldy hn. BrqI krn vflf pMjfbI aPsr drsLn nUM puwCdf hY, ‚ikMnI Aumr muMizaf qyrI?‛ ‚mF kihMdI sI mY poh ivc pMdrF df hoieaF.‛ aPsr AuNglF qy igxdf mUMh ivc hI afKdf hY, ‘pMdrF sfl qy iqMn ku mhIny bxy.’ Auh afpxy gory aPsr nfl igtimt krdf hY qy iPr Prfly dy lMbVdfr nfl gwl krdf hY. lMbVdfr drsLn nUM kihMdf hY, ‚POj ivc BrqI ho jf drsLxf, vDIaf qnKfh, Kfx pIx nUM KulHf, aYsL kryNgf, psLU cfrn qoN Cuwt jfeyNgf.‛ iPr aPsr drsLn nUM puwCdf hY, ‚hoxF BrqI?‛ drsLn ‘hF’ ivc isr mfr idMdf hY. aPsr Aus dI zyV sfl Aumr vDf ky ilK lYNdf hY qy Aus nUM BrqI kr ilaf jFdf hY. Aus idn Prfly df Auh lMbVdfr ipMz dy iqMn muMzy BrqI krvfAuNdf hY.

dUjf Bfg

myrf poqf myry bfpU ny aKIr bhuq mfVf dyiKaf. asIN Coty Coty Cy jfxy qy Auh sfnUM sFBx vflf iekwlf. pUrI ijLMdgI Auh gYrijLMmyvfr irhf pr sfnUM sMBflx ivc Ausny afpxf pUrf jLor lf idqf. Auh ssqy smyN sn. ijLMdgI sOKI sI. iek vfr sfzy ipMz iksy ny ivafh krnf sI. sLihroN iksy qoN cFdI df rupweIaf mMg ky ilafieaf ik Aus ny kuVI dy dfj ivc idKfAuxf hY. ieh sI Aus smyN

18

rupweIey dI aihmIaq. BfvyN sfzI bhuqI jLmIn zwbrI ivc sI qy AupjfAU nhIN sI pr ZwkI dI jLmIn nfl gujLfrf TIk cl irhf sI. myrf ivafh sMn vIh iekI dIaF srdIaF nUM hoieaf. jd mYN ivafihaf igaf qF bfpU kihx ligaf, ‚bUitaf, hux lgdf mYN bhuqI dyr nhIN kwZxI, qUM afpxy Coty Brf nUM afpxy hwQIN ivafh dyeIN.‛ ‚kusL nhIN huMdf bfpU, qUM hfly cMgf BlF.‛ ‚pqf nhIN aMdr kusL tuwtdf rihMdf, cfhuMdf qF mYN ieh aF ik afpxy poqy df mUMh dyK jfvF.‛ bfpU loBI ho igaf sI. ikQy aOlfd nUM qrsdf sI qy ikQy hux ies Aumr ivc poqy df mUMh dyKxf cfhuMdf sI. Auh kuJ idn iZwlf irhf. asIN vI zr gey ik vkq af igaf pr bfpU nroeI hwzI df sI, kuJ idn ibmfr rih ky TIk ho igaf. Auh bYTdf AuTdf poqy dIaF gwlF krn ligaf. myrf Cotf Brf cMnx myry qoN pihlF ivafh ho igaf sI pr AuhnF dy hfly bwcf nhIN sI hoieaf. iek kuVI AuhnF dI jLfieaf ho geI sI. AuhnF idnF ivc ieho bhuq sI ik bwcy-jwcy ivcoN aOrq sbUqI inkl afvy. bfpU iksy cIjL nUM mMndf nhIN sI. Aus nUM koeI vihm Brm nhIN sI. keI lok bfpU nUM bdlx dI koisLsL krn lgdy pr Auh jo sI AuvyN hI rihxf cfhuMdf sI. Aus nUM afpxy huwky nfl moh sI. bfpU ny BfvyN iswKI nhIN sI apxfeI pr sfzI bVI mF sfnUM iswKI dy geI sI, iPr sfzy cwk mfeIdfs vfly nfnky pUry gurisK sn so sfzy iqMnF BrfvF Aupr AuhnF df asr sI. iesy asr aDIn af ky mYN bfpU df huwkf bMd krfAux dI koisLsL kIqf pr bfpU iksy dI gwl mMnx vflf nhIN sI. iPr mYN vI socdf ik ies dI ieMny sflF dI afdq hY bxI rihx idE. iek Kfs gwl ieh sI ik bcpn qoN hI bfpU df huwkf Brn dI ijLMmyvfrI myrI rhI sI. huwkf sfnUM iksy nUM vI cMgf nhIN sI lgdf pr bfpU df mjLfhIaf suBfa sfnUM Aus pRqI iksy iksm df guwsf afAux hI nf idMdf. iek idn mYN zwbrI qoN afieaf qF bfpU kihx ligaf, ‚bUitaf, aYny idn ho gey qyry ivafh nUM, qUM kI krI jfnF?‛ mYnUM Aus dI gwl qy hfsf af igaf. mYN smJdf sI ik Aus df iesLfrf iks pfsy hY, mYN ikhf, ‚bfpU, qUM swT sfl lf ‘qy sI, sbr kr hfly qF kusL mhIny eI hoey af ivafh nUM.‛ ‚swT sfl myry aloN nhIN sI lgy, dUjy pfsy dI iZwl sI, jy eydF dI gwl af qF mYN qyrf ivafh dubfrf kr lYxF pr myry jINdy jI kr kusL.‛ ‚pihlF qF myrf msF ivafh hoieaf hor ikQoN kr lvyNgf?‛ ‚myrI bQyrI vfkPI af, iksy Coty ipMzoN eI shI, mYnUM poqf cfhIdf qy Auh vI jldI.‛ ‚bfpU, ieh KIr af beI huxy QflI ‘c ilaf ky rwK idaF.‛ ‚bUitaf, qUM dws, qyry ‘c koeI nuks qF nhIN?‛ ‚bfpU, qyrf idmfg GuMm igaf!‛ ‚jy nuks hYgf qF ds, afh mIaF Piqh dIn qoN duafeI lY idMnF.‛ Aus df sLugl df suBfa sI pr ieh gwl Aus hfsy ivc nhIN sI kih irhf sgoN bhuq gMBIr sI. mYN Gr nMdI nfl gwl kIqI qF Auh sLrmfeI vI jfvy qy hwsxoN vI nf hty. AuhnIN idnIN mYN mMZflI rojLf sLrIP ‘qy bhuq jFdf huMdf sI. sfzy ipMz dy nyVy hI sI. aYvyN iqMn ku koh hovygf. myrf QoVf bhuq XkIn vI sI. myry muslmfn dosq bhuq sn qy sfry hI iek jgfh nUM bhuq mMndy sn. iqMn idn mylf clxF, asIN iqMny idn jf phuMcxF. iek idn bfpU kihx ligaf, ‚qUM afh pIr-pUr nUM eI kih ky dyK lf, jy gwl bxdI af qF.‛ bfpU dI ieMnI lflsf dyK ky mYN vI kuJ gMBIr ho igaf. mYnUM vI iPkr ijhf pY igaf. mYN rojLf sLrIP mMZflI jf ky mMnq vI mMn leI hflFik XkIn myrf nhIN sI ik mMnq mMnx nfl bwcf ho jfvygf. myry qoN bfpU dI poqy leI qVP nhIN sI dyKI jFdI. mYN mMnq mMn afieaf pr koeI Pfiedf nf hoieaf. bfpU dy huwky dI guVguV qyjL ho jFdI. Auh hvylI qoN Gr qy Gr qoN hvylI dy keI cwkr mfrdf. Aus dI cfl dI qyjLI Aus dy aMdrlI AuQl-puQl bfry ds rhI huMdI. Aus dy bhuq sfry dosq sn afpxI ieh qmMnf AuhnF nfl sFJI krdf rihMdf. sfzy nfnky cwk mfeI dfs vfly sfzf bhuq moh krdy sn, AuQoN koeI imlx vflf afAuNdf qF bfpU AuhnF nfl dlIlF krn lgdf ik kI kIqf jfvy. sMn 1923 dI lohVI nUM bfpU aMdroN hI nhIN inkilaf nhIN qF Auh hryk sfl muhry ho ky lohVI mMgx vfilaF nUM guV pfieaf krdf sI. Auh kihMdf rwb ny mYnUM Aumr dy Aus pVfa ‘qy aOlfd idqI hY hux myrf hr lohVI ivc ihwsf pfAuxf hwk bxdf. iek idn bfpU kihx lgf,

19

‚bUitaf, holf mhwlf af irhf, jf, bhU nUM anMd pur lY jf, nflLy mylf dyK ilE nfl koeI swuK suK ilE, hux qF do sfl ho gey qyry ivafh nUM.‛ ‚bfpU, myrf idl nhIN krdf myly jfx nUM.‛ ‚bhU df qF krdf eI hoAU, nflLy mylf dyK ho jfAU qy nflLy mwQf tyk ky suwK suK ilE.‛ mYN mylf dyKx jfx nUM iqafr nhIN sF. qurnf bhuq pYNdf sI. AuhnF idnF ivc lok bhuqf sPr pYdl hI kiraf krdy sn. bfpU dy ijLafdf kihx ‘qy mYN iqafr hox ligaf. nMdI qF pihlF hI jfxf cfhuMdI sI. Auh ruVky qoN afpxy GridaF nfl jFdI rihMdI sI. jfx qoN iek idn pihlF bfpU kihx ligaf, ‚lY beI, afKrI kosLt af, nhIN qF mYN krUM gwl kfbl sUMh nflL, qyry ivafh df koeI ieMqjLfm krdy aF.‛ mYnUM Aus dI ies gwl ‘qy hfsf vI afieaf qy qrs vI. mYN ikhf, ‚bfpU, qUM hosLIaF nf mfr, cMnx dy vI qF hfly eydF eI af, afpF gurbcn nUM ivafhuxf hfly. qUM qF aYmyN kfhlf peI jfnF.‛ ‚E, myry kol vkq nhIN, pqf nhIN hux ikhVy vyly qur jfxF.‛ ‚nflyL kihMnF huMnF ik afpxy Kfndfn ‘c hwz rgV rgV ky mrdy af, qUM sfl Br hwz vI qF rgVfeyNgf.‛ ‚qUM myrI gwl nUM pUrI qrFH nhIN smJdf, mYN afpxy poqy nUM KlO Hxf cfhuMnF, iehnF hwQF ‘c. myry BuMjy lfhy qy poqf afieaf qF kI afieaf!‛ kihMidaF Aus ny afpxy dovyN hwQ mYnUM idKfey qy awKF Br leIaF. myry leI bhuq musLkl bx geI. mYN socx ligaf ik bfpU nUM KusL krF qF iks qrF. ipMzoN lokF nfl asIN vI myly nUM cly gey. iqMn-cfr idn anMd pur rhy. myly ‘qy Gr dI kwZI sLrfb ivkdI huMdI sI pr ivkdI sI bhuq corI. sLrfb bhuq KrI huMdI sI. glfs ivc pfE qF ikMnf ikMnf icr kMgxI nf tuwtxI. AuNgl nUM lf ky dyKo qF awg dOV ky iedF pYxI ijdF imtI dy qyl nUM pYNdI huMdI hY. mYnUM ies itkfxy df pqf sI. jdoN kdy myly afAuNdf qF ieQy cly jfieaf krdf sF. mYN qy myrf iek dosq nwQf isMG sLfm ijhy nUM Aus KUh qy cly jFdy qy iek boql lYNdy, pfeIaf pfeIaf AuQy pINdy qy pfeIaf pfeIaf rfq dy lMgr qoN pihlF. mYN myly ivc aijhf KuwiBaf ik myry qoN mwQf tykx jf hI nhIN hoieaf. nMdI ipMz dIaF hor buVIaF nfl qkrIbn rojL eI kys gVH sfihb mwQf tykx cly jFdI. mYnUM nhIN pqf ik Aus ny kuJ mMigaf ik nhIN. asIN mylf dyK ky vfps af gey. bfpU df Auho svfl. puwCx lgf, ‚rwb qoN kusL mMigaf vI ik nhIN? ‚hF, hF, mYN ardfs krfeI sI.‛ ‚kI ikhf sI ardfs ivc?‛ ‚mYN ikhf rwbf, myry bfpU nUM iek poqf dy dyh.‛ mYN JUT kih idqf. bfpU iKJdf hoieaf boilaf, ‚eydF rwb kI dyAU, Ehny mYnUM bQyrf kusL dy ‘qf, qUM afpxy leI kusL mMgxF sI, qUM qF bUitaf, pVH ilK ky eI guaf ilaf. eynI gwl smJ nhIN afeI ik qUM afpxy leI mMgdf qF rwb suxdf.‛ Auh myrI ies glqI kfrn sq igaf. mYN ikhf, ‚bfpU, qUM KPf nf ho, mYN agly sfl Py’ jfAUN.‛ ‚agly sfl mYN bcUM qF eI aF!‛ ‚cl mYN ipMz dy gurdvfry jf afAUN.‛ ‚Py’ AuhI gwl kr ‘qI nf, Blf Es jgfh ivc qy eys jgfh ivc koeI Prk eI nhIN?‛ ‚cl, mYN ‘nMd pur jf afAUN ivsfKI ‘qy.‛ ‚ivsfKI ‘qy Auh gwl nhIN huMdI.‛ Aus ny inrfsL avfjL ivc ikhf. mYN vI Aus nUM trkfAux leI hI ikhf sI. ivsfKI qoN bfad qF vfZI pY jfxI sI, Pyr qF EdF eI isr Kurkx dI ivhl nhIN sI imlxI. AuhnF idnF ivc sfzy PlLy cldy sI jdoN nMdI nUM pihlIaF AultIaF afeIaF. bfpU qF KusLI ivc nwcx hI lg ipaf. Auh kihx ligaf, ‚lY beI, hux rlLy dI aYsI jVH lg geI ik koeI nhIN puwt skdf.‛

20

keI vfr Auh afKx lgdf, ‚bUitaf, hux iek afrI mYN afpxy p oqy dy drsLn kr lvF Py’ BmF agly idn jmdUq af jfx.‛ ‚bfpU, qYnUM kI pqf iek muMzf eI hoAU?‛ ‚dyK pihlF myrf bfbf guridqf jyTf, Pyr bfpU jYml jyTf sI qy Pyr mYN qy qUM vI qy ieh vI jyTf qy muMzf eI hoxF.‛ iPr kuJ dyr socdf hoieaf boilaf, ‚cl, Eh jfxy, jy kuVI vI ho geI qF jVH qF aglI pIVHI dI lg geI.‛ bfpU hr vyly bhuq KusL rihMdf. hux Aus dy huwkf pIx vfly bhuqy dosq nhIN sn. sfzy qF pUry ipMz ivc iek Auh hI jwt sI jo huwkf pINdf sI. ijhVy Aus dy hfxI afly duafly dy ipMzF qoN afieaf krdy sn Auh hux isafxy ho cuwky sn, bhuqy qF AuhnF ivcoN gujLr vI gey sn. iqrafnvyN sfl dI Aumr qF bfpU dI hI sI. huwkf pIx nUM sfzy bhuq burf mMinaF jFdf sI pr bfpU dy huwky nUM sB ny mnjLUr kr ilaf hoieaf sI. afpxI huwkI lY ky Auh piraf ivc vI jf bYiTaf krdf. sfry srdfr Aus nUM Jwl lYNdy. mYN iKJdf ik piraf ivc qF huwkI nfl lY ky jfvy pr myrI iKJ df Aus ‘qy koeI asr nf huMdf. drsLn df jnm awT poh df hY, aMgryjLI mhIny dy ihsfb nfl bfeI dsMbr sMn 1923 df. ijs idn Auh jMimaF qF bfpU dI KusLI dyKx vflI sI. bwcy dy jnm qoN pihlF nMdI dI mF Aus nUM lYx afeI qF bfpU Auhdy glL hI pY igaf. Blf Auh afpxy poqy nUM iksy dy Gr ikvyN jMm lYx idMdf. nMdI hfly iCly ivc hI sI qF bfpU drsLn nUM cuwkI iPiraf kry. nF vI Ausy ny rwiKaf sI. ijvyN ijvyN drsLn ruVn ligaf bfpU vI Aus nfl bwcf bixaf ruVHdf iPrdf. Aus nfl qoqlIaF qoqlIaF gwlF krdf. hr vyly Aus nUM cuwkI iPrdf. iek hwQ bfpU dy huwkf huMdf qy dUjI kwC ivc drsLn. ies Aumr ivc bfpU dI ishq kfPI kmjLor sI. kuJ ku kuwbf ho ky qurdf sI. nMdI ziraf kry ik buVf ikqy muMzy nUM nf suwt dyvy pr bfpU iks dI mMnx vflf sI. Auh qF rfq nUM vI drsLn nUM nfl hI sulfAuNdf. Aus dy poqVy vI Do idMdf. mYN Aus nUM rokdf qF afKdf, ‚quhfzy CyaF dy Doqy af qF iek iehdf vI Do dAUN qF kI Pkr pY jfAU.‛ iPr bfpU ibmfr pY igaf. sfnUM sB nUM ligaf ik Auhdf aMq af igaf. Auh ijLd krdf ik drsLn nUM Aus nfl pf dyeIey. drsLn zyV sfl df ho igaf sI itk ky bYTx vflf nhIN sI ies krky bhuqI dyr Aus kol nf rihMdf. pr bfpU GVI ku bfad puwCx lgdf, ‚myrf poqf ikQy af?‛ ijvyN bfpU afp hI ikhf krdf sI ik Aus dI mOq sB nUM qMg krygI, Aus nUM vI qy AuprilaF nUM vI, ievyN hI hoieaf. Auh mMjy nfl mMjf hI ho igaf. bfpU dy sfh bhuq aOKy inkly. pr ijMnf icr Aus nUM hosL rhI ieho svfl krdf ik myrf poqf ikQy hY. asIN drsLn nUM Aus dy muhry kr idMdy. Aus dy ichry ‘qy aQfh qswlI huMdI.

myrf puwq

iek

drsLn df jnm vyly Bfr Cy syr pwkf sI. mYN hI hukmI dfeI nUM Aus df Bfr qolx leI ikhf sI qy qwkVI ilaf ky idqI sI. qkVI nfl pMj syr qk dy vwty sn pr Auh iehnF vwitaF qoN Bfrf sI. nMdI nUM qklIP vI bhuq idqI Auhny jnm vyly pr sB kuJ TIk ho igaf. bcpn qoN hI Aus dI ishq TIk sI. bfpU sfl Br mMjy ‘qy irhf qy asIN sfl Br bOry hoey rhy. ibmfr nfl sfrf twbr hI ibmfr ho jFdf hY iPr bfpU qF aijhf sI ik Aus nUM afpxf huwkm clfAux dI afdq sI ies leI Aus ny sfry twbr nUM sfl Br KVy pYr riKaf. Aus dy mrn qy sfnUM QoVf sfh afieaf qy asIN Gr vl iDafn dyx lgy. drsLn qoN bfad srbx df jnm hoieaf pr srbx do ku sfl df hI sI ik iek idn KylLdy KylLdy nUM kuJ hoieaf qy Auh mr igaf. ibmfr ijhf qF Auh pihlF qoN hI rihMdf sI. drsLn dI hfjLrI ny sfnUM srbx dI mOq df gm sih jfx df bwl idqf. srbx qoN do ku sfl bfad

21

drsLno jMmI ijhnUM asIN dfso ikhf krdy. Aus qoN kuJ sfl bfad dybo qy iPr dyv. dyv qy drsLn df Prk bfrF sfl df hY. jdoN drsLn pMj sfl df hoieaf qF mYN Aus nUM skUl lY igaf. AuhnF idnF ivc munsLI inafixaF nUM bhuq kutdy huMdy sI. jd skUl phuMcy qF iek muMzy nUM sotI nfl kut pY rhI sI. drsLn myrI AuNgl Cuzf ky Gr nUM Bwj quiraf qy aV igaf ik mYN nhIN pVHnf. mYN bhuq piqafieaf pr Auh nf mMinaF. hfr ky mYN soicaf ik cl iehdI mrjLI. mYN soicaf ik mYN pVH ky kI rMg lf ilaf. so mYN iek lvyrf hor KrId ilaf. nMdI Gr dy kMmF nUM bhuq sicafrI sI. Auh iGE joV ky vyc ilaf krdI sI. drsLn psLU cfrn ligaf. psLU cfrn df kMm qF do ku mhIny df hI sI. brsfqF nUM zwbrI Gfh bhuq ho jFdf. nMdI zrdI ik zwbrI swp bhuq sn, muMzy nUM AuQy nhIN Byjxf pr asIN qF keI pIVHIaF qoN zwbrI ivc ivcrdy af rhy hF, kdy swp nhIN liVaf. swp ievyN nhIN lVdy. ijvyN ijvyN drsLn vwzf hox ligaf Auh huMdl-hyl inklx ligaf. afpxy hfxIaF qoN Auh kwd ivc vI Aucf sI qy jLor ivc vI. Gr vI iGE-duwD KulHf sI. Auh vI cfrU sI, jo hwQ lgdf Kf jFdf. AuhnF idnF ivc muMzy ‘hMdy’ nF dI Kyz Kyizaf krdy sn. ieh kbwzI vrgI Kyz sI, iekwly nUM iekwlf pYx vflI pr ies ivc kwbzI kbwzI nhIN sI kihxf huMdf Bfv ik dm nhIN sI pfieaf jFdf. DfvI leI Dfvf bolx df qy jfPI leI PVn df jF jwPf lfAux df KulHf smF huMdf sI. drsLn ‘hMidaF’ ivc iksy nUM nyVy nfl lgx idMdf. vYsy vI Aus df suBfa hsmuwK sI. gwlF vI isafxIaF krdf sI. iksy gwl dI ijLd vI nf krdf. mylf dyKx gey nUM ijMny pYsy dy dyeIey lY lYNdf sI, kdy vfDU nf mMgdf. myly dyKx df Auh sLOkIn sI. keI vfr Auh mylf dyKx afpxy nfnkIN ruVky cly jFdf. ruVky qF Auh vYsy vI jFdf hI rihMdf sI. Aus df Cotf mfmf AUDm isMG Aus nfl bhuq ipafr krdf sI. keI vfr Auh afp af ky vI Aus nUM lY jFdf. AuhnF idnF ivc tFgy huMdy sn jF iPr qur ky pYdl hI lok sPr krdy sn. lok qF qur ky mulqfn qk cly jFdy. drsLn qurn nUM bhuq qkVf sI. bfad ivc Aus afpxI nOkrI durimafn vI sfrI Aumr Auh qurdf hI irhf. anMd pur dy myly nUM jFdf qF sfiraF nfloN pihlF hI puwj jFdf. iek vfr myly igaf drsLn BrqI ho igaf. ievyN myilaF ivc pulIs vfly jF imltrI vfly BrqI df kYNp lgf ilaf krdy sn pr mYN ieh kdy soc hI nhIN sF skdf ik drsLn vI BrqI ho jfvygf. hfly qF Aus dI Aumr hI pMdrF sfl dI sI. ieh TIk sI ik Auh lMmf myry ijMnf ho igaf sI srIr vI Biraf hoieaf sI pr ichry qoN qF sfP pqf cldf hI sI ik Auh hfly bwcf hY. ipMz ivc iksy kol AuVdU dI aKbfr afieaf krdI sI, mYN aKbfr rojLfnf pVHdf sF. dUjI vwzI jMg df Kqrf isr qy mMzlf irhf sI. aMgryjLF nUM ihtlr qy mosolInI qoN zr bixaf hoieaf sI. hux POj ivc vfDy dI loV qF AuhnF nUM hY hI sI. pr ieh kI, myry inky ijhy Puwl vrgy muMzy nUM vI PV ky BrqI kr ilaf. pihlI vwzI jMg ivc sfzy ipMz dy keI muMzy sLfml sn qy AuhnF ivcoN kuJ sLhId vI ho gey sn. ieho ijhIaF gwlF socidaF myry hOl pYx lgdf. nMdI nUM pqf cilaf qF Auh qF ijvyN byhosL hI ho geI hovy. Aus ny myrI kmIjL PVH leI qy roNdI hoeI bolI, ‚drsLn dy BfeIaf, huxy jf qy muMzy nUM vfps lY ky af, nhIN qF mYnUM kusL ho jfxf, hfly qF Auhny Kf hMZf ky vI nhIN dyiKaf qy ksfeIaF dy hwQ af igaf, jfh huxy lY ky af, nhIN qF mYN nhI bcxf.‛ myry qoN Auh roNdI hoeI dyKI nf jfvy. myrf qF afp idl nhIN sI KV irhf. mYnUM pihlI vfr aMgryjL srkfr jLflm lgI. pihlI vfr dyK irhf sF ik bwicaF nUM vI BrqI kr ilaf jFdf hY. drsLn dy nfl Aus idn afly duafly dy ipMzF dy keI muMzy BrqI hoey sn. do muMzy qF hor sfzy ipMz dy hI sn pr Auh drsLn nfloN Aumr ivc vwzy sn. ieh Kbr sfnUM ipMz dy iek lMbV ny af ky dwsI sI. iPr mYnUM iksy ny dwisaf ik iesy lMbV ny hI muMizaF dI sLnfKq kIqI sI ik ieh muMzy Prfly qoN hn qy jwt-iswK twbr ivcoN hn. jwt-isK rYjmYSt aMgryjLF leI Kfs mihny rKfAuNdI sI. mYN lMbV nfl lVHn cly igaf. mYN ikhf, ‚ieh qUM kI kIqf lMbVf, myry muMzy nUM bldI dy bUQy ‘c dy ‘qf?‛ ‚bUtf isaF, qyrf muMzf afpxI mrjLI nfl BrqI hoieaf, nflLy ieh ikqy ‘kwlf BrqI hoieaf, AuQy keI vIhF muMzy sIgy.‛ ‚ieh qF hfly pMdrF sflF df ieaf, qUM eyhdI Aumr glq ikAuN dwsI?‛

22

‚mYnUM qyry muMzy dI Aumr df kI pqf, dyKx nUM qF Auh ‘TfrF-AunI df lgdf, AuhdI Aumr qF BrqI krn vfly aPsr ny aMdfjLy nfl ilK leI hoAU, nflLy bUtf isaF ieh gwl sux, qUM afp piVaf hoieaf sI, qUM muMzy nUM pVfieaf nhIN, hux POj ‘c jf ky EhdI ijLMdgI suDr jfAU, aYmyN nf KpI cwl.‛ mYN Gr afieaf qF nMdI lVfeI pfeI bYTI sI ik mYN drsLn nUM jf ky vfps lY ky afvF. Aus ny ro ro ky awKF sujf leIaF sn. mYN afpxy BfeIcfry ivcoN hI POj ivcoN pYnsLn afey bMdy nfl gwl kIqI. Auh vI lMbV vflI bolI hI bol irhf sI. Aus ny ikhf, ‚bUtf isaF, aYvyN nf Gbrf, ijhdI af geI Gr bYTy dI af jfxI aF. POj dI nOkrI mfVI nhIN, dyK mYN iplsx lYNnf, mOjF krdF. POj ivc Kfx-pIx nUM vfDU.‛ ‚pr muMzy dI mF KwtI zupwtI leI peI af, kihMdI AuhnUM vfps lY ky af.‛ ‚mYnUM nhIN lgdf ik Auh Ehdf nF kwtxgy, iek vfrI BrqI kr ilaf qF kr ilaf.‛ ‚iek qF EhdI Aumr QoVI af qy dUjf bhfnf bxfvFgy ik EhdI mF bhuq ibmfr af.‛ ‚cl kosLt kr ky dyKdy aF.‛ Aus POjI nUM pqf sI ik jwt iswK rYjmYSt df bys myrT hY. asIN myrT leI cl pey. afpxy nfl mYN iGE dI pIpI lY leI ik jy AuhnF ny Aus df nF nf kwitaf qF ieh pIpI Aus nUM dy afvFgf. myrT nUM jfx leI asIN PgvfVy qoN rfq dI gwzI PVI. svyry pMj ku vjy myrT kYNt stysLn ‘qy puwj gey. mYN pihlI vfrI ipMzoN ieMnI dUr afieaf sF. asIN stysLn qy cfh pIqI qy kuJ smF lMGfieaf qF jo idn cVH jfvy. ivsfK df mhInf hox krky svyry TMz hI sI. mYN socx ligaf ik drsLn nUM BrqI hoey nUM mhInf ho igaf. socidaF kridaF ny asIN mhInf lMGf ilaf sI. hux pqf nhIN aPsr lok Ausdf nF kwtx vI ik nf. pr POjI mYnUM hONslf dy irhf sI ik Aus dI Aumr df rOlf pfvFgy qF sLfied aPsr mMn jfxgy. nfly lVfeI ikhVI hfly lwgI jFdI hY. ies qF sfrIaF aKbfrI gwlF hn. ds ku vjy asIN POj dy dPqr ivc puwj gey. myry nfl afieaf POjI ieQoN hI afpxI irkrUtI pfs kr ky igaf sI. AuhI mYnUM shI jgfh qy lY igaf. Aus ny sfrI gwl AuQy bYTy iek aPsr nUM dwsI. aPsr bhuqI gwl nhIN sI kr irhf pr Aus ny drsLn nUM swdx leI koeI bMdf Byj idqf qy sfnUM iek pfsy bYTf idqf. myrI njLr Aus kmry qoN bfhr KulHy mYdfn vl sI ijs qoN awgy bYrkF sLurU huMdIaF sn. mYN dyiKaf ik iek Aucf lMmf KUbsUrq gBrU sfhmxy quiraf af irhf sI. Aus ny afpxy jUVy ‘qy icwtf rumfl bMinaF hoieaf sI. pYrIN icwty bUt qy jurfbF, qyV icwtI inkwr qy nfl hI icwty rMg dI hI tI-sLrt. ieMnf bFkf jvfn mYN pihlF kdy nhIN sI dyiKaf. Auh jvfn aMdr af igaf jd myry vl qwk ky hwisaf qF mYN dyiKaf ik ieh qF myrf drsLn sI, hfkI Kyl ky afieaf sI. Aus ivc afeI ieh qbdIlI dyK ky mYN hYrfn rih igaf. ikQy Auh drsLn ijs df jUVf hr vyly Kuilaf ijhf rihMdf, qyV vfly kwCy qoN lMmI kmIjL huMdI, pYrIN juwqI qF kdy pfeI hI nhIN sI. Auh boilaf, ‚BfeIaf, qUM ieQy ikdF?‛ ‚qUM sfnUM ds qF idMdf ik BrqI hox ligaF, sfnUM qF iPkr eI pY igaf sI.‛ ‚mYN lMbV kol snyhf Byj qF idqf sI.‛ myry qoN hor bol nf hoieaf. mYN moh qy KusLI ivc iBwijaf KVf sF. mYN soicaf ik drsLn leI ieh jgfh hI TIk hY. mYnUM qF pihlF hI afpxf afp gunfhgfr ijhf lg irhf sI ik afpxy hIry vrgy puwq nUM psLUaF nfl psLU bxf riKaf sI. ipMz vfps jf ky Auh iPr rulL jfvgy. mYN ies gwl df

ijLkr hI nf kIqf ik asIN Aus nUM lYx afey sF. mYN Aus nUM iGE dI pIpI PVf idqI. kusL pYsy dyx lgf qF Auh boilaf, ‚BfeIaf, pYsy qF hux qnKfh imlx vflI af, nfly ieQy ikQy Krcxy aF, sB kusL qF imldf.‛ mYN qy POjI vfps af gey. sfry rfh mYN drsLn bfry hI socdf irhf. mYN kdy soicaf vI nhIN sI ik myrf puwq POj ivc jf ky ieMnf suhxf inkl afvygf. Gr afey nfl nMdI ny bQyrI lVfeI kIqI pr mYN drsLn dy PYsly nUM shI mMinaF. mYN socx ligaf ik jy aj bfpU jIAuNdf huMdf qF drsLn nUM POj ivc dyK ky kI afKdf. Aus ny qF KusLI ivc Puwly nhIN sI smfAuxf.

23

iek idn asIN sfry hYrfn rih gey ik drsLn dy hwQ dI ilKI icwTI af geI. gurmuKI ivc ilKI sI. awKr vwzy vwzy sn pr myry leI ieho bhuq sI ik Aus ny afpxy hwQIN ieh icwTI ilKI sI. Aus idn vI Gwt hYrfnI nhIN sI hoeI ijs idn Auh afpxI irkrUtI pfs krky Gr afieaf sI. ies QoVy ijhy icr ivc hI Auh vfhvf kwd kwZ afieaf sI. myry nfloN igwT Aucf lgdf sI. POjI vrdI qF Aus nUM bhuq hI sjdI sI. hux Aus dy hlkI ijhI dfhVI vI Aqrn lgI sI. iek hor hYrfn krn vflI gwl ieh ik Aus dy hwQ ivc gurmuKI dI aKbfr vI sI. mYN bhuq KusL sF. mYnUM Aus idn afpxf bfpU bhuq Xfd afieaf. KusL qF Aus vl dyK ky nMdI vI sI pr POj dy nF qoN Auh hfly vI zrI jf rhI sI. bfad ivc mYnUM pqf cilaf ik afm ipMzF dy lMbVF nUM ievyN axBol muMizaF nUM BrqI krfAux bdly srkfr vloN pYsy jF hor irafieqF vI imldIaF sn pr hux lMbV nfl lVn df koeI Pfiedf nhIN sI. CuwtI afieaf drsLn sfzy sB leI kuJ nf kuJ ilafieaf. myry leI rMm dIaF boqlF, dfso qy dybo leI sUt, nMdI leI sLfl qy dyv leI hfkI qy goly L. Aus ny afpxI sfrI qnKfh myry hwQ ‘qy rwK idqI. ieh vI ipE leI Gwt KusLI dI gwl nhIN huMdI. iek mhInf ivafh vFg inkilaf. drsLn nUM asIN sfiraF ny iBjIaF awKF nfl ivdf kIqf. mYN qy nwQf isMG PgvfVy qk cVHfAux gey. rfq dI Auho ryl sI ijs ivc asIN myrT gey sI. rfq asIN stysLn ‘qy rhy qy svyry ipMz af gey. bfkI qF sB kuJ TIk sI pr iPkr vflI gwl ieh sI ik dUjf mhF-XuD sLurU ho cuwkf sI. sqMbr 1939 nUM hI ihtlr ny pUrbI XOrp dy dysLF ‘qy kbjLf krnf sLurU kr idqf sI. ihtlr ny jpfn nfl hwQ imlf ilaf. ieDr jpfn Bfrq vl vDx ligaf sI. cIn ‘qy qF Aus ny pihlF hI hmlf kr idqf sI. Auh ieMzonysLIaf, jfvf, smftrf qy iPlpIn bgYrf nUM ijwq ky brmf dy bfrzr ‘qy af bYTf sI. awT dsMbr nUM jd Aus ny brmf df bfrzr pfr kr ilaf qF aMgryjLF nUM hwQF pYrF dI pY geI. kihx nUM qF sfry kihMdy sn ik jpfn leI brmf iek amIr mulk hY. Aus dI cOlLF dI KyqI, rbV qy qyl Aupr jpfn dI awK sI ijs krky Aus ny brmf ‘qy hmlf kIqf sI pr jpfn dI asl ivc awK qF Bfrq ‘qy sI. ihtlr dI qfkq nUM dyKidaF pihlF qF aMgryjL ieh soc irhf sI ik jy iksy qrFH brqfnIaF hwQoN cly vI igaf qF Bfrq ivcoN bYT ky hI aglI lVfeI lV ho skdI hY pr hux jpfn vI pUrI qfkq ivc sI qy lgdf sI ik Auh sihjy hI Bfrq nUM afpxy kfbU ivc kr skdf hY. kuJ idnF ivc hI drsLn dI icwTI af geI ik Auh brmf dy bfrzr ‘qy Byijaf jf irhf hY. pMjfbI ivc lMmy ijhy awKrF ivc ilKI icwTI sI. sfzy sB dy sfh sUqy gey. nMdI qrFH qrFH dI pRrQnfvF krn lgI. mYN vI soicaf ik rojLf sLrIP mMZflI jf ky avFgf. lok af af ky sfnUM hOslf idMdy. bfhroN asIN cMgy Bly idsx dI koisLsL krdy pr aMdroN bhuq zry hoey sF. mYN sB qoN pihlf kMm aKbfr pVHn df krdf. ipMz ivc iksy kol AuVdU dI aKfbr afAuNdI sI pr keI vfr myrI qswlI nf huMdI qF mYN hmIdy dy tFgy ivc cVH ky sLihr cly jFdf. mYnUM pqf sI ik ipwplF hyT keI lok bYTy aMgryjLI dI aKbfr pVHdy huMdy sn, AuhnF nUM koeI nvIN Kbr bfry puwCdf. KbrF lgBg ieko ijhIaF hI huMdIaF. jpfnIaF ny rMgUn sLihr ‘qy hmlf kr idqf sI qy isafm nUM qF afpxy kbjLy ivc hI kr ilaf sI. BfrqI POj dI sqfrvIN zvIXn jpfnIaF df mukfblf kr rhI sI ijs ivc jwt-isK, rfjpUq qy gorKy vI sn. vYsy qF iehnF dy nfl aMgryjL sYnf qy brmI sYnf vI lV rhI sI pr jpfn df hwQ Auqy sI. ieQoN qk ik aMgryjLF nUM ipwCy htxf ipaf. iek QF ‘qy ipwCy htidaF istYNg diraf pfr krnf sI. diraf df pul bhuq kmjLor sI, POj lMG rhI sI qF pul tuwt igaf. bhuqI POj dI jfn qF bc geI pr hiQafr diraf ivc ruV gey. 9 mfrc 1940 nUM jpfnIaF ny rMgUn vI Pihq kr ilaf. aMgryjL dy hONsly psq hox lgy. jpfn ny hOlI hOlI aMzymfn-inkobfr qk kbjLf kr ilaf. aMgryjL klonI ivcoN isrP Bfrq hI bicaf sI qy iPr Auh Bfrq vl vI vDx lg ipaf. brqfnIaF amrIkf vl mwdd leI Jfkx lgf. amrIkf dUr hox krky bhuqf kuJ nhIN sI kr skdf. amrIkf ny jpfn nUM zrfvf idqf qF jpfn Aus vl nUM vI iswDf ho igaf. ieDr ho rhIaF ijwqF ny jpfn dy hONsly bhuq vDf idqy sn. ievyN hI hONsly ivc jpfnIaF ny port hfrbr qy KVy amrIkf dy pMj jMgI jhfjL zob idqy. hfly qk amrIkf ies lVfeI ivc sLfml nhIN sI hoieaf qy hux Aus nUM vI ies XuwD ivc ihwsf lYxf pY igaf.

24

mYN ihsfb lf ky dyiKaf krdf ik drsLn dI btflIan hfly ipwCy hI hovygI. lohVI qy CuwtI afieaf sI qy mhInf rih ky igaf. brmf jfx nUM vI tfeIm lgxf sI. mYN aKbfr ivc iek QF piVaf sI ik brmf dy jMglF ivc lVn leI mhInf Br dI hor tryinMg cfhIdI sI. brmf dy jMglF ivc lVnf bhuq aOKf sI. aKbfrF ivc jo kuJ iliKaf huMdf pVH ky rfq nUM nINd nf afAuNdI. mYN nMdI nfl koeI gwl sFJI nf krdf pr mYnUM bhuq zr lgdf sI. jMglF ivc dI lMGxF ieMnf aOKf sI ik hwQ ivc hr vyly quhfnUM KoKrI jF dfq rwKxf pYNdf sI qF jo agy vDx leI JfVIaF nUM vwZdy jfvoN. sMGxy jMglF ivc keI vfr do gjL qy vI dusLmx idKfeI nf idMdf. motf motf mwCr sI. mlyrIaf hox df bhuq zr sI. pfxI ivc koeI aMg pfE qF iek dm jokF cuMbV jFdIaF. swpF df vI koeI aMq nhIN sI. mYN socdf ik myrf puwq hux ies jgfh qy lVfeI krygf. brmf dy rfh ivcoN drsLn dI iek icwTI afeI. Auho gurmuKI dy lMmy lMmy ijhy awKr pfey hoey sn. mYnUM qF ieho bhuq KusLI sI ik Auh afpxy afp icwTI ilKx lg ipaf hY pr jy Auh lVfeI ivc nf jFdf qF hor qrFH dI KusLI hoxI sI. iPr keI mhIny bfad Aus dI icwTI brmf ivcoN afeI sI. koeI Kfs gwl nhIN sI ilKI, bs Aus dI rfjLI KusLI dI ieqlfh hI sI. ipMz dy iek POjI ny qF iek vfr mYnUM zrf hI idqf. Auh kihx ligaf ik keI vfr aPsr POjIaF qoN agFh dIaF qrIkF dIaF icwTIaF ilKvf ky pihlF hI rwK lYNdy hn qy AuhnF dy GridaF nUM pfAuNdy rihMdy hn ik AuhnF dy hONsly bulMd rihx. ieh gwl mYN nMdI nUM nhIN dwsI. keI vfr mYN socdf ik asIN sB qury iPrdy hF sfzy ivc sfh koeI nhIN hY. jpfnIaF ny Bfrq qy kbjLf krn dI jIa qoV koisLsL krnI sLurU kr idqI. kohImy Aupr qF AuhnF kbjLf kr vI ilaf. BfrqI POj ny kohImf vfps lYx leI 64 idn jwdo jihd kIqI. hwQo hwQ lVfeI vI hoeI, kuJ gjLF dI dUrI qoN hwQ goly vI suwty gey pr BfrqI POj ny jpfnIaF nUM KdyV idqf. iehnF idnF ivc lokF nUM ieh lgx lg ipaf sI ik pihlF asIN aMgryjLF dy gulfm rhy hF qy hux jpfnIaF dy gulfm ho jfvFgy. iek iPkr vflI gwl hor hoeI ik afpxy afp nUM dysL Bgq khfAux vfly kuJ lok suBfsL cMdr bos dy mgr lg ky jpfnIaF dI mdd krn lg pey. mYN iehnF nfl kdy sihmq nhIN sI. mYnUM qF aMgryjLf df rfj psMd sI. myry bfpU ny afpxI cVdI jvfnI ivc is wKF df rfj dyiKaf sI. Auh keI vfr gwlF suxfAuNdf ik iswKF dy rfj dy mukfbly aMgryjLF df rfj bhuq vDIaf sI. myrf vI ieMny icr df ieho qrjubf sI. pr ieh lok hux jpfnIaF df rfj ilafAuxf cfhuMdy sn. jpfnIaF nfloN qF aMgryjL lwK drjy cMgy hoxgy, asIN ajmfey hoey vI sn. mYnUM nhIN sI pqf cldf ik ieh ikho ijhy dysL Bgq hn. iehnF ny kuJ POjI vI afpxy nfl rlLf ky POj ivco N BgOVy krf ley. ies nfl aMgryjL dI musLkl hor vI bVI ho geI. mYnUM ieh lok dysL Bgq hox nfloN afpxy mulk dy gdfr vDyry jfpdy. bfad ivc ieh iswD vI ho igaf ik iehnF ivc dUr-aMdysLI dI kmI sI qy jpfnI iehnF nUM isrP vrq rhy sn.

do ieMnf qF pqf hI sI ik drsLn hux brmf ivc lV irhf sI. Cy ku mhIny bfad Aus dI iek hor icwTI afeI. Auh TIk Tfk sI. Aus ny ikhf sI ik CuwtI imlx dI koeI afs nhIN hY. ieh qF sfnUM vI pqf sI. ievyN iPkrF dI BwTI ivc BuwjidaF df sfzf iek sfl qoN vD smF inkl igaf. sfzy ipMz dy ijhVy hor muMzy BrqI hoey sn AuhnF ivcoN qF iek muMzf nF ktf ky Bwj afieaf sI qy dUjf iksy hor pfsy cly igaf sI. brmf dy bfrzr ‘qy koeI nhIN sI igaf. drsLn dy nfl iek muMzf nvyN ipMz df vI sI. ijs idn asIN drsLn nUM PgvfVy Cwzx gey qF sfnUM AuQy do muMzy hor vI imly sn. mYN soicaf ik nvyN ipMz dy muMzy dy GridaF nUM iml ky afvF ik dyKF ik AuhnF df kI hfl hY. sfzy ipMz iksy dI nvyN ipMz irsLqydfrI sI mYN Aus nUM nfl lY ky nvyN ipMz cly igaf. muMzy df nF qF mYnUM pqf nhIN sI pr mYN socdF sF ik jy hulIaf disaf qF sihjy hI pqf cl jfvygf. iPr ikMny ku muMzy Aus vkq BrqI hoey hoxgy. ievyN hI hoieaf. sfnUM Aus muMzy df qy Aus dy mFipaF df sfnUM sijhy hI pqf cl igaf. jd imlx gey qF Auh muMzf swjx isMG Gr afieaf bYTf sI. sLtysLn ‘qy imly dI sLkl hfly vI mYnUM Xfd sI pr Auh ieMnf rih igaf sI ik pwCfixaF nhIN sI jf irhf. Aus nUM koeI buKfr cVH igaf sI jo ik lVfeI ivc keI vfr cV jfieaf krdf hY. keI ies nUM zr df buKfr vI afKdy

25

hn pr Auh muMzf kih irhf sI ik Aus nUM jMgl ivc rihx krky jMglI buKfr cV igaf hY jo ik mYdfn ivc af ky TIk ho jFdf hY. Aus dI ishq ieMnI kmjLor sI ik Aus qoN cMgI qrFH bol vI nhIN sI huMdf. POjI hspqfl ivc jKmIaF nUM rwKxf sI ies krky aijhI ibmfrI vfilaF nUM Gr Byj idqf jFdf sI. myrIaF Aus nfl QoVIaF gwlF hI ho skIaF. Aus qoN drsLn dI rfjLI KusLI df pqf cl igaf sI. Auh dovyN ieko PrMt qy hI sn. bhuqI gwl krn jogf Auh hY vI nhIN sI. swjx isMG nUM iml ky lgdf sI ijvyN drsLn nfl hI mulfkfq ho geI hovy. do ku mhIny ivc Auh TIk ho igaf qy vfps lVfeI ivc jfx dI iqafrI krn ligaf. vfps muVn qoN pihlF iek vfr iPr Auh imlx afieaf. asIN drsLn leI iGE Byjxf cfhuMdy sF pr lVfeI ivc qF rotI Kfx dI Pursq nhIN huMdI, iGE kdoN Kf hovygf. lVfeI cldI rhI. qbfhI huMdI rhI. jpfn kfbU ivc nhIN sI af irhf. jpfn kfrn ihtlr vI sLyr hoieaf ipaf sI. iek lwK qIh hjLfr aMgryjL qy Aus dIaF sfQI POjF dy ispfhI qF jMgI kYdI bxf ley sn jpfn ny. jMgI kYdIaF nfl ijho ijhf ivvhfr jpfnI kr rhy sn ieh rONgty KVy krn vflf huMdf. ajIb ijhy ijAuNdy jfgdy ipMjrF dIaF qsvIrF CpdIaF. aKbfr pVH pVH idl dihl jFdf. hfly lVfeI hor clxI sI jy amrIkf jpfn qy bMb nf sutdf. amrIkf ny nfgfsfkI qy hIrosLImf Aupr aYtm bMb suty qF jpfn nUM hiQafr sutxy pey. jy amrIkf ny aYtm bMb dI kfZ nf kwZ leI huMdI qF aj dunIaF df nksLf hor hoxf sI. lVfeI Kqm hoeI qF drsLn dI icwTI af geI ik Auh CuwtI af irhf hY. sfzf cfa qF pwuCIey eI jfxIey. mhIny ku bfad drsLn Gr af igaf. nMdI qF Aus nUM buwkl ivc lY ky roeI hI jfvy. sfzy leI qF puwq df dubfrf jnm hoieaf sI. Aus dI ishq kmjLor hoeI peI sI pr Auh cVdI klf ivc sI. Auh sfnUM lVfeI dIaF ikMnIaF hI khfxIaF suxfAuNdf. lVfeI ivc afpxy kfrnfimaF kfrn Auh ispfhI qoN lYs-nYk qy iPr nYk bx igaf sI. hux Aus nUM afs sI ik jldI hI hOldfr vI bx jfvygf. asIN sLfm nUM iekwTy sLrfb pINdy qy gwlF krdy. dyv AudoN Cotf ijhf sI Auh vI sfzy kol af ky bYT jFdf. asIN Aus nUM vI inkf ijhf hfVf pf idMdy. hux ieMnf bhuq sI ik lVfeI Kqm ho geI sI. hux iksy iksm df iPkr nhIN sI. drsLn mhInf ku rih ky muV igaf. ies vfr asIN Aus dy jfx qy ieMny Audfs nhIN sF. hux qF ijvyN Auh kmfeI krn jf irhf hovy. hux aKbfrF ivc aMgryjLF dIaF isPqF dy pul bMny hoey huMdy. ieh aflmI jMg BfvyN amrIkf ny ijwqI sI pr aMgryjL sfrf ishrf afpxy isr bMn rhy sn. jpfnIaF nUM kYdI bxfieaf jf irhf sI. jpfnI jnrl tojo jo ik qbfhI df ijLMmyvfr sI Aus Aupr qy hor bhuq sfry aPsrF Aupr mukwdmy clfey gey. iehnF ivcoN sfiraF qoN ijLafdf ijs dIaF KbrF afAuNdIaF Auh sI jnrl tojo. iek idn mYN sLihr igaf qF aMgryjLI dI aKbfr dyKI ijs ivc iek Poto sI ik tojo nUM pysLI qy leI jf rhy hn qy drsLn kihcrI muhry pihrf dy irhf hY. mYnUM iksy qoN pVHfAux dI loV hI nf peI, mYN sfrI gwl smJ igaf sF. mYN aKbfr KrIdI qy Gr nUM lY afieaf. keIaF nUM idKfeI. mYN sFB ky rwKxI cfhuMdf sF pr nMdI ny rwdI smJ ky cuwly bfl idqI. ievyN Auh pihlF vI myrIaF aKbfrF nfl culf bflx df kMm ilaf krdI sI. muV ky mYnUM Auh aKbfr ikqy nhIN idsI. dunIaF ivc BfvyN lwK sLFqI ho geI hovy pr ihMdusqfn ivc bhuq asLFqI sI. pr mYnUM hux drsLn vloN iPkr ht igaf sI. hux qF mYN cfhuMdf sF ik iek CuwtI afvy qF Aus df irsLqf kr dyeIey qy dUjI vfrI CuwtI afvy qF ivafh kr dyeIey.

iqMn ihMdusqfn ivc aMgryjL dI muKflPq bhuq vD geI sI. aMgryjL vI sLfied hux awky pey sn. AuhnF ieQoN cly jfx ivc hI Pfiedf smiJaf. AhunF nUM vwzI lVfeI ivc hoeI ijwq hI hux vwzI gwl lgdI sI. AuhnF afpxf borIaf ibsqrf bMnxf sLurU kr idqf. lok KusLI ivc nwcx gfAux lgy. mYnUM qF koeI KusLI nhIN sI. aMgryjLF dy rfj ivc pUrf iensfP imldf sI. pr iek hor duK dI Kbr ieh afAux lgI ik ihdusqfn dy do ihwsy kIqy jf rhy hn. muslmfnF nUM alwg mulk idqf jf irhf hY. pihlF qF mYN socdf ik ieh koeI aPvfh hY jF iksy dI sLrfrq. muslmfnF nUM bfkI sB qoN judf ikvyN kIqf jf skdf hY iPr soicaf ik ieh jnfh ny dUijaF nfl koeI aiVkf pfieaf hoieaf hY,

26

bfkI dy lIzr Aus nUM kihxgy ik qUM ies pfsy hkUmq krI cwl pr ievyN nhIN kihx lgy ik sfry muslmfn ieDr af jfvo qy ihMdU-iswK EDr ho jfvo. iPr KbrF afAux lgIaF ik muslmfnF nUM pMjfb dy pwCm vl lY jfieaf jfvygf ijQy pfiksqfn vsfieaf jf irhf sI qy ihMdU iswKF nUM ieDr ihMdusqfn ivc ilaFdf jfvygf. koeI vI gwl XkIn vflI nhIN sI jfpdI. ieh ikvyN ho skdf hY ik iek idn acfnk koeI afvy qy khy ik ieh quhfzf ipMz nhIN, ieh quhfzf Gr nhIN quhfzf Gr EDr pfiksqfn ivc ikDry hY. Aus ielfky ivc ijhVf pihlF iksy ny dyiKaf hI nhIN hY. asIN muslmfnF nfl sdIaF qoN BrfvF vFg rihMdy afey sF. hor iksy dI hovy jF nf hovy myrI qy iPr drsLn dI vI muslmfnF nfl rotI dI sFJ sI. drsLn df dosq gfmf qF drsLn CuwtI aFAuNdf qF isDf sfzy Gr hI af jFdf. drsLn vI Aus dy Gr jf ky Kfxf Kf afieaf krdf. myry vI keI dosq sn, cODrI ienfieq alI sI, pMnUM gujr sI. hor vI keI sLfm nUM myry atfl qy af bYTdy, keI keI GMty gwlF krdy. myry koloN pVn leI koeI nf koeI ikqfb lY jFdy, koeI dy jFdy. iek idn acfnk drsLn CuwtI af igaf. asIN sfry hYrfn sF. Auh kihx lgf, ‚sfnUM Cy mhIny dI CuwtI iml geI, srkfr kihMdI af ik pfiksqfn bxn vflLf qy qusIN jf ky afpxy tbwr sMBflo.‛ iek idn drsLn dwsx lgf, ‚BfeIaf, myrf qF sfb kihMdf sI beI jy ieMglYNz jfxf qF myry nfl cl. qYnUM EQy kMm vI dvf dyAUN. mYN nFh kr ‘qI.‛ ‚cMgf kIqf, ieh qF jwt-iswKF dI iek rjmYNt rfjy dI POj ivc rwKxf cfhuMdy sI, ijwdF goriKaF dI rwKI af.‛ Auho gwl hoeI ijs df zr sI. Kbr afeI ik nvyN bxy pfiksqfn ivc muslmfnF ny iswKF qy ihMdUaF nUM mfrnf sLurU kr idqf hY. qy iPr kI sI ieDr vI ieho kMm arMB ho igaf. kqlo-gfrq sLurU ho geI. drsLn nUM ies gwl dI bhuq icMqf hox lgI. Aus ny afpxy nfl ipMz dy hfxI muMizaF nUM lY ky sB qoN pihlf kMm ieh kIqf ik ipMz dy muslmfnF nUM pUrI surwiKaf muhweIaf krf idqI ik AuhnF nUM koeI kuJ nf khy. ipMz dy iksy bMdy dI ihMmq nhIN pYxI qy bfhrlf koeI aijhf koeI bMdf ipMz ivc vVn nhIN dyxf. ipMz dy muwK rfhF ‘qy pihrf lf idqf igaf. kuJ vI sI pr muslmfn bhuq zr gey sn. keIaF nUM qF lgdf sI ik hux vI mry ik hux vI mry. iek idn ipMz dy kuJ muslmfn iekwTy ho ky ipMz dy mohqbrF kol afey qy kihx lgy, ‚sfnUM qF jI is wK bxf lE, agy vI asIN ihMdUaF ‘coN eI muslmfn bxy aF.‛ AuhnF ivcoN gwl krn vflf rihmq sI. mYN Aus nUM puwiCaf, ‚quhfzy ‘qy iksy ny dbfa pfieaf?‛ ‚nhIN jI, mOq sfhmxy idsdI af, Drm qF sfry ieko ijhy huMdy af gwl qF ieh ijLMdgI muV ky nhIN imlxI.‛ ‚qusIN zro nf, ieQy quhfzI hvf vl vI nhIN koeI dyK skdf.‛ ‚ieh qF TIk af jI, hux pfiksqfn qF jfxf eI pYxF, ieQoN bcy qF rfh ‘c koeI mfr dyAU, ieQy rihxf qF iswK jF ihMdU bx ky rihxf pAU, pfiksqfn ‘c sfzf kOx aF ijQy asIN jfeIey, ieQy sfrf ipMz sfzf afpxf.‛ ipMz dy lokF ny slfh kIqI. AuhnF nUM iswK bxf lYx df PYslf ho igaf. luhfr swidaf igaf ik iehnF leI kVy bxfey jfx. drjI swidaf igaf ik iehnF leI kiChry smfey jfx. luhfr kol ieMny kVy bxfAux jogf lohf nhIN sI. lokF ny myry atfl ivcoN lkVI qolx vfly qwk dIaF qfrF hI Kohl ky kVy bxf idqy. keIaF muslmfnF ny aMimRq Ck ilaf, rihmq df nF rfm isMG rwK idqf igaf. ajrU df nF ajYb isMG ho igaf. pr ies gwl nfl ipMz df mhOl kuJ ajIb ho igaf. ijhVy muslmfn iswK nhIN sn bxy Auh sfry ipMz nUM hI hor qrFH dIaF njLrF nfl dyKx lg pey. Auh sfry ipMz nUM hI iehnF df Drm bdlx dy dosLI mMnx lg pey. keIaF ny nvyN bxy iswKF dy Gr jf ky AuhnF nUM lfhnqF vI pfeIaF. CyqI hI bihrfm kYNp lg igaf. ieQy afly duafly dy ipMzF dy muslmfn ies kYNp ivc iekwTy hox lgy qF jo ieQoN agy pfiksqfn jf skx. ipMz dy muMzy ipMz dy muslmfnF nUM kYNp lY ky jfx lgy qF nvyN bxy ‘iswK’ sB qoN muhry sn. kuJ idnF ivc hI ipMz dy sfry muslmfnF nUM shI slfmq kYNp

27

ivc phuMcf idqf igaf. sfzy ipMz sB TIk sI pr afly duafly dy ipMzF ivc kqlo gfrq cl rhI sI. awgF lg rhIaF sn. mnwKI mfs dy sVn dI durgMD sfrf idn afAuNdI rihMdI. drsLn nUM psLU cfrn df sLONk bcpn qoN hI sI. CuwtI afieaf vI svyry hI bwg Kohl ky qur pYNdf qy bfkI bfgIaF qoN bfad ivc muVdf. mYN bhuq kihMdf ik smyN mfVy hn jldI af jfieaf kry pr Auh sB qoN bfad ivc hI afAuNdf. iek idn jd Auh zwbrI qoN vfps muVn dI iqafrI kr irhf sI qF kI dyKdf hY ik sfhmxy iek ibjLurg joVf af irhf hY qy AuhnF dy nfl iek jvfn kuVI vI hY. AuhnF drsLn nUM dyiKaf qF svf Cy Pwutf srdfr dyK ky zr gey. drsLn AuhnF dy nyVy igaf qF ibjLurg kihx lgf, ‚afh sfry gihxy lY lE pr myrI kuVI nUM kusL nf ikho.‛ drsLn Aus vl dyK ky hwisaf qy boilaf, ‚bjLurgf, ikho ijhIaF gwlF krdF, qUM myry ipE vrgF qy ieh kuVI myrI BYx vrgI. ds ikQy jfxF, mYN phuMcdf kr idMnf quhfnUM.‛ ‚asIN brfm kYNp ivc jfxf.‛ Auh bMdf zrdf zrdf boilaf. drsLn AuhnF nUM afpxy nfl lY afieaf. jd hvylI puwjf qF mYN Auhdy nfl iek bMdf qy do aOrqF dyK ky sB kuJ iek dm smJ igaf. AuhnF nUM asIN rotI-pfxI Kvfieaf-iplfieaf. sfzy bhuqf kihx qy sfzy kol rfq rihxf vI mMn gey. Auh nfl dy ipMz GuMmxF qoN hI sn qy luk luk ky kYNp ivc pwujxf cfhuMdy sn. jvfn kuVI nfl hox krky AuhnF df zr bhuq vwzf sI. sfrI gwl mYnUM dsdf Auh bMdf boilaf, ‚srdfrf, qUM bhuq iksmq vflF ijhdy Gr eynf nyk puwq jMimaF.‛ drsLn AuhnF nUM svyry afp jf ky kYNp ivc Cwz afieaf. rOilLaF vyly luwt Koh qF jfrI hY hI sI pr aOrqF AuDflx df kMm vI jLorF ‘qy sI. keI aijhy lok ijhnF df ivafh ho skx dy mOky Gwt sn keI aOrqF nUM jbrdsqI cuwk ky afpxy Gr pf rhy hn qy ivafh krf rhy sn. ievyN hI sfzy ipMz dy kuJ CiVaF ny slfh kIqI ik ikAuN nf iksy pfisEN afpo afpxy leI aOrqF cuwk ilafeIey. hor iksy pfsy dfa nf lgdf dyK iek idn Auh bihrfm kYNp kol Gfq lf ky bYT gey. iqMn jvfn kuVIaF jMgl pfxI leI kYNp qoN bfhr inklIaF qF AuhnF ny cuwk leIaF qy ipMz lY afey. mOkf-myl ieh ik Auh kuVIaF sfzy ipMz dIaF BrfeIaF dIaF kuVIaF hI sn. lokF ny dyiKaf qF Auh iekwTy hoxy sLurU ho gey. keI AuhnF nUM vDfeIaF vI dyx lgy. ies rOly rwpy ivc kuVIaF dOV ky afpo afpxy GrIN jf vVIaF. drsLn kuJ dosqF nUM lY ky AuhnF kuVIaF nUM vfps kYNp ivc Cwz afieaf. rOilLaF vyly dIaF bhuq sfrIaF XfdF hn. drsLn kqlo-gfrq rokx leI muhry ho jFdf sI. Auh kihMdf ik mYN lVfeI ivc bhuq kuJ dyK afieaf hF hux hor nhIN dyiKaf jFdf. pr jo iek Xfd hY jd vI mn dy bUhy afAuNdI hY qF sfrI kfieaf hI ihlf jFdI hY. hoieaf ieh ik jd rOlyL pey qF POj bhuq bfad ivc hrkq ivc afeI. jd qk bhuq sfrf nuksfn ho cuwkf sI. POj ny bihrfm vfly kYNp dI suriKaf krnI sLrU kr idqI sI. POjI lokF nUM kih rhy sn ik iksy df Gr ivc koeI smfn rih igaf hY qF AuhnF dy nfl cl ky lY afvo. drsLn df dosq gfmf iek POjI nUM nfl lY ky ipMz af igaf. gfmy dI ajIb ijhI hflq sI ijvyN mn df qvfjLn guaf cuwkf hovy. ieh kudrqI vI sI. ieMny byksUry muslmfn mfry gey hox qF iksy vI muslmfn dy mn Aupr ies df zUMGf asr ho skdf hY. drsLn gBly KUh qy nhf irhf sI. ieh gBlf KUh bfby hdfl dy vyly df hY. sfry ipMz nUM pfxI ieQoN hI jfieaf krdf sI. lok ieQy hI nhf vI lYNdy sn. ieQy muMizaF-KuMizaF df iekwT hoieaf hI rihMdf sI. sfzy iqMnF BrfvF dy pihly jwdI Gr vI nfl vflI bIhI ivc sn, KUh qoN iqMn ku krmF dI dUrI ‘qy. gBly KUh nfl KihMdI ipMz dI muwK glI vI lMGdI sI. ipMz ivc iksy ny afAuxf hovy qF ies bIhI rfhIN hI afAuNdf. ieh glI agy bjLfr nUM qy muslmfnF dy Gr nUM jFdI sI.

28

gfmf iek POjI nUM nfl lY ky af igaf. mDrf ijhf POjI mfrc krdf af irhf sI. jd Auh gBly KUh AuprlI CotI ijhI BIV kol puwjf qF Auh rOlf pfAux lgf. Auh kih irhf sI, ‚kOn hY ies gfEN myN bdmfsL, mYN sLUt kr dUMgf, jLrf myry sfmny lfE Aus bdmfsL ko.‛ Aus nUM ies qrFH buwkdy nUM dyK ky drsLn ny gfmy nUM hOly ijhy dosqfnf lihjy ivc afiKaf, ‚gfimaF, asIN qF qyrf iek iek jIa kYNp ivc phuMcdf kr idqf, qUM kfhnUM eys POjI nUM ilafAuxf sI ipMz ivc!‛ Aus dy ieMnI kihx dI dyr sI ik gfmf Aus vl iesLfrf krdf POjI nUM kihx lgf, ‚iek bdmfsL qF ieho af.‛ bs iPr kI sI. POjI df guwsf sqvyN asmfn qy jf ciVaf. Auh khy ik drsLn dy golI mfrnI hY. sfry kihx ik drsLn byksUr hY. iek sLor ijhf mc igaf. sfzy GrF ivc vI pqf cl igaf ik gBly KUh qy kI ho irhf hY. asIN sfry Gbrf gey. drsLn ny afp vI ikhf ik Auh vI POjI hY qy huxy hI brmf dy bfrzr qy lVdf irhf hY pr POjI qF iks dI iek nf suxy. POjI ny bMdUk qfx leI qy drsLn nUM bfhF Aupr krn df hukm dy idqf. sB dy sfh sUqy gey. sB byvs KVy hoxI nUM dyK rhy sn. ieDr sfzy Gr cIk ichfVf pY igaf. POjI iek do iqMn igxn ligaf. drsLn ny afly duafly df kfhlI ivc jLfiejLf ilaf. ijAuN hI POjI GoVf dwbx ligaf qF drsLn ny bMdUk dI nflI df mUMh hvf ivc kr idqf. Pfier hvf ivc hI ho igaf qy drsLn ny iek jLordfr cupyV POjI dy mUMh qy mfrI iTgnf ijhf POjI aOh jf ky izigaf. drsLn nfl dI glI ivc dI dOV quiraf. POjI AuiTaf qy iek Pfier hor kIqf. glI ivMgI tyzI sI ies leI golI kMD ivc vwjI. POjI vI drsLn mgr golI clfAuNdf Bwijaf pr drsLn ny Aus nUM zfhI nhIN idqI. POjI ipMz dIaF glIaF qoN axjfx vI sI qy bhuqI dUr nf jf sikaf. sfzy Gr aOrqF rox lgIaF ik sLfied drsLn dy golI lg geI hY. mYN sB nUM cuwp krfieaf ik ro ky POjI df iDafn nf iKco, ikqy hor bVI musIbq nf KVI ho jfvy. POjI ny dyiKaf ik sfrf ipMz hI iekwTf ho irhf hY, Aus ny AuQoN iKsk jfx ivc hI BlfeI smJI. drsLn gurdvfry nfl lgdy bfivaF dy bfg ivc jf luikaf. Aus ny afpxy bcfa leI iek soty df ieMqjLfm kr ilaf sI ik jy hux POjI nyVy afieaf qF Auh Aus df mukbflf krygf. kuJ dyr dyK ky Auh sotf lY ky bfhr inkl afieaf. mYN Aus dI Bfl ivc quiraF sF ik mYnUM Auh afAuNdf ids ipaf. myry mn nUM qswlI hoeI. iek vfr qF ligaf sI ik POj ivcoN bc ky afieaf myrf puwq ieQy mfr idqf jfvygf. Auh sLFq sI ijvyN kuJ hoieaf hI nf hovy. mYnUM Zfrs dyx leI Auh kihx lgf, ‚jd mYN bMdUk df mUMh Aupr nUM cuwikaf sI mYN Aus qoN bMdUk Koh vI skdf sI pr mYN brmf ivc bhuq kusL dyK afieaF.‛ agly idn ipMz dy muMzy hI nhIN afly duafly dy keI muMzy vI iekwTy ho ky Aus kol af gey. keIaF kol qF aslf vI sI. jwsomjfry qoN Aus df iek dosq sI, kihx lgf, ‚dyK, qUM iehnF dI qrPdfrI krdf sI Auh kI kr gey, sfnUM nsIhqF idMdf sI, [[[cl sfzy nfl, [[[kYNp qy hmlf krdy aF, ijMny hoey muslmfn mfrdy aF nfly Es POjI nUM lBdy aF, jy gfmf iml igaf qF Auhdf isr vwZdy aF.‛ ‚nhIN beI, jy afpF vI AuhnF vflLf kMm krn lg pey qF hornF ivc qy afpxy ivc kI Prk hoieaf?‛

cfr sMn sMqflI afieaf qy lMG igaf. ies duKFq df asr bhuq lMmf icr irhf blik hfly qk hY. keI lok Bfvuk ho ky afpxy muslmfnF nUM cyqy krdy rox lg pYNdy. drsLn dI CuwtI Kqm ho geI. Auh vfps cly igaf. hux lgfqfr aKbfr pVHn krky Aus dI isafsI sUJ vI bhuq ho geI sI. Auh mYnUM ihMdusqfn dI vMz ivc rih gey nuksF bfry dsdf. Aus nUM zr sI ik ksLmIr nUM lY ky koeI nf koeI JgVf hovygf. hoieaf vI ieho hI. sMn sMqflI dy aKIr ivc hI ihMdusqfn qy pfiksqfn ivc ksLmksL sLrU ho geI. vMyz vyly do aijhIaF irafsqF sn ijhnF nUM aMgryjL ny ikhf ik Aus ijs pfsy cfhx rl skdIaF hn. iek irafsq sI hYdrfbfd dI qy dUjI ksLmIr dI. ksLmIr df rfjf ihMdU sI pr irafieaf dI bhuigxqI muslmfnF dI sI. ievyN hI hYdrfbfd df rfjf muslmfn sI qy

29

prjf dI igxqI ivc ihMdU ijLafdf sn. hYdrfbfd ihMdusqfnIaF ny jbrdsqI hI afpxy nfl rlf ilaf ihMdU bhuigxqI dy aDfr ‘qy jd ik Aus df rfjf pfiksqfn nfl jfxf cfhuMdf sI. ksLmIr df rfjf ihMdusqfn nfl afAuxf cfhuMdf sI pr pfiksqfn ny ihMdusqfn dI hYdrfbfd Aupr kbjLf krn dI qrjL qy ksLmIr ‘qy hmlf kr idqf. ihMdusqfn qy pfiksqfn ivc sMn aTqflI dy aKIr ivc lVfeI hoeI. XU aYn E ivc peI, lVfeI bMd krvfeI qy nvIN lfeIn aOP kMtrol bxf idqI geI. drsLn pfiksqfn nfl ies lVfeI ivc vI sLfml hoieaf keI qmgy vI ilafieaf. mYN afpxy ipE vfly PrjL nUM Buwilaf nhIN sF. mYnUM Aus dy ivafh df iPkr sI. Aus dI Aumr cV rhI sI. Aus dy bylI do do bwicaF dy bfp bx gey sn. pihlF qF Auh lVfeI ivc sI. lVfeI cl rhI hovy qF ikhVf bfp afpxI DI POjI nUM ivafh dyvygf. iPr pfiksqfn dy rOly ny bhuq kuJ agy pf idqf. QoVI dyr Auh iblgy mMigaf vI irhf pr iksy kfrn ieh irsLqf isry nf cVH sikaf. iPr kuJ sfl Aus df irsLqf myrI iek ijLd kfrn vI nhIN ho sikaf. hoieaf ieh ik duafby ivc kuVIaF dI igxqI muMizaF dy mukfbly ivc Gt geI ies krky muMizaF dy ivafh krny aOKy ho gey. iek ieh vI kfrn sI ik sfzy ipMzF vl dy lok mfJy ivc kuVI ivafh ky ijLafdf KusL sn ikAuNik mfJy vfly dfj dI mMg nhIN sn rKdy qy grIb jwt vI afpxI kuVI df ivafh sihjy hI kr skdf sI. iPr Coty ipMzF qy vwzy ipMzF df rOlLf vI sI. muMzy ivafhux leI duafby ivc kmytIaF bx geIaF. ieh kmytI vwty df ivafh krfAuNdI sI. imsfl dy qOr ‘alP’ ipMz df muMzf ‘by’ ipMz dI kuVI nfl

ivafihaf jfvygf qy Aus dy bdly ivc ‘by’ ipMz df muMzf ‘py’ ipMz ivc qy ‘py’ ipMz df muMzf muV ‘alP’ ipMz ivc. ieh aisDf vwtf sI aqy cMgIaF cMgIaF kuVIaF rwdI muMizaF dy glL pfeIaF jf rhIaF sn. mYN ies df ivroD kIqf qF vI drsLn df irsLqf lyt ho irhf sI. iehnF idnF ivc hI mYN afpxI DI dfso df irsLqf buZI ipMz ivc kr idqf. ies ipMz ivc sfzIaF kuVIaF jFdIaF sn. iksy vyly myrI iek BYx vI ies ipMz ivafhI hoeI sI. AuhI dfso df irsLqf vI lY geI sI pr dfso bdiksmq sI. sfnUM pqf hI nf lgf ik prfhuxy nUM tI[ bI[ hY. dfso nUM prfhuxy qoN ieh nfmurfd ibmfrI lg geI pr prfhuxf TIk ho igaf. dfso kuJ dyr ibmfr rih ky

pUrI ho geI. afKr drsLn nUM iek irsLqf luiDafxy ijLly ivcoN afieaf. kdI smF sI ik ijhVf muMzf nf ivafh hovy Auh mflvy ivc jf ky muwl df ivafh krf ilaf krdf sI ies leI keIaF ny mjLfk vI kIqy pr ijQoN ieh irsLqf af irhf sI ieh gryvflF df vwzf nwgr sI; nfrMgvfl. mYnUM pqf sI ik Aus ielfky ivc gryvflF dy keI ipMz hn. iksy vyly sfzy ipMz dI iek kuVI ies ipMz ivafhI hoeI sI ijs df Gr vflf bhuq vwzI nOkrI ‘qy sI jo bfad ivc pMjfb df muwK mMqrI vI bixaf. Aus df nF jsts gurnfm isMG sI. KYr, sMn 1950 ivc Aus df ivafh ho igaf. sfzy vrgy durimafny ijhy lok sn. kuVI pVI ilKI sI. bs ieko gwl sI ik ieh ipMz dUr bhuq sI. svyr dI qurI brfq msF sLfm ijhy nUM phuMcI. bfad ivc afAuxf jfxf vI qF svyry nON vjy qurnf qF hnyry hoey nfrMgvfl pujxf. ivafh qoN sfry KusL sn. blbIr kor suicafrI kuVI sI. suhxI vI sI. drsLn dy Gr pihlf muMzf ijMdr hoieaf. mYnUM bfpU dI gwl Xfd afeI ik afpxy twbr ivc pihlf muMzf hI hoieaf krdf hY. sfl bfad iPr iek hor muMzf hoieaf pr Auh nfm rwKx qoN pihlF hI pUrf ho igaf. mYnUM Aus idn srbx bhuq cyqy afieaf. Auh drsLn qoN Cotf sI. ijvyN ieqhfs afpxy afp nUM duhrf irhf sI. drsLn dI muV bdlI myrT dI ho geI. Auh blbIr kor nUM afpxy nfl hI lY igaf qy nfl hI ijMdr nUM. kuJ dyr bfad Auh ijMdr nUM sfzy kol Cwz gey qy Auh dovyN myrT cly gey. AudoN hfly myrI CotI kuVI dybo ivafhI nhIN sI. Coty ijhy ijMdr nUM dybo ny hI pfilLaf. sMn 1954 ivc drsLn imltrI ivcoN irtfier ho igaf. imltrI df asUl sI ik hr rYNk dI iek Kfs muinafd qk srivs huMdI hY. hOldfr dI srivs pMdrF sfl sI qy Aus ny pMdrF sfl pUry kr ley sn. Gr af ky pihlF qF Aus ny iek cubfrf Cwiqaf. iPr kMm dI qlfsL krn ligaf. zwbrI vflI jLmIn qF iksy kMm dI hY hI nhIN sI. afp KyqI krdy sF qf crI bgYrf bIj lYNdy sF pr hux qF bhuq sflF qoN AuQy isrP Gfh hI sI. ZwkI vflI jLmIn QoVI hI sI. so muV koeI nOkrI hI krnI pYxI sI. ipMz df iek bMdf guljLfr isMG ibhfr dy sLihr zyrI aOnsUn rihMdf sI. Aus ny

30

iehnUM gwlF ivc Brmf ilaf ik cl ky Aus nfl sFJI trwk pf lvy. ies kol kuJ pYsy sn qy kuJ hor blbIr kor dy gihxy vyc ky kr ley qy twbr lY ky zyrI aOnsUn cly igaf. AuQy pqf nhIN kI hoieaf sfl dy aMdr aMdr KflI hwQ muV afieaf. mYnUM pqf sI ik guljLfr isMG qyjL afdmI sI qy ieh bhuq Bolf qy agly qy XkIn krn vflf. iehnUM kfrobfrI clfkIaF df nhIN sI pqf. iPr CyqI hI drsLn nUM sI[ afr[ pI[ ivc nOkrI iml geI AuhnF ny isDf hOldfr hI rwK ilaf. sB kuJ muV ky TIk ho igaf. ieh nOkrI POj vrgI hI sI. dUr ikDry izAUtI huMdI, sfl ivc iek vfr jF kdy do vfr CuwtI afAuNdf. blbIr kor nUM hr mhIny Krc Byjdf rihMdf. hux Aus dy pMj bwcy sn. vwzf muMzf iPr iqMn kuVIaF qy iPr iek muMzf. bfkI qF sB TIk sI pr nMdI qy blbIr kor afps ivc lVdIaF bhuq sI. mYN iehnF dI lVfeI dyK ky iehnF dI rotI alwg kr idqI. Coty ijhy Gr ivc do ihwsy pf ley. dlfn qy koTVI asIN rwK ley. rsoeI qy cubfrf AhnF nUM dy idqf. dyv qF pihlF hI atfl qy sONdf sI. sfzy srn jogf bhuq sI. iPr jdoN qk bwcy hor vwzy hoey qF asIN ds mrly QF lY ky judf Gr Cwz ilaf qy ieh Gr iehnF nUM Cwz idqf. drsLn afAuNdf. Auh myry leI rMm dI iek boql jLrUr ilafAuNdf. asIN hr sLfm bYT ky iekwTy pINdy. atfl ‘qy keI hor vfkPkfr vI af jFdy Kfs qOr qy jdoN drsLn CuwtI afieaf hoieaf hovy. Aus df dosq isLvrfj pMjfb pulIs ivc sI. Auh Gr afieaf huMdf qF Auh vI sfzy ivc af rldf jF asIN Aus dy Gr cly jFdy. drsLn afey ‘qy mfxkF vfly imlKI rfm vloN ivsLysL swdf af jFdf. imlKI myrf bhuq Kfs dosq sI. asl ivc sfzf ipMz afly duafly dy ipMzF df kyNdr sI, AuhnF nUM ieQy koeI nf koeI kMm ipaf hI rihMdf sI. zfkKfnf ieQy, bYNk ieQy, skUl ieQy, hspqfl ieQy. so afly duafly dy ipMzF dy lok sfzy ipMz koeI nf koeI itkfxf lBdy rihMdy ik ijQy kMm nUM afey duiphrf kwt skx. aYvyN irsLqydfrIaF vI gMZx lgdy. lkV dy kMm ivc mYN dUr dUr dy ipMzF qk jf ky drKq KrId ilaf krdf sF qy myrI vfhvf sfrI vfkPI sI pr mYN kdy iksy dy Gr lwsI df CMnf vI nhIN sI pINdf ik bdly ivc mYnUM Aus dI ipMz afey dI syvf krnI peygI. bYNk qy zfkKfny vfly gvfhI dy isr ‘qy koeI kMm krdy. keI myry vfkP mYnUM gvfh vjoN lY jFdy pr jy mYN AuhnF dy Gr lwsI pIqI huMdI qF iplfAuxI vI pYNdI so mYN ies gwl df iDafn rwKdf pr imlKI rfm nfl myrI dosqI pY geI sI. Auh sfzy ipMz iksy kMm afAuNdf qF duiphrf myry Gr hI kwtdf. Auh pMzq ho ky vI sLrfb kwZdf qy Gr hI kwZ lYNdf. ijs idn Auhny BwTI lfAuxI huMdI qF mYnUM sunyhf Byj idMdf. jy mYN nf jFdf qF sLrfb blYzr ivc pf ky afp af jFdf. drsLn afey qy ikqy BwTI lfAuNdf qF gwl hI hor huMdI. Aus dI ipMz ivc vfhvf bxI hoeI sI ies leI koeI Aus dI isLkfieq nhIN sI krdf. keI vfr asIN zwbrI df cwkr mfr afAuNdy. Aus df idl krdf ik ieh jLmIn abfd ho jfvy pr ieMny plfh ho gey sn ik pihlF iehnF nUM ptfAuxf pYxf sI iPr jLmIn pDrI huMdI qy kuJ kIqf jf skdf. pfxI df vI koeI ieMqjLfm krnf pYxf sI. asIN keI vfr itAUvl lvfAux dIaF slfhF krn lgdy pr itAUvl ‘qy kfPI pYsy Krc ho jfxy sn qy afmdn EnI hoxI vI sI jF nhIN ies bfry kuJ nhIN ikhf jf skdf. kdy kdy drsLn dy suhiraF ivcoN Aus df suhrf jF koeI sflf imlx af jFdf. vYsy qF dUr hox krky Gwt vD hI afAuNdy sn pr jd afAuNdy bhuq ipafr nfl imldy. Auh sLrfb bhuq Gwt pINdy sn. dovyN sfly qF imltrI ivc hI sn, pI lYNdy pr sLfm isMG, myrf kuVm, aYvyN iek jF do hfVy hI pINdf. iek vfrI asIN atfl qy bYTy sF. kfPI vwzI ZfxI sI. sfry sLrfbI. iPr asIN Gr nUM afey qF ijhVf vI imly Auho sLrfbI. sLfm isMG kihx lgf, ‚srdfr jI, quhfzy ipMz n UM sLrfb df iek zrwm cfhIdf, Pyr jf ky srU.‛ ‚srdfr jI, zrwm qF myry twbr nUM eI cfhIdf, ipMz leI qF KUh dI loV af.‛ Auh hwsx ligaf. gwl TIk sI. sfzf sfrf tbwr hI sLrfb pINdf sI, kI Cotf kI bVf. pr

drsLn dI sLrfb bhuq TIk huMdI. Auh kdy sLrfbI nf huMdf. imltrI vfilaF vFgUM iek iek pYWg pINdf rihMdf. sLrfb qF sfzy sfry twbr dI TIk sI. bfad ivc jf ky dyv Krfb krn ligaf sI. ievyN hI imMdr vI. drsLn df vwzf muMzf ijMdr pVHn ivc huisLafr sI. myry kol AuVdU df aKbfr ipaf huMdf jF rsflf vIsvIN sdI qF Aus dy kfrtUnF bfry puwCx lgdf ik ieh kfrtUn kI kih irhf hY. Aus nUM AuVdU nhIN sI afAuNdI ikAuNik pfiksqfn bxn vyly pMjfb ivcoN AuVdU iekdm ievyN bMd kr idqf sI ijvyN acfnk ibjlI cly jFdI

hY qy muV ky kdy nhIN afAuNdI. drsLn nUM vI, ijhVI AuVdU Aus ny imltrI ivc isKI sI, hux Buwl

31

cuwkI sI. ijMdr nUM mYN AuVdU isKfAuxI sLurU kIqI Auh kfPI sfrI isK vI igaf sI pr Aus ny bhuqf iDafn nf idqf qy Buwl-Bulf igaf. mYN PgvfVy qoN bVI musLkl nfl kfiedf lB ky ilafieaf sF pr Coty kukU nUM mYN AuVdU cMgI qrFH isKf idqI sI. Auh aKbfr vI pVH lYNdf sI. ijMdr nUM sLyaro sLfierI df bhuq sLONk sI. bfad ivc Aus df iliKaf aKbfrF qy rsfilaF ivc Cpx vI ligaf sI. iPr Aus ny ikqfbF CpvfAuxIaF vI sLurU kr idqIaF. iek vfr CuwtI afieaf drsLn kihx ligaf, ‚blbIr kor kihMdI ik ijMdr iPlm dyKx sLihr cly jFdf, mYN socdF ikqy ivgV eI nf jfvy.‛ ‚mYN qF kihMnF hux iehny ds kr lYxIaF ‘rfm nf BrqI krf dy.‛ ‚nhIN BfeIaf, pVH lvy ijMnf pVHnf, pVHn nUM huisLafr af.‛ ‚cl TIk Py’ pVn dy, iehnUM kfbU krn df iek qrIkf hYgf.‛ ‚Auh kI?‛ ‚iehnUM koeI lvyrf rwK dy, isr qy ijLMmyvfrI pY geI qF afpy ikqy jfxoN ht jfAU, nflyL inafixaF leI Gr df duD-Gy ho jfAU.‛ sfzI skIm kMm kr geI. ijMdr afpxy nfnikaF qoN mwJ nUM qor ky lY afieaf. pMjfh mIl df sPr Auhny afpxy nfny nfl do-ZfeI idnF ivc qih kr ilaf. hfly AudoN Auh nOvIN dsvIN ivc hI sI. pVHn dy nfl nfl mwJ sFBx ligaf. kflj vI igaf huMdf qF iPkr nfl vkq isr Gr nUM muVn dI krdf. Auh Cotf huMdf hI isafxf sI. afpxy ipE dI kbIldfrI nUM smJdf sI. drsLn dy sfry inafxy hI pVdy sn. Gr df Krc vI kfPI sI. jmIn ivcoN qF dfxy vI Kfx jogy nhIN sI afAuNdy. Aus dI iekwly dI qnKfh nfl gujLfrf hI msF cldf sI. muMzf sLihr pVn jFdf sI. Aus dI PIs vI dyxI pYNdI. mYN kuJ nf kuJ mdd kr idMdf pr myrf vI atfl df kMm pihlF ijhf nhIN sI. dyv sLrfb ijLafdf pIx ligaf sI. sLrfb pIx krky hI Aus nUM koeI irsLqf nhIN sI ho irhf. piVaf Auh vI nhIN. skUly Byijaf qF vfps af igaf ik mfstr kutwdf. ijMdr ny cOdF kr leIaF qF aV ky bih igaf ik hfly agy hor pVnf. mYN bhuq ikhf ik iqMn kuVIaF ikwdF ivafhFgy pr Auh khy ik solF krnIaF. iPr kihx lgf ik vkIl bxnF. mYN vI bhuq roikaf. drsLn ny vI ikhf ik cl BrqI ho jf, iswDf sb iesnpYkr lgyNgf pr Ehdf iDafn pVn vl ijLafdf sI. ijMdr ikqy dUr jf ky pVn lg ipaf. rihMdf vI AuQy hI sI. drsLn dI bhuqI qnKfn Auhdy ‘qy Krc hox lgI. kuVIaF ivafhux leI kI bcxf sI. iehnF idnF ivc hI bVI kuVI gurjIq df ivafh rwK idqf. ivafh kIqf qF sfzf sB df hwQ hor aOKf ho igaf. do ku sfl bfad dUjI kuVI nUM ieMglYNz qoiraf. sfl ku bfad qIjI nUM vI ieMglYNz qoN afieaf muMzf iml igaf. Aus dy ivafh leI mYnUM QoVI ku jLmIn vycxI peI. AudoN qk BfvyN ijMdr dI pVfeI Kqm ho cuwkI sI pr iPr vI hwQ qMg sI. sfl ku bfad hI drsLn irtfier ho ky Gr af igaf qy ijMdr ieMglYNz cly igaf qy sfl ku bfad hI sB qoN Cotf kukU vI. hux drsLn dI kbIldfrI inijwTI geI hY. hux pYsy vloN vI Aus df hwQ sOKf hY. kuJ QF hor Aus ny KrId ilaf hY. lvyry rwK ley hn qy iek nOkr vI. hux myrI jgfh Auh hI idvflI df dIvf bfldf hY, isivaF ivc vI qy zwbrI vI.

myrf vIrf mYnUM vIry dy BrqI hox df kuJ nhIN pqf. BrqI Auh myrI hosL qoN pihlF hI ho igaf sI. mYnUM Aus df AudoN hI pqf cilaf ik myrf koeI Brf vI hY jdoN acfnk iek lMmf ijhf POjI sfzy Gr af viVaf qy bIbI qy BfeIaf Aus dy glL lg rox lgy. glI muhwly dy lok vI iekwTy ho gey. mYnUM BYx dybo ny disaf ik ieh sfzf vIrf hY qy ieh koeI lVfeI lV ky Gr muiVaf hY. Aus vyly mYnUM nhIN sI pqf ik ikhVI lVfeI ivcoN priqaf hY. Aus ny mYnUM cuwk ky godI ivc bYTfieaf qF mYnUM bhuq cMgf ligaf. Auh mhInf Br Gr irhf. Aus dy afAux nfl sfzy Gr dy rMg ZMg hI bdl gey. Gr hr vyly KusLIaF nfl Biraf rihMdf. sfry cihkdy iPrdy, Kfs qOr qy sfzI bIbI. mYnUM vIrf bhuq ipafr krdf pr jdoN pqf cilaf ik mYN pVnoN ht igaf hF qF mYnUM bhuq guwsy hoieaf. mYnUM muV skUl Byjx

32

dIaF gwlF krn ligaf. ijMny idn Auh Gr irhf mYN luk ky rihMdf ik Auh mYnUM ikqy skUl hI nf Byj dyvy pr mYnUM Aus kol bYTxf, Aus nfl gwlF krnIaF bhuq cMgf lgdf. Aus dI CwutI Kqm hoeI qF sB Audfs sn, mYN vI ro irhf sF. BfeIey nfl mYN PgvfVy vIry nUM gwzI cVfAux vI igaf. Aus ny mYnUM AuQy tOPIaF qy mKfxy lY ky idqy. sfl ku bfad vIrf iPr CuwtI afieaf. Gr iek vfr iPr KusLIaF nfl Br igaf. ies vfr Aus ny myry skUl jfx ‘qy bhuqf jLor nf pfieaf. asIN iekwTy zwbrI jFdy. ZwkI nUM vI pwTy lYx cly jFdy. Auh msLIn Pyrdf qy mYN gflLy lfAuNdf. Auh kihMdf ik mYN vwzf gflLf lfvF. Aus ivc bhuq jLor sI. mYN socdf ik mYN vI vwzf ho ky ievyN hI qkVf bxFgf. Aus ny BfeIey nUM kih idqf sI ik myrI Kurfk df Kfs iDafn rwiKaf jfvy. Auhny BfeIey nUM iek lvyrf hor rwKx leI vI kih igaf. iPr rOly pY gey. AudoN vIrf lMmI CuwtI afieaf hoieaf sI. lok muslmfnF nUM mfrn lgy. Aus vyly mYnUM gwl dI pUrI smJ nhIN sI pYNdI. lok kihMdy ik koeI pfiksqfn bx igaf hY qy EDr muslmfn sfzy lokF nUM mfr rhy hn qy bdly ivc ieDr muslmfnF qoN bdlf ilaf jfxf jLrUrI sI. vIrf vI qy BfeIaf vI muslmfnF dI mwdd krn lgy. Auh hI nhIN sfrf ipMz hI AuhnF dy nfl KVf sI pr kuJ lok AuhnF nUM gflLF vI kwZ rhy sn. ipMz ivc lok rojL iekwTy ho ky gwlF krdy. BfeIaf lokF nUM aKbfr pVH pVH ky suxfieaf krdf. ipMz ivc ajIb ajIb gwlF huMdIaF. vIrf ipMz dy afpxy hfxIaF nUM lY ky pqf nhIN ikhVI slfhIN ipaf rihMdf. BfeIaf keI vfr Aus nUM iKJdf vI. iek idn kuJ ieho ijhf hoieaf ik Aus qy iksy POjI ny golI clf idqI. vIrf aYzf jvfn qy POjI Cotf ijhf. vIry ny POjI dI bMdUk nUM hwQ pf ilaf qy POjI dy aijhf QwpV mfiraf ik Auh krm Br pryH jf izigaf. ipMz ivc bhuq rOlf ipaf. Aus dI bhfdrI dIaF gwlF hox lgIaF. ipMz dy lok vIry nUM imlx afAux lgy. myrf idl cfa nfl Br jfxf ik myrf Brf ieMnf bhfdr hY. Auh ipMz dy muMizaF df hIro bx igaf. hux ipMz dy muMizaF ivc myrf vI tohr ho ijhf ho igaf. ijhdy Brf ny iek bMdUk vfly POjI dy QwpV mfiraf hovy Auhdf tOhr qF hoxf hI hoieaf. imltrI ny vIry nUM bhuq bhfdr bxf idqf sI. vIrf CuwtI afAuNdf qF BfeIey nfl bYT ky sLrfb pINdf. mYnUM vI Auh nfl bYTf lYNdy. Auh BfeIey nUM brmf dIaF gwlF suxfieaf krdf. brmf dI lVfeI dIaF ik Aus ny ikvyN jpfnIaF nUM mfiraf. brmf dy jMglF dIaF, brmf dIaF jokF dIaF, brmf dy mwCr dIaF qy brmf dy swpF dIaF. swp qF sfzI zwbrI ivc vI bhuq sn. iek vfr vIrf zwbrI kuJ kr irhf sI. mYN Aus dI duiphr dI rotI lY ky igaf qF mYnUM kihx lgf ik jfh Es plfh koloN koeI cIjL peI hY jf cuwk ilaf. mYN plfh kol igaf qF AuQy kfly rMg df motf swp ipaf sI. mYN zr ky cIk mfrI qF vIrf hwsx ligaf. Aus ny ikhf ieh qF mYN mfr ky riKaf hoieaf. iPr asIN toaf kwZ ky swp nUM dwbx lgy. swp bhuq Bfrf sI, mYN zMizaF nfl cuwkx dI koisLsL kIqI pr cuwk nhIN sI ho irhf. sfzy BfeIey df punUM guwjr dosq hoieaf krdf sI. Auh swp dy kwty df ielfj kiraf krdf sI. Auh pfiksqfn nUM jfx lwgf qF BfeIey nUM iek mxkf dy igaf sI ik jy swp lV jfvy qF ies nUM kwcI lwsI ivc zob ky swp dy lVn vflI jgfh rwK idqf jfvy qF swp df jLihr nhIN cVygf. BfvyN asIN ieh mxkf kdy nhIN vriqaf. kdy loV hI nhIN peI pr ies ny mYnUM kfPI bhfdr bxf idqf sI ik jy koeI aYsI vYsI gwl hoeI qF Gr ivc mxkf qF hY hI. mYN zwbrI ivc psLU cfiraf krdf sF. swpF nfl myrf bhuq vfh pYNdf sI. hOlI hOlI myrf swpF qoN zr hI cuwikaf igaf. mYN qF keI vfr swp nUM PV vI lYNdf sF. dUroN swp dI isrI qy zMzf rwK ky isrI nwp dyxI qy iPr swp nUM isrI qoN PV lYxf. BfeIaf mYnUM gflLF kZdf pr mYN aijhf sLugl afm hI krn ligaf sF. vIry sfhmxy mYN aijhI gwl nhIN sF krdf. mYN BfeIey nfloN vIry qoN ijLafdf zrdf sF. iPr myrf ruJfn KyzF vl nUM ho igaf. mYN Gulx lg ipaf qy nfl hI kbwzI vI Kyzx lg ipaf. mYN ipMz dI kbwzI dI tIm df Kfs iKzfrI bx igaf. iek vfr vIrf CuwtI afieaf qF Aus ny mYnUM Guwldy nUM dyiKaf qF bhuq KusL hoieaf. Auh sLihr igaf qy myry leI bdfm KrId ilafieaf qy Gr ivc myrI Kfs syvf hox lgI. mYN BfeIey nfl atfl dy kMm ivc vI hwQ vMzfAux ligaf sF. BfeIaf qF jf ky drKq dI sfeI PV ilafAuNdf, Aus nUM ktfeI df kMm mYN hI krdf sF. afpxy nfl koeI nf koeI mjLdUr lgf lYNdf. vIrf CuwtI afAuNdf qF myrI mwdd krn af lgdf. sfnUM mjLdUr dI

33

loV hI nf pYNdI. keI vfr asIN dovyN iksy dI mdd qoN ibnF hI sfrf drKq kwt Drdy. Aus nUM gwzy ‘qy lwdx jogf kr idMdy. BfeIaf dyK ky bhuq KusL huMdf. kwbzI Kyzx ivc mYN kfPI qkVf inkl irhf sF. ielfky ivc myrf vwzy jfPI dy qOr qy nF bx irhf sI. kbwzI ivc myrI cVHq kfrn myrI dosqI ipMz ivc afey skUl mfstrF jF hor krmcfrIaF nfl hox lgI. sfzy ipMz afey zfktr kuldIp bwgy nfl qF myrI BrfvF vflI sFJ bx geI sI. ijMny sfl kuldIp sfzy ipMz irhf asIN iek awDf idn Cwz ky rotI iekwTy hI KFdy. iPr Aus ny pTfnkot jf ky afpxI dukfn Kohl leI. mYN Aus nUM imlx pTfnkot vI cly jfieaf krdf sF. pTfnkot hI sfzI BYx dybo vI rihMdI hY. zfktr kuldIp dybo nfl vI BYxF vFg hI vrqdf irhf. hux qF Auh ies jhfn qoN jf cuwikaf hY. ies qoN pihlF guridafl isMG nF df zfktr ipMz ivc afieaf qF BfeIey df bhuq afVI bx igaf sI. Aus dovyN iekwTy bYT ky sLfm nUM sLrfb pINdy. BfeIey vFg Aus nUM vI sLyaro-sLfierI df sLONk sI. qkrIbn hr sLfm AuhnF dI sfzy atfl ‘qy bIqdI. vIry df ivafh hoieaf qF ijMdr sfnUM iKzfAuxy vFg iml igaf. BfbI qy vIrf myrT jfx lgy qF asIN ijMdr nUM afpxy kol hI rwK ilaf. ieh iek vwKrI iksm df anuBv sI. Auh POj ivcoN irtfier ho ky Gr af igaf. Aus df idl nf ligaf kry. lkVI df kMm Aus nUM bhuqf psMd nhIN sI. iPr atfl df kMm qF mYN iekwlf hI clf irhf sF. Auh iksy kMm dI qlfsL krn ligaf. ievyN hI Auh ipMz dy iksy qyjL ijhy bMdy dy aiVky af igaf. BfeIey ny bhuq roikaf pr Auh nf ruikaf. Aus ny ibhfr ivc jf ky Aus nfl trwk sFJI pf ilaf pr CyqI hI Gftf Kf ky brMg ilPfPy vFg muV afieaf. ijs idn vfps bihrfm dy stysLn qy puwjy qF mYN qy imMdr iehnF nUM lYx gey hoey sF. vIrf bhuq kmjLor ho igaf sI. BfbI dI vI burI hflq sI qy inafixaF dI vI. Aus idn mINh vI bhuq ipaf sI. asIN iehnF nUM lY ky msF Gr phuMcy. vIrf dubfrf BrqI ho igaf qy muV ky sfl ivc iek vfrI CuwtI afAux ligaf. Auh jdoN vI afAuNdf myry leI kuJ nf kuJ jLrUr ilafAuNdf pr iek gwl bhuq mfVI sI. Auh ieh ik sfzy donF dy kpiVaF df mycf ieko nhIN sI qy nf

hI juwqI df. Aus dI hr cIjL df mycf myry qoN iek jF do nMbr vwzf sI. mYN Auhdy kpVy jF juwqI nhIN sF vrq skdf. bfad ivc myrf qy ijMdr df ieko mycf ho igaf qF bhuq Pfieaf hoieaf. asIN iek dUjy dy kpVy pf lYNdy. vIry nfl Aumr df kfPI Prk hox krky Aus nfl myrI gwl ieMnI KulHI nhIN sI, hF do hfVy lf ky asIN KulH ky gwlF krn lgdy. sfzy cfcy dy muMzy pfl nfl Aus df bhuq ipafr sI. Auh iekwTy jMgl pfxI inkldy qy keI keI GMty bYTy gwlF krdy rihMdy.

iek vfr vIrf ksLmIr vloN iek kqUrf lY afieaf. gwdI nsl df kuwqf sI. ies df nF vI asIN gwdI hI rwK ilaf. vwzf ho ky ieh bhuq hI suhxf inkilaf pr vwZdf bhuq sI. grmIaF nUM qF ieh hor vI Kqrnfk ho jFdf. TMz dy ielfky ivcoN afieaf hox krky grmI ies qoN shI nf jFdI. asIN ryqy ivc pfxI pf ky Auhdy leI TMz ijhI rwKx dI koisLsL krdy. jLrf ku vI ies nUM KulHf Cwzdy qF iksy nf iksy nUM vwZ Drdf. atfl qy afAuNdy gfhk qF ies dy BONkx qoN eI zrI jFdy. iek sfl grmI bhuq peI qF gwdI grmI nf shfr sikaf qy mr igaf. sfnUM sB nUM bhuq duK hoieaf, Kfs qOr qy vIry nUM. Aus nUM kuwqy rwKx df sLONk sI. iek vfr CuwtI afieaf ikDroN iek isLkfrI kuqf lY afieaf. kuqf bhuq KUbsUrq inkilaf, asIN Aus nUM isLkfr Kyzxf isKfAux leI iksy dI isLkfrI kuqI AuDfrI mMgI. mYnUM pqf nhIN sI ik isLkfrI kuqy bfry iks iks gwl df iDafn rwKxf cfhIdf hY. Auh iskfr qoN muVdf iek dm pfxI ivc bYT igaf qy ibmfr ho igaf. iPr iesy kfrn jF iksy hor kfrn Aus nUM jloDrvf ho igaf. Aus dy pyt ivc pfxI vDdf igaf. mYN keI vfr soicaf ik ies dy tIkf lgvf ky mrvf idqf jfvy. iek idn ipMz ivc gDIly afey qy kihx lgy ik ieh kuwqf AuhnF nUM dy dyeIey. Aus Aus df ielfj krvf lYxgy. asIN dy idqf pqf nhIN Aus nfl kI bIqI pr mn keI idn Krfb irhf. irtfier ho ky vIrf hr smyN iksy vDIaf nsl df kuwqf rwKdf. Aus dy rwKy kuwqy ieMnI vDIaf nsl dy huMdy ik keI vfr lok corI vI kr ky lY jFdy. iPr vIrf nImc sLihr vfly sI[afr[pI[ dy tryinMg sYNtr ivc jf lgf. ieQy hI ies mihkmy df BrqI dPqr vI sI. vIrf CuwtI afAuNdf qF myry dysqF nfl bYT ky sLrfb pINdf qy hfsf mjLfk krn lgdf. myry kihx ‘qy vIry ny ipMz dy keI muMzy BrqI krfey qy keI irsLqydfr vI. sB qoN pihlF qF svrnf BrqI krfieaf. Auh sfzy ipMz dy gurdvfry df BfeI huMdf sI. jMmU df sI. sfzI Aumr df hI sI, sfzy nfl bYTx AuTx lg ipaf. asIN sLugl sLugl ivc sLrfb pIx igJf ilaf. Aus

34

ny disaf ik gurdvfry ivc Aus df gujLfrf nhIN huMdf. hfly Aus ny ivafh vI krfAuxf sI. mYN vIry nUM ikhf ik iehnUM BrqI krf dyh. vIrf nfl lY igaf qy BrqI krf idqf. asIN sfry hYrfn sF ik svrnf ikvyN BrqI ho igaf. Aus df iZlV ijhf srIr BrqI hox vflf nhIN sI pr Auh ZolkI sLYxy vjf lYNdf sI. pfT vI bhuq vDIaf krdf sI. vIry ny iksy nf iksy qrFH Aus nUM BrqI krf idqf. ievyN hI sfzf cfcy df puwq-Brf imMdr sI ijs df QoVf ijhf idmfg vI ihilaf hoieaf sI, vIry ny AuhnUM vI BrqI krf idqf. Auhny keI sfl nOkrI kIqI pr imMdr dI iek gwl sI ik Auh dsvIN qk piVaf hoieaf sI qy pVHn ivc huisLafr vI bhuq irhf sI pr ishq vloN kmjLor hI sI. ipMz df iek hor muMzf sI bMdUkIaf. Auh lgOV ijhf hI huMdf sI. AuhdI mF vIry nUM kihx lgI ik iehnUM vI nOkr krvf dy. myry nfl vI Aus dI bYTxI AuTxI sI. vIrf Aus nUM nfl lY igaf qy BrqI krf idqf. sB qoN suLgl vflI gwl jIq sLorI dI hoeI. mYN qF vIry nUM mjLfk ivc ikhf ik qYnUM qF mMnF jy sLorI nUM vI BrqI krf dyvyN ikAuNik iek qF sLorI piVaf nhIN sI qy dUjy Auh srIr df bhuq kmjLor sI. Aus qoN tryinMg nhIN sI hoxI. vIrf sLorI nUM vI nfl lY igaf. vIry leI sLorI nUM BrqI krfAuxf aOKf ho igaf. vIry ny Aus nUM BrqI krfAux vyly ikhf ik ieh pMj jmfqF piVaf hoieaf hY pr jd Ausdf tYst ilaf igaf qF sLorI nUM qF ievyN sI ik kflf awKr mwJ brfbr. iPr AuhnF ny sLorI qoN koeI KflL tpf ky dyKI qF Aus qoN Kfl nf twp hovy. vIry dI icwTI afeI ik ies df pMjvIN pfs df koeI srtIiPkyt Byjo. myry keI mfstr vfkP sn. sfzy ipMz df sMqoK hI nyVy dy iksy skUl ivc pVfAuNdf sI. mYN Aus nUM kih ky iksy hor ipMz dy skUl df pMjvIN pfs df nklI ijhf srtIiPkyt bxvf ilaf. vIry ny agy strIiPkyt idKfieaf pr aPsr nUM XkIn nf hoieaf ikAuNik sLorI nUM qF kuJ afAuNdf hI nhIN sI, nf pVHnf qy nf ilKxf. aPsr ny Aus skUl dy hYzmfstr nUM icwTI ilK idqI ijQoN asIN srtIiPkyt bxvfieaf sI. vIry dI sfnUM icwTI afeI ik srtIiPkyt bfry ienkuafrI ho rhI hY. srtIiPkyt bxfAux vyly hYzmftr nUM asIN Brosy ivc ilaf nhIN sI blik Aus qoN corI hI bxfieaf sI. Aus dI mohr vrq leI sI. hYzmfstr nUM asIN sfrI gwl dwsI qF Auh bhuq guws y ivc af igaf. asIN Aus dy imMnq-qrly krn lgy ik Aus dI inkI ijhI ‘hF’ nfl iek bMdy dI ijLMdgI suDr skdI hY. iPr sfnUM hYzmfstr nUM vwzI pfrtI krnI peI qF jf ky Auh mMinaF. vwzI pfrtI ivc do dysI dIaF boqlF qy iek kukV sLfml sI. Aus ny mYnUM kbwzI Kyzdy nUM dyiKaf hoieaf sI ies leI vI QoVI irafieq kr igaf. so ies qrFH jIq BrqI ho igaf. Kfl twpx dI vIrf Aus nUM keI idn prYkits krfAuNdf irhf qy Auh Kfl vI twp igaf. sLorI ny afpxI pUrI nOkrI kIqI qy pYnsLn lY ky Gr priqaf. jMmU vflf svrnf vI pYnsLn lY ky afieaf sI. bMdUkIaf ivc-ivckfr hI nOkrI Cwz afieaf sI. Auh vIry dIaF tryinMg sYNtr dIaF gwlF suxfieaf krdf ik Aus df ikvyN roab hY. Aus dI iek ibsl ‘qy lok ikvyN lfeInF ivc KVH jfieaf krdy sn. Aus dy tryNz kIqy irkrUt agy jf ky vwzy vwzy aPsr vI bxdy hn. iPr ieh aPsr vIry dI bhuq iejLq kiraf krdy sn. ies df prqwK mYN afpxI awKIN dyiKaf. ijhnF idnF ivc pMjfb ivc KilsqfnIaF df rOlf cldf sI qF srkfr nUM pMjfb dI pulIs qy Brosf nhIN sI irhf qy sI[afr[pI[ bulf leI geI sI. sfrf pMjfb hI sI[afr[pI[ nfl Br igaf. iek idn sI[afr[pI[ df koeI vwzf aPsr ielfky ivc afieaf qy Auh iksy vyly vIry df tryNz kIqf hoieaf sI. Aus nUM pqf cilaf ik drsLn isMG df ipMz nyVy hI hY qF Aus ny vIry nUM imlx dI KfihsL jLfhr kIqI. Auh vwzf aPsr sI ies krky Aus dI surwiKaf df ieMqjLfm vI vwzf hI hoxf sI. so sfzy Gr nUM bhuq sfrI pulIs ny Gyr ilaf. lok hYrfn rih gey ik ieh kI ho irhf hY. iPr Auh aPsr jIp ivc afieaf qy vIry dy pYrIN hwQ lfAux ligaf. sfzy sfry twbr nUM pUry ipafr nfl imilaf. vIry nfl Aus ny ijMdr dI ilaFdI sLrfb dy do hfVy lfey qy slUt mfr ky cly igaf. AuhnF idnF ivc sfzy ipMz dy hspqfl ivc sI[afr[pI[ dI iek tukVI qfienfq kr idqI geI. ipMz dy lokF ny koeI kMm krfAuxf hovy qF vIry nUM nfl lY ky jFdy. vIry df koeI nf koeI vfkP inkl afAuNdf qy aglf Bwj ky Auhdy pYrIN hwQ lfAux lgdf pr vIrf iksy dy kMm ivc dKl nhIN sI idMdf. vIry df suBfa sI ik Auh ipMz ivc iksy nfl bhuqf nhIN sI Guldf-imldf. ijMnf icr CwutI

huMdI GroN jMgl pfxI leI hI bfhr inkldf, jF iPr atfl ‘qy af jFdf BfeIey nfl sLrfb pIx leI jF iPr afpxy hI twbr dy iksy jIa nfl bYT lYNdf.. pirvfr qoN bfhr Aus dI dosqI isrP isLvrfj isMG nfl sI. Auh

35

pMjfb pulIs ivc huMdf sI jykr Auh vI CuwtI afieaf huMdf qF sLfm nUM iekwTy ho jFdy. jdoN vIrf sI[afr[pI[ ivcoN irtfier ho ky afieaf iPr Aus ny ipMz dy lokF ivc afm ivcrnf sLurU kr idqf pr iksy bfhr dy bMdy nfl bYT ky Aus ny kdy sLrfb nhIN pIqI. Auhdy nfl hI isLvrfj isMG vI irtfier ho igaf. AuhnF donF df vDIaf juwt sI. afm qOr qy Auh dovyN sLfm nUM afpxI alwg ijhI mihPl sjf lYNdy. vIrf nf qF iksy dI gwl ivc afAuNdf qy nf hI iksy dI inMidaf cuglI krdf. Auh hr vyly hfsf mjLfk krdf rihMdf. jy iksy vDIaf Brf dI jF vDIaf iensfn dI imsfl dyxI hovy qF vIry qoN vDIaf imsfl sLfied hI ikDry imly.

myrf pqI

jdoN myry bfpU jI irsLqf krky afey qF sB nUM kihMdy iPrn ik ijho ijhf jvfeI sfzy Gr jMJ lY ky Zukygf ieho ijhf jvfeI kdy vI ies ipMz ivc nhIN afieaf hoxF. mYN suPinaF ivc Auzx lgI. jd bfpU jI ieh gwl vfr vfr kihx qF myrI mF muhirEN khy ik asIN vI qF afpxI sB qoN suhxI DI dyx lgy hF. cfrF BYxF ivcoN mYnUM suhxI mMinaF jFdf sI. myrf ivafh ho igaf. mYN bhuq KusL sF. jy musLkl sI qF iek sI ik ijs Gr mYN ivafh ky afeI sF bhuq Cotf sI. mYN vwzy qy KulHy Gr ivcoN afeI sF qy ieh do ku mrly df Gr mYnUM Kuwzf ijhf jfp irhf sI. lgdf sI ijvyN KulHy asmfn df pMCI iksy vwzy ipMjry ivc af igaf hovy. KYr, idn lMGx lgy. mYN pihly idnF ivc hI iehnF nUM qfV ilaf sI ik ieh bhuq Boly hn qy idl dy bhuq sfP. agly qy sihjy hI XkIn kr lYNdy hn. idl ivc clfkI qF kI hoxI hY gwlF ivc vI koeI vlL-Pyr nhIN sI. Gr ivc vI mYnUM sfry ipafr krdy sn ies leI Cotf Gr qklIP dyxoN ht igaf. iehnF df imltrI ivc hoxf vI mYnUM psMd qF nhIN sI pr bhuqf qMg nf krdf ikAuNik myry dovyN vIr imltrI ivc hI sn. mYN afpxIaF BrjfeIaF vl dyKdI rihMdI sF ik pqI qoN ibnF idn kwZdIaF hn so mYnUM bhuqI musLkl nf hoeI. agly sfl ijMdr af igaf. Aus dy afAux dI sfnUM sB nUM aQfh KusLI sI. pr Aus qoN aglf sfl duwK lY ky afieaf ik ijMdr qoN bafd myry kfkf ho ky mr igaf. iek dm mr jFdf qF sLfied ieMnf gm nf huMdf pr Auh kuJ idnF df ho ky pUrf hoieaf sI. mYN bhuq Audfs rihx lgI. ieh mYnUM afpxy nfl myrT lY gey. iek vfr asIN Prfly CuwtI afey qF myrI sws kihx lgI ik ijMdr nUM asIN rwK lYNdy hF. qusIN iekwly eI myrT cly jfE. pihlF qF myrf idl nf mMny pr iPr iehnF dy kihx qy asIN ijMdr nUM Cwz gey. myrT iehnF dy keI dosq sn. BfvyN afp hOldfr sn pr iehnF dI dosqI dy dfiery ivc aPsr vI sn. iek idn ieh iek vwzI sfrI ikqfb ikDroN lY afey. kihMdy ik gwzI ivc koeI Buwl igaf sI. ikqfb aMgryjLI ivc sI ies leI mYnUM nhIN pqf iehdy ivc kI iliKaf sI. iehnF nUM gujLfry jogI aMgryjLI afAuNdI sI, aKbfr dIaF surKIaF pVH lYNdy sn pr pqf iehnF nUM vI nhIN ligaf ik iehdy ivc iliKaf kI hY. mYnUM ikqfbF df bhuq sLOk huMdf sI. ijMdr nUM vI pVHn df sLONk myry qoN hI ligaf. mYN iksy dy Gr jfxf qF ikqfbF dyK ky myrf mn iKV AuTxf. mYN keI vfr koeI nfvl bgYrf KrId vI lYNdI sI. mYN pMjfbI qy ihMdI pVH lYNdI sF pr aMgryjLI nhIN sI afAuNdI. aMgryjLI CyvIN ivc lgdI huMdI sI. mYN pMjvI qk pVIH sF. AuhnF idnF ivc pMj vI bhuq igxIaF jFdIaF sn. pMjvIN pfs kuVI nUM mfstrnI rwK lYNdy sI. mYnUM vI sfzy ipMz dy skUl df hYzmfstr kih irhf sI pr myrf vwzf vIr nhIN sI mMinaF. mYN ijMdr dy Bfpf jI dI ilaFdI ikqfb nUM sjf ky aMgITI ‘qy rwK idqf. iehnF df iek dosq iek idn Gr afieaf. ikqfb vl dyKdf kihx ligaf,

36

‚drsLn isMG, qYnUM pqf ik ieh ikqfb ikho ijhI aY?‛ ‚nhIN sfb, mYnUM nhIN pqf, mYnUM qF ieh lwBI sI qy asIN iehnUM aMgITI qy sjf ilaf.‛ ‚ieh kOminjLm bfry ikqfb aY qy gOrimMt ny iehnUM bYn kIqf hoieaf, jy srkfr nUM pqf cl igaf ik qyry kol ieh ikqfb aY qF qyrf kort mfrsLl ho jfxF.‛ sfnUM iPkr pY igaf. mYN ikqfb nUM Aus vyly cuwly ivc dy idqf pr mn Krfb vI bhuq hoieaf ik ieMnI suhxI ikqfb sI qy ies ivc ilKIaF gwlF vI qF suhxIaF hI hoxgIaF. iPr jdoN ijMdr pVHn ligaf qF mYN Aus dIaF ikqfbF nUM sFB sFB ky rKdI. jdoN ijMdr dIaF afpxIaF ilKIaF ikqfbF Cpx lgIaF qF mYnUM bhuq KusLI hoeI. mYN Aus dI CpI hr ikqfb dI kfpI sMBfl ky rwKI hoeI hY. Aus dIaF ilKqF qF Aus qoN corI Cpx qoN pihlF hI pVH lYNdI. do ku sflF ivc hI ieh irtfier ho gey. sfnUM iPkr pY igaf ik hux kI bxygf. QoVI ijhI pYnsLn nfl qF Gr df kuJ vI nhIN bxnf. kuJ pYsy asIN cubfrf Cwqx ‘qy Krc idqy. ieh socx lgy ik hux kI kIqf jfvy. ipMz df koeI bMdf ikDry ibhfr ivc rihMdf sI. AuQy Aus df koeI ibjns sI. Aus ny iehnF nUM mgr lf ilaf ik Auhdy nfl zyrI aOnsUn cly qy Aus nfl sFJf trwk pf lvy. ieh iqafr ho gey. sfry smJfAux ik aYzI dUr nf jf. pihlF qF ieh iekwly hI jf rhy sn pr myrI sws ny mYnUM vI nfl iqafr kr idqf. mYN vwzI kuVI gurjIq nUM afpxI BYx KusLF kol Cwizaf qy ijMdr qy pMmI nUM lY ky iehnF dy nfl hI cl peI. kuJ ku pYsy iehnF kol sn qy kuJ ku myry gihxy vyc idqy qy ibhfr leI cfly pf ley. do idn bfad sfzI gwzI mMijLl ‘qy puwjI. zyrI aOnsUn sfnUM iek cubfrf ikrfey qy iml igaf. ieh sfry ihMdusqfnI ijhy lok sn. ihMdI vI hor qrFH ‘hmko qumko’ krdy boldy. mYN socdI ik ijMdr iehnF ivc rih ky ikqy iehnF vrgf hI nf bx jfvy. trwk lY ilaf.

zrfeIvr rwK ilaf. ieh acfnk ibmfr ho gey. iehnF nUM ieQy af ky sLrfb dI afdq vI bhuq pY geI sI. myry nfl vI bhuq lVn lgdy. iPr acfnk ieh ibmfr pY gey. ibmfr pY gey qF trwk df koeI ihsfb ikqfb irhf hI nhIN. ihwsydfr khy ik trwk Krfb KVf hY. lgBg do-iqMn mhIny qF ieh ibmfr hI rhy. iPr trwk df kI bwcxf sI. trwk vI iksLqF qy ilaf hoieaf sI. aKIr mYN hI iek idn ikhf ik vfps cwlIey, ijhVf Gftf pYxf sI pY igaf. hux jf ky kuJ

hor dyKIey. asIN KflI hwQ zyrI qoN muV afey. ieh mfVy idn asIN bury suPny vFg Bulf ky agy qurn lgy. iksmq cMgI ik pMjfb afAuNidaF hI nOkrI imlx dy asfr njLr afAux lg pey. pMjfb pulIs ivc vI POjIaF nUM dubfrf nOkrIaF idqIaF jf rhIaF sn qy sI[afr[pI[ nvIN bxI sI. iehdy ivc iehnF hOldfr hI rwK ilaf igaf. sfzf Gr df qorf iPr qur ipaf. mYN bwcy pflx lwgI. ieh hr mhIny mnIafrzr Byj idMdy. mYN srPy nfl Gr clfAuNdI. ijMdr pVn lg ipaf. iPr hOlI hOlI sfry skUl jfx lgy. Gr ivc myrf afpxI sws nfl JgVf rihx ligaf. Auh mYnUM pYr pYr qy mYnUM burf Blf kihx lgdI. myrI inkI qoN inkI gwl tokx lgI. myry qoN sihaf nf jFdf. sfzI lVfeI ho jFdI. BfeIey ny sfnUM cubfry ivc judy kr idqf. sws nfl myrf sdf hI iewt KVwkf irhf hY pr BfeIaf bhuq cMgf sI, Aus leI myry mn ivc bhuq kdr rhI hY. bfkI Gr dy sfry jIa hI cMgy sn. vkq inkldf irhf. bwcy vwzy huMdy gey. ijMdr pVHn ivc cMgf sI. gurjIq kuJ iZlI sI pr prmjIq TIk sI qy rijMdr vI qy kukU vI. Gr ivc pYisaF vloN hr vyly qMgI hI rihMdI. iehnF dy Byjy pYisaF nfl gujLfrf bhuq musLkl nfl ho irhf sI. hr cIjL muwl dI sI. sfzy ihwsy dy qF dfxy vI bhuq QoVy ijhy huMdy. bhuqy muwl hI lYxy pYNdy. ijvyN ijvyN bwcy vwzy huMdy jf rhy sn Krc vD rhy sn.

myrf Bfxjf soKI ieMglYNz qoN afieaf qy gurjIq df irsLqf bVy ipMz kr igaf. Auh zrfeIvrF df twbr sI. ijMdr dy Bfpf jI nUM zrfeIvr lok psMd nhIN sn. kihMdy ik QF QF GuMm ky afdqF ivgV jFdIaF hn pr soKI ny irsLqf kIqf sI mMnxf hI pYxf sI. myrI vwzI BYx idaflo mYnUM mfvF vrgI sI. Auh myrI Gr clfAux ivc sdf hI mdd krdI. asIN bhuq aOKy ho ky gurjIq df ivafh kIqf. pYs y afAux vfly sfry somy sukf idqy. hrjIq dI pVHfeI df vI bhuq Krc

37

sI pr mYN cfhuMdI sF ik Auh afpxI pVHfeI pUrI kry iPr Aus ny afpy hI sfrf Bfr cuwk lYxf sI. gurjIq qoN bfad dUjIaF dovF kuVIaF nUM vI irsLqy afAux lgy. hux ijMdr vkIl bx igaf sI. Aus dI vfkPI df dfierf vwzf ho igaf sI. irsLqy qF afAuNdy pr sfzy kol kuJ nhIN sI. ijMdr df kMm vI hfly nhIN sI cwilaf. vkflq df kMm aijhf hI huMdf hY. pqf nhIN ijMdr ny ikvyN kIqf pr afpxy bfby nfl rl ky dovyN kuVIaF afpo afpxy GrIN qor idqIaF. ijMdr dy Bfpf jI dI ieh vzwqx sI ik Auh myry qy ijMdr ‘qy pUrf Brosf krdy sn. asIN ijho ijhy vI muMzy lwBy AuhnF koeI ieqrfjL nhIN kIqf. sfzy PYsilaF ‘qy sdf hI P uwl cVHfey. gurjIq df ivafh qF AuhnIN hwQIN kIqf sI pr prmjIq dy ivafh ivc Auh sLfml nhIN ho sky. rijMdr ivafh leI ieMglYNz geI sI qy ivafh AuQy hI hoieaf sI. prmjIq dy ivafh dI ijhVI qrIk asIN pihlF rwKI sI ieh Auhdy ihsfb nfl CwutI lY ky afey sn pr muMzy vfilaF nUM Aus qrIk ivc koeI aiVwkf pYx ligaf qF

qrIk bdlxI peI pr iehnF dI mjbUrI ieh sI ik iehnF ny jf ky qnKfh vMzxI sI. kihx lgy ik qusIN sfry Gr hI ho. myry qoN ibnF vI ivafh ho jfvygf pr myrI nOkrI ‘qy jfxf bhuq jLrUrI hY. pUrI XUint myrf ieMqjLfr kr rhI hY. ieh AuhnF dI afpxI nOkrI pRqI vPfdfrI bol rhI sI. sMn 1976-77-78 sfzy pirvfr leI jjLbfqI qOr ‘qy bhuq AuQl puQl dy sfl sn Kfs qOr qy myry leI. mfrc 76 ivc rijMdr ieMglYNz cly geI, Ausy sfl dIaF grmIaF nUM prmjIq df ivafh ieMglYNz qoN afey muMzy jsbIr nfl ho igaf. Auh vI ieMglYNz jfx dI iqafrI krn lgI. kuVIaF ibnF mYN iekwlI rih geI. mF-DI dI jo sFJ huMdI hY Auh puwqF nfl nhIN ho skdI. sfl bfad ijMdr vI ieMglYNz leI cVH igaf. iesy sfl ieh irtfier ho ky Gr af gey. iehnF nUM qF sLfied bhuqf Prk nf ipaf hovy ikAuNik ieh bhuqf smF bfhr hI rihMdy sn pr mYN bhuq iekwlI rih geI sF. iPr sfl dy aMdr aMdr kukU vI ieMglYNz cly igaf qy rih gey asIN mIaF bIvI. iblkul iekwly. ikQy pMj DIaF-puwq Gr ivc hrl hrl krdy qury

iPrdy sn qy ikQy asIN isrP do jIa. bhuq musLkl nfl iekwly rihx dI afdq pfeI. tfeIm pfs krn leI asIN gF rwK leI. gF lohVy df duwD idaf kry pr duwD pIx vfly cly gey vlfieqF nUM. m YN duD vl dyK dyK roieaf krF. ijMdr qF nhIN pr kukU duwD df bhuq sLOkIn sI. hux pYsy vloN vI asIN sOKy sF. do pYnsLnF iehnF dIaF. ijMdr vI pYsy Byj idaf kry qy Krcx vfly isrP asIN do jIa. iekwly jLrUr sF pr ieh sfzy bhuq KusLIaF Bry idn sn. bwcy afpo afpxy GrIN sYWt sn. keI vfr ieh svyry GroN bYg lY ky PgvfVy nUM cly jFdy. bjLfr df iek gyVf kZdy. vDIaf kpVf pfAux df qF pihlF hI sLONk sI hux muMizaF dI ByjI kmIjL, pYNt jF jYkt pfeI huMdI qF dukfndfr dUroN slfmF krdy. iehnF nUM ieho nsLf hI bhuq huMdf. iPr sbjLI, mIt afid kuJ nf kuJ lY afAuNdy. ivskI dI boql ilafAuxI kdy nf Buldy. iPr BfeIey nUM do pYWg jLrUr iplfAuxy. ieh PgvfVy dIaF kpVy dIaF dukfnF dy dukfndfrF dy chyqy ‘srdfr jI’ bx gey. dukfndfrF nUM pqf sI ik iehnF dy ieMny bwcy bfhr hn, koeI nf koeI qF sLOipMg krn afvygf hI. ijMdr afey ‘qy kfPI sfrI sLOipMg kIqI vI. iek vfr sfzy koeI Kfs irsLqydfr ieMglYNz qoN sfnUM imlx afey. AuhnF kpVy KrIdxy sn, ieh AuhnF nfl PgvfVy gey. agly idn AuhnF vfps jfxf sI. Auh jFdy hoey iPr Ausy dukfn ivc kpVf KrIdx cly gey. AuhnF ny KrIdo-Prokq afpxI jyb qoN ijLafdf kr leI qy ds hjLfr rupey AuhnF kol QuV gey. dukfndfr ny iehnF dy mUMh nUM AuhnF nfl ds hjLfr df AuDfr kr ilaf. AuhnF idnF ivc ds hjLfr bhuq huMdf sI. irsLqydfrF ny ieMglYNz pujidaF hI ds hjLfr Byj idqf. jd ieh aglI vfr sLihr gey qF dukfndfr ny sfrI khfxI suxfeI. ieh Gr af ky hYrfn hoeI jfx. iek qF dukfndfr ‘qy hYrfn ik ieMnf AuDfr ikAuN kIqf qy nfl hI irsLqydfr ‘qy ik ieMnf AuDfr ikAuN lY ilaf. iPr AuhnF dy iek dm pYsy Byj dyx ‘qy vI. ies gwl nfl dukfndfr iehnF dI hor vI kdr krn lg pey. duwK dy idn sfzy leI AudoN sLurU hoey jdoN donF muMizaF dy iekwTy hI qlfk ho gey. iehnF nUM sfh dI ibmfrI vI AudoN ku lgI. asIN hOlI hOlI ies duwK ivcoN AuBrn lgy qy muMizaF nUM dubfrf

38

ivafhux bfry socx lgy blik iqafr ho gey. keI irsLqy af rhy sn. kuVIaF asIN lwB leIaF. muMizaF dy dubfrf ivafh kr idqy. donoN hI muMzy hfly ivafh nhIN sI krfAuxf cfhuMdy pr asIN jbrdsqI kr ky AuhnF dy asIN afpxI mrjLI dy ivafh kr idqy. BfvyN bfad ivc pCqfAuxf vI ipaf. keI vfrI ieh kihx lgdy ik dunIaFdfrI ivc mYN PfzI hF. mYN agly bMdy qy bhuq Brosf kr jfnf. vkq inkl igaf. muMizaF dy Gr bwcy hox lgy. kukU dy iqMn muMzy. muMzy hox nfl bhuq sfrIaF ksrF pUrIaF ho jfieaf krdIaF hn. ijMdr dy vI Gr iblfvl ny jnm lY ilaf. asIN iPr KusLIaF ivc JUmx lgy. BfeIaf ibmfr ho igaf ‘qy bhuq aOKf ho ky pUrf hoieaf. ieh kihMdy ieh qF sfzy twbr nUM srfp hY ik jfn bhuq musLkl nfl inkldI hY. BfeIey qoN bfad dyv vI sLrfb pI ky cl visaf. bcI buVI nMdI. ijMnf icr BfeIaf ijAuNdf irhf ieh hr rojL Auhdy kol jf ky bYTdy. AuhnUM sfP vI krdy. BfeIey qoN bfad iehnF ny mF dI syvf krnI sLurU kr idqI. iehnF ny iek iksm df Drm

ijhf hI bxf ilaf ik pihlF iehnF ny afpxI mF nUM rotI KvfAuxI qy iPr afp KfxI. iehnF nUM sfzI nONh sws dI afpsI dusLmxI df pqf sI ies leI myry qy vI XkIn nf krnf. sfzy iek nOkr sI cmn. asIN aMdrly Gr rihMdy sF qy buVI bfhrly Gr sI. keI vfr bfhrly Gr hI cmn qoN qfjLI rotI bxvf ky KvfAuxI. BfeIey qoN bfad buVI awT sfl ijAuNdI rhI qy iehnF ny awT sfl ieh izAutI idqI. Aus dy kpiVaF df, Aus dy nhfAux Dox df, Aus dy Kfx pIx df, dvfeI df pUrf iDafn rwKxf. sfry kihx ik puwq hovy qF ieho ijhf hovy. mYN iehnF dy suBfa df kOa pfieaf hoieaf hY ies leI sfzI sfrI Aumr bhuq vDIaf lMGI hY. iehnF df guwsf zyV jF do idn df huMdf hY. guwsy nUM ikvyN Kornf hY ies df vI mYnUM pqf hY. iek idn dI cuwp qoN bfad iehnF nUM blfvo qF muV pYNdy hn. kdy myry nfl JgVf vI krn qF bfad ivc pCqfvf vI bhuq krdy hn. sLrfb pI ky lok kmly huMdy hn ieh sLrfb

pIky bhuq nrm bx jFdy hn. ieko gwl mfVI hY ik kdy kdy iksy dy mgr lg jfieaf krdy hn. kfPI purfxI gwl hY ik ieh CuwtI afey. mYN qy mfeI lV rhIaF sF. sfzI mfeI hr vyly lVn df bhfnf lBdI rihMdI sI. iehnF dy afAux ‘qy asIN cwup kr geIaF. pqf nhIN BfeIey nfl iehnF dI kI gwl hoeI ik Gr af ky sfrI rfq myry nfl lVdy rhy. svyr jdoN nsLf Auqiraf qF mYN puwiCaf ik kI gwl sI. qF kihx lgy, ‚BfeIaf kihMdf, aj mYN afpxI nUM dbkdF qy qU M afpxI nUM dbk.‛ pr BfeIaf iehnF nUM cuwkq dy ky Gr afky arfm nfl sON igaf. BfeIaf mfeI muhry iJp jFdf sI. iPr nfly ieh glqI mMnI jfx qy nfly hwsI jfx. asIN keI nOkr rwKy pr iehnF ny kdy nOkr nUM nOkr nhIN smiJaf. cmn sfzy kol keI sfl kMm krdf irhf. Auh rotI vI bxf lYNdf sI qy psLU vI sMBfldf sI. Aus nUM qF iehnF ny bhuq cmlf ilaf sI. jd mYN ibmfr ho jfxF qF rotI cmn hI bxfAuNdf. iek vfrI cmn ny iehnF muhry Kfxf proisaf. ieh boly, ‚cmn, ieMnf iGE ikAuN pf idqf mYnUM? nflyL afh sLwkr qF mYN KFdf nhIN.‛ cmn iehnF muhirEN QflI cuwkdf boilaf, ‚Bfpf jI, glqI nfl rwK ho geI, ieh qF myrI QflI af.‛ iek vfrI mYN koeI sbjLI bxfeI. sbjLI sfvIN hI sI. ieh rotI KFdy kihx lgy, ‚sbjLI svfd aY beI cmn.‛ ‚Bfpf jI, mYN hfly svfd nhIN dyiKaf.‛ ‚Kf ky dyK jLrf.‛ kuJ dyr bfad mYN rotI KfxI sI. mYN pqIlf dyiKaf qF ieh KflI sI. mYN cmn nUM puwiCaf ik sbjLI ikQy geI. kihx lgf ik bIbI jI Auhdf qF mYN svfd dyK ilaf. bwicaF dy ieMglYNz jfx qoN bfad vI asIN kuJ ku sfl iekwlqf kwtI pr iPr Gr ivc rOxkF lgx lgIaF. hryk sfl koeI nf koeI af jFdf. kdy ijMdr, kdy kukU qy kdy kuVIaF ivcoN koeI. mhInf Br Gr ivc ivafh vgrI KusLI CfeI rihMdI. muMzy af ky sfry pONz iehnF nUM PVf idMdy,

39

ieh KusL ho jFdy qy iPr kwZ kwZ ky AuhnF nUM dyeI jFdy. muMzy afAuNdy qF iehnF nUM bhuq cfa cVHdf. eyarport qy AuhnF nUM lYx jfx dI ivsLysL iqafrI krdy. Auh sfnUM ieMglYNz swddy rihMdy, mYN qF iek gyVf mfr afeI sI pr ieh jfx leI nf mMny. ijMdr ny gurjIq dI bVI kuVI rmI df irsLqf ieMglYNz ivc kr idqf. ijMdr muMzy qy Auhdy ipE nfl ieMzIaf afieaf. mYnUM guwsf afeI jfvy ik muMzy df Krc ho irhf pr iehnF nUM cfa ciVaf ipaf sI. sLrfb dI boql qy boql KohlI jfx. boql Kohlx qy Aus df Zwkx gvf dyx ik hux qF ieh boql pIxI hI pvygI. iehnF dI sLfhI prfhuxcfrI kfrn sfzy koeI nf koeI quiraf hI rihMdf hY. mYN kuJ khF qF kihx lgdy hn mihmfn qF rwb dI dyx huMdy hn. kuJ sflF qoN mYnUM sLUgr hY. ies ibmfrI ny myrI ishq bhuq Krfb kIqI hoeI hY. keI vfr bhuq qklIP ho jFdI hY. sLUgr ivc hI awKF df EprysLn vI krfieaf. mYN bhuq aOKI rhI. ijMdr Pon krky ishq bfry puwCdf hY qF mYN hsdI hoeI kih idMdI hF ik qyry Bfpf jI myrI bhuq syvf kr rhy hn pr krdy hn aDIaf pI ky.

myrf svf Cy PutIaf imwqr

iek idn myrf BqIjf jogf mYnUM imlx afieaf qF Aus nfl Aus df iek lMzn qoN afieaf dosq vI sI. jogf lMGdf vVdf mYnUM dyK jfieaf krdf hY nhIN mYN afpxy PlYt ivc iekwlf hI huMnf hF. gwlF gwlF ivc pqf cilaf ik ieh muMzf Prfly df sI. Prflf; myry Xfr drsLn df ipMz. drsLn nUM asIN svf Cy PuwtIaf afKdy. Auh sfzy sfiraF qoN lMmf sI. BfvyN Aumr ivc mYN Aus qoN kuJ sfl vwzf sF pr asIN irkrUtI smyN ieko bYj ivc sF. iPr iekwTy brmf dI lVfeI ivc gey. Auh hOldfr hI irtfier ho igaf pr mYN jmFdfr bx igaf sF qy kuJ sfl hor nOkrI kr leI sI. Aus qoN bfad sfzf keI sfl rfbqf nhIN sI hoieaf. iek vfr asIN pYnsLn lYx jlMDr iekwTy hoey sF qy pqf cilaf sI ik Auh muV ky sI[afr[pI[ ivc BrqI ho igaf hY. iPr jd vocr isstm sLurU hoieaf qF mYN ieMglYNz af igaf qy muV ky kdy mulfkfq nhIN hoeI pr mn dy aMdr dosqI df inwG hfly vI Enf hI kfiem sI. acfnk Aus dy ipMz df nF sux ky ijvyN drsLn hU-b-hU myry sfhmxy af KiVaf hovy, iek dm sfKsLfq. mYN Aus muMzy nUM puwiCaf, ‚kfkf, qUM drsLn nUM jfxdF, svf Cy Puwt lMmf jvfn, pihlF afrmI ivc sI qy iPr sI[afr[pI[ ivc cly igaf sI?‛ ‚iblkul jfxdF, ajkl Auh lMzn ivc eI afpxy muMizaF kol rihMdy af.‛ ieh sux ky myrI hYrfnI dI koeI hwd nf rhI. mYN puwiCaf, ‚Auhdf koeI aqf pqf, koeI Pon nMbr?‛ ‚Gr df aYzrs qF hYgf pr Pon nMbr hux Xfd nhIN.‛ ‚qUM eydF kr beI myrf nMbr lY lf qy khIN ik jgIrf lMbV Xfd krdf sI.‛ mYN afpxf Pon nMbr Aus nUM dy idqf. asIN imltrI ivc iek dUjy nUM ievyN hI bulfAuNdy sF ijvyN ik ‘nvyN ipMzIaf swjx’, ‘svf Cy PutIaf drsLn’, ‘ibsLnf JgVfl’U afid. agly idn hI drsLn df Pon af igaf. Aumr dy nfl Aus dI kuJ avfjL bdl geI sI pr myry nfl gwlF kr ky Auh bhuq KusL hoieaf qy mYN vI. Auh KusLiksmq sI ik Bry pirvfr ivc rihMdf sI. mYN pqnI qoN bfad iekwlf sF. do vfr kyarr afAuNdI, myry inky moty kMm kr jFdI. keI vfr jogf jF Aus qoN Cotf sohxf vI af jFdf nhIN qF mYN idn iekwlf hI kwZdf. ishq aYsI Krfb hoeI ik mYN bhuqf qurn iPrn dy kfbl nhIN sF nhIN qF mYN gurdvfry cly jfieaf krdf jF iPr zy sYNtr jf vVdf. hux ieh gwl hoeI ik hr rojL drsLn nfl gwlbfq hox lgI. asIN purfxy idn Xfd krdy GMtf GMtf gwlF krdy rihMdy. Auh lMzn sI qy m YN brmIGMm pr Pon Aupr ievyN lgdf ijvyN kol kol bYTy hoeIey. ishq Aus dI vI bhuqI suhxI nhIN sI ik mYnUM imlx af skdf.

40

Aumr df qkfjLf vI sI. mYN sfrI gwl smJdf sF. asIN brmf dI lVfeI nUM iekwTy gey. ieko gwzI ivc ikAuNik asIN ieko plftUn ivc sF. brmf dI lVfeI koeI sOKI lVfeI nhIN sI. jpfnI brmf qy kbjLf krdy af rhy sn. aMgryjLF dIaF POjF hfrdIaF hoeIaF ipwCy ht rhIaF sn. asIN muhrly PrMt ‘qy lV rhy ispfhIaF nfl jf imly jpfnIaF nUM agoN vDx qoN rokx lgy. bhuq jbrdsq lVfeI sI. jpfnI lVn ivc sfzy nfloN iqKy sn. kdy AuhnF df hwQ Aupr ho jFdf qy kdy sfzf. kdI koeI post Auh sfzy qoN Koh lY jFdy qy kdI asIN AuhnF qoN vfps lY lYNdy qy AuhnF qoN hor vI ijwq lYNdy. asIN jf ky jpfnIaF dI ijwq nUM Twl pfeI. brmf dI lVfeI koeI afm lVfeI nhIN sI. bfsF df jMgl sI. brIk brIk bfsF df jMgl. AuhnF dy muwZ keI vfr hfQI dy pYrF vrgy huMdy. kuJ gjLF qy hI bMdf njLr nf afAuNdf. asIN KoKrI kol rKdy qy jMgl vZdy hoey agy vDdy. sfzy mukfbly jpfnI ies lVfeI dy mfhr sn. Auh ipiCEN aijhy jMgl ivc ijwqF pRfpq krdy hI afey sn. jd asIN brmf puwjy qF brsfq sLurU ho cuwkI sI. lgfqfr pMj mhIny mINh pYNdf irhf. sfry pfsy icwkV hI ickV sI. sfzI POj dIaF gwzIaF gfry ivc Duws jFdIaF. asIN pYdl ienPYNtrI ivc sF. sfrf gfrf jokF nfl Biraf hoieaf sI. pqf hI nf lgdf ik ikhVy vyly jok cuMbV geI. jd gyNd bx ky aMb vFgUM tuwt ky izgdI qF bhuq zr lgdf. KUn qF pihlF hI lVfeI ny sukfieaf hoieaf sI. jokF qoN bfad swpF df vI bhuq zr huMdf. pqf nhIN ikhVy vyly ipwTU ivc af vVdy. pqf nhIN ikhVy vyly quhfzI vrdI ivc jf vVn qy afpxf kMm kr jfx. AuproN dI AuNgl AuNgl ijwzf motf mwCr. rfq nUM qF lVnf hI huMdf ieh idny vI Gwt nf krdf. mlyrIey df zr hr vyly bixaf rihMdf. lgfqfr kunYx KfxI pYNdI. sfzy nfl dy gory qF ijMn pI lYNdy sn. kihMdy ik ijMn pIx nfl mwCr nhIN lVdf pr ijMn bysuafd ijhI sLrfb sI sfnUM iksy nUM cMgI nf lgdI. asIN rMm pIx dy afdI ho cuwky sF. drsLn sfzI plftUn df sB qoN Cohlf jvfn sI. Aumr ivc vI sfzy sB qoN Cotf sI. Auh idl df bhuq cMgf sI. iek vfr asIN gsLq kr rhy sF, dyiKaf ik iek jpfnI ispfhI drKq dy Ehly KVf sI. Aus ny sfnUM nhIN sI dyiKaf. ies vyly sfnUM hukm sI ik golI isrP aYmrjYNsI ivc clfAuxI hY. asIN ies jgfh ‘qy afpxI hfjLrI df pqf dusLmx nUM nhIN sF dyxf cfhuMdy. drsLn hOlI hOlI agy viDaf qy Aus jpfnI ispfhI nUM jwPf pf ilaf. jpfnI bhuq qyjL sI pr drsLn ny kfbU kr ilaf. jd qk asIN hor vI puwj gey qy Aus nUM kYdI bxf ilaf. drsLn kihx ligaf ik ies dy buwlH dyKo, ieh keI idnF df BuwKf lgdf. asIN Aus dI qlfsLI leI qF Aus kol nf pfxI sI qy nf hI Kfx leI kuJ. sfzy kol vI rfsLx sfvF hI sI. drsLn ny afpxI kynI ivcoN pfxI Aus nUM iplfieaf qy afpxy koloN hI Aus nUM ibskut Kfx leI vI idqy. sfzy sUbydfr nUM ies df pqf cilaf qF Aus nUM guwsy vI hoieaf qf sLfbfsL vI idqI. asIN vfhvf sfry jpfnIaF nUM jMgI kYdI bxfieaf. asIN AuhnF nfl bhuq vDIaf slUk krdy sF pr jpfnIaF ny sfzy jMgI kYdIaF nfl bhuq hI burf slUk kIqf. iek hor gwl sI ik jMgI kYdI nfl Aus dy ahudy dy ihsfb nfl ivvhfr kIqf jFdf sI. aPsr qoN hor qrFH df kMm krfieaf jFdf sI qy ispfhI qoN hor qrFH df. asIN kYdI ispfhIaF qoN twtI dI sPfeI df kMm krfAuNdy. kdy iksy ispfhI ny kMm krn smyN mwQy vwt nhIN sI pfieaf. ieh qF sI hI ik Auh sfzy kYdI sn qy AuhnF dy hwQ vws kuJ vI nhIN sI, jo asIN kihMdy AuhnF nUM krnf hI pYxf sI pr Auh iksy qrFH dy vI kMm qoN iJjkdy nf. sLfied ieh AuhnF dI imltrI dI tryinMg df iek ihwsf sI. sfzI plftUn df kmFzr dsdf huMdf sI ik jpfnI imltrI dI tryinMg sfzy qoN kfPI alwg hY, ijQy sfnUM bRqfnIaF dy rfjy pRqI vPfdfrI isKfeI jFdI sI AuQy jpfnIaF nUM afpxy dysL jpfn pRqI vPfdfr rihx leI isKfieaf jFdf. rfjf burf ho skdf hY pr dysL nhIN. AuhnF nUM isKfieaf jFdf hY ik jy quhfzf bfp vI afpxy dysL nfl gdfrI kry qF Aus dy vI golI mfr idE. iek vfr sfzI plftUn agy vD rhI sI. asIN iek Cotf ijhf diraf pfr krnf sI. ieh diraf phfVI dy pYrF ivc sI. bhuqf zUMGf nhIN sI pr phfVI Aupr dusLmx Cuipaf bYTf sI jo rih rih ky golI clf irhf sI. rfq dy hnyry ivc asIN diraf ivc iTl pey. hOlI hOlI lfeIn bxf ky agy vDx lgy. acfnk iek golI drsLn dy moZy nUM CUMhdI hoeI lMG geI. Aus nUM pqf hI nf cilaf. keI vfr ievyN ho jFdf hY ik qwqy-Gfh quhfnUM jLKm mihsUs nhIN huMdf. asIN agy vDdy gey. jdoN hlkf hlkf lhU vih quiraf qF drsLn ny soicaf ik swp Aus dI vrdI ivc vV afieaf hY. jy Auh

41

kuJ krdf qF dusLmx nUM sfzI AuQy hox df pqf cl jfxf sI qy Aus ny sfnUM BuMn ky rwK dyxf sI. drsLn ny cuwp cfp diraf pfr kr ilaf dUjy pfsy puwj ky kfhlI nfl vrdI Auqfrn ligaf. puwCx qy Aus ny ikhf ik swp cV igaf hY. vrdI AuqfrI qy pqf cilaf ik ieh qF lhU hI sI. Cotf ijhf jLKm sI asIN pwtI kr idqI pr sB ny Aus dI bhuq qfrIP kIqI ik swp dy zr qoN vI Auh dihilaf nhIN qy KfmosLI nfl diraf pfr kr ilaf qy sB nUM bcf ilaf. brmf dI lVfeI bhuq aOKI sI pr asIN afpxy PrMt qy jpfnIaF nUM rokx ivc kfmXfb ho gey BfvyN keI hor pfisaF qoN Auh lgfqfr agy vD rhy sn. ieh lVfeI hPqy-mhIny vflI qF hY nhIN sI. ieh qF sflF dy sfl clx vflI lVfeI sI. brsfqF ivc lVfeI bhuq hI aOKI ho jFdI. ijhVy jpfnIaF nUM asIN kYdI bxfAuNdy AuhnF nUM iek ivsLysL kYNp ivc Byj idqf jFdf. ievyN sfzy ispfhI vI keI vfr jMgI kYdI bxf ley jFdy. sfzy vfly dy ielfky ivcoN qF jpfnI hI ijLafdf jMgI kYdI bxy pr ijhnF ielfikaf ivc jpfnIaF df hwQ Aupr sI AuQoN qF hjLfrF dI igxqI ivc jMgI kYdI bxfdy gey. hOlI hOlI ieh igxqI zyV lwK ho geI sI. kYNpF ivc BfrqI jF aMgryjL ispfhIaF dI bhuq burI hflq kIqI jFdI. ieMtrnYsLnl knUMn dI iKlfPq krdy hoey jpfnI AuhnF nUM bhuq kutdy mfrdy. Kfxf vI pUrf nf idqf jFdf. sfzy jMgI kYdI ispfhI jpfnIaF dy kYNpf ivc ipMjr bx ky rih gey sn qy sYNkiVaF dI igxqI ivc rojL mr rhy sn. mlyrIaf qy hYjLf AuhnF dy kYNpF ivc afm sI. bhuq sfry jMgI kYdI brmf qoN QfeIlYNz nUM rylvy lfeIn bxfAux ivc lgfey hoey sn jo ik bhuq hI mfVI hflq ivc kMm kr rhy sn. suxn ivc afAuNdf sI ik rylvy lfeIn bxfAux leI qF jpfnI POjI afm sLihrIaF nUM vI PV PV ky lY af rhy sn. nf qF iehnF kYdIaF nUM pUrf rfsLx idqf jFdf sI qy nf hI koeI dvf dfrU. iehnF kYdIaF qoN hI vwzIaF vwzIaF kbrF Kudvf ky rwKIaF hoeIaF sn jo mrdf jFdf Aus nUM kbr ivc suwtdy jFdy, jd kbr Br jFdI qF ies nUM bMd kr idqf jFdf qy aglI kbr dI vrqoN sLurU ho jFdI. aijhIaF KbrF sux sux ky sfzy qF rONgty KVy ho jFdy. asIN afps ivc slfhF krdy ik jpfnIaF dy kYdI hox nfloN qF golI KfxI ibhqr hY. ies mfmly ivc asIN hor vI cOkMny ho ky rihMdy. iehnF idnF ivc iek vwzI nmosLI dI Kbr ieh suxn nUM imlI ik BfrqI POj df kuJ ihwsf jpfnIaF nfl iml igaf hY. aMgryjLF leI ieh Kbr bhuq mfVI sI pr sfnUM pUrI gwl Aus vkq smJ nhIN sI pY rhI ik kI ho irhf hY. sfzy qk Kbr vI bhuq GuMm Gumf ky puwijaf krdI sI. bfad ivc pqf cilaf ik kuJ afpxy afp nUM dysL Bgq aKvfAux vfly sfzy lok jpfnIaF nfl iml ky ihMdusqfn nUM goiraF qoN ajLfd krvfAuxf cfhuMdy sn. sfnUM ieh gwl bhuq burI lg rhI sI. iek Kbr sfzy qk ieh vI puwjI ik aMgryjL aPsr jpfnIaF qoN zrdy Bwj rhy sn jd ik BfrqI ispfhI hfly mYdfn ivc zwty rihxf cfhuMdy sn. pqf nhI ieh swc sI jF JUT pr sfnUM iksy ny ieh Kbr af ky suxfeI sI ik jd Bwjy jFdy aMgryjL aPsr nUM BfrqI ispfhIaF ny lVdy rihx leI ikhf qF Aus ny golI clf ky kuJ ispfhIaF nUM mfr idqf qy afp Bwj igaf. sfzf sUbydfr kihMdf sI ik ieh POj ivc aPVf-dPVI PYlfAux leI GVIaF KbrF hn, aijhIaF KbrF qoN sfvDfn rihx dI jLrUrq hY. mYN qy drsLn ny hornF nfl rlL ky keI bhfdrI dy kfrnfmy kIqy. iek gwl ieh vI cMgI rhI ik sfzI plftUn df nuksfn vI Gwt hoieaf. asIN kudrqI kropIaF df sfhmxf zwt ky krdy rhy. iek vfr sfzI kMpnI nUM pfxI vfly jhfjL rfhIN iek PrMt qoN dUjy PrMt qy lY jfieaf jf irhf sI. gory aPsr vI sn qy BfrqI aPsr vI. jhfjL iksy KrfbI kfrn smuMdr dy ivckfr rokxf ipaf. ies nUM TIk hox nUM keI GMty lgxy sn. grmIaF dI duiphr sI. sUbydfr bKqfvr isMG ny mjLfk ivc hI ikhf ik muMizE iksy ny nhfAuxf hovy qF nhf lE. asIN qF smuMdr dyiKaf hI pihlI vfr sI nhfAuxf kI sI. nf ies dI zuMGfeI df pqf sI nf hI ies dI lMbfeI cOVfeI df. DrqI qF ikqy idsdI hI nhIN sI. pqf nhIN ikhVy ikhVy jfnvr ies ivc rihMdy hoxgy. asIN qF AuvyN hI zry pey sF. acfnk drsLn ny kpVy Kohly qy Tfh krky smuMdr ivc Cfl mfr idqI. Aus df hOslf dyK ky asIN sfry hYrfn rih gey. gory aPsrF ny qF KusLI ivc qfVI vjf idqI qy iPr gory aPsr vI smuMdr ivc Auqr ky qYrn lgy. asIN nvyN PrMt qy jf ky vI jpfnIaF df zwt ky mukfblf kIqf. hux qk jpfnI Qk vI cuwky sn. AuhnF nUM sQfnk lokF vloN iksy iksm dI iemdfd nhIN sI iml rhI. Auh afm lokF ‘qy vI jLulm ZfhuMdy sn. Auh sB kuJ jbrdsqI krvfAuNdy sn. iPr EDr amrIkf vI brqfnIaF dI mdd ‘qy Auqr afieaf sI. iek idn asIN jpfnIaF dI iek tukVI nUM Gyr ilaf. asIN golI clfAuNdy

42

rhy pr aigEN koeI jvfb nf afieaf. asIN AuzIk rhy sF ik jvfb ivc Auh golI clfAuxgy. asIN hOlI hOlI AuhnF vl vDy. asIN cOkMny sF ik iksy vI pl Auh sfzy Aupr Pfier kr skdy sn. asIN cfry pfisaF qoN Gyrf qMg krdy gey. sfzy leI ieh bhuq hI hYrfnI dI gwl sI ik jpfnI cuwp sn. asIN golI clfAuNdy agy vDdy gey pr Auh cuwp. asIN AuhnF dy ieMny nyVy puwj gey ik asIN AuhnF nUM dyK skdy sF. kuJ bYTy sn qy kuJ lMmy pey sn. sLfied ibmfr ho gey hoxgy. asIN hYNzjL-awp kihMdy agy vDy pr Auh nf ihwly. iPr asIN dyiKaf ik AuQy cfry pfsy KUn hI KUn sI. Auh bfrF bMdy sn, sB ny afpxf pyt cfk kr ilaf sI. afpxf hI pytcfk krky KudgsLI krn dy Kfs qrIky nUM jpfnI ivc hfrfkIrI afKdy hn; ies df pqf sfnUM bfad ivc ligaf. jpfnI aijhI KudgsLI sLrm dy mfry krdy hn. ieh AuhnF dI prMprf ivc hY. jldI hI Kbr af geI ik jpfnI POj hfr geI hY, iehnF ispfhIaF qk ieh Kbr puwj geI hovygI ies leI hI iehnF ny afpxf pytcfk kr ilaf hovygf. iPr keI jpfnI ispfhIaF nUM asIN Bwjy jFidaF nUM vI PiVaf. iPr kI sI, sfzI POj ijwq df jsLn mnfAux lgI. Zol vwjx lgy qy BMgVy pYx lgy. hux jpfnI dy ihrfsq vfly jMgI kYdI qF afpxy afp hI ajLfd ho gey sn pr AuhnF dIaF ishqF bhuq kmjLor sn. asIN AuhnF nUM sMBflx dI izAUtI qy vI lgy rhy. asIN AuhnF sB nUM hspqfl pujdy kIqf. AuhnF kol dsx leI bhuq hI drdnfk khfxIaF sn. lVfeI df kMm hI drdnfk khfxIaF ilKxf huMdf hY. sfnUM sB nUM vfrI vfrI CuwtI imlI. CuwtI kwt ky asIN muV brmf ivc jf hfjLrI idqI. kuJ dyr leI asIN bYNkOk cly cly gey. AuQy qF pUrI aXfsLI sI. sfnUM sfrI lVfeI Buwl geI. iPr jpfnI POjIaF ‘qy mukwdmy cwlxy sLurU ho gey. sfnUM iehnF mukwdimaF dy gfrz dy qOr ‘qy qfienfq hox leI Byj idqf igaf. tojo dy mukwdmy smyN vI asIN AuQy hI sF. asIN dyKdy ik jpfnI aPsrF dy ichiraF Aupr iksy iksm df BYa nhIN sI. tojo nUM asIN dyKdy, Aus df ieMnf roab huMdf ik iksy aMgryjL aPsr df vI nhIN hovygf. lgBg AuhnF sB nUM PFsI dI sjLf hoeI pr iksy dy icrhy ‘qy kdy koeI isLkn nhIN dyKI. iPr myrI hor plftUn ivc ho geI. bdlIaF qF sfzIaF sB dIaF ieDr EDr huMdIaF hI rihMdIaF sn pr mYN qy drsLn nyVy nyVy hI huMdy sF pr hux mYN Aus qoN kuJ dUr ho igaf sF. ksLmIr dI lVfeI ivc asIN iPr iekwTy ho gey. hux mYN jmFdfr bx igaf sF. hux Auh myry miqhq sI. drsLn df skUl nf jfxf Aus dI qrwkI ivc bhuq vwzf aiVkf bxdf irhf. ksLmIr dI lVfeI ivc vI asIN afpxI bhfdrI dy jOhr idKfey. iek vfr kI hoieaf ik asIN dyiKaf ik iek bMkr ivc kuJ pfiksqfnI luky hoey sn. Auh dubk ky bYTy sn ies df mqlb sI ik AuhnF kol golf brUd Kqm ho cuwkf sI. drsLn AuhnF dy bMkr ivc hwQgolf sutx leI agy viDaf. Aus ny goly df ipMn kwZ ilaf jd suwtx ligaf qF bMkr ivcoN avfjL ik nf srdfr jI nf, sfzy Coty Coty bwcy sfnUM AuzIk rhy ny. drsLn ny goly hor pfsy sut idqf. mYN Aus df aPsr sF. mYN Aus nUM ikMny sflF qoN jfxdf sF. Auh aijhf hI sI. sfzy aPsr nUM ies Gtnf df pqf cilaf qF Aus ny drsLn nUM jwPI ivc lY ilaf. aijhIaF XfdF juVIaF hoeIaF hn drsLn nfl. myrT asIN muV ky kuJ dyr iekwTy rhy. asIN iekwTy GuMmdy iPrdy. iPr iek idn myrI qmMnf pUrI ho geI. Aus df pwuqr ijMdr Aus nUM lY ky mYnUM imlx af igaf. bYTy qF Auh QoVI dyr hI pr ijhVI rUh myrI rfjLI hoeI Auh mYN hI jfxdf hF. mYnUM pqf cilaf ik ijMdr vI kuJ sfl myrT pVHdf irhf hY. mYN ijMdr nUM dsx ligaf, ‚qYnUM myrT dy kbfVI bjLfr df pqf nf, AuQy imltrI puls iPrdI vI dyKI hoxI aF, ieh imltrI puls AuhnF POjIaF nUM PVdI sI ijhVI avfrfgrdI krn kbfVI bjLfr jFdy sI, qkrIbn sfry eI POjI iek awD vfr PVy jFdy sI pr qyrf zYzI kdy nhIN PiVaf igaf, [[[pqf ikAuN? [[[ikAuNik ieh AuQy kdy igaf eI nhIN.‛ jd ijMdr ny Pon krky mnhUs Kbr bfry disaf qF mYN bhuq Audfs ho igaf. hux jd vI ivhl lgdf hY qF purfxy idnF ivc guafc jFdf hF ijhVy mYN afpxy svf Cy PutIey imwqr nfl ibqfey sn. XfdF dI iPlm myry sfhmxy clx lgdI hY.

myrf sfb

43

sfb nUM mYN nImc qoN hI jfxdf hF. mYN iehnF kol tryinMg kIqI sI. bhuq sKq ienstrwktr sI. iehnF dI ibsl qoN sfry irkrUt zrdy sn. mYN vI. iehnF df roab hI ieMnf sI. bhuq sKq ienstrwktr sn pr jd grfAUNz qoN bfhr sLfm nUM imldy qF ieh ievyN huMdy ijvyN koeI hor afdmI hovy. sfzy sB nfl hws hw sky gwlF krdy. jd vI vkq imlxf iehnF ny ihMdI dI aKbfr pVdy hoxf. iek vfr iksy kMm kfrn mYnUM iehnF dy kmry ivc jfx df mOkf imilaf, ieh pMjfbI dI koeI ikqfb pVH rhy sn. myrf AuhnF bfry ieh pRBfv bx igaf ik sfb kfPI pVHy ilKy bMdy hn. iek idn ieh sfnUM sI[ afr[ pI[ dy rYNkF dIaF qrwkIaF bfry ds rhy sn qF mYN socx ligaf ik ieh afp hfly qk hOldfr hI ikAuN hn. ieMnf ku mYnUM pqf sI ik ieh afrmI ivcoN afey hn qy isDy iesy rYNk qy hI BrqI hoey sn. iPr jd mYnUM pqf cilaf ik iehnF dI skUlI pVHfeI iblkul nhIN hoeI qF mYN hYrfn rih igaf. AuhnF idnF ivc sI[afr[pI[ dI BrqI afm nhIN sI. mYN vI iksy Kfs isPrsL nfl BrqI hoieaf sF. kuJ sfl bfad qF ies dIaF keI hor kMpnIaF KVIaF krnIaF peIaF sn. iek idn mYN sfb nUM zridaF zridaF ikhf, ‚sfb, myry cfcy dy puwq nUM BrqI krf idE.‛ ‚lY af.‛ iehnF ny ibnF iksy hIl-huwjq dy jvfb idqf. mYnUM pqf sI ik sfb dy hwQ ivc kfPI kuJ hY. aPsr vI iehnF df kihxf nhIN moVdy. iehnF rfhIN mYN afpxy ipMz dy pMj muMzy BrqI krfey. ijs df asr ieh hoieaf ik myry ipE nUM srbsMmqI nfl ipMz df srpMc bxf idqf igaf. mYN afpxy ipE nUM hwsdf hoieaf kihMdf, ‚bfpU, QorI srpMcI mHfry sfb kI dI hUeI hoby.‛ ‚aBY isMG, qU sfcy khy.‛ bfpU myrI gwl nfl sihmq huMdf KusL ho jFdf. mYN afpxI irkrUtI pfs krky idwlI ispfhI jf ligaf qy muV ky sfb nfl koeI glbfq nf ho skI. idwlI mYnUM TIk bYTdI sI. myrf ipMz idwlI qoN njLdIk hI hY. keI sfl bIq gey. mYN hOldfr bx igaf qy myrI bdlI nfgflYNz-mnIpur dy ielfky dI ho geI. mYN KUbsUrq sLihr kohImy phuMc igaf. ijs post qy mYN jfxf sI Auh ieMPfl lMG ky pYNdI sI. mYN afpxI izAutI ‘qy puwjf. afpxy phuMcx dI irpoitMg dyx igaf qF kI dyKdf hF ik myry aPsr afpxy sfb hn. AuhnF nUM iml ky mn KusL ho igaf qy bhuq jldI sfzI dosqI pY geI. Auh ies post dy sb ienspYktr sn. sfzI ieh post iek phfVI Aupr sI. sfzy aDIn kuJ ipMz pYNdy sn. sfzf kMm bfgI nfigaF nUM PVnf sI. nfgy afpxf judf sUbf mMg rhy sn. dfrjIilMg vl suBfsL GIisMg gorKf lYNz dI mMg kr irhf sI qy ies lihr df asr nfgflYNz ivc vI sI. bfgI nfigaF ny srkfr dy nwk ivc dm kr riKaf sI qy asIN iehnF nfigaF nUM hI kYd kr ky bfgI lihr nUM TwlH pfAuxI sI. ieQy hI pihlI vfr mYnUM pqf cilaf ik sfb kdy skUl nhIN gey. ihMdI AuhnF nUM pVnI afAuNdI sI pr ilKxI nhIN. aMgryjLI df kMm qF clf lYNdy sn pr pUrI qrFH muhfrq nhIN sI. AuhnF ny sb ienpktrI df iemiqhfn romn ivc idqf sI. Auh pVfeI vloN mfr KfeI jf rhy sn jy AuhnF kol skUl df koeI srtIiPkyt huMdf qF aj nUM aYs[ pI[ huMdy. ijMnI imhnq nfl Auh afpxf kMm krdy sn sLfied aYs[ pI[ qoN vI agFh huMdy. sfzf hfsf mjLfk qF hr vyly cldf hI rihMdf sI. Auh sfzy aPsr qF sn hI nhIN, dosq sn jF vwzy Brf. afpxy sfry hI miqhqF nfl Auh bhuq vDIaf qrIky nfl pysL afAuNdy. afpxy leI BfvyN AuhnF ny aPsrF qk iksy iksm dI phuMc nhIN sI kIqI pr bfkI sB leI smyN smyN isLPfrsL krdy rihMdy. keI vfr qF afpxy stfP leI aPsrF kol aV vI jFdy. asIN bhuq sfry bfgI nfigaF nUM PiVaf pr rwb dI krnI kdy koeI bMdf nhIN miraf isvfey iek vfr qoN. Auh gwl mYN bfad ivc suxfvFgf. EprysLn vyly golIbfrI ho jFdI sI pr isDI nhIN. kdy koeI jLKLmI qk nhIN hoieaf. AuhnF df murjm nUM ieMtYrogyt krn df ZMg mfnisk vDyry huMdf qy srIrk bhuq Gwt. asIN iksy EprysLn qy inkldy qF AuhnF ivc bhuq AuqsLfh huMdf. phfVI ielfkf sI qy afp sB qoN muhry duVMgy mfrdy phfVI cVdy. AuhnF vl dyKdy asIN, AuhnF dy miqhq, hYrfn rih jFdy ik Auh ieMnI AUrjf dy Bry hoey hn. bhuqI vfrI qF asIN murjm nUM swuqy pey hI dwb lYNdy. jy koeI bfgI PiVaf

44

jFdf qF sfb KusL ho jFdy jy nf PV huMdf qF sfb bhuq buJy buJy huMdy. bhuqy bfgIaF dy ienfm vI rwKy hoey sn pr ieh ienfmF dI aPsr byeImfnI kr jFdy. afp bhuqf Kf jFdy qy sfnUM bhuq Cotf ihwsf imldf. mYN sfb nUM keI vfr kihMdf ik kuJ kro pr sfb hAU pry kr jFdy. AuhnF leI vwzy aPsr dI sLfbfsL hI bhuq huMdI. iek vfr asIN iek jgfh ryz kIqI. Auh iksy bfgI df dPqr sI. dPqr ivcoN hwQ ligaf bhuqf mfl aPsr sFB gey qy sfb nUM iek tfeIp rfeItr dy idqI. tfeIp rfeItr nUM dyK ky asIN bhuq hwsy. tfeIp rfeItr sfb ny kflj pVdy iksy nfgy muMzy nUM dy idqI qy ieh muV ky iPr bfgIaF kol puwj geI. myry mnIpur dy ielfky ivc puwjx qoN pihlF sfb dy iek miqhq ny iksy nfgf aOrq df blfqkfr kr idqf sI ijs df sfb dI nOkrI Aupr bhuq asr ipaf. sfb keI ienfmF dy hwkdfr bxdy sn pr Aus Gtnf krky nhIN imly. sI[ afr[ pI[ df iek ienfm huMdf hY gYlMtrI avfrz jfxI ik bhfdrI df ienfm ijs dy sfb hwkdfr sn pr Auprokq Gtnf kfrn ieh ienfm iehnF nUM nhIN iml sikaf. vYsy qF iehnF nUM vDIaf syvfvF dy ienfm nfl invfijaf igaf sI pr ieh bhfdrI vfly ienfm dy hwkdfr vI sn. koeI miqhq glq kMm kr igaf hovy vKrI gwl hY pr sfb df ielfky ivc aks bhuq suhxf sI. nfgf lok vI AuhnF dI bhuq iejLq krdy sn. keI lok qF pMcfieq ivc jfx dI QF afpxf PYslf krfAux sfzI post ‘qy af jFdy. kohImf qy ieMPfl sLihr qF bhuq KUbsUrq sn pr mnIpur dy

ielfky dy ipMzF ivc bhuq grIbI sI qy sfzf vfh iehnF ipMzF nfl hI sI. keI grIb lok sfb kol afriQk mwdd mMgx af jFdy. iek vfr iek aOrq nUM ds rupey cfhIdy sn. Auh sfb qoN AuDfr mMgx af geI qy afpxy nfl do kukVIaF lY afeI ik ijMnf icr Auh pYsy nhIN moVdI Enf icr kukVIaF rwK lvy. iek vfr koeI sfb nUM iek bkrI dy igaf qy kuJ pYsy lY igaf. iek vfr iek gF vI. gF df qF sfnUM bhuq Pfieaf hoieaf. duD idMdI sI. asIN coa ky crnI Cwz dyxI qy cox vyly iPr PV lYxI. iek vfrI sfb nUM koeI iek kuwqf dy igaf. kwuqf vDIaf nsl df sI. sfzf iek ispfhI sI; isrI rfm, Auhny kwuqy nUM srks vfilaF vFg tryNz kr ilaf. lokF dy ies nyV df Pfiedf ieh huMdf ik ieh Boly Bfly lok sihj suBfa hI sfnUM koeI nf koeI itwp dy

jFdy Bfv ik muKbrI kr jFdy jo bfgIaF nUM PVn ivc shfeI ho jFdI. bfgI vI keI vfr hYrfn ho jFdy ik ieMnI shI muKbrI kox kr irhf hY. nyVy dy ipMzF dy kuJ pVy ilKy lok sfzy nfl bihs krn vI af jFdy ik asIN ikAuN ieh PV PVfeI kr rhy hF. hYrfnI dI gwl huMdI ik sfb AuhnF nfl pUrI bihs krdy. sfb kihMdy ik nfglYNz nfmIN sUbf mMgx nfloN qusIN afpxy lokF leI afriQk mwdd dI mMg kro, hor skUl Kohlx leI srkfr ‘dbfa pfE. aKbfrF ivcoN sfb ny nfgflYNz dy bfgIaF dI lihr bfry cMgI qrFH pV ilaf hoieaf sI. sfzy qoN pihlF vI qy sfzy qoN bfad vI sfzy vflI post ‘qy bfgIaF vloN keI vfr hmlf hoieaf sI pr iksy bfgI ny sfzI post nUM jF sfnUM koeI nuksfn phuMcfAux dI koisLsL nhIN kIqI, hF DmkIaF imldIaF rihMdIaF sn. iek vfr sfzI post qy hmlf hoieaf pr sfb post qy hfjLr nhIN sn, hmlf vI Cotf hI sI asIN sihjy hI pwCfV idqf sI. asIN sfry socdy sF ik bfgIaF nUM pqf sI ik sfb kohImy gey hoey hn, sLfied ieh hmlf afpxI kfrvfeI pfAux leI hI kIqf hovy. mYN aj vI socdf hF ik sLfied ieh sfb pRqI bfgIaF dI iksy iksm dI sdBfvnf hI hovygI, bfgIaF dy mnF df koeI konf sfb nfl lgfv rKdf hovygf ikAuNik sfb lokF nfl bhuq vDIaf qrIky nfl vriqaf krdy. ijQy iksy Gr ivc koeI bfgI luikaf huMdf Aus Gr lokF nUM asIN kuJ nf kihMdy. sfnUM pqf sI ik Auh lok bhuqI vfrI mjbUr hI huMdy hn qy aijhy lokF nUM asIN qMg krFgy qF AuhnF lokF dI bfgIaF nfl hmdrdI hor vD jfvygI. asIN iksy bfgI dy pirvfr nUM vI kdy qMg nhIN sI krdy ies krky vI bfgI nfigaF dI sfb nfl dusLmxI Gwt kuVwqx vflI sI. iek vfr dI iek Gtnf ny sfb Aupr bhuq asr kIqf. iek skUl mfstr sI jo sfb nUM keI vfr imlx afAuNdf qF Aus dy ispfhIaF dIaF isLkfieqF krdf rihMdf. Auh sfb dy iKlfP vI

45

koeI nf koeI isLkfieq ilK ky Aupr nUM Byj Czdf. iek idn koeI sfDfrn ijhf bMdf sfb nUM af ky puwCx ligaf ik qYnUM bfgIaF bfry ieMnI jfxkfrI ikQoN iml jFdI hY ikAuNik bfgI bhuq hI hYrfn sn ik AuhnF dy itkfixaF df sfnUM ikvyN pqf lg jFdf hY. Aus bMdy ny puwiCaf qF sfb ny mjLfk ivc mfstr df nF lY idqf. agly idn bfgIaF ny mfstr nUM mfr idqf. sfb nUM bhuq duwK ligaf. iek qF mfstr inhwkf sI qy dUjy Aus df ipwCy Cotf Cotf pirvfr sI. ies qoN vwzI gwl ieh sI ik ies ipMz nUM hux dyr qk mfstr nhIN sI juVnf. bwcy anpV rih jfxy sn. ies gwl df aPsos sfb nUM nfgflYNz ivcoN vfps af jfx qk irhf. sfb hr vyly kuJ hjLfr rupey afpxy kol rwKdy sn. iehnF ivcoN kuJ qF srkfr vloN muKbrF Aupr Krcx leI huMdy sn qy kuJ sfb dy afpxy. mYN keI vfrI iehnF qoN lY ky afpxy Gr nUM pYsy Byj idMdf iPr qnKfh ivcoN ktvf idMdf. ies gwl df mYnUM bhuq shfrf ho jFdf. myry vl dyK ky keI hor vI krn lgy. QoVy kIqy sfb iksy dI mwdd krn qoN ipwCy nhIN sn hitaf krdy. hux qk qF asIN sfry hI nfigaF dI bolI isK gey sF pr sfb ny bhuq jldI isK leI sI. dsdy huMdy sn ik iksy vyly Auh imltrI ivc huMidaF Auh aPgfinsqfn dy bfrzr ‘qy rhy sn. AuQy ijhVf afrmImYn sQfnk bolI psLqoN isK lvy Aus nUM iek rupweIaf bons vjoN imilaf krdf sI qy Auh ieh bons lYNdy rhy hn. ijhVI bMdf mrn vflI gwl mYN pihlF khI sI Auh ievyN hoeI ik iek vfr sfzf bfgIaF nfl sfhmxf ho igaf. Auh vI Bwjxf cfhuMdy sn qy asIN vI AuhnF nUM mfrn dy hwk ivc nhIN sF. ieh aijhf mOkf qF hY nhIN sI ik asIN AuhnF nUM PV skdy pr sfnUM ieh vI zr sI ik jy ieqafq nf vrqI qF Auh sfzy iksy bMdy df nuksfn vI kr skdy hn. sfzy ivckfr golI bfrI sLurU ho geI jo kfPI dyr qk cldI rhI. AuhnF df iek bMdf mfiraf igaf qy bfkI Bwj gey. ijhVf bMdf mfiraf igaf Auh bfgI nfigaF dy puiltIkrl ivMg df lIzr sI. ielfky ivc Aus df kfPI nF sI. sfb ny ikhf ik ieh qF musIbq KVI ho jfvygI. AuhnF ny ies EprysLn nUM bhuq vwzf mukfblf idKfieaf. Auprly aPsr vI iekwTy ho gey. Auh sfb nfl sihmq sn. ies mukfbly df mYnUM hIro idKfieaf igaf ijs dy bdly ivc mYnUM gYlMtrI avfrz Bfv ik bhfdrI df ienfm imilaf qy mYN CyqI hI sb ienspYtr vI bx igaf. ieh sB sfb krky sI. iPr sfzI AuQoN bdlI ho geI. asIN id wlI af gey. sfzf kYNp idwlI dI rMgsLflf ivc lg igaf. idwlI af ky asIN CwbI jnvrI dI pryz ivc ihwsf lYxf sI. Aus dI iqafrI krn lgy. CwbI jnvrI nfl AuhnF nUM ajIb ijhf moh sI. keI vfr ies idn dI pryz ivc Auh ihwsf vI lY cuwky sn qy keI vfr ies idn dI pryz dI surwiKaf dI ijLMmyvfrI vI inBf cuwky sn. jdoN idwlI qoN bfhr huMdy qF Auh ies idn ryzIE qoN pryz df awKIN izwTf hfl suxdy rihMdy. idwlI rihMidaF Auh Aus vyly dI pRDfn mMqrI ieMdrf gFDI dy sikAUrtI-gfrzjL ivc vI rhy. Auh ieMdrF gFDI qy Aus dy muMzy sMjy gFDI dIaF ajIb ajIb khfxIaF suxfAuNdy. AuhnF dI iek hor afdq sI ik Auh hr vyly lqIPy suxfAuNdy rihMdy. lqIiPaF df AuhnF pfs amuwk BMzfrf sI. ijhVf vI AuhnF nfl iek vfr gwl kr lYNdf Auh AuhnF df hI ho ky rih jFdf. Auh nfgflYNz dIaF keI postF qy rhy sn. kuJ aijhf huMdf sI ik nfgflYNz ivc rihMidaF sfzf vfh hspqflF nfl bhuq rihMdf sI. koeI jLKmI ho igaf jF kuJ hor. keI vfr kYdIaF df muafienf vI krfAuxf pYNdf sI. ieMPfl dy hspqfl ivc rih ky AuhnF ny afpxI awK df Cotf ijhf EprysLn vI krfieaf sI. iek gwl dyKx ivc afAuNdI sI ik hspqfl dIaF nrsF AuhnF nfl iek dm GulL imlL jFdIaF. mYN socdf ik aYzf sunwKf afdmI qF aOrqF dy suPny ivc vI nhIN afAuNdf hoxf qy ieh qF sLfKsLfq AuhnF dy sfhmxy hfjLr sI, suPnf pUrf hox vflI gwl vFg. mYnUM iksy ny disaf sI ik iek vfr iksy iPlm dI sLUitMg cl rhI sI, sfb dI AuQy izAutI lgI hoeI sI qy sfb nUM iPlm ivc iksy rol dI aOPr vI hoeI sI. mYN ies Kbr dI pusLtI krn leI sfb qoN puwiCaf qF kihx lgy ik ieh kMjrF vflf kMm Blf mYN ikvyN kr skdf sI. myrf ipMz idwlI qoN bhuqI dUr nhIN hY. hirafxy qy pMjfb dy bfrzr qy hI jI[ tI[ roz qoN pMj ku iklomItr htvF hY qfrf gVH. asIN idwlI sF qF myrf Brf afm qOr qy af ky iGE jF duD dy jFdf. iek vfrI mYN qy sfb myry ipMz cly gey. myry Grdy sfb nUM iml ky bhuq KusL hoey Kfs qOr qy myry ipqf. iksy vyly myry ipqf nUM sfb krky qF srpMcI imlI sI. myry ipqf nf mIt KFdy sn qy nf hI sLrfb pINdy sn. mYN sfb nUM ieh gwl dsI qF Auh hsdy hoey kihx lgy,

46

‚aBY isMG, mIt qoN ibnF qF kMm cl jfeygf pr dfrU ibnF nhIN clxf, cl afpF nyVy dy iksy iksy Tyky qy cly cldy aF.‛ myry ipqf ny afpxy sfry asUl Buwl ky sfb leI Gr mIt vI bxfieaf qy dysI sLrfb df ieMqjLfm vI kr idqf. iPr pulIs mYzl vI sfnUM iekwiTaF nUM imly. mYnUM bhfdrI df pulIs mYzl qy sfb nUM cMgIaF syvfvF df pulIs mYzl. ieh ienfm sI[ afr[ pI[ vloN iek bhuq vwzf smfgm rcf ky idqy gey. ies ivc sfzy pirvfr vI sLfml hoey. sfb df vwzf muMzf ijMdr vI afieaf. Auh AudoN myrT dI XUnIvrstI ivc knUMn dI pVfeI krdf sI. AudoN hI myrI ijMdr nfl vfkPI peI, jo dosqI ivc bdl geI qy aj qk cl rhI hY. idwlI qoN myrI bdlI guhftI dI ho geI qy sfb ksLmIr cly gey. muV ky sfzI sMKyp ijhI mulfkfq AudoN hoeI jd sfb dy irtfier hox ivc kuJ idn rihMdy sn. AuhnF disaf ik ijMdr jldI ieMglYNz jf irhf hY. sbwbIN sfb dI irtfierimMt pfrtI ivc mYnUM vI jfx df mOkf iml igaf. aPsrF ny sfb dIaF KUbH qrIPF kIqIaF, Auh hwkdfr sn hI. iek aPsr ny ieQoN qk kih idqf ik aj sfzy ivcoN iek sfD aPsr jf irhf hY ijs df Gftf sLfied hI pUrf hovy. bfad ivc mYN sfb nUM puwiCaf, ‚sfb, quhfnUM kdy guwsf nhIN afAuNdf?‛ ‚ikAuN nhIN afAuNdf aBY isMG, mYN vI qF iek sDfrn iensfn aF pr mYN guwsy vfly QoVy ijhy pl sFB lYNnf qy guwsy vflI jgfh qoN ieDr EDr ho jFnF qy ies qrFH aOKy vyly qoN bc jfnF.‛ mYnUM ligaf ik sfb ny bhuq vwzI gwl kr idqI hY. AuhnF dI ies gwl dI mYN ijLMdgI Br lokF nUM Audfhrx idMdf irhf hF. iek vfr sfb qy ijMdr idwlI nUM jFdy jFdy sfzy Gr afey. sfb ijMdr nUM ieMglYNz leI cVfAux jf rhy sn. pr mYN Aus vkq Gr nhIN sF. sMn 1993 ivc mYN vI zI[ aYs[ pI[ bx ky irtfier ho igaf. mYN sfb nUM icwTI ilK ky dwisaf ik hux mYN Gr hI hovFgf jdoN mrjLI afE. sfb dI icwTI afeI ik BrjfeI jI bhuq ibmfr hn ies krky Auh iksy pfsy nhIN jf skdy. akqUbr 1994 ivc iek svyr sfb acfnk af gey. ieMnI svyr AuhnF nUM dyK ky mYN hYrfn rih igaf. AuhnF dwisaf ik BrjfeI jI pUry ho gey hn qy Auh hux ijMdr kol ieMglYNz cly gey hn. ieMglYNz ivc idl nhIN ligaf ies leI jldI muV afey pr hux Auh ieMglYNz ivc pwky ho cuwky sn qy jdoN mrjLI af jf skdy sn. BrjfeI kfrn Auh bhuq Adfs sn. kuJ GMty Tihry qy cly gey. Aus qoN bfad iek vfr iPr afey. hux Auh bhuq kmjLor ho cuwky sn. mYN AuhnF nUM ikhf ik ipMz vI qF Auh iekwly hI hoxgy, ikAuN nf ieQy myry kol hI rihx lg pYx. pr Auh nf mMny. hux ijMdr dI icwTI qoN pqf cilaf ik sfb vI pUry ho gey hn. mYnUM bhuq duwK hoieaf. myrf vwzf Brf, myrf dosq, myrf rihbr. mYN ijMdr nUM ikhf ik qUM iekwlf nhIN XqIm hoieaf ieh aBY isMG vI bhuq iekwlf rih igaf hY. hux pqf nhIN ies jhfn qoN bfad kuJ hor hY vI ik nhIN jy hY qF mYN kihMdf hF ik sfb ieh aBY isMG quhfnUM jLrUr imlygf.

bfgI nfigaF leI aqMk: sfzf nfiek (lyKk: aYc[ aYs[ syTI)

(31 dsMbr, 1974)

muhrlIaF swQF ivc lVn vflI iek btflIan dI aYP kMpnI df sb ienspYktr drsLn isMG bfgI nfigaF leI aqMk bixaf KVf hY. Aus df srIrk vjUd hI zr pYdf krdf hY. AuWcy kwd (Auh Cy Puwt qy do ieMc lMmf hY) qy jbrdsq srIr dy mflk ies aPsr dy ichry qy pUrn afqm ivsLvfsL TfTF mfrdf hY. Aumr ny Aus Aupr koeI asr nhIN pfieaf. bvMjf sflf ieh ‘nOjvfn’ dysL df ispfhI ibnF iksy iksm dI

47

Qkfvt jF qxfE df idKfvf kIiqaF nfgflYNz dy phfVI rsiqaF Aupr hr-rojL pYdl quiraf iPrdf hY. ipMz Prflf ijLlf jlMDr (hux nvF sLihr) df jMm-pl sb ienspYktr drsLn isMG aijhy ielfky ivc qfienfq hY jo ik sLfied nfgflYNz df sB qoN Kqrnfk ielfkf hY-aijhf ielfkf ijs dy sB qoN ijLafdf lIzr BUmI-gq hn. Auh bhuq hI inmr qy TMzy suBfa vflf hY qy afpxI sfrI kfmXfbI df ishrf afpxI cMgI iksmq qy rwb dy isr bMndf afKdf hY, ‚rwb dI mrjLI nfl mYN kdy KflI hwQ vfps nhIN afieaf.‛ pwuCx ‘qy Auh pUry mfx kihMdf hY. sQfnk vsnIkF nfl Aus dI dosqI Aus dy bhuq kMm afAuNdI hY jo ik Aus nUM bfgI nfigaF dy lukx dy QF itkfixaF df pqf dy idMdy hn qy Aus nUM kfmXfbI dvf idMdy hn. aijhIaF keI kfmXfbIaF Aus dy Kfqy ivc hn. bfgI nfigaF dI aKfAuqI POj, ‘nfgf afrmI’ dy iek afp-bxy ibRgryzIar (jo pihlF myjr jnrl sI) nUM do sfl pihlF aprYl mhIny ivc PVn ivc sb ienspYktr drsLn isMG ny pRmuwK BUimkf inBfeI sI. ies qoN bfad Aus dI mdd nfl hI ‘nfgflYNz PYzrl gOrimMt’ dy drjnF afrmI qy isvl dy svY-bxy aPsr PVy gey sn. bfgIaF dy hfly ieh jLKm awly hI sn ik sb ienspYktr drsLn isMG ny iek vfr iPr ihMmq idKfeI qy ‘nfgf afrmI’ dI dsvIN btflIan dy svY-bxy lYPtInYNt krnl, kMmfizMg aPsr nUM PV ilaf. Aus ny ieh sfrf EprysLn bhuq hI iDafn nfl iqafr kIqf qy bhuq vDIaf qrIky nfl nypry cfiVaf. sb ienspYktr ny afpxI btflIan dI topI ivc ies qoN bfad hor vI mfx-mwqy KMB sjfey jd Aus ny iek afp-bxy ‘POirst ienspYtr’, cYKsYNg ielfky dy ‘prYjLIzYNt’ qy ‘suprIm kort dy iek jwj’ nUM afAux vfly mhIinaF ivc kYdI bxf ilaf. bhuq sfry jrUrI zOkUmYNt qy hor kfgjLfq vI PVy gey. Aus ny pwcI aYs[bI[aYm[aYl[ lsMs qoN ibnF gMnF qy iek [303 rfeIPl do ipMzF dy vwK vwK lokF qoN PV lgy. Aus dIaF mihkmy pRqI vPfdfrI idKfAuNidaF igafrF hor bfgIaF nUM PiVaf ijhnF ivcoN do qF hfly ipCly mhIny hI kYd kIqy gey hn. sI[afr[pI[aYP[ dI ies btflIan ny BUmI-gq nfigaF dI ivdrohI lihr nUM ihlf ky rwK idqf hY ijs ivc sfzy ies nfiek drsLn isMG df bhuq vwzf hwQ hY. Auh afpxy jvfnF dI qrIP krdf vI nhIN Qkdf. jd Aus nUM puwiCaf igaf ik Gfq lgf ky kIqy jfx vfly hmly qoN qF nhIN zrdf qF Aus ny ikhf, ‚jd qk jvfn, gMn qy rwb myry nfl hY mYnUM iksy qoN zr nhIN lgdf.‛ Auh sdf hI BUmI-gq nfigaF dI ihwt ilst qy irhf hY. bfgIaF vloN keI vfr Aus nUM cyqfvnIaF qy noits vI idqy gey hn ik qyrI post nUM qy qYnUM Auzf idqf jfvygf. iek vfr bfgIaF ny bhuq ivAuNqbMdI nfl Aus dI post ‘qy hmlf kIqf vI sI, BfvyN Auh Aus vyly afpxI post ‘qy nhIN sI, pr Aus dy jvfnF ny ies hmly df mUMh qoV jvfb dy idqf qy bfgIaF nUM Bjf idqf. kuJ iksmq df vI hwQ ikhf jf skdf hY ik ieh nfgflYNz df bhuq Kqrnfk ielfkf hY ijQy Gfq lgf skxf asfn hY pr Aus qy koeI aYNbusL jF aijhf hmlf nhIN hoieaf. iek vfr Aus leI aijhI Gfq df ieMqjLfm kIqf igaf sI pr ies aYNbusL ivc koeI hor jo afpxf iDafn nhIN sI rwKdf Ps igaf qy sfzf nfiek surwiKaq irhf. Aus nUM pqf hY ik bfgI Aus dy ipwCy pey hoey hn pr Auh iksy hMZy hoey lIzr vFg qrF qrF dy qrIky apxfAuNdf afpxy afp nUM surwiKaq rKdf af irhf hY. Aus nUM puwiCaf igaf ik lVfeI dy ies mYdfn ivc lVidaF Aus dIaF kI qmMnfvF jF cfhnfvF hn. [[[sMn 1969 ivc jd sb ienspYktr drsLn isMG nUM ies ielfky ivc qfienfq nhIN sI kIqf igaf, Aus vkq iek bfgI ‘lYPItInYNt krnl’ ny sI[afr[pI[aYP[ dy vfhn Aupr Gfq lgf ky hmlf kr idqf sI ijs durimafn do ispfhI sLhId ho gey sn qy pMj hor ivakqI mfry gey sn. sb ienspYktr drsLn isMG nUM Aus dI btflIan dy sfQIaF ny sfrI khfxI dwsI sI, drsLn isMG dI ieh qmMnf hY ies Gtnf df bdlf lY ky ihsfb-ikqfb brfbr kIqf jfvy. sb ienspYktr drsLn isMG sMn 1939 ivc ispfhI dy qOr qy BrqI hoieaf qy dUjy mhFXuwD ivc afpxy afp nUM iek bhfdur ispfhI dy qOr qy sQfpq kIqf qy ienfm vjoN ivsLysL pYnsLn hfsl kIqI.

48

sMn 1947-48 ivc ksLmIr EprysLn smyN vI bhfdrIaF idKfeIaF qy ‘Mention in

Despatches’ Aus df nF sLfml kIqf igaf. Aus ny sMn 1954 ivc POj ivcoN irtfiermYNt lY leI. ies qoN kuJ dyr bfad hI Auh sI[afr[pI[aYP[ dI cOQI btflIan ivc kMstybl dy qOr ‘qy BrqI ho igaf qy BrqI hox qoN iqMn mhIny dy aMdr aMdr Aus nUM hvfldfr bxf idqf igaf. Aus dy aPsrF dy Aus ivcly tryinMg ieMnstrwktr vfly gux pCfx ley qy sMn 1960 ivc nImc sLihr dy sI[tI[sI[ ivc ienstrwktr lgf idqf igaf. sI[tI[sI[ ivc afpxIaF ijLMmyvfrIaF Aus ny pUrI lgn qy iemfndfrI nfl inBfeIaF qy ievjL ivc keI nkd ienfm aqy Aus dy srivs irkfrz ivc Aus dy qrIPI-ieMdrfj sLfml kIqy gey. sMn 1965 dy agsq mhIny ivc Auh afpxI hux vflI btflIan ivc af igaf qy Aus nUM sb ienspYktr dI qrwkI dy ky mnIpur Byj idqf igaf ijQy Aus dI bfgI nfigaF dy iKlfP lVfeI ivc inXukqI hoeI. Aus dI XUint aj vI bfgIaF dy iKlfP cIqy dI cqurfeI nfl EprysLn kr rhI hY. Aus dIaF iehnf syvfvF kfrn Aus nUM mYrItorIas srivs leI pulIs mYzl idqf igaf hY- (A

Police Medal for Meritoriour Service.) (31st December, 1974)

myry ipqf

iek

mYnUM Bfpf jI df Pon afieaf. bIbI bhuq ibmfr sI. Aus nUM keI sfl qoN sLUgr sI. ies sLUgr ny ikznIaF lY leIaF sn. hux zfielsjL lgx lg ipaf sI. hPqy ivc do vfr luiDafxy jfxf pYNdf sI. mYN siQqI dI gMBIrqf nUM smJdf nhIN sF. iek mYN afpxy stor ivc aijhf Pisaf hoieaf sF ik inkl nhIN sI ho pf irhf. Bfpf dI dy gwl krn dy lihjy qoN ligaf ik Aus iKJy hoey sn. ibmfr nUM sMBflxf koeI sOKf kMm nhIN huMdf. mYnUM ieh vI ligaf ik ijvyN kihxf cfh rhy hox ik qusIN afp qF arfm nfl bYTo ho qy mYN quhfzI ibmfr mF nUM hspqflF ivc leI iPrdf hF. mYN ieMzIaf dI itkt buwk krf leI. ieh aprYl, 1994 dI gwl hY. AudoN aMimRqsr nUM PlfeItF cl peIaF sn. mYN aMimRqsr jf Auqiraf. Bfpf jI qy myrf vwzf BxoeIaf sqpfl mYnUM lYx afey hoey sn. Bfpf jI dy ieMzIaf huMidaF mYN ds bfrF vfr ieMzIaf igaf hovFgf. Auh mYnUM eyarport qoN lYx afAuNdy. AuhnF df afpxf iek Kfs qrIkf huMdf sI. sLrfb pIx dy Auh bhuq sLOkIn sn. AuhnF sLrfb dIaF boqlF, soZf, pfxI qy BujIaf jF pkOVy kfr ivc rwKy hoey huMdy. jy grmIaF huMdIaF qF brP df ieMqjLfm vI huMdf. AuhnF ny myrf svfgq vwzy sfry pYWg nfl hI krnf. mYN kihxf ik mYN ivskI dIaF keI boqlF ilafieaf hF qF AuhnF kihxf ik pihlF ieMzIan ivskI pI ky dyK. pr ies vfr mYN igaf qF mYN sLrfb CwzI hoeI sI. sLrfb dI afdq mYnUM qMg krdI sI so mYN ieh Cwz idqI hoeI sI. AuhnF ny pYWg pf ky mYnUM PVfieaf. mYN disaf ik mYN sLrfb CwzI hoeI hY qF AuhnF df mUMh horvyN ho igaf. myry nfl ruws ijhy gey. iPr AuhnF ny vI nhIN pIqI qy sqpfl ny vI nhIN. Gr af ky dyiKaf ik bIbI dI hflq bhuq pqlI sI. Aus ny pfsport leI aplfeI kIqf hoieaf sI pqf nhIN kI aiVwkf sI ik pfsport iml nhIN sI irhf. mYN agly idn afp jf ky pfsport dPqr pqf kIqf qF ieho jvfb imilaf ik ieh pfsport nhIN iml skdf. ies bfry hfly ienkuafrI cl rhI hY. awqvfd dy dOr dy keI lokF dy pfsport ruky hoey sn, sLfied koeI aYsI gwl hovy. ies df mqlb ieh sI ik mYN bIbI nUM afpxy nfl ieMglYNz nhIN sF ilaf skdf. Bfpf jI kihx lgy, ‚qUM iPkr nf kr, mYN afpy sFBI jfAUNgf, qUM af igaF ieho bhuq af.‛ bfkI sB TIk sI pr Bfpf jI cuwp cwup sn. Auh kMm dI gwl hI krdy. ijMnf ku mYN puwC lYNdf Enf ku jvfb dy idMdy. mYN bIbI nUM puwiCaf qF kihx lgI, ‚kihMdy ijMdr ny sLrfb Cwz ‘qI, mYN ikhf ik ieh qF cMgI gwl af ik muMzf hux nhIN pINdf.‛

49

ieh cuwp bhuq boJl lg rhI sI pr mYN sLrfb CwzI rwKxI cfhuMdf sF. myrI sLrfb pIx dI ieh afdq bVI musLkl nfl CuwtI sI, hux mYN bhuq KusL sF. iek idn mYN afpxy suhrIN jfxf sI. rfq AuQy rihxf sI. Bfpf jI ny mYnUM Cwzx jfxf sI. AuhnF ny kuJ boly ibnF skUtr kiZaf qy strfr kr ilaf. mYN ipwCy bYT igaf. AuhnF skUtr cuwp cfp qor ilaf. rfh ivc sfzI koeI gwl nf hoeI. mYN socx ligaf ik iek sLrfb ny ipE puwq ivc ikho ijhI dIvfr KVI kr idqI hY. mYN sfrI Aumr sLrfb pINdf afieaf hF qy hux jy myrI sLrfb myry ipE nUM KusL kr skdI hY qF do pYWg pIx ivc kI nuksfn hY. vfps ieMglYNz jf ky iPr Cwz dyvFgf. aijhIaF socF ivc hI asIN kot phuMcy. mYN ikhf, ‚Bfpf jI, Tyky kol rok ilE.‛ ‚myry kol Gr hYgIaF cfr pMj boqlF.‛ ‚afpF jLrf Tyky dy ipwCly hfqy ivc bYTFgy.‛ ‚nhIN, mYN Gr jf ky pIAUN.‛ ‚mYN qF pIAUNgf eI.‛ AuhnF grdn Gumf ky ipwCy nUM myry vl dyiKaf qy skUtr qyjL kr ilaf iPr iksy nOjvfn muMzy vFgUM Tyky muhry Tfh krky bryk lfeI. Auh myry muhry bVI sLfn nfl qurdy hfqy ivc jf vVy qy bihry nUM afrzr dyx lgy, ‚jfh Eey muMizaf, PV arYstokrYt dI boql, nfl qlL ilaf awDf iklo mwCI.‛ AuhnF Bfxy mYN aj ieMglYNz qoN afieaf. pihly hPqf-ds idn ijvyN mYN Gr ivc hfjLr hI nhIN sF. mYnUM vI afpxI ijLd ‘qy pCqfvf ijhf ho irhf sI. asIN boql mukfeI qF kihx lgy, ‚cl hux vfps ipMz cldy aF.‛ asIN suhrIN jfx QF ipMz nUM muV afey. bIbI hYrfn sI pr jd Bfpf jI ny do glfsIaF qy pfxI myjL qy rwiKaf qF Auh smJ geI. asIN bIbI nUM zfielsjL lgvfAux luiDafxy lY ky jFdy. bIbI dsdI ik myry afAux krky Auh bhuq hONsly ivc hn. bIbI nUM vI pqf sI ik Aus df aMq nyVy hY. Auh mYnUM gwlF smJfAux lgdI ik Aus dy mrn qoN bfad mYnUM kI krnf cfhIdf hY. Aus df vfr vfr ieh kihxf huMdf ik afpxy ipE nUM ieQy nf CwzIN, afpxy nfl lY jfvIN. iek idn Bfpf jI kihx lgy, ‚qyrI bIbI ny bhuqy idn nhIN kwZxy, afpxI CwutI vDf lY.‛ asl ivc Auh afpxy afp nUM iqafr kr rhy sn. ijs idn bIbI dy jfx df vkq afieaf qF myry PuPV jI qy AuhnF dI bytI vI sfzy Gr afey hoey sn. bIbI dIaF tuwtx lgIaF. mYN dUjy kmry ivc rotI Kf irhf sF. bIbI vfr vfr Bfpf jI nUM bulf rhI sI. myrI BUaf dI DI-BYx Aus kol sI. bIbI ny prfx iqafg idqy. Bfpf jI iek dm cuwp kr gey. aFZ gvFZ iekwTf ho igaf. sLrIkfcfry dy lokF vloN arQI iqafr kIqI jfx lgI. Bfpf jI iek pfsy bYTy sn pr hfly vI cwup sn. isafxy kihMdy hn ik aijhI cuwp TIk nhIN huMdI. jd afpxy qury ‘qy rox nf afvy qF ieh gwl Kqrnfk ho skdI hY. mYN prdy ijhy nfl AuhnF nUM AuTfieaf qy dUjy kmry ivc lY igaf. iek vwzf sfrf pYWg ivskI df pfieaf qy PVf idqf. iPr AuhnF ny iek pYWg myry leI pfieaf, asIN ieko sfhy pI gey qy dovyN iek dUjy dy gl lg ky rox lgy. bIbI nUM dfg dy idqy. hor vI sfrIaF rsmF ho geIaF. Bog pY igaf. afey mihmfn cly gey. asIN iek dUjy nUM hONslf idMdy bIbI dI mOq nUM sihx dI koisLsL kr rhy sF. iek idn mYN ikhf, ‚clo Bfpf jI, id wlI nUM vIjLf lYx clIey.‛ ‚mYN nhIN jfxf ikqy, mYN ieQy eI TIk aF.‛ ‚pr bIbI dI afKrI ieCf sI ik mYN quhfnUM nfl lY jfvF.‛ bIbI dI afKrI KfhsL nUM ikvyN Tukrf skdy sn. myry nfl vIjLf lYx qur pey. Bfpf jI df bIbI nfl bhuq ipafr sI. Kfs qOr qy jdoN asIN sfry bfhr af gey qy Auh donoN Gr ivc iekwly rih gey AudoN Auh iek dUjy dy bhuq nyVy ho gey sn. Auh mYnUM dsx lgdy, ‚myry suBfa ivc keI nuks sn pr quhfzI bIbI pqf nhIN kI krdI sI myry ieh nuks gfieb ho jFdy.‛ bIbI ny Bfpf jI leI duiphr nUM hor sbjLI bxfAuxI qy rfq nUM hor. rfq nUM sOx vyly hI slfhF krn lg pYxf ik kl nUM kI bxfAuxf hY. bIbI nUM pqf sI ik Aus vflIaF shUlqF Aus qoN

50

bfad nhIN sI iml skxIaF ies leI ieh ikqy iekwl ivc nf iGr jfx ies krky Auh cfhuMdI sI ik mYN iehnF nUM nfl hI lY jfvF. asIN vIjLf lYx gey. iehnF nUM Cy mhIny sYr df vIjLf iml igaf. pr mYN dyiKaf ik Bfpf jI ieMglYNz iblkul nhIN sI afAuxf cfhuMdy. aMq smyN qk nf afAux df koeI bhfnf lBdy rhy. jdoN GroN qury qF Auh bhuq Audfs ho gey qy kihx lgy, ‚myrf jfxf koeI jrUrI af?‛ ‚qusIN pwky ho ky muV afieE.‛ ieh dlIl qF AuhnF nUM cMgI lgI pr iPr vI ievyN qury ijvyN mYN AuhnF nUM jbrdsqI lY ky jf irhf hovF. sfry rfh myry nfl ruwsy rhy. pqf nhIN AuhnF dy mn ivc kI cl irhf sI. mYN pYWg vI keI iplfey pr iehnf df rosf TIk nf hoieaf. jd sfzf jhfjL lMzn Auqrn vflf sI qF mYnUM kihx lgy, ‚qUM nhIN hitaf.‛ kih ky hws pey. hux Auh ieMglYNz afAux leI iqafr ho gey sn.

do Bfpf jI bfry myry bcpn dy keI JfAuly hn. kuJ JfAuly zyrI aOnsUn dy hn. ijhVf trwk KrIidaf sI Aus dy, ijs cubfry ivc rihMdy sF Aus dy, AuQy dy cor ijhy muMizaF dy, AuQoN dI sLmsLfn Gft dy qy kuJ AuQoN vfps muVn dy. sB qoN vwzI gwl jo Xfd hY ik mYN skUl ivcoN CwutI vyly inkl irhf sF ik Bfpf jI afAuNdy ids pey. iek kulI trMk cuwkI AuhnF dy mgr sI qy afp vI do bYg donF moiZaF ivc cuwky hoey sn, donF hwQF ivc PrUt dIaF BrIaF tokrIaF. mYnUM puwC rhy sn ik jy PwtI BfrI lgdI hY qF PVF. jdoN Auh afAuNdy qF Gr ivc roxkF lg jfxIaF. Kfx pIx dIaF mOjF lg jfxIaF; KulHf Pl-PrUt qy miTafeI, rojLfnf mIt, afmlyt, mwCI, pkOVy, smosy afid. AuhnF dy afAux nfl Gr ivc ajIb ijhI KusLbU iKlrI rihxI. kdy iksy gwloN mn Audfs hoxf qF myrf idl krnf ik Bfpf jI af jfx. bcpn ivc sfzf ipE-puq vflf irsLqf afm ijhf hI sI. bcpn ivc mYN afpxy bfby d y ijLafdf nyVy sF. mYN bfby dy kol hI sONieaF krdf sF. Auh mYnUM qrFH qrFH dIaF bfqF suxfAuNdf, sLyar suxfAuNdf, lqIPy vI suxfAuNdf. Aus kol vIsvIN sdI nF df AuVdU df rsflf afieaf krdf sI, bfbf mYnUM ieh pVH ky suxfieaf krdf. bcpn qoN lY ky jvfnI qk mYN bfby nfl bYTf keI keI GMty gwlF krdf rihMdf. ievyN hI mYN afpxI mF dy vI bhuq njLdIk sF qy afpxy cfcy dyv dy vI. cfcf dyv afp nhIN sI pVH sikaf pr Aus ny myrI pVHfeI df pUrf iDafn rwiKaf. myry mfstrF qoN myry bfry puwC-igwC krdf rihMdf. myry iek mfstr df iDafn qF Bfpf jI vI bhuq krdy. CuwtI af ky iek idn Aus dI pfrtI jLrUr krdy. mfstr iksLn isMG ny mYnUM pihlI jmfq qoN pMjvIN jmfq qk pVfieaf sI. Bfpf jI sfl ivc iek vfr Aus nUM Gr bulf ky mIt qy sLrfb dI dfavq krdy qy ies qrFH mfstr myrf ivsLysL iDafn rwKdf. bcpn ivc mYN Bfpf jI nfl EnIaF gwlF nhIN sF krdf pr iPr vI jd Auh afAuNdy qF asIN iekwTy bYT ky rotI Kfieaf krdy sF. sLrfb pIx dy Auh sLOkIn qF sn hI, inkf ijhf hfVf myry leI pfAuxf AuhnF ny myry Coty huMdy qoN hI sLurU kr idqf sI. keI vfr sLfm nUM mYN AuhnF leI aDIey df ieMqjfm krnf huMdf sI. mYnUM pqf sI ik ipMz ivc kOx kOx sLrfb kZdy hn qy mYN lY afAuNdf. sLrfb pI ky Auh pUrI qrFH KulHdy sn. afm qOr qy Auh sLfm vyly bfby kol atfl ‘qy jf bYTdy sn. Auh iksy bMdy nUM imldy qF kuJ dyr Aus vl dyKdy rihMdy qy Aus dI pUrI qrFH GoK-prK kr lYNdy. Auh guPqfr, dsqfr qy rPqfr vflf PfrmUlf pUrI qrFH lfgU kr ky agly nUM pwCfx lYNdy qy Aus dI jfq qk ds idMdy. keI gwlF ivc AuhnF df qjrbf bhuq amIr sI. iksy bMdy bfry AuhnF dI idqI rfey lgBg shI huMdI. Auh dsx lgdy ik afdmI afpxI ijLMdgI ivc ieMnI vfr Gr bxfAuNdf hY qy pMCI ieMnI vfr. Auh kihMdy ik afdmI leI afpxy bwcy pflxy hornF jIvF qoN ijLafdf kwTn hn ikAuNik iensfn dy bwcy df bcpn bfkI jIvF dy mukfbly bhuq lMmf huMdf hY. iek gwl hor bVI Kfs disaf krdy ik jykr quhfnUM afpxI pqnI ivcoN afpxI mF dy JfAuly pYx qF ies df

51

mqlv ik Auh vDIaf pqnI hY. myrI pihlI pqnI aijhI sI ik mF dy JfAuly sfP idsdy sn pr koeI gVbV ho geI qy sB AuQl puQl ho igaf. KYr[[[ iek vfr mYN AuhnF nUM disaf ik suKjIq hux vfps afAuxf cfhuMdI hY. Auh kuJ nf boly qy

guxguxfAux lgy: ‘sB kusL lutf ky hosL myN afey qo ikaf kIaf.’ suKjIq Aus vkq vfps afAux dI gwl kr rhI sI jd mYN dubfrf iqMn bwicaF df bfp bx cuwikaf sF. iPr AuhnF ny ies ivsLy qy muV ky koeI gwl hI nhIN kIqI. AuhnF dy guxguxfey bolF ivc hI sB kuJ sI. Auh sfnUM iksy gwloN rokdy tokdy Gwt sn. nf hI afpxI koeI gwl sfzy ‘qy Qopdy sn. jd mYN vfl ktfey qF mF nUM bhuq qklIP hoeI pr Bfpf jI ny gwl hws ky tfl idqI. AuhnF nUM ies gwl dI KusLI sI ik pVHn ivc huisLafr sF. hr sfl pfs huMdf jFdf sF ieho hI AuhnF leI bhuq sI. bI[ey[ ivcoN myry bhuqy nMbr nhIN sn afey. hux Xfd nhIN ikhVI gwloN iek vfr myry srtIiPkyt Auh afpxy nfl lY gey. iksy nUM idKfey jd pqf lgf ik mYN bhuq QoVy nMbrF ivc pfs hoieaf hF qF AuhnF nUM bhuq qklIP hoeI pr AuhnF ny mYnUM kuJ nhIN ikhf. ieh gwl keI sfl bfad mF ny mYnUM dsI. iPr jd mYN aYl aYl[ bI[ cMgy nMbrF ivc pfs kIqI qF KusL ho gey. sfzI sB dI pVHfeI nUM Auh bhuq qrjIh idMdy sn. iek vfr AuhnF df iek dosq puwCx ligaf ik ikMnI ku jLmIn bxf leI jF hor

jfiedfd bxfeI. Auh kihx lgy ik mYN kuJ nhIN bxfieaf pr sfry bwcy pVHf idqy. AuhnF df dosq ny ikhf ik ies qoN vwzI hor jfiedfd ikhVI ho skdI hY. AuhnF nUM afp nf pV skx df bhuq Jorf irhf hY ies leI vI sfzI pVHfeI AuhnF dI ijLMdgI df sB qoN vwzf eyjMzf sI. AuhnF ny kdy mYnUM dosqF ivc AuTx bYTx qoN nhIN sI roikaf. jy kdy koeI gwl kihxI vI huMdI qF bIbI rfhIN kihMdy. iek vfr skUl ivc lVHn leI sfzy muMizaF dy do gruwp bx gey. Bfpf jI CuwtI afey hoey sn. AuhnF nUM pqf cilaf qF AuhnF afp kuJ nhIN ikhf qy sfrI gwl bIbI ny hI khI. myry bcpn qoN hI Auh aijhy sn ik myrf koeI vI dosq imlx af jfvy qF AuhnF nUM cfa cV jFdf. iek vfr asIN prflI cuwk ky iek jgfh qoN dUjI jgfh rwK rhy sF. myrf iek dosq af igaf. mYN KV ky Aus nfl gwlF krn ligaf. Bfpf jI ny sfrI prflI afp hI cukI qy iek vfr vI mYnUM ieh nhIN ikhf ik gwlF krnIaF Cwz qy afpxf kMm kr. bfad ivc af ky qF myry dosq AuhnF dy dosq bx gey. myrI Aumr dy cOvI sfl qk qF sfzf vfh isrP AuhnF dIaF CuwtIaF ivc hI pYNdf sI. sfl ivc iek vfr asIN mhInf Br hI iekwTy rihMdy sF pr iek ipE-puqr vflI dUrI qy rihMdy sF ies leI iek dUjy nUM bhuqf nhIN jfx sky. jd Auh irtfier ho ky afey qF AuhnF idnF ivc hI mYN ieMglYNz af igaf. iPr Auho isstm sLurU ho igaf ik sfl do sfl bfad sfzf vfh mhIny Br ku leI hI pYNdf pr hux iek bhuq vwzf Prk af igaf sI. hux ipE-puwqr vflI aVI inkl cuwkI sI qy hux irsLqf dosqF vflf sI. mYnUM hux pqf cilaf ik AuhnF df suBfa ieMnf sLuglI qy dosqfnf hY. mYN afpxy bcpn ivc afpxy bfby qoN sLyar suixaf krdf sF pr hux mYN dyiKaf ik Bfpf jI nUM vI sLyar dI bhuq smJ sI. iek vfr myrf iek dosq imlx afieaf. mYN Bfpf jI nUM disaf ik kivqf ilKdf hY. Bfpf jI ny ikhf ik suxf koeI sLyar pr Auh dosq KulHI kivqf ilKdf sI. iek vfr gjLl ilKx vflf dosq af igaf. Auh Bfpf jI nUM afpxI gjLl suxfAux ligaf. Bfpf jI kihx lgy ik iehdy ivc isrP iek sLyar hY ijhnUM sLyar ikhf jf skdf hY. ievyN hI jd ieMglYNz afey qF koeI nf koeI dosq Gr afieaf rihMdf sI. igafnI drsLn isMG nfl AuhnF df sLugl cldf rihMdf sI. hmAumr sn. igafnI jI vI afrmI ivc rih cuwky sn. iek vfr igafnI jI ny afpxI gjLl suxfeI. Bfpf jI kihx lgy, ‚igafnI jI, sfry sLyar hI kwcy af.‛ ‚awCf! mYN iehnF nUM dubfrf ilKUM.‛

‚hux Cwzo pry, kwcy eI rihx idE, hux Aupr jf ky eI ilKFgy.‛

52

Bfpf jI hsdy hoey kihx lgy. zfktr svrn cMdn ny afpxy sLyar suxfAuxy qF Auhnf ny kihxf, ‚zfktr sfb, ieMnI AudfsI vI kI kih Blf, afAu pYWg lfeIey.‛ myrIaF khfxIaF mYgjLInF ivc CpxIaF qy kdy kivqfvF vI. myrI mF ny bhuq mfx krnf pr Bfpf jI ny kihxf, ‚muMzf kfhdf ilKfrI hY iehnUM sLyar qF ilKxf nhIN afAuNdf.‛ iek vfr mYN ieMzIaf jfxf sI. mYN Gr hfly disaf nhIN sI pr iksy dosq nU M icwTI ilK idqI. Auhny agy Kbr aKbfr ivc lvf idqI ik mYN af irhf hF. Bfpf jI ny Kbr pVI qF iKJ gey qy bIbI nUM kihx lgy ik hux muMzy dy afAux dI Kbr vI sfnUM aKbfrF rfhIN hI imldI hY pr bIbI nUM ieh gwl bhuq vwzI lg rhI sI. myrf lyKk hoxf myrI mF nUM bhuq cMgf lgdf sI pr Bfpf jI nUM ikvyN lgdf sI ieh gwl AuhnF aKIr qk nhIN icqfrI. myry sfhmxy myrI koeI ilKq nhIN pVI. AuhnF nUM aKbfr pVn df bhuq sLONk sI pr koeI lyK jF khfxI Gwt pVdy hn. ipMz rihMidaF aKbfr lgvfeI hoeI sI. ieQy ‘dys-prdys’ Gr afAuNdf sI. sLukrvfr svyry afpxy kMn AuhnF ny drvfjLy vl hI rwKxy ik kd zfkIaf ‘dys-prdys’ suwt ky jfvy. ies prcy ivc myrf kuJ nf kuJ Cpdf rihMdf sI pr AuhnF ny kdy ijLkr nhIN kIqf. kdy kdy kih idMdy ik quhfzy progrfm dI Kbr CpI hY qy bs. tYlIvIXn ‘qy KbrF Auh sfrf idn dyK ky vI nhIN sn akdy. KbrF dyK ky iPr AuhnF nUM koeI gwlF vflf vI cfhIdf huMdf ijs nfl Auh KbrF qy qbsrf kr skx. sfzI bIbI nUM isafsq bfry bhuqI smJ jF idlcspI nhIN sI huMdI pr Bfpf jI ny gwlF kr kr ky bIbI nUM vI pUry ihMdusqfn dI isafsq bfry bfKbr kIqf hoieaf sI. akflIaF jF kFgrsIaF dy iksy lIzr nUM burf Blf kihx ivc bIbI hr vyly iqafr huMdI. AuhnF ny KbrF dyK ky jF pVH ky ipMz dI swQ ivc jf bYTxf, swQ ivc KbrF bfry qbsrf cldf rihxf. irtfier ho ky Auh ipMz dI swQ ivc afm hI bYTx lg pey sn. AuhnF dy suBfa dI iek KfsIaq ieh sI ik Auh sB nUM jI kih bulfAuNdy sn. mYnUM vI qusIN kih ky muKfqb huMdy. mYN keI vfr ieqrfjL vI kIqf pr Auh qusIN hI kihMdy rhy. afpxy kfimaF nUM vI keI vfr qusIN kih ky hI bulfAuNdy. bIbI keI vfrI kihMdI ik ieh aOrq qF JfVU dyx vflI hY qF Bfpf jI kihMdy ik hY qF Aumr ivc isafxI. KursLYd nF dI aOrq ny sfzy Gr kfPI dyr kMm kIqf hY, AuhnUM Bfpf jI sdf qusIN kih ky hI gwl krdy.

iqMn prdysIN vsdy lok afpxy vqn prqdy hn. ijhnF dy afpxy ipwCy vqn ivc vsdy hox AuhnF leI vfps jfxf hor mihny rwKdf hY ijhnF dy nhIN hn AuhnF leI kuJ hor. mYN pihlI vfrI sMn 1981 ivc ieMzIaf igaf sF qy sMn 2005 qk ieMzIaf jfx df myry leI vwKrf anMd sI qy Aus qoN bfad koeI anMd nhIN hY, bs jfxf hY, afpxy kMm krny hn. dosqF nUM imlxf hY. myry afpxy Gr dy drvfjLy bMd pey hn. CwqF vI CyqI izg pYxgIaF. ieMzIaf jfx df ijhVf anMd mF-ipE dy jIAuNdy jI sI Auh hux muV ky nhIN imlxf. mYN bhuq sfry lokF nUM ieMzIaf jf ky muVidaF nUM dyKdf hF qy iPr AuhnF dIaF gwlF suxdf hF mYnUM AuhnF nfl

eIrKf hox lgdI hY qy purfxy idn Xfd vI afAux lgdy hn. pihlI vfr mYN sMn 1981 dIaF srdIaF nUM igaf. myry nfl myrf aMgryjL dosq tOm vI sI. Bfpf jI ny tYksI ipMzoN hI ilaFdI hoeI sI. Aus ivc sfrf ieMqjLfm vI kIqf hoieaf sI. sLrfb dIaF boqlF, soZf, kok, pfxI, pkOVy, tIsLU. AuhnF ny iek iek pYWg pfieaf qy tOm nUM kihx lgy, ‚vYlkm tU ieMzIaf!‛

53

Auh aMgryjLI pVH ilK lYNdy sn pr pUrI qrFH bolxI nhIN sI afAuNdI pr tOm nfl zMg pUrf kr lYNdy sn. tOm vI myrf kfPI purfxf dosq sI, pMjfbI dy keI lPjL smJdf sI. ies leI koeI lPjL PV ky Auh kMm clf rhy sn. jdoN asIN idwlI qoN bfhr inkly qF ieh qVksfr sI. jdoN asIN pMjfb ivc phuMcy qF loa ho cuwkI sI. lok jMgl pfxI jf rhy sn. tOm nUM mYN dwisaf hoieaf sI ik sfzy Gr PlYsL vflI tuafielt nhIN hovygI, KyqF ivc hI jfxf pvygf. tOm hr qjrbf krn nUM iqafr sI. jd Aus ny lok KyqF ivc jMglpfxI bYTy dyKy qF As nUM bhuq hYrfnI hovy qy ajIb ijhf cfa vI cVy. Bfpf jI Aus nUM smJfAux dI koisLsL krdy kih rhy sn, ‚Epn eyar tuafielt.‛ rfh ivc koeI Kfs jgfh jF cIjL afAuNdI qF afpxy ihsfb nfl Aus bfry jfxkfrI dyx lgdy. asIN gwlF krdy qy iek iek glfsI lfAuNdy ipMz puwjy. AuhnF dI Kfs gwl ieh huMdI sI ik bhuqf vwzf pYWg nhIN sn pfAuNdy. Auh ikhf krdy ik QoVI pIE qy lMmf smF pIE. sfzy afAux ‘qy bIbI vI qy Bfpf jI cfa ivc Auzy iPrdy sn. bfbf qy byby vI qkVy sn qy cfcf dyv vI. sfry hI myry jfx qy KusL sn pr Bfpf jI dI KuLsLI ajIb sI. tOm nUM sfrf ipMz idKfieaf. kdy iksy vylxy qy lY jfieaf krn, kdy iksy dI pwTy kuqrn vflI gyVI idKfAux ligaf krn, kdy koeI hlt cldf. AuhnF idnF ivc KUh hfly cldy sn. tOm pyNzU bMdf sI. brqfnIaF dy ipMzF nfl Aus df vfh irhf sI. Aus ny KyqI vI kIqI hoeI sI ies leI pyNzU ijLMdgI ieMnI musLkl nhIN sI lg rhI ijMnI mYN smJI bYTf sF. tOm nUM jMgl pfxI leI Ehlf cfhIdf sI. kmfdI df Ehlf Aus nUM rfs af irhf sI. ies gwl ‘qy bhuq hfsf pYxf. jd vI ikDry jfxf qF iDafn rwKxf ik nyVy qyVy kmfdI jLrUr hovy. AuhnF ny ivskI dI pUrI pytI ilaf ky rwKI hoeI sI. Auh bhuqI vfr pUrI pytI hI KrIddy. Kqm huMdI qF hor lY afAuNdy. vYsy ies bfry Auh kdy icMqf nf krdy ik ikhVI pIxI hY. Auh afKdy ik akl nUM ijMdy hI lfAuxy hn iksy sLrfb nfl vI lf lE. hr rojL tOm nUM qVksfr AuTf ky iek hfVf iplf dyxf qy iek afp pI lYxf. AuhnF afp qF aglf pYWg vkPy nfl lYxf huMdf pr tOm ny svyry ds vjy qk sLrfbI ho jfxf. tOm dy ikrdfr nUM iksy hwd qk mYN afpxy nfvl ‘svfrI’ ivc vriqaf vI hY. Auh ieMzIan kuVI nfl ivafh krfAuxf cfhuMdf sI. pr Bfpf jI ny ies gwl vl iDafn nhIN idqf. kuVIaF qF bhuq iqafr ho jFdIaF qy Gr dy vI mMn jFdy pr Bfpf jI iksy iksm dI ijLMmyvfrI nhIN sI lYxf cfhuMdy. bygfnf mulk, bygfny lok, bygfnf siBafcfr, bygfny sMskfr, aijhy hflfq ivc iksy df kI Brosf kIqf jf skdf hY, iksy dI ikMnI ku ijLMmyvfrI leI jf skdI hY. AuhnF mYnUM sfP kih idqf, ‚qyrf lwK dosq hovy pr lokF nUM mUMh mY idKfAuxf, mYN eyzI vwzI ijLMmyvfrI nhIN cuwk skdf.‛ asIN zyV mhInf ipMz rhy. KUb anMd mfixaF. dUr dUr qk GuMmy. ieMnf ieMzIaf mYN qF pihlI vfr dyiKaf sI. qfj mhwl dyiKaf, pUrI idwlI GMum iPr ky dyKI. aMimRqsr, anMd pur qy hor bhuq sfry gurdvfry vI dyKy. tOm ny aijhIaF CuwtIaF pihlF kdy nhIN sI mnfeIaF. Auh hYrfn sI ik Aus df iek vI pYsf Krc nhIN hoieaf. Auh aj vI iehnF CuwtIaF nUM Xfd krdf hY. Aus qoN aglIaF CuwtIaF ivc mYN iekwlf ieMzIaf igaf sF. myrIaF ieh CuwtIaF AuhnF leI ijLafdf AuqsLfhjnk sn. asIN CotI CotI glfsI svry lf lYxI qy iPr sfrf idn hI sLugl cldf rihxf. mYN ikqy vI jfxf hovy qF AuhnF ny myry nfl hI jfxf Kfs qOr qy irsLqydfrF dy. jykr mYN lyKkF nUM imlx jfxf hovy qF AuhnF ny mYnUM iekwly nUM jf lYx dyxF nhIN qF Auh sdf myry nfl huMdy. bhuqy myry dosq mYnUM imlx leI Gr hI af jfieaf krdy sn. tYksI AuhnF ny drF muhry KVI kr rwKI huMdI. jy ikqy hor nf vI jfxf hovy qF aYvyN sLihr df gyVf hI mfr afAuxf. nhIN qF mIt- mwCI jF iPr sLrfb dI boql lYx sLihr hI cly jfxf jd ik ieh sB kuJ ipMz vI imldf sI. sLihr jfxf AuhnF nUM cMgf lgdf sI. sLihr ivc dukfndfrF nfl AuhnF vfhvf bxf ky rwKI hoeI sI. bVy mfx nfl dukfndfrF nfl mYnUM imlfAuNdy. dukfndfr myry qoN afs rKdy ik pqf nhIN mYN ikMnI ku sLOipMg krFgf pr mYN bhuqf kuJ nhIN sF KrIddf. mYnUM sLOipMg krnI kdy cMgI nhIN lgdI. mYnUM kdy ieMzIaf df kpVf cMgf ligaf hI nhIN jd ik myrI pqnI jF myrIaF BYxF ieMzIaf dy kpVy nUM hI cMgf smJdIaF hn. myry ipMz igaF myry keI bcpn dy dosq jF vfkP isrP sLrfb pIx af jfieaf krny pr AuhnF ny kdy mwQy vlL nhIN sI pfieaf. Auh kihMdy ik iksy qy koeI mfx krygf, myr krygf qF hI afeygf. keIaF ny cuwkvF nyNdf mMg lYxf ik aDIaf dy idE qy Auh Gr jf ky pIxgy. keIaF ny

54

kihxf ik aj Auh ikDroN hor pI afey hn qy aDIey dy pYsy dy idE qF jo kwl nUM Auh pI skx. KYr! iek vfr myrf jmfqI rfm prkfsL mYnUM imlx af igaf. Aus dy nfl sLfdI lfl vI sI. asIN ipMz ivc aMdrly Gr bYTy sF. mYN iekwlf hI sF. Bfpf jI ikqy gey hoey sn. ivskI dI boql Pirwj ‘qy peI sI. myry dosqF df iDafn muV muV ky boql vl jf irhf sI jd ik mYN XfdF dIaF glIaF dI sYr krnI cfhuMdf sF ikAuNik sfzf bcpwn iekwiTaF df lMiGaf sI. hfr ky rfm prkfsL sLfdI lfl nUM kihx ligaf, ‚sLfdI lfl, jy qUM pIxI aF qF pI lY, BfjI kusL nhIN kihMdy.‛ mYN kuJ boly ibnF boql cuwkI qy stIl dy do glfs vI. donF glfsF ivc pfeIaf pfeIaf ivskI pY geI. njLdIk hI nlLkf sI mYN jwg lY ky nlLky vl viDaf. jd pfxI lY ky vfps afieaf qF AuhnF donF ny afpo afpxy pYWg pI ley sn. mYN hYrfn sF ik pfxI ibnF nIt ikvyN pI gey. mYN bfkI bcdI boql vI AuhnF dy glfsF ivc Aulwd idqI. Auh Auh vI ieko sfhy pI gey. mYN iek boql hor KohlI. iek iek pYWg AuhnF hor pIqf qy ibnF kuJ khy qur pey. AuhnF dIaF lwqF Bfr nhIN sn Jwl rhIaF. mYN pwiCaf, ‚ikAuN beI Gr puwj jfENgy?‛ ‚iblkul puwj jfvFgy jI, bs sfnUM bfhr kwZ ky kMD PVf idE.‛ Bfpf jI afey qF mYN disaf. Auh guwsy vI hoeI jfx ik ievyN nhIN sI krnI pr hwsI vI jfx ik lok ikvyN sLrfb df lflc kr jFdy hn. myry bcpn ivc Auh CuwtI afAuNdy qF asIN donoN iekwTy bYT ky rotI KFdy. hux vI svyr qy sLfm dI rotI asIN iekwTy KFdy. mYN ieMzIaf igaf bhuq Gwt rfq ikDry hor irhf hovFgf, ikMnI vI dyr ho jfvy mYN Gr muVn dI koisLsL krdf irhf hF. mYN keI vfr lyKk dosqF nUM imlx inkl jfxf. sLfm nUM bYiTaF myrI AuzIk hI krI jfxI ik iekwTy rotI KfvFgy. mYN lyt ho jfxF qF afpxf afp gunfrgfr lgx lg pYxF. keI vfrI qF mYN ies krky vI jldI muVn dI koisLsL krnI ik ikDry Gr Bfpf jI BuwKy hI nf bYTy hox. kMm krn vflIaF nUM puwCI jfxf ik muMzy ny rwj ky rotI KfDI vI hY ik nhIN. jd mYN vfps lMzn afAuxf huMdf qF mYnUM alivdf krn afAux dI vI pUrI iqafrI huMdI. AuvyN hI sfrf smfn kol lY lYxf qy iek iek pYWg lfAuNidaF idwlI puwjxf. Auho jjLbfq nfl BrI alivdfiegI. hfly keI aijhy mOky afey hoxgy mYN keI vfr sLrfbI ho igaf hovF pr Auh TIk rihMdy. iek vfrI mYN ryl ivc sPr krn dI ieiCaf jLfhr kIqI ikAuNik BfrqI ryl ivc sPr kIiqaF keI sfl ho gey sn. bcpn qoN hI ryl df sPr mYnUM bhuq cMgf lgdf irhf hY. asIN idwlI qoN PgvfVy qk df sPr asIN ryl rfhIN krn df PYslf kr ilaf. myrf BxoeIaf sqpfl vI nfl sI. iek jF do ivakqI hor vI sn. qrIkf Auho sI. dfrU iswkf sfzy kol sI, prONTy qy Kfx pIx df hor smfn vI sI. iek aMnf mMgqf sfzy kol af igaf. Bfpf jI kihx lgy, ‚sUr dfsf, qUM ‘kwlI kihrI jfn aF qYnUM mMgx dI kI loV pY geI?‛ ‚srdfr jI, myry nON bwcy af.‛ ‚sUr dfsf, qUM nON bwcy kI krny sI, sfzy vrigaF qoN do do pflxy aOKy hoey pey af.‛ ‚qF hI qF mMgdF jI.‛ ‚pYsy qF sfzy kol dy nUM hY nhIN qUM afh KflI boql lY jf, do rupey dI ivk jfxI aF. jy iek hor cfhIdI hoeI qF dsF ku imMtF ivc af jfeIN.‛ mMgqf boql lY ky cly igaf. QoVy icr ivc vfps af igaf qy kihx ligaf, ‚afh PVo jI afpxI boql, lokF ny qF sLrfb dI boql dyK ky mYnUM BIK dyxI bMd kr idqI.‛ sfzy Gr sLrfb dIaF KflI boqlF qF ieMnIaF huMdIaF sn ik ipMzF ivc ijhVy lok boqlF KrIddy hn AuhnF ny sfeIkl ‘qy keI keI gyVy lfAuxy. boqlF bdly ley BFzy hI nf mukxy. iek vfr mYN brsfqF dyKx ieMzIaf igaf. mYN jdoN df ieMglYNz afieaf sF kdy brsfqF nUM ipMz nhIN sF igaf. brsfq df mOsm mfnx df afpxf alwg hI mjLf huMdf hY. jd mYN igaf qF bhuq Bfrf mINh ipaf. gozy gozy pfxI ipMz dy afly duafly KV igaf. mYN awzy nUM ies pfxI ivc dI lMG ky igaf. kuJ ivwQ qy hI swp pfxI Aupr mylLdf lMG irhf sI, zwzU gVYN gVYN kr rhy sn, bINzy afpxf rfg alfp rhy sn. ieh sB mYN bcpwn ivc dyiKaf hoieaf hI sI, mYnUM ieh njLfrf bhuqf Eprf nf ligaf pr mjLydfr bhuq sI pr mYN mwCr nUM Buwl igaf sF. rfq nUM mwCr afpxf rfg alfpx

55

lgdf. pwKf lf ky sON jfvo qF QoVf bhuq mwCr qoN bcfa ho jFdf sI pr Bfpf jI pwKf vI nhIN sn lfieaf krdy qy bfhr hI sON jFdy. mYN puwiCaf, ‚ieh mwCr nhIN lVdf?‛ ‚ mwCr qF brmf ivc bQyrf liVaf, hux vI lVdf hoAU pr pqf eI nhIN cldf. qVky ijhy nsLf tuwtdf jd qk mCr lVy df pqf nhIN cldf.‛ ‚nsLf tuwty qy qF pqf cldf eI hoAU.‛ ‚nhIN, jd qk mwCr sLrfbI ho jFdf.‛ iek vfr mYN ieMzIaf igaf hoieaf sI. mYN svyr nUM kuJ lyt AuiTaf. kI dyKdf hF ik Bfpf jI myry srfhxy bYTy hn. mYnUM jLrf ku hYrfnI hoeI. mYN bIbI nUM disaf. Auh kihx lgI ik qUM hUMgf mfiraf sI qF Auh bYTy sn. iPr Aus ny ikhf ik Auh qF aksr ievyN hI krdy hn. asl ivc Auh myrI ishq nUM cYWk krn vfsqy ievyN kiraf krdy sn. Auhnf df mMnxf sI ik bMdy dy sOx dy qrIky qoN Aus dI ishq df pqf cl jFdf hY. AuhnF nUM lgdf sI ik mYN sLrfb pI ky jF Aus qrFH algrjLI kfrn afpxI ishq Krfb kr rwKI hY. iPr mYN keI vfr dyiKaf ik Auh mYnUM qurdy iPrdy nUM jF pOVIaF Auqrdy nUM bhuq iDafn nfl dyiKaf krdy sn. ievyN Auh myrI ishq df jfiejLf lY rhy huMdy. iek vfr asIN anMd pur gey. mYnUM hux pUrI qrFH Xfd nhIN ik kI gwl hoeI, mYN pUrI spIz ivc pOVIaF ciVaf qF Auh boly, ‚qUM hfly TIk aF.‛ ievyN hI jd Auh lMzn myry kol afey qF myry kol gYs dy slMzrF df kotf sI. mYN curnvyN iklo df gYs df slMzr sihjy hI lOrI qy cVHf idMdf jF Auqfr idMdf qF Auh KusL ho jFdy. ievyN hI qIh qIh iklo dy do slMzr lY ky sihjy hI qur pYNdf qF AuhnF nUM cMgf lgdf pr nfl hI kih idMdy, ‚ijLafdf Bfr keI vfr mgroN goizaF nUM Krfb kr idMdf ies leI iDafn nfl!‛ qy AuhnF dI gwl swc inklI. smyN qoN bhuq pihlF myry gozy qklIP dyx lg pey. Auh cyqy krfAux lgdy ik ieh ijLafdf Bfr cuwkx df nqIjf hY. Auh ikhf krdy ik afpxy srIr dI pUrI vrqoN kro pr srIr nfl awq nf kro. mYN kuJ pVHn bYTxf jF ilKx bYTxf qF keI keI GMty lgfqfr bYTy rihxf. AuhnF cyqy krfAuxf ik aYnkF lg jfxgIaF so myry aYnkF lg geIaF jd ik Auh afKrI vyly qk ibnF aYnk dy aKbfr pVHdy rhy. bIbI dy pUrI hox qoN bfad sfzy sbMD hor vI gUVHy ho gey. ieh dosqI ivc bdl gey. sfzf duwK sFJf sI. asIN donF ny hI afpxI ijLMdgI df sB qoN ipafrf irsLqf guafieaf sI. asIN iek dUjy dy shfry ieh gm Jwl rhy sF. ieh gwl sfnUM hor vI nyVy lY afeI. Auh iekwly rih gey sn. sLrfb pIidaF asIN asIN ipAu puq dy irsLqy ivc keI KulHF vI lYx lgy qy dosqF vFg ivcrn lgy. iek vfr asIN itkt KrIdx iek trYvl eyjMt dy gey. AuQy kMm krdI iek kuVI myry nfl bhuq nyVy ho ky gwlF kr rhI sI. Bfpf jI kfPI dyr qk sfzy vl dyKdy rhy qy iPr puwCx lgy, ‚kfPI purfxI vfkP af?‛ iek vfr afKx lgy, ‚afpxy ipMz iek aOrq rihx afeI hoeI af, keI kuVIaF Ehdy, iek kuVI ny qF qyrIaF ikqfbF vI pVIaF hoeIaF, af jf kdy tfeIm kwZ ky[[[.‛ AuhnF dy ipMz huMidaF jfx df afpxf iek alwg mjLf sI. Auh afpxf itkfxf ipMz aMdrlf BIVf Gr Cwz ky bfhrly Gr lY afey sn. rotI pkfAux leI iksy nUM rwK ilaf sI. sfzy ipMz iek muslmfn DobIaF df Gr sI. Aus dI mohrn KursLYd rotI bxfAux lgI sI. AuhnF ny KursLYd nUM aMdrlf Gr rihx vfsqy dy idqf hoieaf sI. so Bfpf jI ny nvyN ZMg nfl afpxI ijLMdgI sLurU kr leI sI. KursLYd jF Aus dI koeI kuVI af ky rotI bxf jFdI qy Gr dI sPfeI kr jFdI. bIbI sMn 1994 ivc pUrI hoeI qy mYN sMn 1996 dIaF srdIaF nUM ieMzIaf igaf. iqMn mhIny irhf. khfxIaF dI iek ikqfb ‘iek swc myrf vI’, CpfeI qy rlIjL krvfeI. dosqF ny Aus Aupr progrfm rwKy. myry nfl zfktr svrn cMdn vI ieMizaf igaf sI jo kuJ idn sfzy ipMz rhy. Bfpf jI nfl AuhnF df krUrf rldf sI. myry hor vI bhuq sfry lyKk dosq imlx af jfieaf krdy sn. keI vfr qF ds pMdrF dosq vI huMdy. myry kuJ dosq qF keI keI idn myry Gr rih

56

jFdy. myry dosqF nUM dyK ky AuhnF nUM cfa cVH jFdf. Aus qoN bfad mYN qkrIbn hr sfl hI ieMzIaf jFdf irhf hF. iek qF myrf lyKk dosqF df dfierf hux bhuq vwzf ho igaf sI ik AuhnF nUM imlx leI idl krdf huMdf qy Bfpf jI nUM dyKx jfx df bhfnf vI huMdf. Bfpf jI mYnUM lYx pihlF vflI tOhr nfl hI afAuNdy pr Gr pujidaF sB kuJ huMdf pr bIbI nf huMdI qF mn bhuq Krfb hox lgdf. AuhnF nUM myrI AudfsI dy kfrn df pqf huMdf. qrFH qrFH dIaF gwlF krdy myrf idl lfAux lgdy. myry ipMz puwjidaF asIN sB qoN pihly idn zwbrI df gyVf mfrnf. zwbrI myry puriKaF dI jLmIn. ijvyN ijvyN AuhnF dI Aumr vD rhI sI ishq kmjLor ho rhI sI. iek vfr qF ieMny ibmfr ho gey ik AuhnF nUM keI idn hspqfl rihxf ipaf. ibmfr hox df kfrn qF BfvyN koeI hor sI. mYN ieQoN igaf. ishq ieMnI kmjLor sI ik sPr krn dy kfbl nhIN sn. mYN AuhnF nUM iksy nf iksy qrFH lY jfxf cfhuMdf sF pr Auh nf mMny. mYN AuhnF nUM afpxI BYx dy Gr Cwz afieaf. pr AuQy AuhnF df idl nf lgf. kuVI dy Gr rihx nUM Auh purfxy lokF vFg cMgf nhIN sn smJdy. Auh vfps ipMz cly gey. AuhnF dy aMdrlf POjI jfigaf qy ipMz jf ky AuhnF dI ishq nUM moVf pY igaf. hOlI hOlI Auh qurn lg pey. jdoN hI kuJ ishqvMd hoey qF mYN AuhnF nUM ieQy lY afieaf. iPr mYN AuhnF nUM vfps nf jfx idqf. bfkI df jIvn Auh lMzn ivc hI rhy. ieQoN mYN AuhnF nUM hryk sfl ieMzIaf lY jFdf. sfzf jfxf idvflI ‘qy hI huMdf. AuhnF nUM afpxy BfeIey vloN lgfeI ijLmyvfrI inBfAuxI huMdI. AuhnF ny isivaF ivc dIvf jgfAuxf huMdf. iek dIvf Auh zwbrI jLmIn ivc vI jgf ky afAuNdy. sfzy ipMz puwjx qoN pihlF KursLYd Gr nUM sMvfr idMdI. myrI BYx jF BUaf vI af jFdIaF. asIN cfr ku hPqy Gr rihMdy. rOxkF muV afAuNdIaF. AuhnF dy ipMz dy dosq-imqr afAuNdy. myry lyKk dosq vI afAuNdy. mihPlF lgdIaF. Gr sfh lYx lgdf. koeI nf koeI hr vyly AuhnF kol bYTf rihMdf. sLrfb dI boql sfrf idn hI KulHI rihMdI. sMn 2006 ivc mYN stor lY ilaf qF myry qoN ieMzIaf jfieaf nhIN igaf. Auh hONslf krky iekwly hI cly gey pr bhuq aOKy hoey. msF puwjy qy msF vfps muVy. af ky kihMdy rhy ik hux nhIN jfxf muV ky. hux sPr nhIN kr huMdf pr Auh KusL sn ik dIvf qF jgf afey. agly sfl AuhnF ny pfl cfcy nUM nfl iqafr kr ilaf. AudoN vI bhuq aOKy ho ky muVy. cfcf zry ik rfh ivc hI nf kuJ ho jfvy. sMn 2008 ivc Auh jf nf sky. sMn 2009 ivc jd mYN iekwlf ieMzIaf igaf qF mYnUM ligaf ik sfzf Gr bhuq iekwlf rih igaf hY. nf bIbI, nf Bfpf jI. bfkI bcdy Gr dy vfirs ieQy bYTy hn. BfvyN myrI BYx aqy BUaf ny Gr sPfeI krky rihxXog bxf ilaf sI pr Bfpf jI ibnF Gr kfhdf Gr. nf koeI rOxk, nf hfsf mjLfk. mYN hPqf ku hI Gr irhf qy myrf mn AuT igaf. hux sfzf Gr Gr nhIN hY isrP axsFiBaf mkfn hY jo kuJ dyr nUM isrP jgfh rih jfvygf. mn ivc afAuNdf hY ik iek idn mYN vfps jfvFgf qy ies Gr ivc muV ky rOxkF KVIaF krFgf pr pqf nhI ievyN ho skygf ik nhIN.

cfr

bIbI qoN bfad Bfpf jI sfzy kol lMzn af gey. cMgI gwl ieh hoeI ik mYN AuhnF dy ieQy pwkI rhfiesL leI arjLI BrI qy mnjLUr ho geI. pr mnjLUr huMdI nUM cfr mhIny lg gey. ieh cfr mhIny AuhnF leI ikMny musLkl sn ieh mYN hI jfxdf hF. mYN nOrQ lMzn ivc rihMdf sF. hyTF sLrfb dI dukfn sI qy Aupr rhfiesL. Bfpf jI nUM iek kmrf dy idqf. kuJ idn qF imlx vfly afAuNdy rhy, idl ligaf irhf. dukfn ivc vI lok afAuNdy-jFdy sn, AuhnF nfl glbfq krdy rihMdy pr goiraF df ielfkf hox krky bolI dI smwisaf afAuNdI sI. hPqy dy aMq ‘qy koeI nf koeI af jFdf, myrIaF BYxF ivcoN koeI jF myrf Cotf Brf afpxy twbr smyq. asIN sfry sLrfb pINdy. hfsf mjLfk cldf. Bfpf jI sfzf hr gwl ivc sfQ idMdy pr jd ieh sfry cly jFdy, mYN afpxy kMm ivc Pisaf huMdf qF Auh iekwly rih jFdy. iekwly bYT AuhnF nUM bIbI dI Xfd afAux lgdI. Auh bhuq qVPdy. dukfn ivc do bMdy kMm krdy sn. iek pfiksqfn XfkUb qy iek spYinsL grylf. spYinsL sLuglI ijhf bMdf sI pr bolI dI smwisaf sI nhIN qF Auh Bfpf jI df idl lfAux leI kfPI sI. iek idn Bfpf jI XfkUb nUM kihx lgy,

57

‚mYnUM lgdf ik ‘kwly myry df eI koeI miraf, iehnF nUM qF afpxI mF cyqy vI nhIN.‛ XfkUb ny gwl mYnUM dwsI. myrf mn Krfb vI hoieaf ik mYN ikDry AuhnF nUM axgOl irhf sF jF Auh axgOly mihsUs kr rhy sn. mYN AuhnF df iDafn rwKx ligaf. mYnUM lgdf sI ik ijhVf vkq Auh iekwly huMdy hn AuhnF plF ivc aijhIaF socF BfrU hox lgdIaF hoxgIaF. mYN ijDr ikDry vI jfxf hovy AuhnF nUM nfl lY jFdf. kukU df kMm GuMmx iPrn df sI. mYN Aus nUM ieh gwl dwsI qF Auh AuhnF nUM afpxy nfl afpxy Gr lY igaf. AuQy jf ky AuhnF df idl lg igaf. kukU dy iqMn ielqI ijhy muMzy sn ies krky Bfpf jI df mn AuQy hor vI KuwB igaf. iPr kukU sfAUQfl rihMdf sI qy Aus df koeI nf koeI Aus nUM imlx afieaf hI rihMdf. Aus df iek pfiksqfnI dosq sI, jvYr, jo Aus nUM afpxy nfl ikqy nf ikqy lY jFdf ies leI Bfpf jI hux KusL sn. AuQy iek vwzf mslf ieh sI ik keI vfr kukU vI kMm qy jF bfhr cly jFdf AusdI pqnI vI. Bfpf jI nUM byhI rotI KfxI pYNdI. keI vfr qF koeI sYNzivc ijhf hI huMdf. pkdI pkdI rotI Kfx vflf bMdf ieh ikvyN shfr skdf hY. ies df kukU ny hwl ieh lwiBaf ik Aus ny AuhnF dy srfhxy sLrfb dI pUrI pytI ilaf ky rwK idqI ik jd BuwK lgy sLrfb pI lE. AuhnF dI Kfs gwl ieh sI ik iksy gwl dI isLkfieq nhIN sI krdy. dyKx vflf dyK ky smJ jfvy qF smJ jfvy. aijhy hI kuJ hor hlfq bxy ik AuhnF nUM afpxy Gr dI, afpxy ipMz dI Xfd bhuq sqfAux lgI. iek idn kihx lgy, ‚hux nhIN beI idl lgdf ieMglYNz ivc. hux qF vfps jfx nUM idl krdf.‛ iehnF idnF ivc hI AuhnF df pfsport pwkI mohr lg ky af igaf qy Auh vfps jfx leI iqafr hox lgy. asIN ivAuNq bxfAux lgy ik ipMz jf ky Auh ikvyN rihxgy. rotI kOx bxfvygf. pMj ku mhIny ieMglYNz rih ky Auh vfps cly gey. hux Auh do sfl dy aMdr aMdr jd oN cfhux vfps af skdy sn. mYN ies bfry bhuq soicaf qy PYslf ieho kIqf ik hfly AuhnF dI ishq TIk hY qy ieh mulk AuhnF dy suBfa dy anukUl nhIN hY. jdoN ishq izgygI qF ieQy lY afvFgy jd qk ieMzIaf hI TIk hY. hux stya qF AuhnF nUM iml hI geI sI. AuQy ipMz koeI nOkr rwK ky vDIaf vkq gujLfrf skdy sn. Auh ieMzIaf cly gey. ieMzIaf jf ky Auh afpxI irhfiesL bfhrly Gr lY gey. kihMdy ik Gr quhfzI bIbI dI Xfd afAuNdI rihMdI hY. ipMz ivc DobIaF df pirvfr AuhnF dI rotI bxfAux ligaf. AuhnF df idl lg igaf. sMn 1996 dIaF grmIaF nUM mYN itkt Byj idqf qy Auh af gey. af ky hPqy bfad hI vfps jfx nUM iqafr ho gey. AuhnF df idl ieQy iblkul nhIN sI lg irhf. iek idn asIN rsLpfl cfcy

nUM imlx sloh gey. ies cfcy nfl Bfpf jI dI pihlF qoN hI bhuq bxdI. bhuq ipafr sI afps ivc. Brf Gwt qy dosq vD sn. cfcf kMm krdf hox krky Aus kol vI vIk aYSz qy hI imlx df vkq huMdf. donoN Brf hvf ipafjLI hoey qF sLugl dIaF gwlF krn lgy. cfcy ny puwiCaf, ‚hux qF ipMz dIaF bhuq buVIaF mrdIaF hoxIaF quhfzy ‘qy?‛ ‚pqf nhIN ikQoN eynIaF inkl afeIaF. svyry eI cfh dy bhfny af vVdIaF, bhuq syvf krdIaF. ipwCy ijhy Kbr

afeI sI ik cMzIgV iek Gr ivc iksy ny iek muMzf nOkr rwK ilaf. keI kuVIaF sI Gr ivc, kuVIaF ny Kyl Kyl ky muMzf eI mfr ‘qf, mYN kihMnf huMnf ik qusIN ieMnIaF ‘kwTIaF ho jfnIaF ikqy myrf hfl Es muMzy vflf nf kr idE.‛ afKdy Bfpf jI jLor nfl hwsx lgy qy nfl hI cfcf vI. Bfpf jI iPr dwsx lgy, ‚afpxy ipMz dy hspqfl ivc iek nvIN nrs afeI af, Eh socdI af ik myry af myrf agy ip wCy koeI hY nhIN, kihMdI myry nfl ivafh krf lf, mYN ikhf ik muMizaF nfl slfh krky dsUM, muV ky keI idn nhIN afeI.‛

58

‚lY Py’ vIrf, mYN qYnUM imlx afieaf ik afieaf.‛ ‚cl ‘kwTy eI cldy aF.‛ ‚dyK lYnF, jy afpF kwTy gey, qy do muMzy jInF pf ky ipMz phuMcy qF bih jf, bih jf ho jfAU.‛ ‚jIn dI kI KfsIaq af?‛ ‚jIn df PYsLn af, muMzy-KuMzy aj kl jIn eI pfAuNdy af.‛ jd mhIny ku bfad Auh vfps ieMzIaf jfx lgy qF mYN pwuiCaf, ‚Bfpf jI, ieMzIaf lY jfx leI koeI cIjL qF nhIN cfhIdI?‛ ‚hor qF kusL nhIN cfhIdf, do ku jInF lY dy.‛ aglI vfr Auh ieMglYNz afey qF iPr hPqy bfad hI vfps jfx dIaF gwlF krn lgy. mYN ikhf, ‚Bfpf jI, qusIN ieQy itk jfE, vfr vfr cwkr mfrn nfloN. QoVf icr eI idl nhIN lgxf, iPr TIk ho jfxf.‛ ‚dyK beI, isDI gwl ieh af ik mYN quhfzy ivc Gr dy Krcy ivc ihwsf pfey ibnF nhIN rihxf. mYnUM pYsy luaf idE, mYN rih lYNnf.‛ AuhnF nUM sosLl sikAurtI vloN cMgy pYsy lg skdy sn pr mYN ies dy hwk ivc nhIN sF. iPr kukU AuhnF nUM lY vI igaf pr sLfied Pfrm TIk nf Bry gey jF kuJ hor. pYsy lg nf sky. AuproN AuhnF df pfsport vI guMm ho igaf. Auh jldI vfps muVnf cfhuMdy sn. asIN nvyN pfsport leI aplfeI kr idqf. bhuq vkq lg irhf sI. ieMzIaf qoN ienkuafrI ho ky iPr pfsport imlxf sI. iPr Aus Aupr ieQy dI prmfnYNt rYjIzYNt dI mohr vI lgvfAuxI pYxI sI. ies kMm nUM keI mhIny lg jfxy sn. Bfpf jI ieQy bhuq aOKy sn. Gr ivc Auh ievyN qury iPrdy ijvyN syLr ipMjry ivc huMdf hY. mYN AuhnF dy mn dI gwl smJdf sF. iPr acfnk AuhnF df guMimaF pfsport lwB ipaf. ieh sosLl sikAurtI dy dPqr ivc hI izigaf sI. Aus idn AuhnF df icrhf ievyN sI ijvyN koeI kYdI kYd ivcoN Cuwitaf hovy. sMn 2003 ivc Auh pwky ieMglYNz af gey. ieh Auh sfl sI jdoN Auh ijLafdf ibmfr ho gey sn. mYN afpxy Gr ivc AuhnF leI iek kmrf bxf ilaf sI. qy afAuNidaF nUM pYsy vI lgvf idqy sn. jy pYsy nf lgdy qF sLfied Auh ieQy nf rukdy. Auh muPq ivc sfzy ivckfr nhIN sn rihxf

cfhuMdy. pqf nhIN Gr dy Krc ivc ihwsf pf ky rihx dI AuhnF dI ieh soc ikvyN bxI pr ies bfry Auh bhuq spwsLt sn. pYsy lg gey. mYN zfkKfny qoN kZvf ky AuhnF nUM dy idMdf pr Auh mYnUM vfps kr idMdy. iPr mYN do ku hjLfr pONz AuhnF dI almfrI ivc rwK idqf ik jy ikqy iehnF ny afpxI mrjLI nfl iksy nUM dyxf hovy jF ikqy Krcxf hovy qF Krc lYx. ibmfr hox qoN pihlF AuhnF ny mYnUM vfps kr idqf. pMjF pMjF pONzF dy not Auh afpxI jyb ivc rwK ilaf krdy sn. kdy kdy iksy bwcy nUM dy idMdy. ies smyN myrI pqnI ibmfr ho jfx kfrn rotI bxfAux qoN

afrI ho geI sI, qy sfnUM rotI bxfAux leI iksy aOrq nUM rwKxf ipaf. kdy Aus nUM vI AuhnF pMj pONz vfDU dy dyxy. AuhnF dI cfh-pfxI df qy dvfeI df iDafn myrI CotI bytI asLmf rKdI sI ies leI Auh cfhuMdy sn ik jLmIn df kuJ ihwsf vyc ky Aus nUM dy dyx pr mYN nFh kr idqI. myry jF kukU dy dosqF nfl dosqF vflf vrqfv hI krdy. zfktr svrn cMdn nfl AuhnF df Kfs moh sI. AuhnF df afps ivc bhuq sLugl cldf rihMdf. jdoN mYN sfAUQfl pfrk dy nyVy irhf krdf sF qF igafnI drsLn isMG sYr krn af inkldf qF Bfpf jI kol af bYTdf. Aus dI Aumr Bfpf jI dy nyVy qyVy hI sI. Auh Bfpf jI nUM afpxIaF gjLlF suxfAux lgdf. Bfpf jI Aus nUM CyVn lgdy qy puwCdy, ‚igafnI jI, hfly vI sihvfs kr lYNdy E ik nhIN.‛ ‚myry vloN qF koeI iZl nhIN pr Auh sONdI eI afpxy poqy nflL af dwso mYN kI krF.‛ KUb hfsf pYNdf. suirMdr sIhrf, drsLn bulMdvI qy hor vI keI dosq Gr afAuNdy qF Bfpf jI sfzy ivc af bYTdy. ieMzIaf qoN koeI lyKk dosq af jFdf qF Aus nfl afpxf iZz Prol lYNdy. ijMdr, gurpfl sMDU jf mnjIq sMDU koeI vI hovy. gurpfl sMDU nkeI imsl ivc hox krky Aus df Auh bhuqf afdr krdy huMdy sn. iek vfr zfktr svrn cMdn ny iksy lyKk nfl gwl krn leI sfzy

59

GroN Aus nUM Pon kIqf. pqf cilaf ik Auh suwqf ipaf hY. duiphr df vkq sI. ievyN hI Aus ny iqMnF lyKkF nUM Aus ny Pon kIqf, iqMnoN hI suwqy pey imly. Bfpf jI bhuq hwsy qy puwCx lgy, ‚zfktr sfb, jy dysL ‘qy koeI BIV pY jfvy qF lyKk qF suwqy eI rih jfxy aF qy dysL df kI bxUM?‛ ‚atvfl sfb, dysL ‘qy BIV pYxI eI iehnF lyKkF krky af.‛ zfktr svrn cMdn ny jvfb idqf qy donoN hwsx lgy. sfzy Bfxjy amndIp ny irsLqydfrI ivc aijhI jgfh ivafh krf ilaf ijQy Aus df irsLqf ho nhIN sI skdf. sfry Aus dy iKlfP sn. jd koeI ijLafdf hI iKlfP gwl krn lgdf qF Bfpf jI kihMdy, ‚eydF df KfndfnI muMzf hor ikqy iml skdf! ‘kwlf muMzf, kroVF dI jLmIn, ivafh ‘qy kuVI vfilLaF df iek pYsf nhIN Krcfieaf. hor kI cfhIdf!‛ amndIp dI pqnI mndIp ieMzIaf qoN afeI qF Aus dy bwcf hox vflf sI. ikAuNik AultI irsLqydfrI ivc ivafh hoieaf sI qy myrI pqnI Aus nUM Gr rwKx ivc iJjk rhI sI. Bfpf jI ny kuVI dy hwk ivc pUrf stYNz ilaf qy kihx lgy, ‚ieh kuVI ijMnf icr cfhy ies Gr ivc rih skdI hY, ies ny mF bxnf hY qy mF bxnf bhuq pivqr gwl af.‛ AuhnF nUM KbrF dyKx df sLONk qF hY hI sI, ieMzIaf dIaF KbrF qoN bfad Auh pfiksqfn dIaF KbrF vI pUry sLONk nfl dyKdy jF suxdy. CwbI jnvrI dI idwlI dI pryz nfl AuhnF nUM bhuq moh sI. ieMzIaf huMdy qF pihlF ryzIE kol qy iPr tYlIvIXn muhry bYTy pryz dyKdy. ieQy vI BfrqI cYnl ies dy hfeIlfeIts idKfAuNdy qy Auh bVy cfa nfl dyKdy. iek hor sLONk sI pfiksqfnI pMjfbI zrfimaF df. AuhnF dy kmry ivc hI tYlIvIXn, vIizE qy zI[ vI[ zI[ plyar rwKy hoey sn. keI drjnF vIizE iPlm qy iPr ieMnI hI zI[ vI[ zI[ sfzy Gr peI hovygI pfiksqfnI zrfimaF dI. AuhnF nUM pfiksqfnI mjLfh bhuq cMgf lgdf. Auh kihMdy ik ieh aslI mrfsI hn, iehnF dI itwcr-bfjLI kudrqI hY. pfiksqfnI zrfimaF dI aYktrYWs nrigs dy qF Auh dIvfny sn. Aus dy zFs nUM qF Auh muhr nUM ho ky dyKdy. mYN Aus dy zFs vflIaF zI[ vI[ zI[ ilaf idqIaF qF KusL ho gey. iek vfr ieQy lMzn ivc nrigs df sLoa sI. AuhnF nUM pqf cilaf qF myry dosq blbIr qy hrnyk nUM kihx lgy, ‚lY beI, jy ikqy ieh sLoa idKf dyvoN qF myrIaF sfrIaF KfhsLF pUrIaF ho jfx.‛ myry dosq AuhnF nUM nrigs df sLoa idKfAux lY gey. Aus vyly AuhnF dI ishq bhuq kmjLor sI. msF hI qur huMdf sI. nrigs ny dyiKaf hovygf ik ies Aumr dy lok vI Aus dy PYn hn Auh vI iek srdfr! nrigs ny styj qoN AuhnF vl hwQ krky ikhf, ‚srdfr jI, quhfnUM ies nrigs df slfm.‛ Auh ieMny KusL hoey ik rhy rwb df nF. iPr Auh keI idn nrigs dIaF gwlF krdy rhy. nrgs dy sfry zrfmy iek pfsy kwZ ky rwK ley qy dubfrf dyKx lg pey. mYN mjLfk kridaF ikhf, ‚Bfpf jI, ikAuN nf afpF nrigs nUM Gr swd ky mujrf krf leIey.‛ Auh QoVI dyr socdy rhy qy iPr kihx lgy, ‚Auhny pYsy bhuq mMgxy aF.‛ mrI pqnI nirMdr dy Brf kuldIp nfl AuhnF dI bhuq bxdI huMdI sI. kuldIp AuhnF nUM bfhr GuMmx iPrfAux lY jFdf. keI vfr stirptIjL vI idK ilafAuNdf. Auh aksr Aus dI qfrIP krn bih jFdy ik ieh muMzf myrf bhuq iDafn rwKdf hY. AuhnF hr sfl idvflI nyVy ivc ieMzIaf jfxf huMdf sI. mYN AuhnF nUM lY jFdf. iek qF pYnsLn leI bYNk ivc hfjLrI dyxI huMdI sI qy dUjf Auh afpxI KfndfnI ijLMmyvfrI inBfAuNdy huMdy sn ik AuhnF ny hr idvflI ‘qy isivaF qy zwbrI dIvy jgfAuxy huMdy sn. isivaF dy dIvy ies jhfn ivcoN qur gey afpixaF dI Xfd ivc qy zwbrI dy dIvy afpxy puriKaF dI Xfd ivc ijhnF ny sfnUM ieh jfiedfd bKsLI sI. ieh jLmIn sdIaF qoN sfzy pirvfr dI clI afAuNdI sI. Bfpf jI qoN pihlF myrf bfbf vI ievyN hI dIvy jgfieaf krdf sI. bfby qoN pihlf bfbf rlLf vI qy bfbf jYml vI. hux myrI vfrI hY pr mYnUM nhIN lgdf ik mYN ieh kr skFgf.

60

pMj

ipMz ivc AuhnF dI ijLMdgI ieMglYNz nfloN bhuq vDIaf sI iesy leI Auh ieQy bhuqI dyr nf rukdy qy pfsport qy mohr lgvf ky ipMz nUM Bwjx dI krdy. Auh afKrI dm qk ipMz nUM cyqy krdy rhy. AuhnF leI vwzI smwisaf huMdI sI rotI dI. Aus leI KursLYd jF Aus dI kuVIaF sn hI. AuhnF nUM mn psMd dI rotI-sbjLI, ijvyN Auh cfhuMdy sn; pkdI pkdI KFdy. ies qoN vI vwzI gwl ik ipMz ivc AuhnF nUM imlx vfly bhuq lok sn. sfzf Gr muwK glI qoN QoVf htvF hY. iek dm gvFZ ivc koeI nhIN hY. KursLYd svyry cfh bxf jFdI, iPr duiphr dI rotI qy iPr iqRkflF dI cfh qy iPr rfq dI rotI. Auh afpxf kMm mukf ky afpxy Gr cly jFdI. Bfpf jI isaflF nUM bfhr Duwpy kursIaF rKvf lYNdy. aKbfr af jFdI qy AuhnF nUM imlx vfly vI afAux lgdy. koeI af irhf huMdf qy koeI jf irhf huMdf. srdIaF dy iehnF idnF ivc vlfieqIey bhuq ieMzIaf jFdy hn. sfzy mhuwly dy sfry ieMglYNzIey Bfpf jI kol af bihMdy. hfsf mjLfk sfrf idn cldf rihMdf. ieMglYNzIaF leI bYTx df ieh bhuq vDIaf itkfxf sI. ijMnf mrjLI hwsI jfvo. ijMnf mrjLI rOlf pYNdf rhy iksy nUM ieqrfjL nhIN sI huMdf, iekwlvFJy Gr hox krky. iek qF Bfpf jI df afpxf suBfa sLugl df sI qy dUjy ieMglYNzIey AuhnF nUM afpxy vrgf ieMglYNzIaf hI smJdy sn. AuhnF dIaF afps ivc qfrF vfhvf juVdIaF sn. swqpfl isMG, inrml isMG, gurdyv isMG, srbjIq, prOPYsr prgx isMG qy hor bhuq sfry ipMz dy bMdy AuhnF dI mihPl ivc af sLfml huMdy. hOlI hOlI ieh mihPl ieMnI Brn lg peI ik bYTx leI nvIaF kursIaF mMgvfAuxIaF peIaF. mYN iek vfrI ipMz igaf, ieh kursIaF igxIaF qF qIh qoN Aupr sn. KursLYd dsdI ik keIaF nUM kursIaF nf imlxIaF qF mMijaF qy bYTxf pYxf. iPr ieMglYNzIaF ny sLfm nUM sLrfb vI pIxI hoeI. keIaF ny qF afpo afpxIaF pytIaF Bfpf jI kol cuwk ilaFdIaF. pytIaF df Bfv ik vlYqIey sLrfb dI iek boql Gwt-vD hI KrIddy hn. pytI ssqI pYNdI hY. aijhIaF mihPlF, ieho ijhf hfsf mjLfk; aijhI jgfh qF hr iek df idl lg jfvy. Aus df iek nuksfn ieh huMdf ik Bfpf jI nUM hr iek nfl pIxI pYNdI. AuhnF dI sLrfb bhuq vD geI. keI vfr rotI vI nf Kf hoxI. grmIaF nUM jd vlYqIey ieMglYNz leI muV jFdy qF Bfpf jI vI ieDr af jFdy. ieQy af ky sfnUM mihPl ivc hoeIaF sLugl dIaF gwlF suxfAux lgdy. aijhI mihPl df ihwsf bxn nUM myrf bhuq idl krdf pr mYN glq smyN jFdf sF qy QoVy smyN leI hI. myrf bhuqf vkq lyKk dosqF nUM imlidaF hI inkl jFdf. iksy nf iksy sfihqk smfgm ivc jfx df sbwb bixaf rihMdf. mYN svyr df GroN igaf dyr rfq nUM muVdf. iPr iek gwl hor vI sI ik ijhVI AuhnF lokF dI gwp Bfpf jI nfl sI myry nfl nhIN sI. ies mihPl ivc Bfpf jI dy keI pYWg lg jFdy ijs dy nqIjy vjoN AuhnF df blwz prYWsLr bhuq vD jFdf pr nsLy ivc pqf nf cldf. iek idn gwl Bfxf vrqx dy nyVy puwj geI. iek svyr Auh Gr iekwly hI sn qy kursIaF kwZ ky bfhr rwK rhy sn ik acfnk Auhnf nUM aijhf atYk hoieaf ik AuhnF dy kMnF qy nwk rfhIN KUn vgx lg ipaf qy Auh byhosL ho gey. acfnk cfcf swqpfl af igaf qy Aus ny rOlf pf ky hor lok iekwTy kr ley qy Bfpf jI nUM hspqfl lY gey. iek vfr qF hflq aijhI sI ik sfry kihMdy ik aMq af igaf hY. mYnUM vI myry cfcy dy muMzy blijMdr ny Pon kr idqf ik bcx dI koeI afs nhIN. mYN Ausy vyly itkt leI qy cV afieaf. vfikaf hI hflq bhuq Krfb sI. zfktr kihx ligaf ik mOkf sMBfl ho igaf hY. ieh iek iksm df syPtI blb KulH ky KUn vg igaf qy bryn hYmryj qoN bcfa ho igaf. Bfpf jI dI ishq bhuq kmjLor ho geI. lYtrIn qk vI jfxf musLkl ho igaf. sPr krn jogy qF iblkul nhIN sn. mYN bhuq ikhf ik mYN iksy nf iksy qrF quhfnUM lY cldf hF pr Auh iqafr nf hoey. Aus nUM sFBx leI KursLYd sI, mYnUM Aus qy XkIn vI sI pr iPr vI bygfny qF bygfny hI huMdy hn. srIr BfvyN purfxf ho igaf sI pr iek POjI df sKq ijsm sI qy ieh Jtkf sih igaf. Auh muV ky qurn iPrn lgy. BfvyN pihlF vflI gwl nf bxI pr ieMglYNz puwj gey. qy mYN AuhnF nUM muV ky vfps nf jfx idqf. afpxy ibmfr hox vyly dIaF gwlF krdy Auh dsdy, ‚ipMz dy lok qF mYnUM sMBflx ivc lgy hoey sI pr buVIaF GwGry cuwkI iPrn ik pqf nhIN hux ipwtxf eI pYxF, jdoN pqf ligaf ik mYN bc igaF qF bhuq Audfs hoeIaF.‛

61

iksy dI mwdd krn qoN Auh ipwCy nhIN sI htdy. aFZI gvFZI loV vyly AuhnF kol af KVdy sn. iek vfrI myrf BqIjf ieMzIaf igaf. Gr keI sfeIkl pey sn. Aus nUM sfeIkl clfAux df cfa af irhf sI pr sfry sfeIkl pYNcr hoey pey sn. Gr dy nyVy hI sfeIkl murMmq krn dI dukfn sI. BqIjf sfeIkl nUM pYNcr lgvfAux cly igaf. dukfndfr ny pMj sO rupey iek pYNcr lfAux dy lY ley jd ik ieh kMm pMj-ds rupey df sI. KursLYd nUM pqf cilaf qF Auh sfeIklF vfly muMzy nUM PV ilafeI. muMzf af ky Bfpf jI nUM afpxI grIbI dIaF gwlF dsx lg ipaf. AuhnF nUM ieMnf qrs afieaf ik pMj sO rupey hor dy idqy. iek vfr Auh mYnUM vsIaq qy hor kfgjL-pwqr sMBfl rhy sn ik pyprF ivcoN kuJ prnot inkl afey. iehnF prnotF dIaF qrIkF inkl geIaF hoeIaF sn. mYN puwiCaf qF kihx lgy, ‚grIb lok af, ivcfry keI vfr nhIN moV skdy.‛ ievyN hI keI vfr jLmIn df hflHf lYx vyly ieho gwl hoxI. ijhnF muMizaF kol jLmIn hflHy ‘qy sI AuhnF dI mF ny af ky Gr dI qMgI dy roxy rox lg pYxf qy awD-pcwDf hflf muafP ho jfxf. ipMz AuhnF nUM afpxI slqnq lgdf sI. Auh kihMdy ik ipMz ivc myrf sB kuJ hY. jdoN ipMz dy lok AuhnF nUM hspqfl lY gey qF AuhnF nUM afpxy BfeIcfry qy hor vI mfx hox ligaf. asl ivc hux Auh BfeIcfry ivcoN sB qoN vwzI Aumr dy vI sn, ies leI vI lok AuhnF dI iejLq krdy sn. AuhnF dI Aumr dy iksy bMdy ny mYnUM imlxf qF kihxf, ‚muMizaf, sfzy Brf df iKafl rwKIN.‛ iek vfr POjI Aujfgr isMG Kfs qOr qy mYnUM imlx afieaf. ieh POjI AuhnF nfl hI anMdpur dy myly ‘qy POj ivc BrqI hoieaf sI. Auh kihx ligaf, ‚qyrf Bfpf jdoN jvfnI ivc sI qF lok KV KV ky dyiKaf krdy sn, keI aPsr afpxIaF kuVIaF dy irsLqy dyx nUM iqafr ho jFdy. gory aPsr eyhnUM jYNtl jfieMt kihMdy. iehdI BlmfxsI qy sLrfPq dy ikwsy sfrI pltx ivc cldy huMdy sI pr smF ieko ijhf nhIN rihMdf, Aumr dI GVI dI sUeI cldI rihMdI af, hux qUM eI sfzy imwqr nUM sMBflxF.‛ Auh sdf hI cVdI klf ivc rihMdy. AuhnF nUM mrn qoN qF kdy zr ligaf hI nhIN sI pr AuhnF nUM ieh zr jLrUr huMdf sI ik ijvyN sfzy Kfndfn ivc mrn leI hwz rgVfAuxy pYNdy hn kdy AuhnF nfl vI ievyN hI nf ho jfvy. iek vfr AuhnF ny afpxy Kfs dosq isLvrfj isMG nUM ikhf, ‚mYnUM pqf ik mYN qyry qoN pihlF mr jfxf, qUM myry qoN bflx jogy pYsy lY lf, mry ‘qy myry ‘qy pf dyeIN.‛ ‚koeI gwl nhIN, mYN koloNL bflx pf dyAUN qy Aupr jf ky ihsfb kr lAUN.‛ cfcy isLvrfj isMG ny hsdy hoey ikhf. cfcy isLvrfj isMG nfl AuhnF dI Kfs dosqI sI. cfcy ny afpxy KUh ‘qy hr vyly sLrfb rwKI hoeI huMdI, sLfm nUM Bfpf jI aksr Aus vl gyVf mfr afAuNdy. mYN igaf huMdf qF keI sLfmF sfzIaF cfcy vl bIqdIaF. pr rwb dI mrjLI cfcf isLvrfj isMG Bfpf jI qoN kuJ sfl pihlF pUrf igaf. POjI Aujfgr isMG vI Bfpf jI qoN pihlF hI cVfeI kr igaf sI. Aus nUM bfbf hdfl dy iqMnF BrfvF dy nfvF df pqf sI Aus ny mYnUM dsy vI sn pr aPsos ik mYN ilK nf sikaf qy ivsr igaf. ieMglYNz qoN ieMzIaf jfx df vI AuhnF df vwKrf aMdfjL sI. hmysLf hlky qoN hlky smfn nfl sPr krnf. hwQ vflf bYg AuhnF ny kdy rwiKaf nhIN sI. sB kuJ atYcI ivc huMdf. ieQoN qurdy qurdy hI Auh afpxy nsLy df kotf pUr kr lYNdy, ijMnI ku dfrU hvfeI jhfjL ivc imldI Auh pINdy qy iPr idwlI qoN izAUtI PrI dI boql KrIddy. bfbf ikMdf sfzy ipMz df hI muMzf hY ijs dI tYksI asIN ipCly vIh sfl qoN vrqdy af rhy hF. bfbf ikMdf muhry lYx afieaf hoieaf huMdf. KursLYd ny afAux qoN pihlF Gr dI sPfeI kr idqI huMdI. Auh PgvfVy qoN koeI sbjI qy quVky df smfn KrIddy qy nfl hI afpxI ivskI vI. bfbf ikMdf disaf krdf hY, ‚iek vfr qfieaf afieaf qF Auh bhuq Qikaf hoieaf sI, sLfied sLrfb kfrn hovy. Auh ipClI sIt qy sON igaf. myry nfl myrf iek dosq vI sI. iekwly ny idwlI jfxf hovy qF iksy nf iksy

62

nUM afpxy nfl lY jfieaf krdF. do GMty df sPr inkl igaf pr qieaf aihl ipaf irhf. mYN zr igaf ikAuNik Aus df suBfa aijhf nhIN hY. Auh qF sfrf rfh hfsf mjLfk krdf afAuNdf huMdf. mYN qfey nUM hfkF mfrIaF pr qfieaf boilaf nf. agy jf ky kfr nUM huJkf vwjf qF qfieaf iek pfsy nUM luVk igaf. mYnUM pqf ik qfey dI nINd bhuq kwcI af, asIN zr gey ik qfieaf igaf. myrf dosq kihMdf ik hux cuwp cfp kfr duVfeI cwl qy ipMz jf ky eI rokFgy, rfh ivc koeI pMgf pY igaf qF Ps jfvFgy. asIN ieMnf Gbrf gey ik afps ivc vI gwl nf kr sky. idn cV afieaf sI. hux roky jfx df zr vDyry sI. muhry luiDafxf afAux vflf sI. ieQy QF QF pulIs KVI huMdI hY. asI N kfr ipMzF ivc nUM pf leI qy ipMzo ipMz huMidaF keI mIl df vfDU sPr kIqf. muV ky jI[tI[ roz qy afey qF pulIs dI gwzI jF koeI ispfhI idsy qF sfzy sfh sukx lgx. ipMz dy nyVy afey qF acfnk qfieaf boilaf – ikQy ku af gey beI? Aus dI avfjL sux ky mYN iek dm qRbk igaf ik myry qoN aYmrjYNsI bryk mfr ho geI pr asIN ikMny KusL sF ieh asIN hI jfxdy hF, bfad ivc qfey nUM sfrI gwl dsI qF Auh bhuq hwisaf qy kihx ligaf ik muMzy nhIN hty, iplfeI gey.‛

Cy ieMglYNz afAux df sB qoN vwzf nuksfn Bfpf jI nUM ieh hoieaf ik AuhnF nUM nf-qurn dI afdq pY geI. Auh sfrI Aumr bhuq qury. ZwkI vflI jLmIn nUM jfxf hovy jF zwbrI vflI nUM Auh lMmy lMmy kdm puwtdy Jwt jf puwjdy. ievyN hI Auh nfgflYNz dIaF phfVIaF ivc vI bhuq qury. AuhnF df dosq aBY isMG dsdf huMdf sI ik qurn ivc sfb iksy nOjvfn nUM vI lfgy nf lgx idMdy. pr ieMglYNz af ky Auh iblkul nf qurdy. pihlIaF ivc sfzy Gr dy kol pfrk huMdf sI. Aus ivc qurn jF doVn leI trYk bixaf hoieaf sI. asIN do do glfsIaF lf ky trYk dy do gyVy kwZ afAuxy jF iPr kukU df Gr vI nyVy hI sI qy qur ky AuDr cly jfxf pr sMn 1998 ivc mYN Gr bdl ilaf. ies dy nyVy koeI pfrk nhIN sI. AuhnF dI qurn dI afdq GtdI geI. pihlF keI vfr gfrzn ivc bYT jFdy pr iPr Auh sLONk vI nf irhf. ijhVf AuhnF nUM hlky ijhy bryn hYmrj df Jtkf ligaf sI Aus krky ishq kmjLor vI bhuq ho geI sI qy lwqF dI kmjLorI qurn ivc aiVwkf bxdI sI. mYnUM iPkr huMdf ik AuhnF df vkq pfs ikvyN hovy. AuhnF dy kmry ivc tYlIvIXn sI, ryzIE sI. Auh hyTF lONj ivc af jFdy. sfry ieMzIan cYnl sn pr iPr vI mYnUM pqf hY ik iehnF qoN vI bMdf ak jFdf hY. sfzy Gr dy nyVy ibjLurgF leI zy-sYNtr bixaf hoieaf hY. AuQy sfry afpxy hI bMdy huMdy hn. zy-sYNtr df sMcflk myrf vfkP hY. mYN iek idn Bfpf jI nUM AuQy lY igaf. jdoN asIN gey qF sfry hI suwqy ijhy pey bYTy sn. Bfpf jI kihx lgy, ‚mYN jIAuNdf jfgdf bMdF Xfr, qUM mYnUM ikQy lY afieaF!‛ Auh hr vyly cVdI klf ivc rihMdy sn qy susq bMdy jF ZihMdI klf vfly bMdy AuhnF nUM bury lgdy sn. mYN afpxIaF ilKqF dy keI pfqr AuhnF dy ies suBfa ivc kwZy hn. vYsy qF AuhnF nUM m YN keI vfr pfqr vI bxfieaf hY. iek khfxI ‘cIqf’ AuhnF ‘qy hI ilKI sI. nfvl ‘ryq’ df sUbydfr vflf ikrdfr vI AuhnF nfl myl KFdf sI. agly iek nfvl ‘gIq’ ivc vI mYN AuhnF dy suBfa ivcoN jF ijLMdgI ivcoN kuJ gwlF leIaF hn. AuhnF bfry nfvl ilKx bfry vI socdf irhf hF pr aijhIaF gwlF mYN kdy AuhnF nfl sFJIaF nhIN kIqIaF. AuhnF nUM myrf ilKxf bhuqf cMgf nhIN sI lgdf. Auh kihMdy ik jy pVHfeI ivc ieMnI imhnq kIqI huMdI qF hux ikqy df ikqy huMdf. myry Coty Brf nUM gfAux df sLONk sI. Bfpf jI mjLfk ivc kihMdy ik myry donoN muMzy hI puwTy rfh qur pey. iek nUM vkIl bxfieaf sI qy Auh lyKk bx igaf dUjf kMjrF vFgUM gfAux lg ipaf. jdoN lok af ky AuhnF kol myrIaF isPqF krdy qF AuhnF nUM cMgf lgdf. iek vfr iblfvl dy brQzya qy asIN Aus nUM kMipAUtr dI aijhI gym lY idqI ijsdf kMtrol qfVI mfrn nfl bdl jFdf sI. iblfvl qy kukU df iek muMzf qfVIaF mfrdy ieh gym Kyz rhy sn. Bfpf jI hsdy hoey kihx lgy, ‚bs afh qfVI vjfAux dI eI ksr sI!‛ myrI pqnI ibmfr ho geI qF mYN afpxIaF donF bytIaF nUM rotI qy dfl-sbjLI bxfAuxI isKf leI sI. Auh dysI Kfxf bxf lYNdIaF hn nhIN qF ieMglYNz ivc jMmIaF bhuqIaF kuVIaF nUM rotI

63

bxfAuxI nhIN afAuNdI. Bfpf jI leI ieh gwl bhuq KusLI dI sI. Auh Gr afey mihmfnF nUM ieh gwl huwb huwb ky dsdy qy afKdy, ‚mYN ies gwloN bhuq KusL iksmq aF ik afpxIaF poqIaF dy hwQ dIaF pkfeIaF rotIaF vI Kf cwilaF.‛ AuhnF nUM afpxI kmjLor ishq bfry pqf sI. ipCly sflF ivc do ku ivafhF ivc Auh aOKy ho ky vI sLfml hox cly gey ikAuNik AuhnF nUM sI ik vD qoN vD lokF nUM iml ho jfvygf. AuhnF dy iqMn Brf ieQy sn, cfcf Jlmx isMG, rsLpfl isMG qy mohxI. AuhnF nUM Auh myry qoN vI ijLafdf ipafr krdy hoxgy. Kfs qOr qy pfl cfcy nUM. jd kdy cfcy ny afAuxf huMdf qF AuhnF nUM cfa cVH jFdf. sMn 2007 dI idvflI nUM dIvf jgf ky muVy qF Auh bhuq kmjLor sn. pfl cfcf dsdf sI ik ikvyN Auh aOKy ho ky vfps prqy hn. lwqF bhuq kmjLor ho geIaF sn. mYN dyiKaf ik hux Auh afpxy bYWzrUm ivc jfx leI pOVIaF vI nhIN cV skdy ies leI mYN AuhnF df ibsqr hyTF hI dUjI lONj ivc lY aFdf. ieQy hI tYlIvIXn qy skfeI bgYrf vI iPwt kr idqf. hux AuhnF qoN tuafielt qk hI qur huMdf sI. nhfAuxf AuhnF ny hr rojL huMdf sI. ibsqr dI cfdr vI rojL bdlxI huMdI. iek idn kMm krn afAuNdI aOrq ny AuhnF dI rjfeI DoxI sI, Aus ny AuhnF nUM zbl rjfeI dy idqI. iek sLfm zbl rjfeI sFBdy Auh bYWz qoN iek pfsy izg pey. AuhnF dy kmry nUM do drvfjLy sn qy afm qOr qy iehnF nUM Auh bMd hI rKdy. drvfjLy bMd sn. iblfvl afpxy kmry ivc sI qy asLmf afpxy ivc. vwzI kuVI rIJ qF XUnIvrstI hI huMdI sI. myrI pqnI AucI avfjL ivc dUjI lONj ivc tYlI lfeI bYTI sI. AuhnF dI mwdd leI mfrI avfjL koeI nf sux sikaf. Auh afp hI AuTx dI koisLsL krn lgy. Auh bhuq kmjLor sn pr srIr hfly vI vwzf sI. AuTx dI koisLsL ivc AuhnF df ieMnf jLor lg igaf ik sfrf srIr psq ho igaf. iblfvl hyTF afieaf qF Aus ny AuhnF nUM cuwk ky bYWz ‘qy pfAux dI koisLsL kIqI pr iblfvl hlkf sI. asLmf ny mYnUM Pon kr idqf. jd mYN puwjf qF AuhnF ny iksy nf iksy qrFH Bfpf jI nUM bYWz ‘qy pf idqf sI. mYN AuhnF nUM shfrf dy ky KiVaF kIqf ieh dyKx leI ik ikDry koeI hwzI nUM krYk qF nhIN afieaf. Auh KVy ho gey. bYWz ieMnf Aucf nhIN sI iPr vI mYN afpxf sLwk dUr krnf cfhuMdf sF. mYN hspqfl clx leI ikhf qF nf mMny kihMdy ik mYN TIk hF. mYN AuhnF dy sfry aMg pYr ihlf ky dyKy sB TIk lg irhf sI pr jdoN bfad ivc hspqfl ivc aYksry hoey qF pqf cilaf ik lwk nUM hlkf ijhf krYk af igaf sI. AhunF nUM tuafielt jfx dI hfjLq hoeI pr qur nf hovy. mYN phIaF vflI kursI qy ibTf ky lY igaf. mYnUM ligaf ik iehnF nUM muV afpxy afp qurn nUM vkq lgygf ies leI mYN tuafielt dI sIt vflI kursI lY afieaf. kursI dy phIey lgy hoey sn. ieh ievyN dI ievyN tuafielt qy lYjfeI jf skdI sI. nhfAux leI vI iesy kursI qy jfieaf jf skdf sI. sfzy bfQrUm ivc ieh shUlq pihlF hI sI. iek idn Auh kihx lgy, ‚lY beI qkVf ho jf, mYN qyry glL pY igaF, mrnf mYN hY nhIN ikAuN ik mYnUM koeI ibmfrI nhIN qy mYnUM lgdf ik mYN TIk vI nhIN hoxF.‛ mYN hONslf dyxf ik koeI iPkr nf kro. mYN hspqfl clx leI kihxf qF AuhnF sfP jvfb dy dyxf qy afKxf, ‚jy qF mYnUM koeI ibmfrI hovy qF jfvF, ieh qF kmjLorI af.‛ mYN kyarr df ieMqjLfm kr idqf pr Cy ku hPqy mYN afp hI AuhnF dI sMBfl kIqI. keI vfr mYN Gr nf huMdf qF iblfvl vI AuhnF nUM tuafielt lY jFdf. kyarr dy afAux qk Auh hor qrFH mihsUs krdy rhy pr jd kyarr AuhnF nUM nihlfAux leI afAux lgI qF Auh kuJ rfhq ijhI mihsUs krn lgy. imlx vfly afAuNdy rihMdy. Auh afKdy, ‚iek ivskI dI boql, iek bkfrzI dI qy pfxI bgYrf ieQy myjL ‘qy hr vyly peI rihx idaf kr, kI pqf ikhVy vyly koeI imlx vflf af jfvy.‛ imlx vfly af jFdy sn. keI myry dosq jF iPr sfzf hI koeI nf koeI pyNzU BfeIbMd. irsLqydfr vI af jFdy. AuhnF nfl gwlF krn vflf koeI nf koeI huMdf hI. bwcy AuhnF dy kmry ivc bYT afpxf hom vrk krdy. mYN vI Gr huMdf qF afpxf lYptOp lY ky AuhnF dy kol hI bYT jFdf. ieDr EDr dIaF gwlF huMdIaF rihMdIaF. asIN hspqfl jfx leI kihMdy pr Auh nf mMndy. iek idn kihx lgy, ‚aYqkIN idvflI qy dIivaF df kI bxUM?‛

64

‚blijMdr nUM Pon kr idMny aF.‛ ‚ilaf kr Py’ EhnUM Pon.‛ blijMdr myry cfcy df ieMzIaf rihMdf muMzf hY. AuhnF ny afp blijMdr nUM dIvy jgfAux dI qkId kIqI. iek vfr iPr idvflI vfly idn Pon kIqf. AuhnF nUM zr sI ik pIVHIaF dI clI afAuNdI prMprf ikqy tuwt hI nf jfvy. idvflI qoN iek idn pihlF mYnUM kihx lgy, ‚jy ikqoN bwkry df mIt iml jfvy qF kwl nUM bwkrf bxfeIey, ieMnf iDafn rwKIN ik bkrI nf hovy.‛ sfAUQfl ivc iek dukfn hY ijQoN bwkry df mIt iml jFdf hY. mYN lY ky afieaf. kMm krn afAuNdI aOrq mIt bxf rhI sI qF Aus nUM ies nUM bxfAux dIaF ihdfieqF dy rhy sn. idvflI vflf idn AuhnF ny afpxy puriKaF nUM cyqy kridaF kwiZaf. jYml qo sLurU ho ky rlyL qy iPr afpxy BfeIey dy nfl nfl hor ijMny vI AuhnF dy sfhmxy twbr dy jIa pUry hoey AuhnF dIaF gwlF kIqIaF. bIbI dI Poto muhry iek dIvf jgfieaf. iek idn sLfm nUM mYnUM dsx lgy, ‚lY beI, aMq af igaf nyVy, myry qoN rotI nhIN Kf huMdI, jdoN rotI Cuwt jfvy iehdf mqlv ieho huMdf, eydF eI sfzy bfby nfl hoeI sI qy eydF eI BfeIey nfl qy eydF eI myry nfl ho geI af, rotI Cwut geI.‛ vfikaf hI AuhnF qoN rotI nhIN sI Kf huMdI. jUs pI lYNdy jF iPr duwD. kirsms qy myrI CotI BYx rijMdr qy Aus qf pqI mfhl afey qF mYN hspqfl clx dI gwl iPr qor leI. asIN sB ny jLor pf ky AuhnF nUM hspqfl jfx leI mnf ilaf. asIN aYNbUlYNs buleI qy aYNbUlYNs AuhnF nUM hspqfl lY geI.

sq

Bfpf jI dy aMqly hPqy AuhnF leI qklIP dyh sn qy aijhy vI sn ik AuhnF dy hor nyVy hox nUM imilaf. AuhnF dy ivcfrF nUM hor jfnx df mOkf vI imilaf. sfzI iek irsLqydfr aOrq af ky kihx lgI, ‚BfjI, rwb df nF jipaf kro.‛ ‚BYx jI, rwb hux myrf nF jpx nUM iPrdf, mYN Ehdf nF kI jpF!‛ AuhnF ny iksy aidK qfkq Aupr ivsLvfsL afKrI vkq qk nhIN idKfieaf. AuhnF kol iek gutkf sI pr ieh gutkf bIbI dy vkqF df sI pr bIbI nUM vI iksy iksm df vihm nhIN sI. Aus ny vI aMqly idnF ivc rwb qoN kuJ nhIN mMigaf. hspqfl ivc pey myry nfl bhuq sfrIaF gwlF krdy pr kdy iksy vihm bfry gwl nhIN kIqI. afpxy asq kIrq pur pfAux leI vI AuhnF ny mYnUM nhIN myrI bytI rIJ nUM ikhf. AuhnF dI ieh gwl qF afpxy puriKaF dy nyVy rihx dy XkIn ivcoN inklI hY. bIbI dy, bfby dy, byby dy, cfcy dyv qy BUaf dfso dy qy Aus qoN pihlF bfby rlLy dy asq kIrq pur hI pfey gey sn. ijvyN mYN ikhf ik zfktr svrn cMdn nfl AuhnF df krUrf rlLdf sI. svrn cMdn Bfrq qoN vfps afAuNdy hoey 24 nvMbr, 2008 nUM sfzy Gr Tihry. Bfpf jI ny AuhnF nfl Zyr sfrIaF idl dIaF gwlF kIqIaF. pfxI nf pIx krky AuhnF dy srIr dI cmVI qy KujlI hox lg peI sI ijs bfry Auh isLkfieq krn lgy sn. svrn cMdn df kihx hY ik ieh lgdf hI nhIN sI ik Auh Aumr ivc quhfzy qoN ieMnf vwzy hn. Auh dovyN jd vI imldy qF iek dUjy vl dyKdy hI idlF dIaF gwlF smJ lYNdy qy iksy zUMGI rmjL nfl hwsx lgdy. Bfpf jI dy Bog smyN svrn cMdn ny afpxy qy AuhnF dy sbMDF bfry lMmF BfsLn idqf. zfktr ny Bfpf jI dI jIvn sLYlI nUM do lfeInF ivc iek gIq dy muKVy dy rUp ivc bMn idqf:

jIE qy aYsy jIE ik jYsy sB kusL qumfhrf hY mro qo aYsy mro ik jYsy qumfhrf kusL vI nhIN

65

hfsy mjLfk vflf suBfa AuhnF df afKrI idnF qk irhf. iblfvl Gr dI bxI rotI nhIN sI Kfieaf krdf. keI vfrI BuwKf bYTf mYnUM AuzIkdf rihMdf ik mYN afvFgf qy bfhroN kuJ ilaf dyvFgf. Auh iblfvl nUM dyK ky hsdy hoey puwCx lgdy, ‚ikAuN kusL KfDf ik nhIN hfly.‛ iek idn mYnUM kihx lgy, ‚dyK, afh kmry ivc nrsF sfiraF nUM sOx vflI duafeI dy geIaF qy sfry GurfVy mfr rhy af pr mYnUM iek golI nfl koeI Prk nhIN pYNdf, ies gwl dI iehnF nUM hfly smJ nhIN.‛ bYWz qoN izgx nfl AuhnF dy lwk ivc hlkf ijhf PrYkcr af igaf sI jo hux qk afpy juV cuwkf sI. zfktr kih rhy sn ik EprysLn krky TIk kr idMdy hF pr Auh nhIN mMny. Auh ieho kih rhy sn ik mYnUM Gr lY clo. mYN zfktr nUM ikhf vI ik kr idE Eprys Ln pr zfktr pMjfbI sI qy Auh kihx ligaf ik mrIjL dI mrjLI qoN ibnF asIN kuJ nhIN kr skdy. AuhnF nUM lgdf sI ik AuhnF dIaF lwqF bhuq kmjLor ho cuwkIaF hn qy hux Auh qur nhIN skx lgy. rotI jF kuJ hor hspqfl af ky vI nhIN sI Kf ho irhf. nrsF nf Kfx qy JgVf krdIaF. Auh kihx lgdy ik mYnUM Gr lY clo. iek idn mYnUM kihx lgy, ‚dyK, mYnUM pqf ik myrf aKIr af igaf, mYN hspqfl nhIN mrnf cfhuMdf, mYnUM Gr lY cl.‛ ‚Bfpf jI, qusIN aYvyN eI hOslf CwzI jfny aF, iPkr nf kro qusIN TIk ho jfENgy, kuJ idn hor hspqfl rho.‛ ‚dyK, hr cIjL df iek smF huMdf, myrf smF hux af igaf, mYnUM TMzy TMzy jfx dy, hor nf lmkf, mYnUM pqf qyry nuksfn bhuq hor irhf, qUM afpxf kfrobfr sFB qy afpxf twbr sFB.‛ mYN hYrfn rih igaf ik ies vyly vI myrf hI iPkr krI jf rhy sn pr mYN AuhnF nUM Gr lYjfx leI iqafr nhIN sF. Gr ivc hspqfl vrgI syvf myry qoN nhIN kr hoxI. AuhnF ny afp hI zfktr nfl gwl krky duBfsLIey nUM bulf ilaf. duBfsLIaf rijMdr mfn jo sfAUQfl ivc kONslr vI sI, myrf QoVf ijhf vfkP sI. Auh myrI gwl smJdf sI ik Gr ivc hspqfl vrgI syvf nhIN hoxI pr Aus ny qF AuhI kihxf sI jo mrIjL ny dwsxf sI. jdoN duBfsLIey ny gwl kIqI qF Bfpf jI kihx lgy, ‚quhfzI bolI qoN lgdf ik qusIN aMimRqsr dy rihx vfly E.‛ ‚hF qy qusIN?‛ ‚mYN qF pqf nhIN hux dysL df vfsI bxF!‛ kih ky Bfpf jI hwsx lgy. Auh vI Bfpf jI dy ivaMg ‘qy hYrfn rih igaf. AuhnF df hlkf ijhf ivaMg krn df suBfa qF hY hI sI pr nfl dI nfl agly bfry jfnx dI vI kfhl rihMdI. myrf koeI dosq afAuNdf qF Aus dy awgy ipwCy bfry sfrI jfxkfrI hfsl kr lYNdy. keI vfr kihx lgdy, ‚ieMzIaf huMdf qF mYN hfly kusL dyr hor kwZ jfxI sI pr EQy mYN hoxF ‘kwly ny sI.‛ AuhnF nUM pqf sI ik myry Gr dy Krcy bhuq hn qy AuhnF nUM imldy pYisaF df mYnUM kfPI afsrf sI. iek idn kihx lgy, ‚hux qUM iblfvl nUM jldI kMm qy lf lvIN.‛ kdy kihMdy, ‚iksy iksm df Krc nf krIN, ho sikaf qF idvflI nUM jf afieaf krIN dIvf jgfAux, hflyL vfilLaF nfl gwl kr leIN ik akqUbr ivc ikrfieaf dy idaf krn. eydF jfxf sOKf rhU.‛ ijs kmry ivc AuhnF df bYWz sI AuQy kuJ hor mrIjL vI sn. mrIjL bdldy rihMdy sn. sfhmxly bYWz qy iek muslmfn mrIjL af igaf. Aus nUM dyKx vflIaF cfr pMj aOrqF afieaf krn. awDIaF ku qF Aus kol hI bYTIaF irhf krn. Bfpf jI kihx lgy, ‚dyK beI bMdf ikMnf iksmq vflf!‛ mYN mjLfk ivc ikhf, ‚iehnF nUM kih dvF ik do ku ieDr af ky bih jfieaf kro.‛ ‚kfhnUM kihxf, mYnUM dyKx kuVIaF afAuNdIaF, prfhuxy afAuNdy af, Auh guwsf krngy.‛ jdoN zfktrF nUM Auh bhuqf kihx lg pey qF AuhnF ny Gr Byjx df ieMqjLfm kr idqf. mYN socI jfvF ik hux mYN kI krF. vYsy qF svyry hI kyarr af igaf igaf qy AuhnF dy kpVy bdl igaf.

66

kuJ nf Kfx krky tuafielt jfx dI loV hI nhIN sI pYNdI. ipsLfb leI boql hY hI sI. sLukrvfr svyr nUM Gr afey qy aYqvfr svyr nUM tuwtx lg peIaF. Aus idn mINh pY irhf sI. sfzy Gr dy bfhr Kwby pfsy iek ruwK hY. ies ivc Pisaf koeI pMCI svyr df hI ro irhf sI. drKq sMGxf sI qy mINh krky kuJ idsdf nhIN sI. myry aMdr ajIb ijhI Koh pY rhI sI. myrf idl krdf ik jy mYN pMCI leI kuJ kr skdf qF kr idMdf. sLfm qk pMCI df roxf Gt igaf qy iPr pqf nhIN ikhVy vyly pMCI cuwp ho igaf hovygf. rfq pYx qk Bfpf jI dI hflq hor gMBIr geI pr pUrI hosL ivc sn qy gwlF kr rhy sn. sfrf pirvfr iekwTf ho igaf sI. asIN hspqfl clx nUM ikhf qF guwsy ivc af gey ik nhIN jfxf. kukU ny vI ikhf ik kudrq nUM afpxf PrjL inBfAux idE. igafrF ku vjy sfry afpo afpxy GrF nUM cly gey. mYN Bfpf jI dy kol hI sON igaf. cfr ku vjy mYN AuT ky AuhnF nUM bulfieaf qF AuhnF ny huMGfrf dy ky ikhf ik Auh TIk hn. hor do GMty bfad dyiKaf qF pKyrU Auz cuwky sn. pqf nhIN ieh ikho ijhf mOkf-myl sI ik ieh CwbI jnvrI df idn sI. ieh TIk hY ik hr iek ny afpxI Aumr BogxI hY qy cly jfxf hY. Bfpf jI ny prsMn qy lMmI Aumr BogI. Auh kdy bhuqy ibmfr nhIN hoey. iksy nfl AuhnF df lVfeI JgVf nhIN hoieaf. ijs nUM vI imly agly dy mn ivc afpxI jgfh bxf leI pr mYnUM AuhnF dI Gft bhuq rVkI qy aj keI mhINinaF bfad vI rVk rhI hY. sfrI Aumr rVkygI. mYN qy rIJ asq lY ky ieMzIaf gey. ijhnF dI kdy AuhnF ny mwdd kIqI hovygI sB imlx afey. AuhnF nUM sLrDFjlI idMidaF afpo afpxf AuhnF nfl vfh disaf qy AuhnF vloN kIqI shfieqf bfry gwlF kIqIaF. mdd krnf AuhnF dy suBfa df ihwsf sI, iksy dI pYsy nfl mdd qy iksy dI sdfcfrk mdd. iksy nUM kuJ vI cfhIdf hovy qF Auh agly nfl KV jFdy. KursLYd ijs ny sfzy Gr keI sfl kMm kIqf sI, ijs nUM Auh bxdI srdI qnKfh idMdy sn, mYnUM kihx lgI, ‚quhfzf kfhdf ipE miraf, ipE qF sfzf miraf!‛

myry bfbf jI

myry bfbf jI bhuq cMgy sn. sLfied sfry bfbf jI hI cMgy huMdy hoxgy, mYnUM nhIN pqf, Aus vyly myry iksy dosq kol bfbf jI hY hI nhIN jo pqf lg sky. mYN bfbf jI sLbd acfnk hI iek idn suixaF. zYzI mYnUM skUl qoN lY ky afey qF puwCx lgy, ‚myry nfl eyar port jfxF?‛ ‚AuQy kI aY?‛ ‚qyry bfbf jI ieMzIaf qoN af rhy af, mYN lYx jfxF, qUM clxF myry nfl?‛ ‚bfbf jI kI huMdf?‛ ‚ijhVf zYzI df zYzI hovy Auh bfbf jI huMdf, myrf zYzI qyrf bfbf jI.‛ mYN hYrfn ho igaf. mYnUM pqf hI nhIN sI ik zYzI df vI zYzI huMdf. mYN socdf huMdf sI ik hr bwcy df iek zYzI huMdf jo ik dunIaF df sB qoN sLkqIsLflI iensfn huMdf. iPr zYzI df zYzI qF Aus qoN vI strONg hovygf. hux mYnUM nhIN Xfd ik mYN zYzI nfl eyarport ‘qy igaf ik nhIN mYnUM ieMnf Xfd hY ik mYN iek bhuq hI lMmy cOVy iensfn dI god ivc bYTf sF jo ik myry zYzI qoN sc-muwc hI bhuq mjbUq lgdf sI. bfbf jI myry leI Puwtbfl ilafey sn qy nfl hI hvf Brn vflf pMp vI sI. Auh mYnUM Xfd krf rhy sn ik jd sfzI sLrfb dI dukfn hoieaf krdI sI, dukfn dy Aupr hI sfzI rhfiesL sI qF mYN hyToN dukfn ivcoN AuhnF leI sLrfb dy aDIey pfeIey cuwk ky lY jfieaf krdf sF. aDIey pfeIey ies leI ik boql myry qoN cuwk nhIN sI huMdI. bfbf jI sfzy kol ieMglYNz afAuNdy qy QoVf icr rih ky muV jFdy. mYN zYzI nUM AuhnF dy muV jfx df kfrn puwCdf qF zYzI kihMdy ik AuhnF df ieQy idl nhIN lg irhf. bIjI dy pUry ho jfx qoN

67

bfad bfbf jI iekwly rih gey sn. mYN bIjI nUM qF dyiKaf hI nhIN, myrI hosL qoN pihlF hI Auh qur gey sn. hux kdy socdF qF bhuq idl krdf ik mYN bIjI nUM vI dyK skdf. jdoN bfbf jI vfps jfx dI iqafrI krn lgdy qF myrf jIa krdf ik bfbf jI ieQy hI sfzy kol rihx. AuhnF dy huMidaF Gr ivc bhuq rOxkF lgdIaF. keI lok AuhnF nUM imlx afAuNdy. sfry rlL ky sLrfb pINdy. sfry AucI AucI gwlF krdy qy KUb hsdy. sLrfb pI ky sfry hI bhuq cMgy bx jFdy qy mYnUM vI ijLafdf ipafr krdy. iek hor gwl ieh sI ik bfbf jI afAuNdy qF asIN AuhnF nfl KUb GuMmdy. kdy asIN cYijLMgtn dy Qym pfrk jFdy qy kdy Qopr pfrk. bfbf jI sfzy nfl aOKIaF aOKIaF rfeIzF ‘qy jFdy. pr jdoN AuhnF leI qurnf aOKf ho igaf qF AuhnF ievyN GuMmx jfxf bMd kr idqf. ieh gwl vI swc hY ik Aus qoN bfad asIN vI bhuqf ikDry nhIN gey. mYN zYzI nfl ieMzIaf igaf qF bfbf jI AuQy sn. AuhnF ny myry leI inkf ijhf ppI mMgvf ilaf. AuhnF nUM pqf sI ik mYnUM kuwqy cMgy lgdy hn pr zYzI iehnF nUM Gr rwKx dy hwk ivc nhIN sI. mYN sfrf idn ies ppI nfl Kyzdf rihMdf. iek idn bfbf jI mYnUM kihx lgy, ‚ieh quhfzf sB df sFJf Gr aY.‛ ‚nhIN bfbf jI, ieh myrf Gr nhIN, myrf Gr qF ieMglYNz ivc af.‛ mYN ikhf qy Auh hwsx lg pey. iPr AuhnF ny ikhf, ‚Auh vI qyrf Gr af pr ieh vI qyrf eI af, quhfzf sB df sFJf jwdI Gr. ies Gr ivc qyry zYzI df jnm hoieaf, qyry zYzI dy zYzI df jfxI ik myrf jnm hoieaf, ies qrFH agy qoN agy sfzy keI zYzIaF dy zYzI eys Gr ivc jMmy. jy qyrf zYzI ieMglYNz nf jFdf qF qUM vI ies Gr ivc hI jnm lYxf sI.‛ ies qrFH hOlI hOlI mYnUM smJ pYx lgI ik ieh Gr ikMnf mhwqvpUrn hY. asIN idvflI nUM AuQy ipMz Prfly hI sF. mYN zYzI nfl rlL ky KUb ptfky clfey. iPr mYN qy bfbf jI ny dIvy jgfey. pihlF sfry Gr ivc qy aMdrly Gr ivc vI. iPr kYrotorIam ivc ijhnUM Auh isvy kihMdy sn qy iPr asIN sfry kfr ivc dUr KyqF ivc gey ijhVI bfbf jI dI jLmIn sI. dIvy jgfAux df iek vwKrI iksm df mjLf sI. mYN dIvy jgfAux df kfrn puwiCaf qF kihx lgy, ‚idvflI vfly idn dIvy jgf ky asIN afpxy puriKaF nUM cyqy krdy hF. ieh dIvy asIN keI pIhVIaF qoN jgfAuNdy af rhy hF, myry qoN bfad qyrf zYzI jgfeygf qy Aus qoN bfad qUM jgfieaf krIN, idvflI nUM ieMzIaf afieaf qy dIvy jgf igaf.‛ mYnUM ieh gwl hfsy vflI lgI ik mYN isrP dIvy jgfAux ieMzIaf afieaf krFgf. dIvy jgfAux vflI gwl mYnUM bhuq dyr qk PjLUl lgdI rhI. iPr jdoN zYzI bfbf jI dy asq pfAux ieMzIaf gey qF kuJ kuJ smJ pYx lgI ik sMskfr bMdy dy nfl nfl qurdy rihMdy hn. bfbf jI ny rIJF nUM ikhf sI, ‚qyrf zYzI qF iehnF gwlF nUM mMndf nhIN, jy ho sikaf qF myry asq AuQy pfieE ijQy sfzy sfry Kfndfn dy pfey jFdy af.‛ mYnUM puriKaF dI mhwqqf dI kuJ kuJ smJ lgx lgI. afpxy puriKaF nUM jLrUr cyqy rwKxf cfhIdf hY. afpxI jLmIn bfry gwl kridaF bfbf jI ny disaf, ‚ieh myrI jLmIn aF, pihlF myr y zYzI dI sI, Aus qoN pihlF myry bfby dI, ievyN ieh jLmIn keI sO sfl qoN sfzy kol hY qy myry qoN bfad ies jLmIn dy mflk qyry zYzI qy cfcy ny hoxF qy afpxy zYzI qoN bfad afpxy zYzI dy ihwsy vflI jLmIn df mflk qUM hovyNgf. ieQoN dI srkfr dy pyprF ivc qyrf nF iliKaf jfvygf: iblfvl isMG bld joigMdr isMG bld drsLn isMG.‛ mYnUM bfbf jI dIaF gwlF bhuq cMgIaF lgdIaF. mYN KusL vI huMdf ik myry bhuqy dosqF kol ieMzIaf ivc jLmIn nhIN hoxI pr myry kol hovygI. iPr zYzI ny disaf ik ieh jLmIn bhuqI nhIN hY. mYN soc irhf sF bhuqI nf shI QoVI hI shI pr hovgI qF myrI.

iek vfrI mYnUM koeI kMipAUtr gym cfhIdI sI. gym mihMgI sI. mYN mMmI qoN mnI mMg irhf sF. bfbf jI kihx lgy, ‚jd qyrf zYzI af jfAU, qUM Aus dI godI ivc bYT ky Auhdy nfl ipafr krIN qy iPr Auhdy qoN gym mMg leIN.‛

68

‚eydF zYzI mMn jfAU?‛ ‚hF, iblkul mMn jfAU.‛ ‚ikdF pqf?‛ ‚Auh vI eydF eI mMgdf huMdf sI.‛ kihMdy bfbf jI hwsx lgy. Auh sfnUM zYzI dy bcpn dIaF bhuq sfrIaF gwlF suxfAuNdy ik ikvyN zYzI bhfny bxf ky Krcx leI pYsy mMgdf huMdf sI. GridaF qoN corI corI iPlmF dyKx jFdf huMdf sI ikAuNik AuhnF idnF ivc iPlmF dyKx dI mnfhI huMdI sI. afpxy kors dIaF ikqfbF dI QfvyN nfvl pVHdf rihMdf sI. muMizaF nfl rl ky lVfeIaF vI kiraf krdf sI. skUl jfx leI iZz duKx df bhfnf bxfAuNdf sI. CwutIaF ivc kdy vI hom vrk nhIN sI krdf. Auh afrmI ivc rhy sn qy sfnUM lVfeI dIaF gwlF vI suxfAux lgdy. lVfeI ivc AuhnF nUM bhfdrI dy keI qmgy imly sn. mYN puwCdf ik ikMny bMdy mfry qF hwsx lgdy qy kdy jvfb nf idMdy. mYN isksQ Porm ivc ihstrI rwKI qF dUjy mhF XuwD bfry keI idlcps gwlF df pqf cilaf ijhVIaF bfbf jI pihlF hI krdy huMdy sn. Auh jpfnI afrmI nfl lVy sn qy mYN vI skUl ivc ieho pV irhf sF. mYN keI vfr AuhnF nUM afrmI bfry gwlF puwCx bih jFdf. iek vfr koeI ieMzIan iPlm afeI ihMdI dI qF kihMdy ik ieh iPlm dyKo, ies qrFH mYN lVfeI ivc liVaF. mYN ijMny vjy vI svyry AuTxf hovy bfbf jI nUM ds idMdf qy Auh AuTf idMdy. zYzI hsdy ik bfbf jI muPq ivc hI alfrm df kMm vI krdy hn. keI vfr zYzI kihMdy ik bfbf jI tfeIm df alfrm vI hn qy sikAurtI alfrm vI. asIN ikqy vI jfxf huMdf qF sfnUM Gr df koeI iPkr nf huMdf. jdoN bfbf jI df bYWz hyTF af igaf qF asIN sfry hI bfbf jI dy kmry ivc hI bYTy rihMdy. Auh bhuq Kus L huMdy. afieaf igaf mihmfn vI AuhnF vfly kmry ivc hI bYTdf. ijs idn Auh bYWz qoN izgy qF mYN qy asLmf ny bhuq musLkl nfl AuhnF nUM vfps bYWz qy pfieaf. Auh vI bhuq aOKy hoey. hux AuhnF qoN tuafielt afp nhIN sI jf huMdf. zYzI lY ky jFdy. mYN vI lY jFdf pr AuhnF nUM ieh psMd nhIN sI ik mYN lY ky jfvF. keI vfr mYN puwCdf ik tuafielt jfxf qF kih idMdy ik qyry zYzI nUM af lYx dy. iek idn kihx lgy, ‚qyrI hfeIt ikMnI ho geI?‛ ‚pqf nhIN.‛ ‚jf meIar-typ ilaf ky imx ky dyK.‛ mYN kMD nfl KV ky insLfn lfieaf qy imx ky dyiKaf. ieh pMj Puwt qy nON ieMc bxI. Auh Kus L huMdy kihx lgy, ‚aj qyrI Aumr pMdrF sfl qy iqMn mhIny ho geI qy qyrI hfeIt vI ies Aumr ivc myry ijMnI af. mYN pMdrF sfl iqMn mhIny dI Aumr ivc afrmI ivc BrqI ho igaf sI. qUM ho skdF afrmI ivc BrqI ies vyly?‛ mYN hYrfn sF ik ieh ikho ijhf svfl sI. myrI ieh Aumr afrmI ivc BrqI hox dI QoVoN sI. Auh kihMdy ik Auh ies Aumr ivc BrqI ho gey sn, mYnUM XkIn nhIN sI ho irhf. Auh iPr kihx lgy, ‚mYN vI qyry vFg dyKx nUM Aumr qoN vwzf lgdf sI qy mYnUM BrqI kr ilaf igaf, qyry qy myry hlfq vKry af, qUM vDIaf mulk ivc qy vDIaf hlfq ivc jMimaF qy myry vyly grIbI huMdI sI, BrqI hox ibnF koeI cfrf nhIN sI.‛ bfbf jI dI iek afdq sI ik Auh myry vl keI vfr ikMnf icr dyKdy rihMdy. iek vfr mYN pwuiCaf, ‚bfbf jI, kI dyKdy aF?‛ ‚mYN dyKdF ik qUM myry ijzf lMmf ho jfvyNgf ik nhIN pr qUM duwD nhIN pINdf, rotI vI nhIN KFdf. mIt ijLafdf Kfieaf kr.‛ AuhnF df afpxf kwd Cy Puwt do ieMc qoN vwD sI pr zYzI df kuJ Gwt sI. Auh cfhuMdy ik mYN AuhnF ijMnf lMmf ho jfvF. Auh dsdy ik iensfn iewkI sfl dI Aumr qk vDdf rihMdf hY. mYnUM lgdf ik sLfied mYN bfbf jI ijzf ho jfvF. zYzI nfloN qF mYN huxy hI lMmf hF. Auh hspqfl cly gey. asIN rojL imlx jFdy.

69

kuJ idn rih ky vfps af gey. iek idn zYzI ny sfry irsLqydfrF nUM Pon krky swd ilaf ik sLfied bfbf jI bhuqy idn nf kwZ skx. aYqvfr nUM sfry irsLqydfr Gr af gey. kuJ ro vI rhy sn. bfbf jI hOlI avfjL ivc sB nUM sLFq hox leI kih rhy sn. AuhnF ny hspqfl jfx qoN ienkfr kr idqf. zYzI AuhnF dy kol hI sYtI qy pY gey. svyry myrI jfg KulHI qF zYzI aYNbUlYNs swd rhy sn. bfbf jI pUry ho cuwky sn. mYN iek idn zYzI nUM ikhf, ‚zYz, bfbf jI dI Auh dIvf jgfAux vflI gwl df kI bixaF?‛ ‚idvflI af njLdIk af lYx dy iPr dyKdy aF.‛ pqf nhIN zYzI jfxgy ik nhIN pr mYN AuhnF nfl jfx leI iqafr bYTF hF. keI vfr mYnUM bfbf jI dI Xfd afAux lgdI hY qF myry qoN kih hox lgdf hY, ‚bfbf jI, dIvf jgygf.‛

(smfpq)

qsvIrF df vyrvf: 1 ipqf bUtf isMG (sPf 13) 2 drsLn isMG (sPf 22) 3 ipqf qy mfqf (sPf 23) 4 d[ isMG (sPf 26) 5 BYx gurdyv kor (sPf 29) 6 nirMdr kukU (sPf 30) 7 Brf gurdyv isMG (sPf 31) 8 ccyrf Brf rsLpfl (sPf 32) 9 dosq isLvrfj isMG (sPf 34) 10 pqI pqnI (sPf 34) 11 gurjIq df pqI sqpfl (sPf 35) 12 vwzI bytI gurjIq (sPf 35) 13 prmjIq qy Ausdf pqI jsvIr (sPf 36) 14 rijMdr afpxy pqI hriksLn nfl (sPf 37) 15 d[ isMG (sPf 39) 16 d[ isMG (sPf 43) 17 d[ isMG (sPf 46) 18 pqnI blvIr kor (sPf 48) 19 ijMdr qy suKjIq (sPf 50) 20 igafnI drsLn isMG qy zf[ svrn cMdn (sPf 51) 21 d[ isMG afpxy poqy poqIaF nfl (sPf 52) 22 ipE puwqr (sPf 55) 23 nirMdr kukU (sPf 56) 24 d[ isMG qy rsLpfl (sPf 57) 25 khfxIkfr ijMdr (sPf 58)

70

26 zf[ gurpfl sMDU (sPf 58) 27 d[ isMG (sPf 61) 28 iblfvl (sPf 66) 29 rIJ, asLImf, nirMdr kor, iblfvfl qy d[ isMG (sPf 67) 30 kivqf, iblfvl, ijMdr, asLImf qy rIJ (sPf68)