KE

NN

IS

IN

ST

IT

UU

T

VO

OR

D

E

IN

ST

AL

LA

TI

ES

EC

TO

R

INSTRUCTIEBOEK

O p l e i d i n g s - e n

o n t w i k k e l i n g s f o n d s

v o o r h e t T e c h n i s c h

I n s t a l l a t i e b e d r i j f

ISBN 978-90-5044-230-5

INS

TR

UC

TIE

BO

EK

NO

OD

VE

RL

ICH

TIN

G

ISSO

Kruisplein 253014 DB RotterdamPostbus 5773000 AN RotterdamTel. 010-2065969Fax 010-2130384E-mail: isso@isso.nl

De in ISSO deelnemende organisaties zijn:NLingenieurs: Organisatie van advies- en ingenieursbureausPIT: Stichting Promotie InstallatietechniekTVVL: Nederlandse Technische Vereniging voor Installaties in GebouwenUNETO-VNI: Ondernemersorganisatie voor de installatiebranche en de technische detailhandel

De realisatie van het herziene Instructieboek Noodverlichting werd verzorgd door:Ing. J. Warries, RapporteurIng. A.H.P. Derksen, eindredactie

Feedback is gegeven door:M. van Dort Kension BVJ. Houwers Famostar Emergency Lighting Ing. H.J.J. Meutzner Meutzner Licht Opleidingen (MLO)J. Schaap Van Lien Noodverlichting

Beeldmateriaal werd ter beschikking gesteld door:Famostar Emergency LightingVan Lien Noodverlichting

De ontwikkeling van het Instructieboek Noodverlichting is mede tot stand gekomen door een financiële bijdrage van:

Kennisinstituut voor de Installatiesector

ISSO houdt zich bezig met het identificeren van kennisvragen binnen de installatiesector, het ontsluiten en toegankelijk maken van deze kennis in de vorm van praktische ISSO-publicaties en het bevorderen van het gebruiken van ISSO-publicaties als normstellende richtlijnen.

Stichting ISSO en degenen die aan de samenstelling van deze publicatie hebben medegewerkt, hebben een zo groot mogelijke zorgvuldigheid betracht bij zowel het verzamelen als bij het verwerken en opstellen van de in deze publicatie vervatte gegevens. Nochtans moet niet wor-den uitgesloten, dat deze publicatie onvolledig is of dat zij onjuistheden of onvolkomenheden bevat. Degene die van deze publicatie en de daarin vermelde gegevens gebruik maakt, aanvaardt dan ook daarvoor zelf het risico.

Stichting ISSO en degenen die aan de samenstelling van deze publicatie hebben medegewerkt sluiten iedere aansprakelijkheid uit voor zowel schade die mocht voortvloeien uit het gebruik van de publicatie als schade die zou kunnen ontstaan als gevolg van eventuele (druk-)fouten, onvolledigheden en onvolkomenhe-den van deze publicatie.

Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze publicatie mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van het bestuur van Stichting ISSO.

Voorzover het maken van kopieën uit deze publicatie is toegestaan op grond van artikel 16h t/m 16m Auteurswet 1912 jo het Besluit van 27 november 2002, Stb 575, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp).

All rights reserved. No part of this pu-blication may be reproduced, stored in a retrieval system, or transmitted in any form by any means, electronic, mechanical, photocopying, recording or otherwise, without the written permission of the foundation ISSO.

Op alle publicaties van Stichting ISSO zijn de Algemene Leveringsvoor-waarden van toepassing. Deze kunt u lezen op www.isso.nl of opvragen bij Stichting ISSO.

Aanvullingen en eventuele errata zijn te raadplegen via onze website: www.isso.nl

Eventuele opmerkingen en vragen kunnen doorgegeven worden aan ISSO, Postbus 577, 3000 AN Rotter-dam, e-mail: isso@isso.nl

© Stichting ISSO - Rotterdam, Augustus 2012

VOOR MEER INFORMATIE KIJK OP WWW.ISSO.NL

ISSO-PUBLICATIES 7 Grondleidingen voor warmtetransport (1979)11 Warmteterugwinning (1982)12 Verkort referentiejaar voor buitencondities (1986H)17 Kwaliteitseisen voor luchtkanaalsystemen in woning- en utiliteitsbouw

(2012)18 Leidingnetberekeningen (2012)19 Thermisch binnenklimaat, aanbevelingen (1991)20 Energiegebruik in kantoorgebouwen (1987)21 Berekening van het energiegebruik voor klimatisering en verlichting van

kantoorgebouwen (1994)22 Energiegebruik in schoolgebouwen (1987)23 Correctieprocedure referentiejaar naar actueel jaar (1988)24 Installatiegeluid (1990)25 Leidingisolatie – berekening van de economisch optimale dikte en dikte

ter voorkoming van condensatie (1991)26 Uitwendige corrosie: aanbevelingen ter voorkoming van uitwendige

corrosie in verwarmings- en luchttechnische installatie (1990)27 Luchtfilters (1991) 29 Stralingsverwarming in hoge ruimten, indirect systeem (1992)30 Leidingwaterinstallaties in woningen (2004)30.4 ISSO-publicatie Warmteterugwinning uit douchewater (2008)30.5 ISSO-publicatie LegionellaCode Woninginstallaties (2008)31 Meetpunten en meetmethoden voor klimaatinstallaties (1995)32 Uitgangspunten temperatuursimulatieberekeningen (2011)34 Stralingsverwarming in hoge ruimten, direct systeem (1994)36 Standaard vraagspecificatie voor installaties in gebouwen (2010)37 Energiewijzer kantoren (1995)39 Langetermijnkoudeopslag in de bodem (1997)42 Ontwerpen en installeren van sprinklerinstallaties (2011)43 Concepten voor klimaatinstallaties (1998)44 Het ontwerp van hydraulische schakelingen voor verwarmen (1998)46 Ontwerp van individuele hydraulische schakelingen voor verwarmen van

eengezinswoningen (2000)47 Ontwerp van hydraulische schakelingen voor koelen (2005)48 Klimaatplafonds/Koelconvectoren: richtlijnen voor ontwerp en uitvoering

(2008)49 Vloer-/wandverwarming; vloer-/wandkoeling (2005)50 Ontwerptechnische kwaliteitseisen voor warmwaterverwarmings-

installaties (2008)51 Warmteverliesberekening voor woningen en woongebouwen (2009)52 Luchtzijdig inregelen van klimaatinstallaties (2009)53 Dimensionering verwarmingsinstallaties U-bouw (2002)55 Tapwaterinstallaties in woon- en utiliteitsgebouwen (2001)55.1 Handleiding legionellapreventie in leidingwater (2005)55.2 Handleiding zorglicht legionellapreventie (2005)55.3 Legionellapreventie in klimaatinstallaties (2008)55.4 Handleiding alternatieve technieken in collectieve leidingwaterinstallaties

(2008)55.5 Handleiding beheer en onderhoud in collectieve leidingwaterinstallaties

(2008)56 Inregelen van ontwerpvolumestromen in individuele verwarmingsinstal-

laties in woningen (2003)57 Warmteverliesberekening voor ruimten hoger dan 5 m58 Kwaliteitseisen voor luchtverwarmingsinstallaties in woningen (2004)60 U- en R- Waarden (2005)61 Kwaliteitseisen ventilatiesystemen woningen en woongebouwen (2010)62 Centrale gebalanceerde ventilatiesystemen met warmteterugwinning in

woningen en woongebouwen (2010)63 Beheer en Onderhoud ventilatiesystemen in woningen en woongebou-

wen (2008)64 Kwaliteitseisen isoleren (2002)65 Inregelen van ontwerpvolumestromen in warmwaterverwarmings-

installaties (2004)66 Vermogen van radiatoren en convectoren in praktijksituaties (2001) (Her-

ziening ISSO 1)67 PvE Elektrotechnische veiligheid & bedrijfszekerheid (2007)68 Energetisch optimale stook- en koellijnen (2002)69 Model voor de beschrijving van de werking van een klimaatinstallatie

(2002)70.1 Omgaan met hemelwater binnen de perceelgrens (2011)

70.2 Individuele behandeling van afvalwater (IBA) (2000)70.3 Grijswater binnen de perceelgrens (2002)71 Optimale warmte opwekkingsinstallaties (2003)72 Ontwerpen van individuele en klein elektrische warmtepompsystemen

(2005)73 Ontwerp en Uitvoering van Verticale Bodemwarmtewisselaars (2005) 74 Thermisch behaaglijkheid - eisen voor de binnen temperatuur in gebou-

wen (2004)75 Handleiding Energieprestatie-Advies Utiliteitsgebouwen 75.1 (2011) – 75.2

(2007) – 75.3 (2011)76 Montage- en materiaalspecificaties voor warmwater-verwarmings-

installaties (2005)77 Installaties voor Levensloopbestendig Wonen: functie, ontwerp en

uitvoering (2004)79 Inspectie en Onderhoud van Noodverlichtingsinstallaties (2010)80 Handboek integraal ontwerpen van collectieve installaties met warmte-

pompen in de woningbouw (2007)81 Handboek integraal ontwerpen van warmtepompinstallaties voor utili-

teitsgebouwen (2007)82 Handleiding Energieprestatie-Advies Woningen 82.1 (2011) – 82.2 (2007) –

82.3 (2011) – 82.4 (2010)83 Een helder licht op werkplekverlichting (2006)84 Elektrische installaties in wijk gebonden medische behandelruimte (2011)85 Thermisch actieve vloeren, betonkernactivering (2011)86 Kwaliteitseisen voor warmtetechnische en CO2-installaties in tuinbouw-

kassen (2007)87 Kwaliteitseisen voor watertechnische installaties in tuinbouwkassen (2007)88 Kwaliteitseisen voor de constructie van tuinbouwkassen (2007)89 Binnenklimaat scholen (2008)90 Energie-efficiënte verlichting in en rondom gebouwen (2011)91 Ventilatiesystemen met decentrale toe- en afvoer en warmteterugwinning

in woningen en woongebouwen (2009)92 Ventilatiesystemen met decentrale toevoer en centrale afvoer in

woningen en woongebouwen (2009)94 Regeltechniek voor klimaatinstallaties en warmtapwaterbereiding (2010)100 Duurzaam beheer en onderhoud gebouwen. Feiten en voordelen op een

rij (2010)101 Onderhoud en onderhoudscontracten (2012)104 Stappenplan duurzaam beheer en onderhoud (2010)106 Functionele inspectiemethode duurzaam beheer en onderhoud (2010)

DIVERSEN (voor overige producten zie www.isso.nl)NTR 3216 Riolering in bouwwerken (2012)HBi Handboek Installatietechniek (2002)HBz Handboek Zonnestraling en Zontoetreding (2010)HBze Handboek Zonne-energie (2012)Rapport 111 Geluid van individuele woninginstallaties (2012)

ISSO-kleintjesKleintje Koellast (2010)Kleintje Ventilatie (2012)Kleintje Meetmethoden verlichting (2012)Kleintje Meetmethoden elektrotechniek (2009)Kleintje Water (2003)Kleintje Stooklijnoptimalisatie (2008)Kleintje Inregelen (2004)Kleintje GAS (2008)Kleintje Warmteverlies voor woningen (2005)Kleintje Cv (2006)Kleintje Binnenklimaat (2006)Kleintje Vloerverwarming (2005)Kleintje Riolering ( 2008)Kleintje U- en Rc-waarden (2007)Kleintje Legionellapreventie (2008) INSTRUCTIEMATERAAL IBnv Instructieboek Noodverlichting (2012)IBemo Instructieboek EMO, module 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7 en 8IBhs Instructieboek Ontwerpen van sanitaire installaties (2008)IBmkls Instructieboek Montage- en verwerkingsrichtlijn kunststof

leidingsystemen sanitair (2008)

ISSO-UITgAVEN

O p l e i d i n g s - e n

o n t w i k k e l i n g s f o n d s

v o o r h e t T e c h n i s c h

I n s t a l l a t i e b e d r i j f

ISSO-instructieboek IBnv

Noodverlichting

978-90-5044-230-5

ISSO-instructieboek IBnv 3 Noodverlichting

INHOUDSOPGAVE

1 Inleiding 51.1 Het instructieboek 51.2 Wat is noodverlichting 51.3 Doel 51.4 Leerwijzer 6

2 Wetten, Normen en Aanbevelingen 72.1 Wetten 7

2.1.1 Wet Algemene Bepalingen Omgevingswet 72.1.2 Bouwbesluit 82.1.3 Arbeidsomstandighedenwet 102.1.4 Wet hygiëne en veiligheid badinrichtingen en

zwemgelegenheden (WHVBZ) 112.2 Normen 11

2.2.1 Algemeen 112.2.2 Normen die betrekking hebben op noodverlichting 13

2.3 Aanbevelingen 142.3.1 Algemeen 142.3.2 ISSO-publicaties 142.3.3 NVBR Hoofdstuk 11 172.3.4 NVFN 17

2.4 Vragen en opdrachten 17

3 Projecteren volgens de wetgeving 193.1 Het Bouwbesluit 19

3.1.1 Aansturingstabel 6.1 193.1.2 Artikel 6.3: Noodverlichting 213.1.3 De Projectering 213.1.4 Afstandstabellen 353.1.5 Nieuwbouw en bestaande bouw 383.1.6 Vluchtrouteaanduidingen 38

3.2 Arbeidsomstandighedenwetgeving 493.2.1 Arbowet 493.2.2 Arbobesluit 493.2.3 Arboregeling 53

3.3 Wet hygiëne en veiligheid badinrichtingen en zwemgelegenheden (WHVBZ) 54

3.4 Vragen en opdrachten 543.5 Casus 55

4 Projecteren volgens de normen 654.1 NEN-EN 1838 65

4.1.1 Termen en definities 654.1.2 Nieuwe termen 65

4.2 NEN 1010 824.3 Vragen en opdrachten 84

5 Uitvoeringsvormen 855.1 Keuze van uitvoeringsvorm 855.2 Centrale Systemen 87

5.2.1 Kenmerken van centrale systemen 885.3 Decentrale systemen 92

5.3.1 Decentrale noodverlichtingsarmaturen 925.3.2 Decentrale noodunits 94

5.4 Vragen en opdrachten 98

ISSO-instructieboek IBnv 4 Noodverlichting

6 Lichtkennis 996.1 Zichtbaar licht 99

6.1.1 Verblinding 1006.1.2 Reflectiefactoren 100

6.2 Waarnemingspsychologie 1036.2.1 Gebruikerspsychologie 103

6.3 Lichttechnische begrippen 1046.3.1 Lichtsterkte, I eenheid: candela [cd] 1046.3.2 Lichtstroom, Φ eenheid: lumen [lm] 1066.3.3 Verlichtingssterkte, E eenheid: lux [lx] 1086.3.4 Luminantie, L eenheid: [cd/m2] 1116.3.5 Lichtrendement, η eenheid: [lm/W] 1136.3.6 Behoudfactor d [0 tot 1] 115

6.4 Vragen en opdrachten 116

7 Onderhoud en Inspectie 1177.1 Onderhoud 117

7.1.1 Algemeen 1177.1.2 Logboek 1177.1.3 Onderhoudswerkzaamheden 119

7.2 Inspectie 1237.2.1 Algemeen 1237.2.2 Visuele inspectie, testen en meten 1247.2.3 Voldoet wel/voldoet niet 126

7.3 Vragen en opdrachten 126

Bijlage A Leerdoelen en Eindtermen van de cursus Noodverlichtings-deskundige 127

Bijlage B Begripsbepalingen Bouwbesluit 2012 134

Bijlage C Gebruiksfuncties 137

Bijlage D Bouwbesluit artikel 2.102 t/m 2.106 142

Bijlage E Termen en definities NEN 6088 147

Bijlage F Bijlage C uit NEN 6088 149

Bijlage G Arbowet 152

Bijlage H NEN 1010 153

Bijlage I Lichtkennis 162

Bijlage J Beoordelingscriteria noodverlichtingsarmaturen conform NEN-EN-IEC 60598-2-22 165

Bijlage K Nummerlijst t.b.v. Logboek 168

Bijlage L Concept Hoofdstuk 11 uit NVBR Handboek: brandbeveiliging-installaties 169

ISSO-kennispartners 182Organisaties die ISSO ondersteunen 183

ISSO-instructieboek IBnv 5 Noodverlichting

1 INLEIDING

1.1 HET INSTRUCTIEBOEK

Voor je ligt het instructieboek noodverlichtingsdeskundige.

Dit instructieboek is bedoeld om te gebruiken in de opleiding tot

noodverlichtingsdeskundige.

Om noodverlichtingsdeskundige te worden dien je het onafhankelijke examen

'noodverlichtingsdeskundige' af te leggen.

De onderwijsprogrammering en examinering van de opleiding tot noodverlichtings-

deskundige is op het niveau WEB-niveau 4 (Wet Educatie en Beroepsonderwijs).

De Leerdoelen en Eindtermen van de cursus Noodverlichtingsdeskundige vind je in

Bijlage A achter in dit boek.

1.2 WAT IS NOODVERLICHTING

Noodverlichting is de verzamelnaam voor verschillende soorten verlichting die

beschikbaar zijn wanneer de netspanning voor de normale verlichting in gebreke blijft, of

bij calamiteiten bewust wordt uitgezet.

Noodverlichting kan dan voor voldoende verlichting zorgen, om mensen in staat te stellen

om zich te kunnen oriënteren tijdens vluchten, om een bepaalde handeling af te kunnen

sluiten, om hulp te kunnen bieden of een storing te kunnen herstellen.

Maar noodverlichting kan ook meehelpen om te voorkomen dat er paniek ontstaat bij het

uitvallen van de normale verlichting.

Zo heeft noodverlichting vele toepassingen. Wat kenmerkend is voor noodverlichting is

dat het gevoed wordt door een bron die onafhankelijk is van de bron die de normale

verlichting voedt.

1.3 DOEL

Het doel van het instructieboek is het bij elkaar brengen, ontrafelen en leren toepassen

van alle relevante wet- en regelgeving die bij het projecteren, installeren, inspecteren en

onderhouden van noodverlichting nodig is.

Het gaat hierbij specifiek om noodverlichting in en aan de in het Bouwbesluit genoemde

bouwwerken.

Het doel van de persoonscertificatie is om de deskundigheid en vakbekwaamheid met

betrekking tot noodverlichting zichtbaar te maken en te waarborgen.

ISSO-instructieboek IBnv 6 Noodverlichting

1.4 LEERWIJZER

Elk hoofdstuk heeft dezelfde opbouw met de volgende elementen:

1. Inleiding;

2. Doelstelling;

3. Tekst;

4. Beheersingstoets.

Om de leerstof goed tot je te nemen wordt aangeraden steeds de volgende punten te

doorlopen:

1. Controleer of je de volgende leermiddelen bij je hebt: boek, liniaal of geodriehoek,

pen, een blauw en een rood potlood/pen/stift, aantekenpapier en een reken-

machine;

2. Als je lessen volgt, bestudeer thuis de leerstof die behandeld is in de les;

3. Lees bij het bestuderen van een hoofdstuk altijd eerst de doelstelling door. De

doelstelling geeft namelijk aan wat belangrijk is in de leerstof;

4. Maak na het bestuderen van de leerstof vervolgens de opdrachten. Ook als de

opdrachten al in de les zijn behandeld wordt aangeraden deze, zonder gebruik te

maken van de antwoorden van de cursusleider, nogmaals te maken;

5. Als je het hele hoofdstuk bestudeerd hebt maak dan een samenvatting van het

hoofdstuk. Verwerk ook de vragen met antwoorden in je samenvatting;

6. Raadpleeg regelmatig de termen, begrippen en definities die zijn opgenomen in de

woordenlijst achterin het boek. Als je dezelfde 'taal' spreekt zul je de stof makkelijker

en sneller begrijpen;

7. Tijdens de lessen wordt gebruik gemaakt van NEN normen. Veel van de inhoud van

deze normen is opgenomen in de tekst en de bijlagen van dit boek.

Het is wettelijk niet toegestaan om de volledige tekst uit een norm in een

cursusboek op te nemen. Indien je de volledige tekst van de normen tot je

beschikking wilt hebben tijdens de lessen dien je daar zelf voor te zorgen.