IMAGINE THE RESULT

Monitoring ecoduct ‘De Warande’ over de N25 in Meerdaalwoud (Bierbeek)

Resultaten van het derde jaar na aanleg (T3: 2008)

Projectnummer – 04/000037

08-02-2010

2/89 04/000037

OPDRACHTGEVER

Vlaamse overheid; Departement Leefmilieu, Natuur en Energie Afdeling Milieu-integratie en –subsidiëringen Dienst Natuurtechnische Milieubouw (NTMB) Koning Albert II-laan 20 bus 8, 1000 Brussel Katja Claus tel. 02 553 82 42

Referentie: Lambrechts, Jorg, Verlinde, Rollin, Stassen, Eugene &Verkem, Sven (2010). Monitoring ecoduct ‘De Warande’ over de N25 in Meerdaalwoud (Bierbeek). Resultaten van het derde jaar na aanleg (T3: 2008). Arcadis iov Dienst NTMB. 88 pp. + 6 bijlages.

OPDRACHTNEMER

ARCADIS Belgium nv Clara Snellingsstraat 27 2100 Deurne BTW BE 0426.682.709 RPR ANTWERPEN ING 320-0687053-72 IBAN BE 38 3200 6870 5372 BIC BBRUBEBB

Contactpersoon Telefoon Telefax E-mail Website

Jorg Lambrechts +32 16 241 532 +32 3 360 83 01 j.lambrechts@arcadisbelgium.be www.arcadisbelgium.be

3/89 04/000037

Inhoudsopgave

Samenvatting.................................................................................................................................. 9

1 Inleiding ..................................................................................................................................... 11

2 Methodologische aspecten van de monitoring .......................................................................... 12

2.1 Veranderingen in inrichting ecoduct....................................................................................................... 12

2.2 Timing onderzoek 2008 ......................................................................................................................... 14

2.3 Wijzigingen / aanvullingen in opstelling tov 2006................................................................................... 15

2.3.1 Zand- en leembedden ........................................................................................................................ 15

2.3.2 ‘Slangenplaten’................................................................................................................................... 17

2.3.3 Bodemvallen ...................................................................................................................................... 18

2.3.4 Moultrie Fotovallen............................................................................................................................. 19

2.3.5 Videomonitoring ................................................................................................................................. 20

2.3.6 Onderzoek vleermuizen ..................................................................................................................... 21

3 Resultaten.................................................................................................................................. 22

3.1 Evolutie van de vegetatie op het ecoduct .............................................................................................. 22

3.2 Zoogdieren ............................................................................................................................................ 24

3.2.1 Vleermuizen (Chiroptera) ................................................................................................................... 24

3.2.2 Overige zoogdieren: overzicht waarnemingen ................................................................................... 29

3.2.3 Evenhoevigen (Artiodactyla) .............................................................................................................. 30

3.2.4 Roofdieren (Carnivora)....................................................................................................................... 33

3.2.5 Insecteneters (Insectivora) ................................................................................................................. 40

3.2.6 Knaagdieren (Rodentia) ..................................................................................................................... 40

3.2.7 Haasachtigen (Lagomorpha).............................................................................................................. 42

3.3 Reptielen ............................................................................................................................................... 43

3.3.1 Hazelworm (Anguis fragilis)................................................................................................................ 43

3.3.2 Levendbarende hagedis (Zootoca vivipara) ....................................................................................... 46

3.4 Amfibieën............................................................................................................................................... 47

3.5 Sprinkhanen .......................................................................................................................................... 48

3.6 Spinnen (Aranea) .................................................................................................................................. 50

3.6.1 Inleiding.............................................................................................................................................. 50

3.6.2 Algemene bevindingen / Vergelijking met 2006 ................................................................................. 50

3.6.3 Soortbesprekingen ............................................................................................................................. 55

3.6.4 Samenvatting en besluiten ................................................................................................................. 60

3.7 Loopkevers (Coleoptera: Carabidae)..................................................................................................... 61

3.7.1 Inleiding.............................................................................................................................................. 61

3.7.2 Algemene bevindingen / Vergelijking met 2006 ................................................................................. 63

3.7.3 Soortbesprekingen ............................................................................................................................. 65

3.7.4 Samenvatting en besluiten ................................................................................................................. 69

3.8 Mieren.................................................................................................................................................... 70

4/89 04/000037

3.9 Libellen (Odonata) ................................................................................................................................. 70

3.10 Dagvlinders............................................................................................................................................ 71

3.11 Overige ongewervelden......................................................................................................................... 72

3.12 Recreatie ............................................................................................................................................... 74

3.12.1 Gericht onderzoek naar zondag-recreatie .......................................................................................... 74

3.12.2 Waarnemingen van recreanten tijdens het fauna-onderzoek ............................................................. 74

3.12.3 Sporenonderzoek............................................................................................................................... 75

3.12.4 Besluiten ............................................................................................................................................ 76

4 Overzicht methodieken.............................................................................................................. 77

4.1 Zandbed ................................................................................................................................................ 77

4.2 Inktbakken ............................................................................................................................................. 78

4.3 ‘Slangenplaten’ ...................................................................................................................................... 79

4.4 Video ..................................................................................................................................................... 80

4.5 Datalogger ............................................................................................................................................. 80

4.6 Bodemvallen.......................................................................................................................................... 80

4.7 Losse waarnemingen............................................................................................................................. 81

4.8 Monitoringsroutes .................................................................................................................................. 81

4.9 Moultrie Fotovallen ................................................................................................................................ 82

4.10 Sneeuwsporenonderzoek...................................................................................................................... 84

5 Advies voor beheer.................................................................................................................... 85

6 Referenties ................................................................................................................................ 86

Lijst der figuren

Figuur 1: een Ree die het zandbed oversteekt van west naar oost op 12 september 2008

(’s nachts om 00u08), is ‘geflitst’ door een zogenaamde 'Moultire fotoval'. Van deze soort

is het hoogste aantal sporen gevonden............................................................................ 10

Figuur 2: Sfeerfoto van het ecoduct op 25 november 2008, vanuit het noordwesten...... 11

Figuur 3: Opstelling onderzoeksmethodieken op ecoduct 'de Warande' in 2008............. 13

Figuur 4: Een vanuit de westelijke bosrand omgetrokken Beuk verdeelt het zandbed in

een noordelijk deel (sectie 1) en een zuidelijk deel (opgesplitst in secties 2, 3 en 4). Foto

van op stobbenwal op 22 oktober 2008, genomen in zuidwaartse richting...................... 15

Figuur 5: Ook op het ruiterpad wordt een strook gladgestreken dat dient als 'zandbed' om

sporen op te volgen. Foto op 17 juli 2008 vanuit het westen. Let op de weelderig

begroeide stobbenwal....................................................................................................... 16

Figuur 6: Bodemvallen eco4 en eco5 zijn geplaatst aan weerszijden van een vanuit de

oostelijke bosrand omgetrokken boom. Foto van eco4 op 20 maart 2008....................... 18

Figuur 7: Opstelling Moultrie fotoval in westelijke bosrand............................................... 19

Figuur 8: Het in gereedheid brengen van de video op 1 juli 2008, daags voor de installatie

van de zonnepanelen........................................................................................................ 20

5/89 04/000037

Figuur 9: Ruig hertshooi (Hypericum hirsutum) is in Vlaanderen een zeer zeldzame soort

die op het ecoduct Warande op 3 plaatsen langs de stobbenwal groeit. ......................... 23

Figuur 10: Activiteit op 8/06/2008 op het ecoduct vanaf zonsondergang tot het einde van

de monitoringsperiode, zoals opgetekend door de waarnemer. Elke minuut werd

opgeschreven welke soorten er waren gehoord en welke opname(s) er waren gemaakt.

Een waarde “1” betekent dus dat de soort gedurende die minuut werd waargenomen (er

wordt geen verschil gemaakt tussen continue jachtactiviteit of één enkele passage). .... 25

Figuur 11: Activiteit op 29/08/2008 op het ecoduct vanaf zonsondergang tot het einde van

de monitoringsperiode. Elke minuut werd opgeschreven welke soorten er waren gehoord

en welke opname(s) er waren gemaakt. Een waarde "1" betekent dus dat de soort

gedurende die minuut werd waargenomen (er wordt geen verschil gemaakt tussen

continue jachtactiviteit of één enkele passage). ............................................................... 26

Figuur 12: Vergelijking van de resultaten van beide avonden van onderzoek in 2008. De

gegevens worden uitgedrukt in aantal minuten dat de soort werd waargenomen, op een

monitoringperiode van 180 minuten. ................................................................................ 27

Figuur 13: Aantal sporen van Ree versus aantal dagen sporenonderzoek per maand

tijdens T3 (2008). Enkel de gestandaardiseerde gegevens van de intensieve

meetperiodes zijn gebruikt. ............................................................................................... 30

Figuur 14: Reebok gefotografeerd met Moultrie fotoval op 21 juli 2008, stappend van

west naar oost. Dit dier zal het zandbed centraal op het ecoduct passeren, zoals

zichtbaar op de foto in § 4.9. ............................................................................................ 31

Figuur 15: Prent van Everzwijn op het zandbed op 8 september 2008............................ 32

Figuur 16: Aantal sporen van Vos versus aantal dagen sporenonderzoek per maand

tijdens T3 (2008). Enkel de gestandaardiseerde gegevens van de intensieve

meetperiodes zijn gebruikt. ............................................................................................... 33

Figuur 17: Prenten van Vos op het zandbed op 13 oktober 2008.................................... 34

Figuur 18: Spoor van Vos op 25 november 2008 in de sneeuw op een liggende

boomstam ! ....................................................................................................................... 35

Figuur 19: Aantal sporen van Steenmarter versus aantal dagen sporenonderzoek per

maand tijdens T3 (2008). Zowel de gestandaardiseerde gegevens van de intensieve

meetperiodes (IM) zijn gebruikt als de aantallen sporen buiten de IM. ............................ 36

Figuur 20: Prent van Steenmarter op een natte plek op het ruiterpad op 5 augustus 2008.

Afdruk van de vijf teenkussens zichtbaar, evenals duidelijke nagelafdrukken. Typisch is

de hoefijzervorm van de afdruk van het middenvoetkussen. ........................................... 37

Figuur 21: Viersprongen van een Steenmarter die het zandbed in de lengterichting

volgde, op 13 juni 2008..................................................................................................... 38

Figuur 22: Dode Das (verkeersslachtoffer) op 16 maart 2007 langs de Naamsesteenweg

ter hoogte van het ecoduct 'De Warande'. Foto Chris Van denbempt. ............................ 39

Figuur 23: Bij het controleren van de slangenplaten is 6 keer een woelmuis

waargenomen en 6 keer een spitsmuis. De dieren maakten zich meestal razendsnel uit

de voeten, maar deze Rosse woelmuis kon nog net op foto vastgelegd worden. 16 juli

2008. ................................................................................................................................. 41

Figuur 24: Aantal waargenomen Hazelwormen versus aantal controles van de

slangenplaten per maand tijdens T3 (2008). .................................................................... 43

Figuur 25: Aantal Hazelwormen waargenomen per controle ........................................... 44

Figuur 26: Hazelworm op 4 augustus 2008 onder slangenplaat ...................................... 45

6/89 04/000037

Figuur 27: Aantal Hazelwormen waargenomen per 'slangenplaat'. Vermits de dieren niet

individueel herkend zijn kan het hier uiteraard meermaals hetzelfde individu betreffen. . 46

Figuur 28: De Rosse sprinkhaan op het ecoduct op 8 september 2008. Onmiskenbaar

dankzij de verdikte toppen van de sprieten die donkergekleurd zijn met witte top. ......... 49

Figuur 29: De Tijgerspin (Argiope bruennichi) had al een populatie op het ecoduct in

2006, binnen het jaar na aanleg ! De talrijk aanwezige Bruine sprinkhaan staat bovenaan

haar menu op het ecoduct, hoewel we vaststelden dat ze deze wel eens moet afstaan

aan een Hoornaar, een nog krachtigere predator. 4 augustus 2008................................ 52

Figuur 30: Dysdera species. Celspinnen (Dysdera soorten) zijn gespecialiseerd in het

vangen van pissebedden. De bedreigde Boscelspin (Dysdera erythrina) is een

kenmerkende bosbewoner en zowel in 2006 als in 2008 in lage aantallen op het ecoduct

gevangen. Foto Maarten Jacobs. ..................................................................................... 56

Figuur 31: De Lederloopkever (Carabus coriaceus), één van onze grootste inheemse

loopkevers, en een bedreigde en versnipperingsgevoelige soort, is met zekere regelmaat

op het ecoduct waargenomen, bijna steeds langs de stobbenwal. Foto Maarten Jacobs.

.......................................................................................................................................... 65

Figuur 32: De Groene zandloopkever (Cicindela campestris) is wegens zijn goede

vliegvermogen weinig gevoelig voor versnippering door wegen, maar wel voor het

verdwijnen van zijn leefgebied wegens de specifieke eisen die hij aan zijn leefgebieden

stelt. Op het ecoduct komt een flinke populatie voor. Foto Maarten Jacobs.................... 66

Figuur 33: Abax ater, een echte bossoort en één van de 5 op het ecoduct aangetroffen

loopkevers die ongevleugeld zijn en waarvoor het ecoduct een belangrijke rol speelt in

het verbinden van de bossen aan weerszijden van de Naamsesteenweg. Foto Maarten

Jacobs............................................................................................................................... 67

Figuur 34: De Slakkenloopkever (Cychrus caraboides) is op het ecoduct voor het eerst in

2008 aangetroffen, langs de stobbenwal. Foto Maarten Jacobs...................................... 68

Figuur 35: De Gekorrelde schallebijter (Carabus problematicus) is een in Vlaanderen

algemene, hoofdzakelijke bosbewonende, ongevleugelde loopkever. Foto Maarten

Jacobs............................................................................................................................... 69

Figuur 36: Het Koevinkje op 2 juli 2008 op Brandnetel in de stobbenwal. ....................... 71

Figuur 37: De Stinkende kortschild (Staphylinus olens) is een forse, mobiele

kortschildkever die in zeer grote aantallen op het ecoduct voorkomt. Foto Maarten

Jacobs............................................................................................................................... 73

Figuur 38: Het gladstrijken van het zandbed vindt plaats op de avond van de eerste dag

van een intensieve meetperiode, en de volgende voormiddag na het noteren van alle

sporen/prenten.................................................................................................................. 77

Figuur 39: Controle van slangenplaat nr. 2 (zuidzijde van noordelijk geluidstalud) op 27

mei 2008. Resultaat: ‘adult wijfje Hazelworm met stomp staarteinde’. ............................ 79

Figuur 40: Reebok, het zandbed overstekend naar oost, gefotografeerd op 21 juli 2008

met een Moultrie fotoval. .................................................................................................. 82

Figuur 41: Ree, het zandbed overstekend naar west, gefotografeerd bij daglicht op 19

september 2008 met een Moultrie fotoval. ....................................................................... 83

Figuur 42: Het noordelijk deel van het ecoduct, rond de 2 omgetrokken bomen, verruigt

en er komt Bremstruweel op. Centraal in het zuidelijk deel van het ecoduct wordt een

zone gemaaid. 10 september 2008. ................................................................................. 85

7/89 04/000037

Foto’s zijn genomen door Jorg Lambrechts, tenzij anders vermeld.

Lijst der tabellen

Tabel 1: Overzicht van de data van de 15 intensieve meetperiodes in 2008 en vergelijking

met 2006 ........................................................................................................................... 14

Tabel 2: Vleermuissoorten, waargenomen op het ecoduct De Warande in 2008. Het

onderscheid tussen de Gewone en de Grijze grootoorvleermuis is niet mogelijk zonder de

dieren te vangen. Status Vlaanderen = status volgens Criel et al., 1994......................... 24

Tabel 3: overzicht van de waargenomen zoogdieren (exclusief vleermuizen) en de

aantallen waarnemingen per monitoringsmethode, op het ecoduct................................. 29

Tabel 4: Vergelijking van enkele kenmerken van de spinnenfauna in 2006 en 2008 op het

ecoduct (enkel bodemvallen)............................................................................................ 51

Tabel 5: Spinnen gevangen met bodemvallen in de periode maart 2008 - januari 2009 op

8 locaties centraal op het ecoduct 'De Warande' (Meerdaalwoud) .................................. 54

Tabel 6: Loopkevers gevangen met bodemvallen in de periode maart 2008 - januari 2009

op 8 locaties centraal op het ecoduct 'De Warande' (Meerdaalwoud). Soorten die nieuw

zijn t.o.v. het onderzoek in 2006 zijn gemarkeerd met een asterix *. ............................... 62

Tabel 7: Vergelijking van enkele kenmerken van de loopkeverfauna in 2006 en 2008 op

het ecoduct (enkel bodemvallen)...................................................................................... 63

Tabel 8: Mieren gevangen met bodemvallen op 8 locaties op het ecoduct 'De Warande' in

2008 .................................................................................................................................. 70

Tabel 9: Enkele opvallende ongewervelden gevangen met bodemvallen op 8 locaties op

het ecoduct 'De Warande' in 2008.................................................................................... 72

Tabel 10: Registraties van recreanten op 2 data (juni en november) dat er specifiek

postgevat is ....................................................................................................................... 74

Tabel 11: Waarnemingen van passerende recreanten op het ruiterpad tijdens het

veldwerk ............................................................................................................................ 74

Tabel 12: Registraties van recreanten via sporenonderzoek ........................................... 75

Tabel 13: Sporen vastgesteld op papieren in de 4 inktbakken (dus op de 'inktplaten') in

2008 .................................................................................................................................. 78

Tabel 14: Resultaten van de video-monitoring in de periode half augustus - half oktober

2008 .................................................................................................................................. 80

Tabel 15: Waarnemingen langs de monitoringsroutes in 2008 ........................................ 81

Tabel 16: Gegevens met betrekking tot 10 foto's gemaakt met een fotoval die opgesteld

stond boven het zandbed. ................................................................................................ 83

8/89 04/000037

Lijst der bijlagen

Bijlage 1: Fotoreportage ecoduct ‘De Warande’ in Meerdaalwoud. Foto’s vanuit

verschillende richtingen op 17 juli 2008.

Bijlage 2: Vegetatie-opnames volgens de Tansley schaal op het ecoduct ‘de Warande’ in

2008.

Bijlage 3: Veldwaarnemingen op het ecoduct ‘De Warande’ in 2008.

Bijlage 4: Waarnemingen van sporen op het zandbed (en ruiterpad) op het ecoduct ‘De

Warande’ in 2008, op de ochtend van elke 2e en 3e dag van de intensieve meetperiodes.

Bijlage 5: Sporen op het zandbed (en ruiterpad) op het ecoduct ‘De Warande’ in 2008,

buiten het gestandaardiseerde onderzoek.

Bijlage 6: Waarnemingen onder 16 ‘slangenplaten’ op het ecoduct ‘De Warande’ in de

periode april 2008 – januari 2009;

9/89 04/000037

Samenvatting

Het ecoduct ‘De Warande’ in Meerdaalwoud is aangelegd in 2005. Het jaar daarop (T1)–in 2006- is het

gebruik van het ecoduct door fauna uitvoerig opgevolgd (gemonitord) en hiervan is in januari 2007 een

verslag opgeleverd.

Twee jaar later, in 2008, dus drie jaar na aanleg van het ecoduct (T3), vond een tweede intensieve

monitoring plaats, grotendeels volgende dezelfde methodiek.

Voorliggend rapport presenteert de resultaten van dit tweede jaar van monitoring.

Het zandbed, de meest eenvoudige manier om de passage van grotere zoogdieren op een ecoduct op te

volgen (gegeven het feit dat men niet over netstroom beschikt), toonde net als in 2006 aan dat het Ree de

soort is waarvan de hoogste aantallen sporen geregistreerd zijn. Tegelijkertijd bleek de Vos de meest vaste

gast te zijn, de soort die op het meest aantal ‘monitoringsdagen’ is vastgesteld. Er is zelfs een duidelijke

wissel (‘vast pad’) van Vos aanwezig.

Terwijl Steenmarter in 2006 slechts enkele keren is genoteerd, was deze in 2008 constant aanwezig.

Voorts bleek dat zowel Vos, Ree als Steenmarter (veel) frequenter over het ruiterpad passeren dan in 2006.

Het Everzwijn is in 2008 slechts éénmaal vastgesteld terwijl er zich in 2006 zowel in voor- als najaar een dier

ophield.

Ook de Egel is vastgesteld, zowel op het zandbed als via de inktplaten, terwijl een via het ruiterpad

overstekende Eekhoorn toevallig is waargenomen.

Het in tijd beperkte onderzoek naar vleermuizen toonde aan dat het ecoduct door 5 soorten vleermuizen en

2 soortengroepen gebruikt wordt. De in Vlaanderen zeldzame Bosvleermuis, de Laatvlieger en een niet

nader gedetermineerde Myotis sp. werden bijkomend waargenomen ten opzichte van 2006.

De onverlichte Naamsesteenweg is voor de meeste vleermuizen niet echt een barrière (in tegenstelling tot

een verlichte snelweg). De meeste dieren gebruiken de bosrand en het ecoduct dan ook eerder als

foerageergebied.

Een nieuw gebruikte methodiek in 2008 waren zogenaamde ‘slangenplaten’. Dit zijn donkergroene golvende

platen van ca. een halve meter bij een halve meter. Er zijn er 16 uitgelegd in 4 raaien verspreid over het

ecoduct. Het controleren van deze platen leverde veel waarnemingen op van woelmuizen en spitsmuizen,

maar toonden vooral aan dat de Hazelworm, die in 2006 niet was vastgesteld op het ecoduct, daar anno

2008 frequent voorkomt.

Bij elke controle van de slangenplaten tussen 16 mei en 8 september zijn 1 tot 5 Hazelwormen aangetroffen.

In totaal gaat het om 39 waarnemingen van wellicht minstens een 15 tal verschillende individuen.

Qua amfibieën waren de resultaten minder spectaculair. De Bruine kikker en Gewone pad zijn weliswaar

geregeld aangetroffen op het ecoduct, maar de meer kritische soorten als Vuursalamander of

Vinpootsalamander gaven verstek. Merk op dat ons intensieve onderzoek te laat in het jaar op gang komt

(half mei) voor deze soorten (piekactiviteit maart-april) waarvan het vaststellen van hun aanwezigheid

sowieso een toevalstreffer is.

Er vond net als in 2006 intensief onderzoek plaats naar ongewervelden met een hoge indicatorwaarde,

namelijk loopkevers en spinnen, via bodemvallen.

Wat betreft spinnen zijn heel wat nieuwe soorten vastgesteld vergeleken met 2006, waaronder enkele heel

bijzondere, zowel graslandsoorten als bossoorten zoals de Mossluiper (Apostenus fuscus). Deze bleken

bovendien soms in verrassend hoge aantallen aanwezig.

10/89 04/000037

Opmerkelijk is dat enkele bossoorten in 2006 vooral gevangen zijn langs de stobbenwal terwijl dit in 2008

meer verspreid over het ecoduct was. We vermoeden dat het ecoduct als geheel meer geschikt geworden is

voor bossoorten, waardoor deze minder specifiek de stobbenwal verkiezen als beschutting.

Er zijn 5 soorten loopkevers aangetroffen die ongevleugeld zijn en waarvoor het ecoduct wellicht een

belangrijke rol speelt in de ontsnippering van de Naamsesteenweg. De belangrijkste hiervan is de

Lederloopkever (Carabus coriaceus). De stobbenwal blijkt voor bosgebonden loopkevers –in tegenstelling

tot de situatie voor de spinnen- nog steeds een belangrijke rol te spelen als oriënterend element.

De vegetatie op het ecoduct heeft zich verder ontwikkeld ten opzichte van 2006. Ze is veel meer heterogeen

geworden en biedt meer dekking dan voorheen. Toch is het wenselijk om schraler begroeide graszones via

maaibeheer te behouden voor de daaraan gebonden fauna.

Het onderzoek naar het gebruik van het ecoduct door recreanten toonde aan dat vooral ruiters passeren en

in mindere mate mountainbikers, wandelaars en joggers. De enige categorie van recreanten die is

toegelaten op het ecoduct zijn ruiters.

Het merendeel van de recreanten gebruikt het ruiterpad en doet dat linea recta, zonder enige aanwijsbare

verstoring van het ecoduct. Een beperkt aantal recreanten is (via sporenonderzoek) vastgesteld op het

faunadeel van het ecoduct. Het betreft 1 mountainbiker en een aantal (wandelaars met) honden.

Deze laatste categorie is een potentieel belangrijke bedreiging voor de werking van het ecoduct en (extra)

voorlichting (door ANB) is gewenst.

Figuur 1: een Ree die het zandbed oversteekt van west naar oost op 12 september 2008 (’s nachts om

00u08), is ‘geflitst’ door een zogenaamde 'Moultire fotoval'. Van deze soort is het hoogste aantal sporen

gevonden.

11/89 04/000037

1 Inleiding

Het ecoduct ‘De Warande’ in Meerdaalwoud is aangelegd in 2004 en 2005.

Het onderzoeksproject omtrent monitoring van dit ecoduct is gestart op 1 februari 2006. Er vond een

intensieve monitoring plaats in de periode van maart 2006 tot december 2006 (T1). Hiervan is een uitgebreid

verslag gemaakt (Lambrechts et al., 2007). We verwijzen naar dit verslag voor meer informatie omtrent

situering en aanleg van het ecoduct. Ook de methodiek wordt in dat rapport uitgebreid toegelicht en dat

wordt hier enkel herhaald in de mate dat er veranderingen optraden.

Figuur 2: Sfeerfoto van het ecoduct op 25 november 2008, vanuit het noordwesten.

12/89 04/000037

2 Methodologische aspecten van de monitoring

2.1 Veranderingen in inrichting ecoduct

Aan het einde van het eerste jaar van monitoring (T1; 2006) is voorgesteld om in de ‘open grasvlakte’ op het

ecoduct meer dekking te creëren door enkele bomen te vellen.

De beheerder van Meerdaalwoud, ANB, heeft kort daarop 3 beuken uit de bosrand omgetrokken, zodat ze

nog met hun wortels in de grond zitten. Op die manier gaan ze niet meteen dood en bieden ze dus beter

dekking. De bomen zijn desondanks toch snel afgestorven en dit ten gevolge van schorsbrand.

Op onderstaande figuur zijn de bomen weergegeven:

• Één Beuk is gevallen vanuit de westelijke bosrand

• Twee Beuken zijn gevallen vanuit de oostelijke bosrand.

In tegenstelling tot wat de schets toont, overlappen de 2 boomkruinen elkaar zodat er –parallel aan en vlakbij

de stobbenwal- een tweede element is dat continue dekking biedt voor dieren die dit vereisen.

Eén boom ligt op het zandbed en vormt de grens tussen secties 1 en 2 van het zandbed (=indeling zandbed

ifv situering sporen).

In 2007 is er niet gemaaid op het ecoduct (med. Chris Van denbempt).

Op 18 juli 2008 zijn er 3 stroken, beperkt in oppervlakte, gemaaid op het ecoduct: 2 tussen de IR stralen en

1 voor de camera zodat kleine dieren ook kunnen gezien worden op videobeelden.

Op 19 augustus 2008 is het volledig zuidelijk deel van het ecoduct gemaaid.

Op 17 juli 2008 hebben we vanuit alle hoeken foto’s van het ecoduct gemaakt. Een aantal hiervan is

opgenomen in de Fotoreportage in Bijlage 1.

13/89 04/000037

Figuur 3: Opstelling onderzoeksmethodieken op ecoduct 'de Warande' in 2008

14/89 04/000037

2.2 Timing onderzoek 2008

Er is gekozen om de periode van onderzoek iets langer te laten doorlopen in 2008 vergeleken met 2006, om

van een langere periode gegevens te hebben.

Tabel 1: Overzicht van de data van de 15 intensieve meetperiodes in 2008 en vergelijking

met 2006

Nr Weeknr (2006)

Start (2006)

Einde (2006)

Weeknr. (2008) Start (2008) Eind (2008)

1 Week 20 Wo 17 mei Vr 19 mei 20 Woe 14 mei Vrij 16 mei

2 Week 22 Zo 28 mei Di 30 mei 22 Di 27 mei Don 29 mei

3 Week 23 Wo 7 juni Vr 9 juni 24 Woe 11 juni Vrij 13 juni

4 Week 25 Zo 18 juni Di 20 juni 27 Ma 30 juni Woe 2 juli

5 Week 27 Wo 5 juli Vr 7 juli 29 Woe 16 juli Vrij 18 juli

6 Week 30 Zo 23 juli Di 25 juli 32 Ma 4 aug Woe 6 aug

7 Week 32 Wo 9 aug Vr 11 aug 34 Woe 20 aug Vrij 22 aug

8 Week 35 Zo 27 aug Di 29 aug 37 Ma 8 sept Woe 10 sept

9 Week 36 Wo 6 sep Vr 8 sep 39 Ma 29 sept Woe 1 okt

10 Week 38 Zo 17 sep Di 19 sep 42 Ma 13 okt Woe 15 okt

11 Week 39 Wo 27 sep Vr 29 sep 44 Woe 29 okt Vrij 31 okt

12 Week 42 Zo 15 okt Di 17 okt 46 Woe 12 nov Vrij 14 nov

13 Week 43 Wo 25 okt Vr 27 okt 48 Di 25 nov Don 27 nov

14 Week 45 Wo 8 nov Vr 10 nov 50 Woe 10 dec Vrij 12 dec

15 Week 48 Zo 26 nov Di 28 nov 1 (2009) Ma 19 jan 09 Woe 21 jan 09

Het aantal dagen intensieve meetperiode per maand varieert dus tussen 3 en 7 voor de periode mei 2008 –

januari 2009. Het aantal dagen dat er sporenonderzoek verricht werd binnen de strikte monitoring (enkel dag

2 en 3 van elke periode) varieert tussen 2 en 5 dagen per maand.

Maand mei juni juli augustus september oktober november december januari

# d moni 6 4 5 6 5 7 6 3 3

# d spoor 4 2 4 4 3 5 4 2 2

Waarbij:

• # d moni = aantal dagen aanwezig op ecoduct voor monitoring;

• # d spoor = aantal dagen spooronderzoek binnen intensieve meetperiode;

15/89 04/000037

2.3 Wijzigingen / aanvullingen in opstelling tov 2006

We verwijzen hiervoor ook naar bovenstaande Figuur 3.

2.3.1 Zand- en leembedden

1. Leembedden waren niet opgenomen in de initieel voorgestelde methodiek. Ze zijn in 2006 aangelegd als

experiment om meer kans te maken om bij slecht weer over sporen te beschikken. Toen al bleken ze weinig

bruikbaar omdat er geen manier gevonden is om ze glad te strijken. Tevens zijn ze toen al snel overwoekerd

doordat de leem blijkbaar vol zaden van onder meer Hanepoot zat. Anno 2008 waren ze volstrekt

onbruikbaar en zelfs nauwelijks terug te vinden.

2. Vermits de leembedden nauwelijks zichtbaar waren, konden ze niet meer vlot gebruikt worden als

oriëntatiepunt. Het volledig zandbed is denkbeeldig ingedeeld in 4 secties. Van noord naar zuid zijn dit:

• Sectie 1: van aan de stobbenwal tot aan de kruin van de omgetrokken boom;

• Sectie 2: van aan de boomkruin verder zuidwaarts;

• Sectie 3: centraal in het grootste open deel van het ecoduct;

• Sectie 4: reikt tot tegen het zuidelijk raster;

Figuur 4: Een vanuit de westelijke bosrand omgetrokken Beuk verdeelt het zandbed in een noordelijk deel

(sectie 1) en een zuidelijk deel (opgesplitst in secties 2, 3 en 4). Foto van op stobbenwal op 22 oktober 2008,

genomen in zuidwaartse richting.

16/89 04/000037

3. Volgens de vooropgestelde methodiek dienen sporen enkel genoteerd te worden tijdens de intensieve

meetperiode, met andere woorden op de tweede en derde dag van iedere intensieve meetperiode, dus op

de ochtend nadat het zandbed de voorbije dag is gladgestreken.

Daarnaast zijn op de eerste dag van elke intensieve meetperiode eveneens alle sporen genoteerd. Maar

omdat we van deze sporen niet weten hoe oud ze zijn (het is de som van alle sporen van de dagen / weken

daarvoor), zijn deze waarnemingen opgenomen in een aparte tabel.

Figuur 5: Ook op het ruiterpad wordt een strook gladgestreken dat dient als 'zandbed' om sporen op te

volgen. Foto op 17 juli 2008 vanuit het westen. Let op de weelderig begroeide stobbenwal.

17/89 04/000037

2.3.2 ‘Slangenplaten’

Reptielen monitoren is niet eenvoudig. Men kan vaste routes (transecten) lopen, maar het zoeken van vooral

Hazelworm en Gladde slang is verre van eenvoudig.

In Nederland werkt men recent met een nieuwe methode: het plaatsen van donkergroene golvende platen

van 60 x 50 cm (Donker, 2001). Hierdoor biedt men de reptielen schuilgelegenheid en temperatuurvoordeel.

Uit onderzoek bleek deze methode vooral voor Gladde slang en Hazelworm beter te werken dan de

klassieke monitoring met transecten.

In 2007 gebruikten we voor het eerst ‘slangenplaten’, bij monitoring van het ecoduct KIKBEEK in

Maasmechelen. Ondanks het feit dat dit geen waarnemingen van reptielen opleverde, bleek dit een

goedkope, makkelijke methode die resulteerde in veel waarnemingen van amfibieën en occasioneel van

kleine zoogdieren (Lambrechts et al., 2008).

Om die reden, en omdat deze methodiek ook voor Hazelworm, een belangrijke doelsoort op het ecoduct ‘De

Warande’, erg geschikt is, hebben we deze in 2008 ook toegepast in voorliggend onderzoek.

Er zijn 16 ‘slangenplaten’ verspreid over het ecoduct uitgelegd, in 4 ‘raaien’ (zie bovenstaande figuur),

telkens van west naar oost:

• Nrs. 1, 2 en 3: aan de voet van de noordelijke geluidswal (dus beschut en ‘zonnig

gelegen’); aan de ‘buitenzijde’ van het raster;

• Nrs. 4 tot 8: aan de zuidzijde van de stobbenwal;

• Nrs 9 tot 13: langs en onder de 2 liggende beuken;

• Nr 14: langs het zuidelijk raster;

• Nrs 15 en 16: aan weerszijden van de liggende beuk in het zuidoosten;

De ‘slangenplaten’ zijn uitgelegd op 20 maart 2008 en tijdens de intensieve meetperiodes (IM) in de

maanden mei – midden oktober 2 keer gecontroleerd, meestal (maar niet steeds) dag 1 (namiddag) en dag

3 (voormiddag). In de periode eind oktober 08 – januari 09 zijn ze telkens slechts 1 keer per IM

gecontroleerd, uitgezonderd eind november zijn ze niet bekeken wegens sneeuw.

Bij elke ‘geldige’ controle zijn uiteraard alle 16 slangenplaten gecontroleerd.

18/89 04/000037

2.3.3 Bodemvallen

Voor het onderzoek naar het gebruik van het ecoduct door bepaalde bodembewonende ongewervelden

(vooral ongevleugelde loopkevers, mieren en spinnen) is gebruik gemaakt van ingegraven bodemvallen, die

zijn afgeschermd voor muizen en herpetofauna via gaas.

De bodemvallen zijn zo precies mogelijk op dezelfde locatie als in 2006 opgesteld. De evolutie van de

vegetatie en de verandering in inrichting heeft vooral gevolgen voor 2 bodemvallen: ECO4 en ECO5. Deze

stonden in 2006 opgesteld in schraal grasland. In 2008 stonden ze aan weerszijden van een liggende Beuk,

in een ruige grasvegetatie.

ECO6 en ECO7 staan net zoals in 2006 in een schrale grasvegetatie met plekken open kale bodem. ECO6

stond wel op slechts 1 m van het noordelijke, ruigere deel van het grasland, ECO 7 stond nabij de boomkruin

in het zuidoosten van het ecoduct.

De bodemvallen zijn in 2008 geplaatst op 29 februari (uitgezonderd ECO8: pas op 20/03 geplaatst) en

geleegd op 20 maart, 11 april, 14 mei, 27 mei, 11 juni, 30 juni, 17 juli, 5 augustus, 20 augustus, 9 september,

29 september, 13 oktober, 29 oktober, 12 november, 10 december 2008 en 19 januari 2009. Op

laatstgenoemde datum zijn de vallen opgehaald.

De bodemvallen hebben dus tien en een halve maand opgesteld gestaan gedurende T3, terwijl dit slechts 8

maanden waren tijdens T1 (8 maart – 7 november 2006).

De periode die verschilt tussen beide onderzoeken beslaat het winterhalfjaar wanneer de aantallen

ongewervelden van de onderzochte diergroepen sowieso laag zijn.

Figuur 6: Bodemvallen eco4 en eco5 zijn geplaatst aan weerszijden van een vanuit de

oostelijke bosrand omgetrokken boom. Foto van eco4 op 20 maart 2008.

19/89 04/000037

2.3.4 Moultrie Fotovallen

Deze methode is niet opgenomen in de standaard monitoring. Het betreft het op punt stellen van een

methode door Sven Verkem. Er zijn begin juni 2008 twee camera’s opgehangen: 1 tegen een boom in de

westelijke bosrand en 1 tegen het raster net boven de zuidrand van het zandbed.

Er is een lokstof (valeriaanolie) aangebracht op een stok waarop de eerstgenoemde camera gericht is. De

camera wordt verondersteld beelden te maken als hij geactiveerd wordt door passage van een dier. Deze

passage kan vergeleken worden met de sporen op het zandbed om de werking van de camera te testen.

Figuur 7: Opstelling Moultrie fotoval in westelijke bosrand.

20/89 04/000037

2.3.5 Videomonitoring

Het ontbreken van stroom is een groot probleem voor het ontwikkelen van een performant systeem.

In 2006 is een zware batterij telkens opgeladen aan het bospaviljoen opdat de video (enkel) tijdens elke

intensieve meetperiode zou functioneren.

In 2008 is stroom gebruikt die gegenereerd werd door de zonnepanelen. Onze batterij is daarvoor

aangesloten op de batterijen waarop de zonnepanelen hun stroom opslaan.

De zonnepanelen die bij aanleg van het ecoduct geplaatst zijn, werden helaas nadien gestolen. Er zijn

nieuwe zonnepanelen geïnstalleerd op 2 juli 2008. Deze zijn echter opnieuw gestolen rond 1 oktober 2008.

Voor het filmen in het infraroodgebied is een vrij zware lamp nodig. Na experimenten bleek dit niet te lukken

met led-technologie (het licht was te zwak om determinatie mogelijk te maken) en moest overgeschakeld

worden op halogeenspots met infraroodfilters. Deze verbruiken echter veel stroom zodat er zware batterijen

nodig zijn die regelmatig moeten opgeladen worden. Dit is echt niet haalbaar op het ecoduct zonder de rust

te kunnen garanderen (vb. via stroomgroep). Vandaar dat er zonder netstroom noch zonnepanelen geen

nachtelijke beelden meer konden worden gemaakt.

Het videosysteem is in 2008 geplaatst midden april. Het heeft een 2 tal maanden gefunctioneerd.

Figuur 8: Het in gereedheid brengen van de video op 1 juli 2008, daags voor de installatie van de

zonnepanelen.

21/89 04/000037

2.3.6 Onderzoek vleermuizen

2.3.6.1 Aanpak van de inventarisaties

Het ecoduct werd conform de vooropgestelde methodiek gedurende 2 avonden bemonsterd op jagende

vleermuizen, namelijk op 8 juni 2008 en op 29 augustus 2008.

Voor de gehanteerde methodiek wordt verwezen naar het rapport van de eerste monitoringronde in 2006.

Door de waarnemer werd van zonsondergang tot 3 uur erna (180 minuten) elke minuut opgetekend of er

vleermuisactiviteit was boven het ecoduct en over welke soort het ging.

Er werd geen gebruik gemaakt van automatische registratie-eenheden of zgn. “luisterkisten”. De ervaringen

van 2006 (ecoduct de Warande) en 2007 (ecoduct Kikbeek) gaven aan dat deze geen echte meerwaarde

betekenen tov de gegevens, verzameld door de waarnemer met bat-detector. We onderstrepen hierbij dat

de inzet van de luisterkisten een “extraatje” was ten opzichte van de besteksbepalingen en dat de gebruikte

technologie ondertussen verouderd is, zodat er geen gebruik meer van gemaakt zal worden. Er bestaan nu

nieuwe systemen die automatische opnames toelaten over langere periodes dan een avond (vb. Anabat,

Pettersson D500x & Batcorder), maar de inzet van deze technologie valt buiten het kader van voorliggend

bestek.

2.3.6.2 Volledigheid van de gegevens & leemten in de kennis

In Nederland en Duitsland wordt voor grondige vleermuisstudies in de regel voor de toepassing van

inventarisaties met de bat - detector een bemonsteringsintensiteit van 7 avonden gerekend, gespreid van

maart tot oktober (Limpens & Roschen, 1996, 2002). In het voorliggende geval werden 2 avonden

gemonitord. De verzamelde gegevens zijn bijgevolg slechts een momentopname van de aanwezige

vleermuizen en zijn als dusdanig niet representatief voor het gebruik van het ecoduct door vleermuizen.

22/89 04/000037

3 Resultaten

Onderstaande tekst bespreekt per taxonomische groep de waarnemingen van het monitoringsonderzoek in

2008. Vervolgens wordt een overzicht gegevens van de resultaten per gebruikte methodiek.

Telkens wordt maximaal de vergelijking gemaakt met het onderzoek in 2006.

3.1 Evolutie van de vegetatie op het ecoduct

Bijlage 2 geeft een overzicht van de aangetroffen plantensoorten en hun abundantie volgens de Tansley

schaal.

De vegetatie op het ecoduct was in 2008 uiteraard aanzienlijk geëvolueerd ten opzichte van 2006, het eerste

jaar na aanleg.

Het grootste deel van het ecoduct is het ‘faunadeel’, tussen stobbenwal en zuidelijk raster. Dit was in 2006

nog zeer uniform, een monotone grasvegetatie met plaatselijk dominantie van Pitrus en Biezenknoppen en

slechts enkele andere kruiden.

Anno 2008 is het noordelijk deel van het ‘faunadeel’ begroeid met een ruige (niet gemaaide) grasvegetatie,

aan weerszijden van 2 liggende Beuken die in 2008 volledig afgestorven zijn. Pitrus en Biezenknoppen zijn

nog steeds abundant en plaatselijk dominant. Er zijn wat meer kruiden aanwezig, met als meest opvallende

soort Rolklaver ( 3 grote ‘vlekken’) en voorts onder andere Gewone brunel, Witte klaver en Kleine klaver.

Het zuidelijk deel van het ‘faunadeel’ is plaatselijk erg schraal begroeid. Er zijn vele tientallen jonge plantjes

Struikheide aanwezig ! Daarnaast wijzen ook soorten als Pilzegge, Mannetjesereprijs en (Gewone /

Veelbloemige) veldbies op een (hei)schraal karakter.

Plaatselijk is de vegetatie wel hoog en ruiger, met dominantie van Pitrus en Biezenknoppen.

Er zijn tal van kruiden verschenen, met als meest opvallende bloeier Rolklaver.

Opmerkelijk zijn de minstens 5 bloeiende Grote ratelaars (op 11 juni 2006). Het is bekend dat deze soort

zich makkelijk verspreid van het ene naar andere natuur-terrein via maaibalken.

Het dominantie gras in 2008, Fioringras, is een weinig fors gras en dat maakt dat de vegetatiestructuur ijl is.

De vegetatie op het faunadeel van het ecoduct evolueert dus zoals gepland in 2006: de noordelijke helft

verruigt en biedt veel dekking, de zuidelijk helft blijft voor een deel schraal zodat de fauna die daaraan

gebonden is, niet geremd worden om het ecoduct te gebruiken.

De stobbenwal is anno 2008 begroeid met een ruige en forse vegetatie, met dominantie van Brandnetel ,

Pitrus en Framboos. Dit biedt een goede afscherming van het ruiterpad naar het ‘faunadeel’!

Nochtans groeien er daarnaast ook tal van bijzondere plantensoorten zoals Ruige veldbies, Boswederik,

Fraai hertshooi en zelfs Ruig hertshooi.

Fraai hertshooi (Hypericum pulchrum) komt her en der verspreid over de volledige stobbenwal voor.

Ruig hertshooi (Hypericum hirsutum) is in Vlaanderen een zeer zeldzame soort en vrijwel beperkt tot de

leemstreek. De soort staat op de overgang van lichtrijke naar beschaduwde plaatsen, zoals op open plekken

in bossen of in grasland langs bos (Ronse IN Van Landuyt et al., 2006). De verspreidingsatlas van de

planten in het Dijleland (Stuckens & Vercoutere, 2002) geeft slechts 7 kilometerhokken (waarin de soort

gevonden is) op voor het hele Dijleland. Hiervan situeert zich slechts 1 hok ten oosten van de Dijle, met

name in Meerdaalwoud, net ten noorden van het hok waarin wij de soort aantroffen.

Op het ecoduct staan 3 forse exemplaren Ruig hertshooi, verspreid over stobbenwal (aan zandbed, in

oostelijke bosrand en midden tussen beide). De soort is niet aangetroffen in 2006 op het ecoduct.

23/89 04/000037

De Fotoreportage in bijlage 1 illustreert eveneens mooi de evolutie in vegetatie. Vergelijk deze met de

fotoreportages in het rapport van 2006.

Figuur 9: Ruig hertshooi (Hypericum hirsutum) is in Vlaanderen een zeer zeldzame soort die op het ecoduct

Warande op 3 plaatsen langs de stobbenwal groeit.

24/89 04/000037

3.2 Zoogdieren

3.2.1 Vleermuizen (Chiroptera)

Een overzicht van de aangetroffen soorten wordt weergegeven in onderstaande tabel. De in 2008 voor de

eerste maal boven het ecoduct waargenomen soorten Laatvlieger en Bosvleermuis worden met een asterix *

weergegeven.

Tabel 2: Vleermuissoorten, waargenomen op het ecoduct De Warande in 2008. Het onderscheid tussen de

Gewone en de Grijze grootoorvleermuis is niet mogelijk zonder de dieren te vangen. Status Vlaanderen =

status volgens Criel et al., 1994.

Wetenschappelijke naam

Naam Status Vlaanderen Status Habitat-richtlijn

Eptesicus sp. Geslacht Eptesicus Eptesicus serotinus Laatvlieger niet opgenomen Bijlage IV

Myotis sp. Geslacht Myotis Myotis nattereri Franjestaart vermoedelijk bedreigd Bijlage IV Nyctalus sp. Geslacht Nyctalus Nyctalus noctula Rosse vleermuis niet opgenomen Bijlage IV Nyctalus leisleri Bosvleermuis ernstig bedreigd Bijlage IV

Pipistrellus sp. Dwergvleermuizen Pipistrellus pipistrellus

Gewone dwergvleermuis niet opgenomen Bijlage IV

Plecotus sp. Grootoorvleermuizen Vermoedelijk bedreid/bedreigd

Bijlage IV

25/89 04/000037

3.2.1.1 Resultaten op 8 juni 2008

De waarnemingen op 8/06/2008 worden weergegeven in onderstaande figuur. In totaal werden door de

waarnemer 4 soorten en 2 soortengroepen waargenomen. In afnemende volgorde van het aantal minuten

met waarnemingen zijn dit Rosse vleermuis (58 %), Laatvlieger (22 %), Gewone dwergvleermuis (17 %),

Bosvleermuis, Gewone/Grijze grootoorvleermuis en Myotis sp. (elk 1 %).

Figuur 10: Activiteit op 8/06/2008 op het ecoduct vanaf zonsondergang tot het einde van de

monitoringsperiode, zoals opgetekend door de waarnemer. Elke minuut werd opgeschreven welke soorten

er waren gehoord en welke opname(s) er waren gemaakt. Een waarde “1” betekent dus dat de soort

gedurende die minuut werd waargenomen (er wordt geen verschil gemaakt tussen continue jachtactiviteit of

één enkele passage).

26/89 04/000037

3.2.1.2 Resultaten op 29 augustus 2008

De waarnemingen op 27/08/2006 worden weergegeven in onderstaande figuur. In totaal werden 5 soorten

en 2 soortengroepen waargenomen. In afnemende volgorde van het aantal waarnemingen zijn dit Gewone

dwergvleermuis (85 %), Rosse vleermuis (5 %), Gewone/Grijze grootoorvleermuis (4 %), Laatvlieger ( 3 %),

Bosvleermuis (1%), Myotis sp. (1 %) en Franjestaart (1 %).

Figuur 11: Activiteit op 29/08/2008 op het ecoduct vanaf zonsondergang tot het einde van de

monitoringsperiode. Elke minuut werd opgeschreven welke soorten er waren gehoord en welke opname(s)

er waren gemaakt. Een waarde "1" betekent dus dat de soort gedurende die minuut werd waargenomen (er

wordt geen verschil gemaakt tussen continue jachtactiviteit of één enkele passage).

27/89 04/000037

3.2.1.3 Vergelijking van de resultaten van beide avonden

De resultaten van beide avonden worden samen weergegeven in onderstaande figuur. Het valt op dat er

minder activiteit was boven het ecoduct eind augustus. Ook de verhoudingen tussen de activiteit van de

soorten wijzigen: in juni zijn vooral Rosse vleermuis en Laatvlieger dominant aanwezig, terwijl eind augustus

de Gewone dwergvleermuis de meest waargenomen soort is.

Opvallend is dat in de gegevens van 2006 dezelfde tendens werd waargenomen.

Figuur 12: Vergelijking van de resultaten van beide avonden van onderzoek in 2008. De gegevens worden

uitgedrukt in aantal minuten dat de soort werd waargenomen, op een monitoringperiode van 180 minuten.

3.2.1.4 Discussie

Ondanks het verkennende karakter van het voorliggend onderzoek en de beperkingen van de toegepaste

methodiek werden 5 soorten en 2 soortengroepen aangetroffen op het ecoduct.

Laatvlieger, Bosvleermuis en niet nader gedetermineerde Myotis sp. werden in 2008 voor de eerste maal

aangetroffen boven het ecoduct. Gewone dwergvleermuis, Rosse vleermuis, Gewone / Grijze

grootoorvleermuis en Franjestaart werden reeds in 2006 waargenomen.

De “nieuwe” soorten worden hieronder kort besproken. Elke soortbespreking begint met een korte kadertekst

over de ecologie van de soort. De kaderteksten werden overgenomen uit Haarsma et al. (2003) en

aangepast aan de Vlaamse situatie op basis van Schober & Grimmberger (2001) en Verkem et al. (2003).

Voor de soortbesprekingen van de reeds eerder aangetroffen soorten wordt verwezen naar het rapport van

de monitoring 2006.

28/89 04/000037

De Bosvleermuis (Nyctalus leisleri) is een kleinere verwant van de Rosse vleermuis. Deze zeldzame soort

wordt vooral waargenomen in de buurt van het Zoniënwoud, het Meerdaalwoud en de Voerstreek en

daarentegen slechts eenmalig in West-Vlaanderen. In ons land bewonen de dieren zowel tijdens de winter

als tijdens de zomer bomen. Het jachtgedrag is vrijwel gelijk aan dat van de Rosse vleermuis. De soort jaagt

vrij hoog boven open plekken in bos en langs bosranden, maar ook boven watervlaktes en weilanden.

De Bosvleermuis werd op beide inventarisatiedata eenmalig waargenomen. In voor deze snelle vliegers

relatief gesloten situaties (nabijheid bosrand) gebruiken Rosse vleermuis en Bosvleermuis hun typische

tweedelige sonargeluiden niet (het tweede deel is diagnostisch), waardoor er verwarring kan ontstaan tussen

Laatvlieger, Rosse vleermuis en Bosvleermuis. Er bestaat dus een reële kans dat tijdens de eerdere

bezoeken de soort aanwezig was, maar niet werd gedetecteerd. In ieder geval toont deze waarneming aan

dat de bosrand van de onverlichte Naamse steenweg, inclusief ecoduct, een volwaardig foerageerhabitat is

voor deze soort, die reeds tijdens eerder onderzoek elders in het Meerdaalwoud foeragerend werd

aangetroffen (Willems et al., 2003).

In de vlucht lijkt de Laatvlieger (Eptesicus serotinus) op de Rosse vleermuis, maar de hoger vliegende

Rosse vleermuis vliegt iets vroeger uit. Vandaar dat de Rosse vleermuis vroeger “vroegvlieger” werd

genoemd en de Laatvlieger dus “laatvlieger”. Met een spanwijdte van ongeveer 35 cm is het een grote

vleermuis. De Laatvlieger is voornamelijk gebouwbewonend. Het bos is een belangrijk jachtgebied. De

Laatvlieger jaagt graag langs bosranden en in open bos tussen de bomen, waar hij o.a. op kevers jaagt.

Deze soort jaagt ook geregeld bij lantaarnpalen, waarvan het licht insecten aantrekt.

De Laatvlieger werd op beide inventarisatiedata waargenomen. Vooral in juni werd de soort vaak

waargenomen, jagend langs de bosrand van de Naamsesteenweg en boven het ecoduct.

3.2.1.5 Aanbevelingen voor inrichting en beheer

Anno 2008 is er nog steeds een probleem met lichtinstraling in de zuidwestelijke hoek van het ecoduct, wat

reeds in 2006 werd vastgesteld en gerapporteerd. Er werd meermaals vastgesteld dat voertuigen die uit de

richting van Namen kwamen bij het begin van de afdaling hun grootlicht of de schijnwerpers op het dak van

de cabine aanstaken. Vermoedelijk gebeurde dit omdat de chauffeurs de verkeersituatie moeilijk konden

inschatten. Het gevolg hiervan is een sterke instraling van licht op het ecoduct. Het probleem doet zich het

sterkst voor aan de zuidwestelijke hoek van het ecoduct (zie figuur in rapport 2006). Dergelijke discontinue

lichtverstoring is niet ideaal voor vleermuizen, noch voor andere zoogdieren. Om dit probleem te remediëren

zijn er meerdere mogelijkheden:

• Aanplant inheemse struiken als Lijsterbes, Spork, …

• Aanleg ‘geluidwal’ in aarde;

• Afschermen met een opaak scherm, of met een houten pallisade;

3.2.1.6 Conclusie

Ondanks de beperkte steekproef (2 avonden) blijkt dat het ecoduct de Warande door 5 soorten en 2

soortengroepen gebruikt wordt. Bosvleermuis, Laatvlieger en niet nader gedetermineerde Myotis sp. werden

bijkomend waargenomen tov de monitoringronde 2006. Bij de “nieuwe” soorten is het vooral de Laatvlieger

die boven het ecoduct jaagde.

De onverlichte Naamsesteenweg is voor de meeste vleermuizen niet echt een barrière (in tegenstelling tot

een verlichte snelweg). De meeste dieren gebruiken de bosrand en het ecoduct dan ook eerder als

foerageergebied.

29/89 04/000037

3.2.2 Overige zoogdieren: overzicht waarnemingen

Onderstaande tabel geeft een overzicht van de waargenomen zoogdieren (exclusief vleermuizen) en de

aantallen waarnemingen per monitoringsmethode, op het ecoduct.

Soort

Sporen Ruiterpad tijdens IM

Sporen Zandbed tijdens IM

Sporen: Totaal tijdens IM

Sporen Ruiterpad buiten IM

Sporen Zandbed buiten IM

Sporen: totaal buiten IM

Losse waar-nemingen

Slangen-platen

Everzwijn 1 1 Ree 4 74 78 15 126 141 3 Vos 9 47 56 3 20 23 4 Steenmarter 5 17 22 6 10 16 2 marter 2 1 3 3 3 marter / vos 1 0 1 1 Eekhoorn 1 Egel 2 1 3 spitsmuis spec. 6 woelmuis spec. 6 'muis' spec. 32 Hond 1 1 1 1 2 Huiskat 1 1 1 0 1

Totaal 35 130 165 26 161 187 11 44

Tabel 3: overzicht van de waargenomen zoogdieren (exclusief vleermuizen) en de

aantallen waarnemingen per monitoringsmethode, op het ecoduct

Daarnaast zijn er nog enkele waarnemingen met andere methodieken:

• 1 Bosspitsmuis via bodemvallen;

• 1x Egel en bepaalde periodes veel ‘muizen’ via de inktplaten;

• 3x Ree via de video;

• 13x Ree via de Moultrie fotovallen;

30/89 04/000037

3.2.3 Evenhoevigen (Artiodactyla)

Het Ree (Capreolus capreolus) is de zoogdiersoort waarvan de meeste sporen zijn waargenomen op het

zandbed:

• Gestandaardiseerd onderzoek: 78 sporen op 13 van de 30 ochtenden tijdens de intensieve

meetperiodes (IM);

• Overige gegevens: 126 sporen op 17 dagen buiten de intensieve meetperiodes;

0

5

10

15

20

25

mei jun

ijuli

augustus

september

oktober

november

december

januari

aantal sporen

aantal dagensporenonderzoek

Figuur 13: Aantal sporen van Ree versus aantal dagen sporenonderzoek per maand tijdens T3 (2008). Enkel

de gestandaardiseerde gegevens van de intensieve meetperiodes zijn gebruikt.

Bovenstaande figuur toont dat er opmerkelijk meer sporen zijn waargenomen tijdens de wintermaanden. Dit

wordt bevestigd door veel losse waarnemingen buiten de intensieve meetperiode.

In mei en juni zijn er daarentegen geen Reeën op het zandbed waargenomen tijdens de intensieve

meetperiode, wel buiten deze periode.

Deze vaststelling kan wijzen op een hogere ‘oversteek-activiteit’ van dezelfde Reeën die tijdens de zomer

aanwezig zijn, maar veel aannemelijker is dat er hogere aantallen passerende Reeën zijn tijdens de

wintermaanden.

De verdeling van de aantallen sporen over het ecoduct, van noord naar zuid, is de volgende (enkel tijdens

intensieve meetperiodes):

• Ruiterpad: 4

• Sectie 1: 14

• Sectie 2: 24

31/89 04/000037

• Sectie 3: 26

• Sectie 4: 9

Hieruit wordt duidelijk dat het Ree meestal centraal op het ecoduct passeert. De zone tussen stobbenwal en

liggende boomkruinen (sectie 1) wordt nochtans alles behalve gemeden. Minst frequent zijn de passages

nabij het zuidelijk raster (sectie 4) en het ruiterpad.

Een minderheid van sporen tijdens de intensieve meetperiode is aangetroffen op het ruiterpad, namelijk

slechts 4 van de 78 sporen (5%) en dit op (slechts) 2 verschillende data.

Buiten de gestandaardiseerde tellingen was dit procentueel aanzienlijk meer, met name 15 sporen op een

totaal van 126 waarnemingen, met andere woorden 12%. Opmerkelijk ook dat deze waarnemingen

verspreid over 10 verschillende data plaatsvonden, wat betekent dat het niet te wijten is aan het over en

weer lopen van een dier tijdens een bepaalde nacht.

Het percentage buiten de IM is misschien minder representatief gezien het geen gestandaardiseerde

waarnemingen betreft, maar de absolute aantallen spreken voor zich.

Het besluit is in elk geval dat het ruiterpad met regelmaat gebruikt wordt door Ree.

Figuur 14: Reebok gefotografeerd met Moultrie fotoval op 21 juli 2008, stappend van west naar oost. Dit dier

zal het zandbed centraal op het ecoduct passeren, zoals zichtbaar op de foto in § 4.9.

32/89 04/000037

Een analyse van de looprichting geeft volgend beeld:

• Naar west: 34 sporen op 11 verschillende data;

• Naar oost: 39 op 11 verschillende data;

• Naar noord / zuid zonder (duidelijke) passage naar ‘overzijde’: 6 sporen op 3 verschillende data;

Vermeldenswaard is de vaststelling dat Ree vaak in rustige pas het zandbed oversteekt (kleine paslengte).

De drie videobeelden die gemaakt zijn (zie § 4.4), tonen 1 Ree in galop, 1 rustig stappende Ree en een

groepje van 3 grazende Reeën.

De Moultrie fotoval 1 maakte 3 beelden van 2 verschillende Reeën (zie voorpagina, § 4.9 én bovenstaande

foto). De 10 foto’s die gemaakt zijn met fotoval 2 tonen Reeën die ter plaatse staan, grazen of in stap

passeren.

Half april 2008 is een dood Sikahert (Cervus nippon) gevonden langs het raster langs de Naamsesteenweg.

Het dier is overgemaakt aan het INBO voor onderzoek (med. boswachter Chris Van denbempt).

Op 8 september 2008, bij aanvang van een intensieve meetperiode, is één (niet verse) prent van een

Everzwijn (Sus scrofa) vastgesteld.

In 2008 zijn 2 Everzwijnen vastgesteld in Meerdaalwoud. De dieren zijn ‘s nachts waargenomen in de berm

van de Naamsesteenweg. Sporenonderzoek toonde aan dat ze het raster gevolgd zijn tot op het ecoduct,

alwaar ze erin geslaagd zijn de toegangspoort open te wrikken en zo zijn ze ‘aan de veilige kant’ van het

raster terechtgekomen. De dieren zijn nadien niet meer waargenomen (med. Chris Vandenbempt).

Figuur 15: Prent van Everzwijn op het zandbed op 8 september 2008.

33/89 04/000037

3.2.4 Roofdieren (Carnivora)

3.2.4.1 Hondachtigen (Canidae)

De Vos (Vulpes vulpes) komt net als in 2006 op de tweede plaats –na Ree- wat betreft het aantal

waargenomen sporen op het zandbed op het ecoduct.

• Gestandaardiseerd onderzoek: 56 sporen op 19 van de 30 ochtenden tijdens de intensieve

meetperiodes (IM);

• Overige gegevens: 23 sporen op 9 dagen buiten de intensieve meetperiodes;

De Vos is echter een ‘vastere’ gast’ op het ecoduct dan Ree want waargenomen op 19 (van de 30)

ochtenden (versus 13 voor Ree). Dat is een presentie van 63 % versus 43 % voor Ree.

Wat uiteraard meespeelt in het tot stand komen van deze cijfers, is het feit dat Ree in het winterhalfjaar in

groepjes leeft, terwijl Vos een groot deel van het jaar solitair leeft.

0

2

4

6

8

10

12

mei jun

ijuli

augustus

september

oktober

november

december

januari

aantal sporen

aantal dagensporenonderzoek

Figuur 16: Aantal sporen van Vos versus aantal dagen sporenonderzoek per maand tijdens T3 (2008). Enkel

de gestandaardiseerde gegevens van de intensieve meetperiodes zijn gebruikt.

Het hoogste aantal sporen van Vos is geregistreerd in de maanden september en oktober. Dit kan een

gevolg zijn van een hogere graad van activiteit in die periode, en er kunnen geen conclusies naar het aantal

dieren getrokken worden.

De verdeling van de aantallen sporen over het ecoduct, van noord naar zuid, is de volgende (enkel tijdens

intensieve meetperiodes):

• Ruiterpad: 9

• Sectie 1: 29

34/89 04/000037

• Sectie 2: 8

• Sectie 3: 9

• Sectie 4: 1

Het is overduidelijk dat de Vos een voorkeur heeft voor sectie 1 van het zandbed, de zone tussen de

stobbenwal en de 2 aansluitende liggende bomen. Bij aanvang van het onderzoek van 2008 (periode maart

– mei), dus op een moment dat het ecoduct lange tijd niet meer (frequent) is betreden, zijn zelfs 2 duidelijke

wissels (onderlinge afstand ca. 2m) gezien van aan het zandbed (sectie 1) tot aan de oostelijke bosrand, net

ten zuiden van het ecoduct en parallel hieraan.

Het feit dat de Vos op het zandbed 2 ‘vaste oversteekplaatsen’ (naar west en naar oost) heeft in sectie 1, is

reeds bij de monitoring in 2006 vastgesteld.

Centraal op het ecoduct –in secties 2 en 3- is nog geregeld passage van Vos vastgesteld, maar het meest

zuidelijke deel (sectie 4) wordt gemeden.

In 2006 is er slechts éénmaal passage van Vos via het ruiterpad vastgesteld, in 2008 niet minder dan 9 keer.

We kunnen hier dus van een opmerkelijke toename spreken.

Figuur 17: Prenten van Vos op het zandbed op 13 oktober 2008.

35/89 04/000037

Een analyse van de looprichting geeft volgend beeld:

• Naar west: 27 sporen op 17 verschillende data;

• Naar oost: 24 op 14 verschillende data;

• Naar noord / zuid zonder (duidelijke) passage naar ‘overzijde’: 4 sporen op 3 verschillende data;

Van Vos zijn heel wat minder sporen geteld buiten de intensieve meetperiode dan tijdens. Bij Ree was dit

net andersom, wat natuurlijk voor een belangrijk deel te wijten is aan het feit dat de prenten van Ree

doorgaans langer zichtbaar blijven.

Het meest opmerkelijke spoor van Vos was op 25 november 2008 in de sneeuw: een dier heeft een tijdlang

over een liggende boomstam gelopen, ca. 1 m hoog.

Figuur 18: Spoor van Vos op 25 november 2008 in de sneeuw op een liggende boomstam !

Er zijn meerdere uitwerpselen gevonden tijdens het onderzoek die aan Vos / Steenmarter zijn toegedicht.

Ten minste tweemaal was een uitwerpsel van die grootte dat Steenmarter kon uitgesloten worden en dat

Vos de zeer waarschijnlijke producent was. In mei 2008 was dit een uitwerpsel dat vooral uit keverschildjes

bestond en in september 2008 uit (kersen)pitten.

36/89 04/000037

3.2.4.2 Marterachtigen (Mustelidae)

De Steenmarter (Martes foina) was in 2006 tijdelijk aanwezig op het ecoduct in het najaar. Er zijn toen 3

sporen gevonden in oktober – november.

In 2008 is de soort veel frequenter vastgesteld. De som van alle waarnemingen van het sporenonderzoek op

het zandbed geeft volgend beeld:

• Gestandaardiseerd onderzoek: 22 sporen op 11 van de 30 ochtenden tijdens de intensieve

meetperiodes (IM);

• Overige gegevens: 16 sporen op 10 dagen buiten de intensieve meetperiodes;

Er zijn waarnemingen van de eerste intensieve monitoringsperiode (midden mei 2008) tot de laatste (januari

2009), met het merendeel van de waarnemingen van de IM in de periode mei – begin augustus, zoals blijkt

uit onderstaande figuur.

0

2

4

6

8

10

12

mei jun

ijuli

augustus

september

oktober

november

december

januari

# sporen IM

# sporen buiten IM

# dagen sporenonderzoektijdens IM

Figuur 19: Aantal sporen van Steenmarter versus aantal dagen sporenonderzoek per maand tijdens T3

(2008). Zowel de gestandaardiseerde gegevens van de intensieve meetperiodes (IM) zijn gebruikt als de

aantallen sporen buiten de IM.

De piek in aantallen sporen in de eerste helft van het onderzoek dient toch enigszins gerelativeerd te

worden: 9 van de 22 waarnemingen tijdens de IM zijn verricht op 28 mei 2009. Mogelijk is een bepaalde

Steenmarter die nacht zeer actief op jacht geweest op het ecoduct.

De waarnemingen buiten de IM tonen net een nadrukkelijke aanwezigheid in het najaar…

37/89 04/000037

De verdeling van de aantallen sporen over het ecoduct, van noord naar zuid, is de volgende (enkel tijdens

intensieve meetperiodes):

• Ruiterpad: 5

• Sectie 1: 7

• Sectie 2: 3

• Sectie 3: 4

• Sectie 4: 0

• Spoor (noord-zuid) over alle secties: 3

Vooral belangrijk is het relatief hoge aantal passages op het ruiterpad, met name 23 % van alle sporen

tijdens de IM. Buiten de IM is dit nog nadrukkelijker het geval, met name 6 van de 16 sporen (37 %).

Op het faunadeel’ van het ecoduct is er een duidelijke voorkeur voor sectie 1 van het zandbed, met andere

woorden de zone tussen de stobbenwal en de 2 aansluitende liggende bomen.

De Steenmarter houdt zich dus vooral nabij de stobbenwal op. Wellicht heeft dit met dekking te maken

Figuur 20: Prent van Steenmarter op een natte plek op het ruiterpad op 5 augustus 2008. Afdruk van de vijf

teenkussens zichtbaar, evenals duidelijke nagelafdrukken. Typisch is de hoefijzervorm van de afdruk van het

middenvoetkussen.

38/89 04/000037

Een analyse van de looprichting geeft volgend beeld:

• Naar west: 6 sporen op 3 verschillende data;

• Naar oost: 5 op 4 verschillende data;

• Naar noord: 8 sporen op 3 verschillende data;

• Naar zuid: 3 sporen op 2 verschillende data;

Zeer opvallend is hoe vaak een Steenmarter het zandbed over de hele lengte volgde, vaker naar noord dan

naar zuid. Hierbij zijn ook geregeld uitwerpselen gevonden en soms ook krabsporen. Deze waarnemingen

wijzen erop dat het ecoduct deel uitmaakt van het jachtterritorium van een Steenmarter en dat het dier hier

frequent kwam jagen.

Figuur 21: Viersprongen van een Steenmarter die het zandbed in de lengterichting volgde, op 13 juni 2008.

Sporen van Steenmarter zijn zeer lastig te onderscheiden van Boommarter. We hebben hier verondersteld

dat het Steenmarter betreft. Bij alle waarnemingen die als Steenmarter geklasseerd zijn, konden de kleine

marterachtigen wel uitgesloten worden op basis van grootte van de prenten en/of paslengte.

Twijfelgevallen zijn gewoon als ‘marter’ genoteerd en niet meegeteld als ‘Steenmarter’, hoewel in de meeste

gevallen zou kunnen verondersteld worden dat het Steenmarter betreft. Deze zijn niet meegeteld bij het

cijfermateriaal dat voor bovenstaande bespreking is gebruikt.

Slechts 1x zijn opmerkelijk kleinere prenten waargenomen, die wellicht aan één van de kleinere marters

Bunzing of Hermelijn, is toe te wijzen.

39/89 04/000037

De Das (Meles Meles) is een belangrijke soort voor het natuurbehoud in Vlaanderen én een zeer

versnipperingsgevoelige soort, doordat er vele verkeersslachtoffers vallen.

Dankzij zijn zeer kenmerkende prenten, valt de soort niet te missen op het zandbed, ten minste toch niet

tijdens of net voor intensieve meetperiodes.

Net als in 2006 kunnen we helaas geen waarnemingen op het ecoduct presenteren voor 2008. Evenals in

het vorige monitoringsrapport kunnen we dit rapport helaas wel illustreren met een melding van een

verkeersslachtoffer: op 16 maart 2007 is er een dode Das gevonden langs de Naamsesteenweg, net ten

noorden van het ecoduct.

Het vorige slachtoffer aan het ecoduct werd op 20 september 2005 gevonden, net ten zuiden van het

ecoduct.

Mogelijk komen de dieren vanuit het zuiden (Hamme-Mille) en door het ontbreken van een raster op het

Waals deel van Meerdaalwoud geraken ze op de Naamsesteenweg. Indien ze de weg(bermen) noordwaarts

volgen op grondgebied van het Vlaams Gewest, geraken ze niet meer in het aanpalend bos wegens het

raster…

Figuur 22: Dode Das (verkeersslachtoffer) op 16 maart 2007 langs de Naamsesteenweg ter hoogte van het

ecoduct 'De Warande'. Foto Chris Van denbempt.

3.2.4.3 Katachtigen (Felidae)

Tweemaal is een spoor van een Huiskat (Felis catus) gevonden: op 20 augustus een duidelijk spoor op het

ruiterpad en in november een spoor op het zuidelijk deel van het zandbed. Gelukkig blijft het hier dus bij een

toevallige passant.

40/89 04/000037

3.2.5 Insecteneters (Insectivora)

Er is driemaal een spoor van een Egel (Erinaceus europaeus) gevonden op het zandbed tijdens de

intensieve meetperiodes. Op 16 mei 2008 was er een spoor naar oost en naar west op het ruiterpad en op 2

juli situeerde zich een spoor op het zuidelijk deel van het zandbed (sectie 4). Dezelfde dag is ook een spoor

van een Egel op de inktplaten gevonden, op beperkte afstand (ca. 10m) van het zandbed, maar wel aan de

andere zijde van het wildraster (tussen raster en zuidelijk geluidstalud) !! Ging het om 2 verschillende

individuen of is hetzelfde dier onder of over het raster gekropen ?

Het gebruik van een nieuwe monitoringstechniek in 2008 ten opzichte van 2006, de zogenaamde

‘slangenplaten’, leverde 6 waarnemingen van spitsmuizen (Soricidae) op. In 3 gevallen is de waarneming

als ‘Dwergspitsmuis’ (Sorex minutus) genoteerd, in 3 andere gevallen als ‘Dwerg/Bosspitsmuis’. Gezien mijn

eerder beperkte veldervaring met identificatie van spitsmuizen, is het wellicht beter al deze waarnemingen

tot de laatste categorie te rekenen.

De 6 waarnemingen zijn verricht onder 5 verschillende slangenplaten en vonden plaats:

• langs de zuidrand van het noordelijk geluidstalud (nr 2);

• in de westelijke bosrand (nr 9) en hier vlakbij op het ecoduct langs een liggende beuk (nr. 10)

• langs de liggende beuk in het zuidoosten (nr. 15): dit is enige plaats met 2 waarnemingen (met 3

maanden tijd ertussen);

• langs het zuidelijk raster (nr; 14)

Opmerkelijk is dat geen enkel waarneming verricht is onder de slangenplaten nrs. 4 tot 8. Deze liggen

namelijk tegen de stobbenwal, die veel dekking biedt.

De 6 waarnemingen zijn verdeeld over de maanden juni (1), juli (3) en oktober (2).

In de eerste helft van juli 2008 is één Bosspitsmuis (Sorex araneus) accidenteel gevangen in een

bodemval die opgesteld stond langs de zuidzijde van de stobbenwal. De bodemvallen waren zoals steeds

met rastertjes bedekt om bijvangsten van kleine zoogdieren, amfibieën en reptielen te verhinderen. Dit

exemplaar is het enige dat desondanks toch in een val terechtkwam.

3.2.6 Knaagdieren (Rodentia)

De ‘slangenplaten’ leverden 6 zichtwaarnemingen van woelmuizen (Microtidae) op. Tweemaal zijn zelfs 2

dieren samen waargenomen, de overige 4 waarnemingen betroffen 1 dier.

De 6 waarnemingen zijn verdeeld over de maanden juli (1), augustus (2) en oktober (3).

Woelmuizen zijn waargenomen onder 5 verschillende slangenplaten:

• langs het noordelijk geluidstalud: nr 3 (2 ex);

• langs de zuidzijde van de stobbenwal: nrs 4 (2x) en 6;

• vrij centraal op het ecoduct, op 2 plaatsen langs een liggende beuk: nrs. 11 en 13 (2 ex);

41/89 04/000037

De meeste dieren lieten zich slechts kortstondig bekijken en flitsten meteen weg. Een enkele keer kon een

dier even goed geobserveerd worden.

Herkenning van woelmuizen onder zulke omstandigheden is verre van evident. De meest voor de hand

liggende soort in Meerdaalwoud is de Rosse woelmuis (Clethrionomys glareolus), een echte bossoort. In

de helft van de gevallen is een rosse tint vastgesteld in de pels, in 2 gevallen echter niet. Eenmaal is

geobserveerd dat de oren bedekt waren met haren, wat tegen Rosse woelmuis pleit (duidelijk zichtbare

oren) en Veld- of Aardmuis waarschijnlijker maakt.

In 2 van de 6 gevallen kon een foto van een (deel van het ) wegvluchtend dier gemaakt worden en

bevestigden zoogdierspecialisten dat het waarschijnlijk om Rosse woelmuis ging (zie onder).

Figuur 23: Bij het controleren van de slangenplaten is 6 keer een woelmuis

waargenomen en 6 keer een spitsmuis. De dieren maakten zich meestal razendsnel uit

de voeten, maar deze Rosse woelmuis kon nog net op foto vastgelegd worden. 16 juli

2008.

42/89 04/000037

Naast de zonet beschreven zichtwaarnemingen zijn er nog 33 waarnemingen van (sporen van) ‘muizen’

verricht bij het controleren van de slangenplaten. Tweemaal ging het om een dier dat te snel weg was om

ook maar te zien welk type ‘muis’ het was. In de andere gevallen ging het om waarnemingen van:

• ‘muizengangen’: duidelijke ‘tunnels’ onder het gras; zeer frequent;

• Gegraven muizengangen in de grond; (eenmalig onder slangenplaat 2);

• Uitwerpselen; frequent; onder 7 platen, nl. nrs. 1, 6, 8, 10, 11, 12 en 14;

• Voedselresten, met name het witte merg van (Pit)rus onder 3 platen (nrs 6, 11 en 12), enkel op

19/01/2009;

• Nestjes (van droog gras) onder nrs. 4, 11 en 12;

Deze waarnemingen zijn vastgesteld onder 12 van de 16 slangenplaten. Enkel onder de platen 7, 9, 15 en

16 is deze vorm van aanwezigheid niet genoteerd. Onder 9 en 15 zijn wel levende dieren waargenomen

(spitsmuizen).

De groene uitwerpselen en voedselresten wijzen erop dat het hier wellicht woelmuizen betreft.

Reeds 3 weken na het uitleggen van de ‘slangenplaten’ was er duidelijke activiteit van muizen onder 6

slangenplaten. De activiteit duurde door tot in volle winter. Na een zeer koude periode in januari 2009

werden verse uitwerpselen en voedselresten (merg van Pitrus) van woelmuizen gevonden.

We kunnen dus besluiten uit al deze waarnemingen dat er een intense activiteit van vooral woelmuizen is op

het ecoduct.

Er zijn geen waarnemingen van vertegenwoordigers van de familie der Ware muizen (Muridae).

De afwezigheid van de Bosmuis onder de slangenplaten is in elk geval opvallend. Op het ecoduct KIKBEEK

is de Bosmuis in 2007 enkele malen onder ‘slangenplaten’ aangetroffen, onmiddellijk na aanleg van de

takkenril op dit (op dat moment) overigens zeer kale ecoduct (Lambrechts et al., 2008). Nadien zijn op dat

ecoduct geen woelmuizen noch spitsmuizen onder de slangenplaten gezien op 2 jaar tijd (2007 en 2009).

Er is 1 waarneming van een Rode eekhoorn (Sciurus vulgaris) op het ecoduct in 2008. Op 11 juni liep een

eekhoorn razendsnel over het ruiterpad van west naar oost, terwijl ik op ca. 3 m afstand, aan de andere zijde

van het raster (aan voet van geluidswal), stond toe te kijken.

Vergelijk dit met de ene waarneming van 2006 toen een dier rustig over de stobbenwal hetzelfde traject

aflegde.

3.2.7 Haasachtigen (Lagomorpha)

Opmerkelijke afwezigen op het ecoduct ‘De Warande’ in 2008 waren Konijn en (in mindere mate) Haas. In

2006 was er van beide ook slechts 1 mogelijke waarneming (uitwerpselen resp. spoor).

43/89 04/000037

3.3 Reptielen

Deze diergroep is uitermate gevoelig voor versnippering door verharde wegen.

3.3.1 Hazelworm (Anguis fragilis)

Om specifiek de aanwezigheid van Hazelworm na te gaan in 2008, zijn 16 ‘slangenplaten’ verspreid over het

ecoduct uitgelegd. We verwijzen naar § 2.3.2 voor meer uitleg omtrent deze methodiek.

Het succes van de methode oversteeg de stoutste verwachtingen.

Bij elke controle tussen 16 mei (= eerste intensieve meetperiode) en 8 september (8ste intensieve

meetperiode) is minstens 1 Hazelworm waargenomen onder minstens 1 van deze 16 platen. Pas op 10

september is er voor het eerst geen Hazelworm vastgesteld, 2 dagen eerder waren er nog 3 ex aanwezig.

Buiten deze periode vond daarentegen geen enkele waarneming van Hazelworm plaats.

Onderstaande figuur toont het aantal waarnemingen per maand van Hazelworm in relatie tot het aantal

controles per maand. Daaruit blijkt duidelijk dat de aantallen Hazelworm piekten in juli en augustus 2008.

0

2

4

6

8

10

12

14

16

april

mei jun

ijuli

augustus

september

oktober

november

december

januari

# Hazelwormen

# controles slangenplaten

Figuur 24: Aantal waargenomen Hazelwormen versus aantal controles van de slangenplaten per maand

tijdens T3 (2008).

44/89 04/000037

0

1

2

3

4

5

6

16/05/08

27/05/08

29/05/08

11/06/08

13/06/08

1/07/08

2/07/08

16/07/08

18/07/08

4/08/08

6/08/08

20/08/08

22/08/08

8/09/08

Figuur 25: Aantal Hazelwormen waargenomen per controle

Bij elke controle tussen 16 mei en 8 september zijn 1 tot 5 Hazelwormen aangetroffen !

Beide bovenstaande figuren leveren ook nog volgend cijfermateriaal:

• Aantal keren dat de slangenplaten gecontroleerd zijn in 2008 (T3): 25

• ‘Totaal aantal’ Hazelwormen: 39

• Aantal verschillende Hazelwormen: ??

• Aantal keren dat 1 Hazelworm is waargenomen: 4

• Aantal keren dat 2 Hazelwormen zijn waargenomen: 3

• Aantal keren dat 3 Hazelwormen zijn waargenomen: 3

• Aantal keren dat 5 Hazelwormen zijn waargenomen: 4

Opmerkelijk is dat er even vaak 5 Hazelwormen zijn geteld bij een controle dan dat er slechts 1 dier

aanwezig was (namelijk 4 keer). Net iets minder vaak (3 keer) zijn er 2 of 3 Hazelwormen geteld.

Een interessante vraag is natuurlijk hoeveel verschillende Hazelwormen zijn aangetroffen.

Hazelwormen zijn individueel herkenbaar. Dit vereist dat men de dieren uitgebreid fotografeert en dat men

de kenmerkende schubbenpatronen vergelijkt. Vergelijkbaar onderzoek wordt bij Adder toegepast in een

lange-termijnonderzoek op het Groot schietveld te Brecht en Wuustwezel (door Katja Claus). Dit tijdrovende

type van onderzoek viel buiten het tijdsbestek van voorliggend onderzoek.

Wel kunnen mannetjes en vrouwtjes Hazelworm van elkaar onderscheiden worden door het kleurenpatroon:

vrouwtjes hebben meestal een donkere lengtestreep midden over de rug, zeer donkere flanken en buik en

vaak een scherpe kleurgrens tussen rug en buik. Mannetjes zijn uniformer van kleur (Stumpel & Strijbosch,

2006).

Er zijn zowel adulte mannetjes als adulte wijfjes als subadulten als juvenielen aangetroffen op het ecoduct.

45/89 04/000037

Het grondig naast elkaar leggen van alle waarnemingen, doet vermoeden dat er minstens 16 verschillende

exemplaren zijn gezien.

Figuur 26: Hazelworm op 4 augustus 2008 onder slangenplaat

Onder 10 van de 16 slangenplaten is in de loop van 2008 minstens 1 Hazelworm gevonden (zie

onderstaande figuur). Dat betekent dat er 6 platen zijn waaronder geen Hazelwormen zijn gevonden:

• Nr. 3: aan de (zuid)oostzijde van het noordelijk geluidstalud;

• Nrs. 9, 10, 11, 12 en 13: dit is een volledige raai van 5 slangenplaten langs de 2 bomen volledig

over het ecoduct (zie figuur 3).

46/89 04/000037

0

2

4

6

8

10

12

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16

Figuur 27: Aantal Hazelwormen waargenomen per 'slangenplaat'. Vermits de dieren niet

individueel herkend zijn kan het hier uiteraard meermaals hetzelfde individu betreffen.

Het is geheel volgens de verwachting dat onder de 5 platen langs de stobbenwal (nrs. 4 – 8), die optimaal

dekking biedt, Hazelworm is gevonden. Opmerkelijker is dat onder de slangenplaten die veel meer open

liggen en niet vlakbij beschutting van struiken, bomen of andere elementen (nrs. 2 en 14), zo frequent

Hazelworm is aangetroffen. Wel is het op terrein waargenomen dat Hazelwormen steeds zeer onopvallend

kunnen ‘verdwijnen’ in grasvegetaties.

Tot slot nog een opmerkelijke anekdote. Op 2 juli 2008 zijn enkele slangenplaten gecontroleerd samen met

boswachter Chris Van denbempt maar werden geen Hazelwormen waargenomen. Een uur later

controleerde ik alle slangenplaten en daarbij is onder 2 platen langs de stobbenwal Hazelworm gevonden

waar die een uur tevoren niet zat ! Het weer is mogelijk een verklarende factor: het was die ochtend zeer

zwoel en onweerachtig en op het moment van de tweede controle net beginnen regenen.

3.3.2 Levendbarende hagedis (Zootoca vivipara)

Deze soort is NIET waargenomen bij de monitoring van het ecoduct Warande in 2008, evenmin als in 2006.

Ons meest algemene inheemse reptiel slaagt er blijkbaar niet in om het ecoduct, dat een geschikt leefgebied

is, te koloniseren. De directe omgeving is dan ook niet geschikt (dicht bos).

Opmerkelijk is dat ook op het ecoduct KIKBEEK in Maasmechelen, dat wél via heidecorridors in verbinding

staat met omliggende heidegebieden, de soort nog niet is aangetroffen na 2 jaar monitoring (2007 en 2009) !

47/89 04/000037

3.4 Amfibieën

Met het uitleggen van slangenplaten bestond de hoop om ook de meer verborgen levende en zeldzame

amfibieën van Meerdaalwoud waar te nemen, met name Vuursalamander, Vinpootsalamander en eventueel

Kamsalamander.

De intensieve meetperiodes vallen echter buiten de piekperiode voor deze soorten. Dat maakt de kans nog

kleiner om deze al zeldzame soorten aan te treffen.

De twee enige amfibieën die vastgesteld zijn, zijn Gewone pad en Bruine kikker. Zelfs de in bosgebieden

relatief talrijke Alpenwatersalamander is niet genoteerd, evenmin als in 2006 overigens.

De Gewone pad (Bufo bufo) is 4 maal waargenomen onder een slangenplaat (nrs. 5, 13 en 18) in de

maanden mei, juni en augustus (2x).

De Bruine kikker (Rana temporaria) is 7 keer vastgesteld: 3 juvenielen in bodemvallen en 4 adulten en een

juveniel via zichtwaarnemingen, (eveneens als de bodemvallen) centraal op het ecoduct. De waarnemingen

zijn verdeeld over de maanden mei (1), juni (1), augustus (2), september (2) en oktober (1).

48/89 04/000037

3.5 Sprinkhanen

We namen in 2008 via losse waarnemingen en langs de monitoringsroutes 9 sprinkhaansoorten waar op het

ecoduct. Verdeeld over de families zijn dit:

• Sabelsprinkhanen (Langsprieten): Bramensprinkhaan, Grote groene sabelsprinkhaan en Zuidelijk

spitskopje;

• Krekels (Langsprieten): geen

• Doornsprinkhanen (Kortsprieten): Gewoon doorntje en Zeggendoorntje;

• Veldsprinkhanen (Kortsprieten): Rosse sprinkhaan, Krasser, Bruine sprinkhaan en Ratelaar;

Rosse sprinkhaan en Grote groene sabel zijn nieuw tov 2006 terwijl omgekeerd de Struiksprinkhaan in 2008

niet is vastgesteld.

Van alle soorten die zowel in 2006 als 2008 vastgesteld zijn, zijn populaties aanwezig, voortgaande op de

waargenomen aantallen.

De Grote groene sabelsprinkhaan, een in Vlaanderen zeer algemene en sterk mobiele soort (gevleugeld), is

slechts 1 x vastgesteld op het ecoduct in 2008.

De Rosse sprinkhaan (Gomphocerripus rufus) verdient een aparte bespreking. De Rosse sprinkhaan was

tot voor kort in Vlaanderen enkel bekend van de Voerstreek en staat als ‘met uitsterven bedreigd’ in de Rode

lijst (Decleer et al., 2000). De Voerense populatie sluit aan bij de enige Nederlandse, in Zuid-Limburg (grote

populatie in spoorwegberm in Schin-op-Geul). Dit zijn voorposten van de populaties in Wallonië. Daar is de

soort plaatselijk algemeen (Viroinvallei, Fagne-Famenne, Lotharingen) en ze lijkt zich er nog uit te breiden

(Decleer et al., 2000).

In 2002 is de soort op 2 plaatsen in Vlaams-Brabant ontdekt: in Meerdaalwoud (Oud-Heverlee) en aan de

rand van de Eikelberg in Aarschot. In Meerdaalwoud is de soort talrijk op open plekken in het militair domein.

Daar is een kalkminnende flora aanwezig dankzij grond die van uit Wallonië zou zijn aangevoerd (uit de

Famenne). Mogelijk zijn er met de grond eieren of (jonge of volwassen) sprinkhanen meegevoerd.

In 2005 tenslotte is een flinke populatie gevonden in een wegberm in Halen (Lambrechts, 2006).

De Rosse sprinkhaan is geen typisch zuidelijke soort in uitbreiding. Ze komt in grote delen van Europa

algemeen voor in ruigere vegetaties op verstoorde en meer natuurlijke terreinen. Ze bewoont grote delen

van Zweden en Noorwegen en uit Duitsland wordt gemeld dat ze koude periodes kunnen overleven onder

afgevallen bladeren en op die manier tot half december als adult kunnen gevonden worden (Kleukers et al.,

1997).

Op 9 september zijn 2 zangposten Rosse sprinkhaan vastgesteld aan de zuidzijde van de stobbenwal op het

ecoduct De Warande. Eén dier kon gefotografeerd worden.

Dit betekent dus een nieuwe vindplaats op een aanzienlijke afstand (1700 m in vogelvlucht) van het militair

domein. Het wijst op een zekere mobiliteit van deze soort, vooral gezien het feit dat de bermen van de

Naamsesteenweg weinig geschikt zijn voor deze soort. Wel is bekend dat ze vaak op kapvlakten voorkomt.

In 2008 is door Vercruysse & De Rycke (2008) trouwens een nog zeldzamere sprinkhaansoort ontdekt in

Meerdaalwoud, de Zaagsprinkhaan (Barbitistes serricauda). Deze Midden-Europese soort is in België vnl.

beperkt tot de provincies Namen en Luxemburg. Aan de rand van het Zoniënwoud (in het Brussels Gewest)

is recent een kleine populatie ontdekt, die vermoedelijk via plantgoed is geïntroduceerd. Het betreft dus een

nieuwe soort voor Vlaanderen !

De zeer fraaie Zaagsprinkhaan blijkt in Meerdaalwoud talrijk voor te komen rond De Kluis en een snelle

survey leerde dat ze verspreid langs de Weertse dreef voorkomt, ook ten oosten van de Naamse steenweg !

Onderzoek langs de Naamsesteenweg leverde slechts 1 vindplaats op, ten zuiden van het ecoduct !

49/89 04/000037

De Zaagsprinkhaan is een kenmerkende soort van bosranden en struwelen. Het is een brachyptere (kort

gevleugelde) en dus weinig mobiele soort, en vermoedelijk komt ze dus al langere tijd in het gebied voor. De

reden dat ze niet eerder ontdekt is, situeert zich in het feit dat de zang niet hoorbaar is voor het menselijke

oor. Men kan ze het makkelijkste via bat-detector opsporen of via gerichte sleepvangsten. Wellicht speelt

ook het feit dat ze in een biotoop voorkomt waar minder naar sprinkhanen gezocht wordt, mee in het

onopgemerkt blijven.

Het is interessant te wijzen op het feit dat de Zaagsprinkhaan naast de Rosse sprinkhaan een tweede soort

is met een erg discontinue verspreiding in Vlaanderen. Mogelijk zijn beide soorten aangevoerd met grond of

plantenmateriaal van elders (vb Wallonië) zoals geopperd voor Rosse sprinkhaan en voor de Brusselse

Zaagsprinkhanen.

In 2006 voerden we frequente sleepvangsten uit op het ecoduct en gebruikten we ook een bat-detector om

sprinkhanen op te sporen. We kunnen er dus van uitgaan dat de Zaagsprinkhaan toen niet aanwezig was. In

2008 zijn er weinig sleepvangsten uitgevoerd wegens het vaak vochtige weer (een nat sleepnet functioneert

niet). Dat is wellicht de reden dat de Struiksprinkhaan, de soort die het meest lijkt op Zaagsprinkhaan, niet

meer waargenomen is in 2008 op het ecoduct (in de stobbenwal).

De Zaagsprinkhaan is dus een soort om speciale aandacht aan te besteden bij toekomstig onderzoek !

Figuur 28: De Rosse sprinkhaan op het ecoduct op 8 september 2008. Onmiskenbaar dankzij de verdikte

toppen van de sprieten die donkergekleurd zijn met witte top.

50/89 04/000037

3.6 Spinnen (Aranea)

3.6.1 Inleiding

Spinnen zijn op het ecoduct onderzocht middels bodemvallen (zie § 2.3.3). De determinaties zijn verricht

door Marc Janssen.

In Tabel 5 wordt per locatie aangegeven welke spinnensoorten gevangen zijn. Ook staat de Rode-lijststatus

en voor de Rode-lijstsoorten de habitatvoorkeur (volgens Maelfait et al., 1998) vermeld. De afkortingen van

de habitats zijn:

• Fdd: droog loofbos (+d: met veel dood hout; +v: randen)

• God: droog, oligotroof (voedselarm) grasland (+t : met graspollen; +b: met kale

bodem);

• Gow: nat, oligotroof (voedselarm) grasland;

• Mc: grote-zeggenvegetaties;

• n (voor zeldzame soorten): aan de noordrand van hun areaal;

3.6.2 Algemene bevindingen / Vergelijking met 2006

In totaal zijn er bij het bodemvalonderzoek in 2008 (T3) 1466 spinnen gevangen en gedetermineerd,

verdeeld over 80 soorten. Via een sleepvangst is nog 1 extra soort bekomen (Enoplognatha latimana) en op

het terrein zijn nog 4 extra (vegetatiebewonende) spinnensoorten waargenomen die niet met bodemvallen

zijn gevangen (Zie Bijlage 3). Dat brengt het totaal aantal op 85 spinnensoorten. Volgende 20 soorten (19

gevangen met bodemvallen + 1 veldwaarneming) zijn opgenomen in Rode lijst van Maelfait et al. (1998):

• Bedreigd: Apostenus fuscus *, Drassyllus lutetianus *, Dysdera erythrina, Haplodrassus silvestris *,

Ozyptila sanctuaria * en Trachyzelotes pedestris;

• Kwetsbaar: Arctosa leopardus, Coelotes terrestris, Enoplognatha mordax *, Pardosa prativaga,

Pardosa saltans, Phlegra fasciata *, Tegenaria silvestris * en Xerolycosa nemoralis;

• Zeldzaam: Aulonia albimana *, Eurocoelotes inermis, Histopona torpida, Pardosa hortensis en

Synaema globosum;

• Onvoldoende gekend: Sintula cornigera *;

De 9 met asterix * gemerkte soorten zijn Rode lijstsoorten die nieuw zijn ten opzichte van het onderzoek van

2006. Het betreft hier 45% van alle soorten !

Omgekeerd zijn er slechts 2 Rode-lijstsoorten die niet gevangen zijn in 2008 en wel in 2006: Pachygnatha

listeri, een bossoort en Steatoda phalerata, een heidesoort. Van beide soorten is toen slechts 1 ex

gevangen.

Onderstaande tabel vergelijkt de kenmerken van de spinnenfauna van 2006 met 2008. Hierbij is enkel het

bodemvalonderzoek in rekening gebracht omdat dit op zeer gestandaardiseerde wijze wordt uitgevoerd.

Er zijn 4 spinnensoorten waarvan meer dan 100 exemplaren zijn gevangen gedurende het onderzoek in

2008. Het gaat om 3 wolfspinnen, de Gewone panterspin (Alopecosa pulverulenta), de Gewone wolfspin

(Pardosa pullata) en de Oeverwolfspin (Pardosa prativaga) en 1 dwergspin, de Bolkopvelddwergspin

(Oedothorax retusus).

51/89 04/000037

In 2006 waren de 3 talrijkste soorten alle 3 dwergspinnen, waarvan 2 Erigone-soorten met een sterk pionier-

karakter en een zeer sterk reproductief karakter. Van deze 3 soorten behoort enkel O. retusus ook in 2008

nog tot de talrijkste soorten, de 2 Erigone - soorten zijn sterk afgenomen in aantal.

Dit is een duidelijk teken dat het pionierkarakter van het ecoduct verleden tijd is.

Opmerkelijk is dat de Oeverwolfspin (Pardosa prativaga), een Rode-lijstssoort, de derde talrijkste soort is !

Spinnen Onderzoek 2006 Onderzoek 2008

Aantal soorten 63 80

Aantal individuen 2052 1466

Aantal soorten volgens Rode lijst 13 19

Aantal ‘bedreigde’ soorten 2 6

Aantal ‘kwetsbare’ soorten 7 8

Aantal ‘zeldzame’ soorten 4 4

Aantal ‘onvoldoende gekende’

soorten

/ 1

Tabel 4: Vergelijking van enkele kenmerken van de spinnenfauna in 2006 en 2008 op het

ecoduct (enkel bodemvallen)

We beschouwen de voorkeurshabitat van de Rode-lijstsoorten:

• Fddd = droog loofbos met veel dood hout: 5 soorten (slechts 2 in 2006);

• Fddv = randen van droog loofbos: 2 soorten (idem 2006);

• God: droog, oligotroof (voedselarm) grasland: 4 soorten (slechts 1 in 2006);

• Gow: nat, oligotroof (voedselarm) grasland: 2 soorten (1 in 2006);

• Mc: grote-zeggenvegetaties: 1 soort (idem 2006);

Het gaat dus om 7 bossoorten en 7 soorten van open ecotopen.

De enige heidesoort en de soort van natte bossen uit 2006 zijn niet meer aangetroffen.

De 4 soorten uit de categorie 'Zeldzaam’ (randareaalsoorten) zijn niet gekarakteriseerd naar habitatvoorkeur

door Maelfait et al. (1998), maar uit eigen ervaringen en literatuur weten we dat het om 2 bossoorten gaat

(Coelotes inermis en Histopona torpida) en 3 soorten van open terrein (Aulonia albimana, Pardosa hortensis

en Synaema globosum). Sintula cornigera, de soort uit de categorie ‘onvoldoende gekend’ is bekend van

vochtige graslanden en venen (Hanggi et al., 1995).

In totaal zijn er dus 9 spinnensoorten kenmerkend voor bossen en 11 voor open ecotopen.

Bij een grootschalig onderzoek naar bodembewonende ongewervelden op 56 locaties in 40 verschillende

bossen in Vlaanderen, in 1997-1998, zijn 3 locaties in Meerdaalwoud onderzocht: een berkenbestand in

52/89 04/000037

bosreservaat ‘Drie Eiken’, een Beukenbestand in bosreservaat ‘Grote konijnenpijp’ en een niet nader

gesitueerd Zomereikenbestand (De Bakker et al., 2000; De Bakker et al., 2009). Het bestand in ‘Drie eiken’

leverde niet alleen het hoogste soortenaantal op (75 soorten) van alle onderzochte sites, maar ook het

hoogste aantal Rode-lijstsoorten (20 soorten) ! Meer details volgen bij de soortbesprekingen.

Niet minder dan 12 (van de 20) Rode-lijstsoorten van voorliggend onderzoek zijn aangetroffen bij een recent

(2003-2004) bodemval-onderzoek in het Natuurpunt-reservaat Rosdel te Hoegaarden (Lambrechts et al.,

2009): Arctosa leopardus, Aulonia albimana, Coelotes terrestris, Drassyllus lutetianus, Ozyptila sanctuaria,

Pardosa prativaga, P. saltans, P. hortensis, Phlegra fasciata, Tegenaria silvestris, Trachyzelotes pedestris

en Xerolycosa nemoralis. Het ecoduct ligt in vogelvlucht op 11km ten westen van het studiegebied in

Hoegaarden.

Wellicht komen ten minste een aantal van de zonet genoemde soorten nog meer voor in de regio Zuidoost-

Brabant (en mogelijk plaatselijk elders in Vlaanderen) dan tot op heden bekend.

Figuur 29: De Tijgerspin (Argiope bruennichi) had al een populatie op het ecoduct in 2006, binnen het jaar

na aanleg ! De talrijk aanwezige Bruine sprinkhaan staat bovenaan haar menu op het ecoduct, hoewel we

vaststelden dat ze deze wel eens moet afstaan aan een Hoornaar, een nog krachtigere predator. 4 augustus

2008.

53/89 04/000037

Soort Rode lijst

Voorkeur-habitat

ECO1 ECO2 ECO3 ECO4 ECO5 ECO6 ECO7 ECO8 Totaal

Agroeca brunnea 3 5 3 7 4 1 2 25 Agyneta decora 1 3 4 Alopecosa pulverulenta 11 2 51 11 23 17 18 24 157 Apostenus fuscus B Fddd 1 2 4 1 1 1 10 Arctosa leopardus K Gowt 1 1 2 Aulonia albimana Z n 1 1 Bathyphantes gracilis 1 2 1 4 Centromerita bicolor 4 4 1 9 Centromerita concinna 3 7 3 5 18 Centromerus sylvaticus 1 4 3 2 2 6 18 Cicurina cicur 1 1 2 Clubiona reclusa 3 3 Clubiona terrestris 2 1 3 Coelotes terrestris K Fddd 3 3 4 4 2 4 9 2 31 Dicymbium tibiale 1 1 1 1 2 6 Diplostyla concolor 1 1 7 9 Drassyllus lutetianus B Gowt 6 1 10 5 4 6 32 Drassyllus pusillus 1 2 4 5 2 4 18 Dysdera erythrina B Fddd 1 1 2 Enoplognatha mordax K Godd 1 1 Enoplognatha thoracica 1 1 Eperigone trilobata 2 2 5 5 1 8 23 Erigone atra 5 4 9 Erigone dentipalpis 4 2 6 Eurocoelotes inermis Z n 4 4 3 2 5 2 1 21 Gongylidiellum latebricola 6 3 1 4 1 1 16 Gongylidiellum vivum 4 2 1 2 1 1 5 16 Hahnia montana 1 1 Haplodrassus silvestris B Fddd 1 1 2 Heliophanus cupreus 1 1 Histopona torpida Z n 1 1 2 Linyphia triangularis 1 1 Mangora acalypha 1 1 Meioneta rurestris 1 1 Meioneta saxatilis 1 1 Meta segmentata 1 1 Micrargus herbigradus 3 1 2 2 3 11 Microneta viaria 1 4 1 3 9 Milleriana inerrans 1 1 Monocephalus fuscipes 2 1 3 Neottiura bimaculata 1 1 Neriene clathrata 1 1 Oedothorax apicatus 2 4 2 3 1 12 Oedothorax fuscus 2 1 3 Oedothorax retusus 2 4 1 15 32 36 43 29 162 Ozyptila sanctuaria B Godt 1 1 10 4 16 Pachygnatha degeeri 1 3 2 4 10 7 1 28 Palliduphantes ericaeus 1 2 3 Palliduphantes pallidus 1 1 2

54/89 04/000037

Soort Rode lijst

Voorkeur-habitat

ECO1 ECO2 ECO3 ECO4 ECO5 ECO6 ECO7 ECO8 Totaal

Pardosa amentata 13 8 4 2 6 9 6 2 50 Pardosa hortensis Z n 1 1 3 2 6 13 11 3 40 Pardosa nigriceps 3 1 8 1 13 Pardosa palustris 4 10 5 57 7 5 88 Pardosa prativaga K Mc 1 11 9 55 4 18 20 118 Pardosa pullata 4 28 13 21 11 18 8 103 Pardosa saltans K Fddv 6 8 10 2 10 8 5 5 54 Phlegra fasciata K Godb 1 1 Pirata hygrophilus 12 14 1 6 1 6 5 45 Pirata latitans 2 6 2 10 Pocadicnemis pumila 1 1 1 3 Robertus lividus 3 1 1 5 Saaristoa abnormis 1 1 Sintula cornigera OG 2 2 Tegenaria picta 3 1 1 5 Tegenaria silvestris K Fddd 1 1 Tenuiphantes tenuis 2 10 1 5 3 1 22 Tetragnatha montana 1 1 Tiso vagans 1 1 2 Trachyzelotes pedestris B Godt 2 1 2 5 Trochosa ruricola 1 7 1 10 7 26 Trochosa terricola 6 1 3 4 7 6 8 1 36 Troxochrus scabriculus 1 1 Walckenaeria acuminata 9 5 8 4 3 4 4 37 Walckenaeria atrotibialis 4 2 3 1 1 11 Walckenaeria nudipalpis 4 1 1 6 Xerolycosa nemoralis K Fddv 1 1 1 3 Xysticus cristatus 2 1 1 1 5 Xysticus kochi 1 3 7 5 22 13 4 55 Zelotes subterraneus 2 1 2 5 Zora spinimana 1 1 2 Aantal individuen 94 90 203 105 271 281 226 196 1466 Aantal soorten 31 28 38 27 45 42 38 46 80 Aantal Rode-lijstsoorten 9 6 12 7 11 10 9 9 19

Tabel 5: Spinnen gevangen met bodemvallen in de periode maart 2008 - januari 2009 op

8 locaties centraal op het ecoduct 'De Warande' (Meerdaalwoud)

Een sleepvangst op 5 augustus 2008 op het ecoduct leverde volgende soorten en aantallen op:

Soort Geslacht Aantal

Enoplognatha latimana * wijfje 3 Mangora acalypha wijfje 2 Dicymbium tibiale wijfje 1 Linyphia triangularis wijfje 1

Hiervan is E. latimana niet via bodemvallen bekomen.

55/89 04/000037

3.6.3 Soortbesprekingen

We bespreken de meest bijzondere soorten volgens Rode-lijststatus: eerst de ‘bedreigde’, vervolgens de

‘kwetsbare’ en tot slot de ‘zeldzame’ soorten. We beschrijven kort de ecologie en het voorkomen in de

Benelux (enkel van de soorten die in 2006 niet zijn vastgesteld op het ecoduct en dus niet besproken zijn in

het rapport van 2006), en vervolgens onze eigen bevindingen.

Bedreigd

Apostenus fuscus, de Mossluiper, leeft op de bodem in bossen, maar ook op heides en kalkgrasland. In

Nederland is de soort beperkt tot Zuid-Limburg en de bossen bij Nijmegen (Roberts, 1998). Onze vondsten

in 2004 en 2006 in meerdere Voerense bossen waren de eerste voor Limburg. In 1997 - 1998 is de soort

pas voor het eerst in Vlaanderen gevonden, bij een grootschalig onderzoek in 40 bossen, en dat leverde

meteen vondsten in 9 bosgebieden op (De Bakker et al., 2000, 2009), vooral in Beukenbossen met weinig

ondergroei op lemige bodem. De soort is daarbij ook in Meerdaalwoud gevonden, in alle 3 de onderzochte

bestanden.

Opmerkelijk is dat de Mossluiper in 2006 niet is aangetroffen op het ecoduct Warande terwijl er in 2008 niet

minder dan 10 exemplaren zijn bekomen. Het betrof 9 mannetjes, gevangen in de periode half april – half

mei, en 1 wijfje gevangen in de periode eind juli – begin augustus. De dieren zijn verspreid over 6 van de 8

onderzochte locaties aangetroffen, met de hoogste aantallen aan weerszijden van de stobbenwal (eco2 en

eco 3: 6 ex).

Drassyllus lutetianus, de Moeraskampoot, verkiest natte, voedselarme graslanden met (gras)pollen

(Maelfait et al, 1998). In een onderzoek in natte heide (Van Dyck et al., 2001) bleek de aanwezigheid van D.

lutetianus positief gecorreleerd met de aanwezigheid van een groot aantal andere Rode-lijstsoorten. In een

andere studie in natte heide (Lambrechts, 2002) bleken de vindplaatsen van D. lutetianus vrij heterogeen

qua vegetatiesamenstelling en lagen de aantallen gevangen dieren laag, zodat geen conclusies naar

(micro)habitatvoorkeur getrokken zijn. Op droge hellingen van de Schoorbroekbeekvallei in het Natuurpunt-

reservaat Rosdel te Hoegaarden zijn -gezien de voorkeur voor natte terreinen- flinke aantallen (22 ex.)

Moeraskampoot gevonden (Lambrechts et al., 2009).

Het aantreffen van deze soort op het ecoduct De Warande in 2008 was eveneens een verrassing en de

aantallen waren dan nog eens opmerkelijk hoog. Niet minder dan 32 exemplaren zijn gevangen, allen in het

grazig faunadeel ten zuiden van de stobbenwal (vallen eco3 – eco8). Het betrof 7 vrouwtjes en 25

mannetjes, allen genoteerd in de periode half april – eind juni.

Dysdera erythrina, de Boscelspin, is in 2006 met 1 exemplaar gevangen, in 2008 met 2 exemplaren

(mannetje in juni langs stobbenwal eco3; vrouwtje in oktober aan voet noordelijk geluidstalud eco1). Dit

indiceert dat er van deze kenmerkende bossoort eerder zwervende dieren het ecoduct passeren dan dat er

een lokale populatie is.

Haplodrassus silvestris, de Bosmuisspin, heeft volgens Maelfait et al. (1998) een voorkeur voor droog

loofbos met veel dood hout. Roberts (1998) noemt het eveneens een soort van bossen. De soort is door De

Bakker et al. (2009) in aanzienlijke aantallen gevonden in bosreservaat Drie eiken (22 ex) en Grote

konijnenpijp (11 ex).

In 2008 zijn 2 mannetjes gevangen op het ecoduct Warande (periode half april – half mei), in 2006 was de

soort niet vastgesteld.

56/89 04/000037

Figuur 30: Dysdera species. Celspinnen (Dysdera soorten) zijn gespecialiseerd in het vangen van

pissebedden. De bedreigde Boscelspin (Dysdera erythrina) is een kenmerkende bosbewoner en zowel in

2006 als in 2008 in lage aantallen op het ecoduct gevangen. Foto Maarten Jacobs.

Ozyptila sanctuaria, de Bleke bodemkrabspin, heeft volgens Maelfait et al. (1998) een voorkeur voor

droge, voedselarme graslanden met graspollen. Roberts (1998) meldt vindplaatsen in Nederlands Limburg

en in België in de duinen en het zuiden. De eerste waarnemingen voor Belgisch Limburg dateren van 1999

in snelwegbermen van de E314 in Zonhoven, Houthalen en Maasmechelen (Lambrechts et al., 2000). In 2

droge, voedselarme graslanden met zeer korte vegetatie en in een berm waar een korte grasvegetatie

afwisselt met hogere vegetatie van Struikheide, Pijpestro en Brem, is telkens 1 ex. gevangen. Er waren geen

waarnemingen uit Vlaams-Brabant bekend tot 2001 toen de soort in de Vallei van de 3 beken gevonden is

(Diest), in een droog voedselarm grasland (Lambrechts & Janssen, 2003). Nadien is deze bijzondere soort

aangetroffen op 3 locaties in het Natuurpunt-reservaat Rosdel te Hoegaarden, op droge, schrale hellingen

(Lambrechts et al., 2009).

Het verschijnen van de Bleke bodemkrabspin op het ecoduct De Warande in 2008 was erg opmerkelijk, te

meer daar het relatief hoge aantallen (16 ex !) betrof. Hiervan waren er 6 vrouwtjes en 10 mannetjes. Ze zijn

allen gevangen in de periode half juli – half oktober (met een piek in augustus), behalve 1 vrouwtje midden in

de winter, in de periode 10 december 2008 – 19 januari 2009 !

Een andere zeldzame bodemkrabspin, de Grote bodemkrabspin (O. atomaria) is bekend van bosreservaat

‘Drie eiken’ (De Bakker et al., 2009).

Trachyzelotes pedestris, de Stekelkaakkampoot, is in 2006 slechts 1x gevangen, terwijl er in 2008 van

deze schraal-graslandsoort 5 exemplaren zijn bekomen, wat duidt op een populatie. Het betrof meer bepaald

2 wijfjes en 3 mannetjes in de periode half mei – half juli.

57/89 04/000037

Kwetsbaar

Arctosa leopardus, de Moswolfspin, is in 2006 als waarschijnlijke zwerver bestempeld omdat er maar 1 ex

is gevangen, terwijl deze fraaie wolfspin meestal in aanzienlijke aantallen wordt gevangen waar er populaties

zitten. Toch blijkt deze soort met voorkeur voor natte graslanden (en vooral natte pioniersituaties) in 2008

nog aanwezig, zij het alweer in lage aantallen (2 ex.).

Coelotes terrestris, de Gewone bostrechterspin, is een zeer kenmerkende (stenotope) bossoort, zo blijkt

ook weer uit het zeer omvangrijke onderzoek in 40 Vlaamse bossen, waar het de derde talrijkst gevangen

soort was en ook talrijk in de drie onderzochte bestanden in Meerdaalwoud (De Bakker et al., 2009).

De soort is in 2008 op het ecoduct ‘De Warande’ in nagenoeg identieke aantallen als in 2006 gevangen (32

ex. respectievelijk 31 ex.).

Qua verspreiding op het ecoduct is er echter wel een belangrijk verschil tussen beide jaren. In 2006 is de

helft van de dieren gevangen op de 1 locatie, namelijk de zuidrand van de stobbenwal, terwijl centraal in het

grazig deel van het ecoduct weinig dieren zijn gevangen (4 ex in 4 vallen; eco4 – eco7).

In 2008 daarentegen zijn de aantallen gelijkmatig verdeeld over alle 8 onderzochte locaties (overal 2 – 4 ex),

behalve een schraal begroeide locatie langs de boomkruin in het zuidoosten (eco7), waar 9 ex zijn

gevangen. Dit was net de enige plek waar deze soort niet is gevonden in 2006.

Wellicht is door de evolutie van de vegetatie (grotendeels veel ruiger dan in 2006) en door de aanwezigheid

van de omgetrokken bomen, het ecoduct als geheel geschikter geworden voor deze bosbewoner en is er

daarom geen specifieke passage meer langs de stobbenwal.

De 32 ex Gewone bostrechterspin betreffen 31 mannetjes, gevangen op een zeer beperkte tijdspanne

tussen 20 augustus en eind september 2008, en 1 wijfje, gevangen midden in de winter, met name in de

periode 10 december 2008 – 19 januari 2009.

Pardosa prativaga, de Oeverwolfspin, een soort van nat terrein met voorkeur voor moerassen met grote

zeggenvegetaties (Maelfait et al., 1998), was in 2006 al in flinke aantallen gevonden op het ecoduct (43 ex.

in totaal), op alle locaties behalve aan de noordzijde van de stobbenwal. Dit was ook in 2008 het geval, maar

de aantallen zijn nog sterk toegenomen. In totaal zijn er niet minder dan 118 exemplaren gevangen,

waarmee dit de derde talrijkst gevangen spinnensoort was in 2008 ! Bijna de helft van de dieren is genoteerd

in een ruige grasvegetatie aan de zuidzijde van de liggende afstervende Beuk (eco5).

Pardosa saltans, de Zwarthandboswolfspin, is net als in 2006 op alle 8 met bodemvallen onderzochte

locaties waargenomen in 2008, maar in iets hogere aantallen dan in 2006 (54 ex. versus 41 ex.). Ook lag het

zwaartepunt van de aantallen niet langer langs de stobbenwal. De soort is zeer talrijk in een berkenbestand

in bosreservaat ‘Drie eiken’ (192 ex. gevangen in een jaarcyclus) en komt ook voor in een beukenbestand

(Grote konijnenpijp; 52 ex.) en een eikenbestand (89 ex.) volgens onderzoek van de Bakker et al. (2009).

Phlegra fasciata, de Gestreepte springspin, staat bekend om haar binding aan plekken kale bodem in

droge voedselarme graslanden (Maelfait et al., 1998). In 2008 is 1 mannetje gevangen in juli, in een vrij

dichtgrazige vegetatie (eco4) en niet op de 2 meest schraal begroeide plaatsen (eco6 en eco7).

Tegenaria silvestris, de Steentrechterspin, is niet zeldzaam in een groot deel van de Benelux, vooral in het

zuiden (Roberts, 1998). Er is 1 vrouwtje van deze bossoort gevangen in oktober 2008, aan de zuidzijde van

het ecoduct (eco8), dus ver van de stobbenwal.

58/89 04/000037

Xerolycosa nemoralis, de Bosrandwolfspin, is in –zeker naar wolfspin-normen- lage aantallen gevangen,

zowel in 2006 (2ex) als 2008 (3ex).

Zeldzaam

Aulonia albimana, het Withandje, werd tot vrij recent als uitgestorven in Vlaanderen beschouwd (Maelfait et

al., 1998), maar is in 1999 op heel wat plaatsen in Midden-Limburg teruggevonden. Een overzicht wordt

gegeven in Lambrechts et al. (2002). Nadien zijn nog populaties gevonden in natte graslanden in het

natuurreservaat ‘De Kevie’ in de Jekervallei te Tongeren, op de Tiendeberg te Kanne (Erens et al., 2003) en

op 3 plaatsen in de bermen van het Albertkanaal in Zuidoost-Limburg, telkens op kalkbodem (Lambrechts &

Janssen, 2005). In Vlaams-Brabant kennen we de soort van een vangst van 1 exemplaar in 2004 aan de

Tiense bezinkingsputten, een gebied dat als hotspot voor zuidelijke soorten kan beschouwd worden

(Lambeets & Lambrechts, 2005) en van 2 mannetjes in 2003 op de oude spoorwegberm van Hoegaarden

(Lambrechts et al., 2009).

Uit onze vondsten in Limburg en uit literatuurgegevens blijkt de soort in een vrij breed spectrum aan

ecotopen voor te komen, maar bossen worden gemeden. De voorkeur gaat uit naar voedselarme

graslanden, doch geen ijl begroeide en schrale, maar eerder die met wat hogere en dichtere vegetatie

(Maelfait et al., 1998).

Op het ecoduct De Warande is 1 mannetje Aulonia albimana gevonden in de tweede helft van mei 2008, in

een ruige grasvegetatie (eco5). Dit is alweer een indicatie dat de soort haar leefgebied nog verder uitbreidt.

Eurocoelotes (Coelotes) inermis, de Leemtrechterspin, is in 2008 in opmerkelijk lagere aantallen gevonden

dan in 2006 (21 ex versus 47 ex.). Nochtans was dit één van de (weinige) soorten waarvoor de langere

vangstperiode van 2008 net tot hogere aantallen had kunnen leiden, vermits de soort vooral in het

winterhalfjaar wordt gevangen. De meeste dieren zijn gevangen in de tweede helft van oktober en in

mindere mate in november, begin december en de eerste helft van maart. Alle vangsten betroffen

mannetjes, net als in 2006.

Net als bij de Gewone trechterspin is de zeer opvallende voorkeur voor de zuidrand van de stobbenwal

(zoals vastgesteld in 2006) niet meer bevestigd in 2008. Er worden namelijk gelijkaardige, lage aantallen (1-

5 ex.) op 7 van de 8 onderzochte locaties vastgesteld.

Histopona torpida, de Slanke bostrechterspin, is een kenmerkende bossoort waarvan in 2006 slechts 1

exemplaar is gevangen en in 2008 ook maar 2 mannetjes in de periode half april – half mei, waarvan 1 langs

de stobbenwal. In de 3 door de Bakker et al. (2009) onderzochte bestanden in Meerdaalwoud zijn hoge

aantallen van deze soort aangetroffen, namelijk 52, 66 en 70 ex in een berkenbestand (Drie eiken), een

beukenbestand (Grote konijnenpijp) en een eikenbestand;

Pardosa hortensis, het Geelarmpje, is een zuidelijke soort die sterk in opmars is. Daarvan getuigen ook de

aantallen op het ecoduct: in 2006 zijn 6 mannetjes gevonden, op 4 locaties, terwijl in 2008 niet minder dan

40 dieren zijn gevangen op alle 8 onderzochte locaties (allen in de periode half april – begin augustus). Meer

dan de helft waren wijfjes (23 ex.). De hoogste vangstaantallen situeerden zich op de 2 meest schraal

begroeide plaatsen (eco6 en eco7).

Synaema globosum, de Blinkende krabspin, is zeldzaam in de Benelux, maar we vingen haar recent

meermaals: 2 keer in een ruig grasland ingesloten in een bosgebied in de Antwerpse Zuiderkempen

(Varenbroek 2007 en bosreservaat Helschot 2008) en in 2006 1 wijfje op het ecoduct De Warande.

59/89 04/000037

Het was verheugend om via veldwaarnemingen vast te stellen dat deze fraaie en opvallend gekleurde

krabspin anno 2008 nog steeds voorkomt op het ecoduct (en dat het in 2006 gevangen ex. dus niet het

enige was…). Op 11 juni zagen we een geel exemplaar op een Bremstruik op de zuidzijde van het noordelijk

geluidstalud, met een Aziatisch lieveheersbeestje als prooi. Twee dagen later (13 juni) was het dier nog

steeds op dezelfde plaats aanwezig, ondanks (of dankzij ?) een hele dag zware regen op 12 juni.

Momenteel niet bedreigd

Argiope bruennichi, de alom bekende Tijgerspin, is een opvallend zwart-geel getekende spin. De goede

kolonisatiecapaciteiten van deze grote wielwebspin zijn bevestigd door het opduiken van de soort op het

ecoduct in Meerdaalwoud binnen het jaar na aanleg (minstens 5 wijfjes).

In 2008 telden we maximum 13 wijfjes op 4 augustus. Een gerichte telling vond toen plaats op de zuidzijde

van het noordelijk geluidstalud waar 7 wijfjes in hun web hingen op een afstand van ca. 25m.

Centraal op het ecoduct zijn toen 5 Tijgerspinnen geteld en waren (één van) hun voornaamste prooidieren,

sprinkhanen, in hoge aantallen aanwezig (in casu Bruine sprinkhaan). Voor mijn voeten wegspringende

sprinkhanen kwamen geregeld in het web van Argiope terecht en werden meteen ingekapseld. Een jagende

Hoornaar (Vespa crabro), die het web ontdekte, begon meteen de ingekapselde sprinkhaan los te maken,

terwijl de Tijgerspin zich uit de voeten maakt. Dit is een wijze beslissing, immers, Peter Van Helsdingen

meldt in SPINED, het tijdschrift van de Nederlandse arachnologen, dat Hoornaars zowel de prooien van

Tijgerspinnen roven als de spinnen zelf aanvallen. De Tijgerspin kwam wel terug naar haar web zodra de

Hoornaar er met haar buit vandoor was.

Mermessus (Eperigone) trilobatus, de Drielobbige Amerikaanse dwergspin, is in 1999 voor het eerst in

België gevonden, in de Mechelse heide (Lambrechts et al., 2002). De soort heeft momenteel een

holarctische verspreiding. Eerst kwam ze enkel in N. Amerika voor, nu ook in Europa. Na 1999 is de soort

nog gevonden in de Antwerpse binnenstad, in een uitgestrekt akkergebied in Hoegaarden, in uitgestrekte

bossen in Voeren, op meerdere plaatsen in Wallonië en op het ecoduct ‘De Warande’.

Met andere woorden, de soort heeft zich sterk verspreid in zeer uiteenlopende biotopen én wordt sinds 2007

ook in hogere aantallen gevonden door ons, zoals op het ecoduct KIKBEEK (13 ex in 2007), in een

heidegebied in Dessel (9 ex in 2008) en in het Vinne in Zoutleeuw (16 ex in 2008) (Lambrechts et al., 2009).

Kortom, bij vrijwel elk onderzoek dat we uitvoeren.

De toename wordt ook op het ecoduct De Warande mooi geïllustreerd: 1 ex in 2006 en niet minder dan 23

exemplaren in 2008 ! Het betrof 4 wijfjes en 19 mannetjes, merendeels gevangen in april en mei maar ook in

juni, augustus en december.

Wellicht wordt Mermessus trilobatus in de toekomst één der algemeenste soorten in ons land.

Cicurina cicur, de Herfststrooiselspin, is enkel langs de stobbenwal gevangen, maar de aantallen zijn te

laag (2 ex) om hier conclusies aan vast te knopen. Wel geeft Roberts (1998) aan dat deze bossoort donkere

(en vochtige) plaatsen verkiest.

Voor de Bospiraat (Pirata hygrophilus) liggen de aantallen beduidend hoger langs de stobbenwal (26 ex. op

een totaal van 45 ex) dan elders op het ecoduct.

Nog een in Vlaanderen algemene bossoort die het meest langs de stobbenwal is gevangen, is de

Bosmolspin (Robertus lividus).

60/89 04/000037

3.6.4 Samenvatting en besluiten

In totaal zijn er in 2008 op een tijdsspanne van 11 maanden 85 spinnensoorten gevangen op 8 locaties

centraal op het ecoduct. Hiervan zijn 20 soorten opgenomen in de Vlaamse Rode lijst. Daarvan zijn 9

soorten kenmerkend voor bossen en 11 voor open ecotopen. Er is dus een mix van bossoorten, die het

ecoduct eerder als corridor of tijdelijk habitat gebruiken, en soorten van open ecotopen, die er als zwerver

voorkomen of populaties opbouwen in de open ecotopen op het ecoduct, aanwezig.

Een belangrijk gegeven daarbij is dat er 9 Rode lijstsoorten zijn die nieuw zijn ten opzichte van het

onderzoek van 2006, terwijl er omgekeerd slechts 2 Rode-lijstsoorten zijn die niet gevangen zijn in 2008 en

wel in 2006. Daarenboven zijn 4 ‘nieuw verschenen’ soorten opgenomen in de categorie ‘bedreigd’ op de

Rode lijst én 3 ervan zijn in relatief hoge aantallen gevangen, wat een goede lokale populatie indiceert. Het

betreft Apostenus fuscus, Drassyllus lutetianus en Ozyptila sanctuaria.

Ook vermeldenswaard is dat de Oeverwolfspin (Pardosa prativaga), een Rode-lijstssoort, de derde talrijkst

gevangen spinnensoort is op het ecoduct is.

Bepaalde kenmerkende pioniersoorten namen sterk af in aantal ten opzichte van 2006. Daarentegen zijn er

meer ‘echte bossoorten’ dan in 2006 gevonden, namelijk 7 in plaats van 4. Deze ‘echte bossoorten’ zijn de

Gewone bostrechterspin (Coelotes terrestris), de Leemtrechterspin (Eurocoelotes inermis), de Slanke

bostrechterspin (Histopona torpida), de Boscelspin (Dysdera erythrina), de Steentrechterspin (Tegenaria

silvestris), de Mossluiper (Apostenus fuscus) en de Bosmuisspin (Haplodrassus silvestris). De 3

laatstgenoemde soorten zijn nieuw tov 2006.

Daarnaast zijn er net als in 2006 ook 2 ‘bosrandsoorten’ gevonden (Pardosa saltans en Xerolycosa

nemoralis).

De Gewone bostrechterspin (Coelotes terrestris) en de verwante Leemtrechterspin (Eurocoelotes inermis)

zijn de meest kenmerkende bossoorten, die het bos zelden zouden verlaten, tenzij via brede houtkanten e.d.

Beide soorten zijn in aanzienlijke aantallen gevonden (31 ex resp. 21 ex) op het ecoduct, net als in 2006.

In 2006 stelden we duidelijk hogere aantallen Gewone bostrechterspin en Leemtrechterspin vast langs de

stobbenwal dan elders op het ecoduct. Deze voorkeur is in 2008 niet meer merkbaar bij deze soorten, zelfs

integendeel voor eerstgenoemde. Bij de Zwarthandboswolfspin (Pardosa saltans), die eerder als

bosrandsoort te typeren is, is een vergelijkbare verschuiving vastgesteld (van voorkeur voor stobbenwal in

2006 naar meer gelijkmatige verspreiding over het ecoduct in 2008).

Daarentegen is bij de Mossluiper, die voor het eerst gevonden is in 2008, wel een lichte voorkeur merkbaar

voor de (zuidrand van de) stobbenwal.

We vermoeden dat het ecoduct als geheel meer geschikt geworden is voor bossoorten, waardoor deze

minder specifiek de stobbenwal verkiezen als beschutting.

Typische bossoorten die door De Bakker et al. (2009) zijn gevonden in Meerdaalwoud, maar nog niet op het

ecoduct zijn aangetroffen, zijn het Boskamstaartje (Hahnia helveola), de Bleke renspin (Philodromus

albidus), de Geelvlekjachtkogelspin (Euryopis flavomaculata), Centromerus pabulator en C. leruthi, en

Walckenaeria corniculans.

61/89 04/000037

3.7 Loopkevers (Coleoptera: Carabidae)

3.7.1 Inleiding

Loopkevers (Orde Coleoptera: familie Carabidae) zijn onderzocht met bodemvallen. De determinaties zijn

uitgevoerd door Eugene Stassen.

In onderstaande Tabel 6 wordt per locatie aangegeven welke loopkeversoorten gevangen zijn met

bodemvallen. Van de 2 zandloopkeversoorten zijn enkel veldwaarnemingen verricht en die zijn in Bijlage 3

opgenomen.

Ook staat in Tabel 6 de Rode-lijststatus en de habitatvoorkeur (volgens Desender et al., 2008) vermeld. De

afkortingen van de habitats zijn:

• DH en VH: droge resp. vochtige habitats

• RA: ruigtes en akkers

• BO: bossen

Soms staat er -e of -s toegevoegd. Dat betekent eurytoop resp. stenotoop. Een soort met vermelding DH-e

is eurytoop in droge habitats, dwz ze komt in een brede range aan droge habitats voor (versus stenotoop: in

een beperkt aantal habitats).

Tenslotte wordt het vliegvermogen weergegeven via een code, waarbij:

• b = brachypteer (kort gevleugeld): soorten kan niet vliegen;

• m= macropteer (gevleugeld): soorten is steeds gevleugeld;

• d= dimorf: zowel kortgevleugelde als gevleugelde exemplaren komen voor bij de

soort;

• b*= soort is dimorf, maar meer dan 95% van de dieren is kortvleugelig (gebaseerd op

onderzoek van materiaal uit collecties KBIN);

• p=polymorf

Deze gegevens zijn gebaseerd op Desender (1986).

62/89 04/000037

Ecoduct ‘De Warande’ in Meerdaalwoud: monitoring T3 (2008)

Soort / Locatie Rode lijst 2008

Habitat Vlieg-vermogen

ECO1 ECO2 ECO3 ECO4 ECO5 ECO6 ECO7 ECO8 Totaal

Abax ater BO-e b 3 11 10 3 3 2 5 1 38 Agonum muelleri DH-e m 2 1 1 2 1 1 8 Agonum sexpunctatum DH-s m 1 1 2 Amara lunicollis VH-e m 1 2 3 Amara plebeja VH-e m 1 1 1 3 Amara spreta * DH-s m 2 1 3 Anisodactylus binotatus * VH-e m 1 1 2 Badister bullatus * BO-e m 1 2 3 Bembidion deletum * Z BO-s m 1 1 Bembidion lampros DH-e d* 5 3 20 8 1 5 1 43 Bradycellus harpalinus DH-s d 4 3 7 2 1 5 8 30 Carabus coriaceus B BO-e b 3 3 1 7 Carabus problematicus BO-e b 19 5 11 2 15 7 11 5 75 Carabus violaceus BO-e b 11 2 10 3 13 5 1 4 49 Cicindela campestris A DH-e m 6 2 15 3 1 27 Cicindela hybrida A DH-s m 20 1 2 23 Cychrus caraboides * BO-s b 1 1 Harpalus latus * DH-e m 1 1 1 1 4 Harpalus rufipes * RA m 2 2 Loricera pilicornis VH-e m 1 1 1 1 4 Nebria brevicollis BO-e, DH-e m 25 1 9 10 21 2 1 69 Pterostichus cupreus VH-e m 8 3 19 16 17 29 19 10 121 Pterostichus diligens * VH-e d 1 1 2 Pterostichus niger BO-e, VH-e m 2 26 2 1 10 1 2 44 Pterostichus oblongopunctatus BO-e m 1 2 3 Pterostichus strenuus * DH-e p 4 5 1 1 11 Pterostichus vernalis VH-e p 1 1 1 1 4 Trechus obtusus DH-e d 3 3 Aantal exemplaren 111 63 106 56 66 92 52 39 585 Aantal soorten 16 14 19 13 12 13 12 15 28

Tabel 6: Loopkevers gevangen met bodemvallen in de periode maart 2008 - januari 2009 op 8 locaties centraal op het ecoduct 'De

Warande' (Meerdaalwoud). Soorten die nieuw zijn t.o.v. het onderzoek in 2006 zijn gemarkeerd met een asterix *.

63/89 04/000037

3.7.2 Algemene bevindingen / Vergelijking met 2006

Het bodemvalonderzoek leverde 585 loopkevers op, verdeeld over 28 soorten. Veldwaarnemingen leverden

2 extra soorten op, met name de 2 in Vlaanderen minst zeldzame zandloopkevers (Coleoptera: familie

Cicindelidae).

Er zijn 4 soorten opgenomen in de nieuwe Vlaamse Rode lijst (Desender et al., 2008). Ze behoren tot de

Rode-lijstcategorieën:

• ‘Bedreigd’: Lederloopkever (Carabus coriaceus);

• ‘Achteruitgaand’: Groene en Bronzen zandloopkever (Cicindela campestris en C.

hybrida);

• ‘Zeldzaam’: Bembidion deletum;

Loopkevers 2006 2008

Aantal soorten 33 28

Aantal individuen 661 ex. 585 ex

Aantal soorten volgens Rode lijst

1995

7 5

Aantal soorten volgens Rode lijst

2008

5 4

Tabel 7: Vergelijking van enkele kenmerken van de loopkeverfauna in 2006 en 2008 op

het ecoduct (enkel bodemvallen)

Van de 28 soorten die in 2008 zijn gevangen, waren er 9 soorten nieuw ten opzichte van 2006. deze zijn

gemarkeerd met een asterix * in tabel 6. Het betreft 7 in Vlaanderen (zeer) algemene soorten, maar ook 2

waardevolle bosbewonende soorten, Bembidion deletum en Cychrus caraboides.

Omgekeerd betekent dit dat er 14 loopkeversoorten wel gevangen zijn in 2006 en niet in 2008. Hieronder

bevinden zich 2 zeer bijzondere bosbewonende loopkevers (Abax parallelus en Abax ovalis) en 1 andere

versnipperingsgevoelige soort (Carabus nemoralis). Van deze 3 soorten is in 2006 evenwel slechts 1 ex

gevonden, dus het waren ‘toevallige passanten’.

64/89 04/000037

De verdeling van de 28 loopkeversoorten naar voorkeurshabitat (volgens Desender et al., 2008) levert het

volgende beeld op:

• Bos(soorten): 8 eurytope soorten en 2 stenotope soorten;

• Ruigtes en akkers: 1 soort;

• Diverse droge habitats: 6 eurytope en 4 stenotope soorten;

• Diverse vochtige habitats: 7 eurytope soorten

Er zijn 10 bossoorten aangetroffen en 18 soorten van diverse open ecotopen.

De verdeling van de loopkeversoorten naar mate van vleugelontwikkeling (volgens Desender, 1986) geeft

volgend beeld:

• b = brachypteer (kort gevleugeld): 5 soorten: Abax ater, Carabus problematicus, Carabus violaceus,

Carabus coriaceus en Cychrus caraboides;

• m= macropteer (gevleugeld): 17 soorten;

• d= dimorf: 3 soorten;

• d*= dimorf, maar meer dan 95% van de dieren is kortvleugelig: 1 soort (Bembidion lampros);

• p=polymorf: 2 soorten;

Er zijn 5 strikt brachyptere soorten loopkevers op het ecoduct gevangen. Dat zijn de soorten waarvoor het

ecoduct momenteel een cruciale rol speelt naar ontsnippering. De 3 eerstgenoemde soorten zijn

daarenboven in hoge aantallen gevangen.

De soort die dimorf is, maar waarvan meer dan 95% van de dieren kortvleugelig is, is een soort die zeer

algemeen is en een zeer groot kolonisatievermogen heeft (Bembidion lampros). Als voor soorten die grote

populaties opbouwen ‘slechts’ 1% van de dieren kan vliegen, heeft de soort nog steeds een goed

kolonisatievermogen…

Aanwijzingen voor voortplanting: loopkeverlarven

Vooral gedurende de periode december 2008 – januari 2009 zaten er opvallend veel loopkeverlarven in de

bodemvallen. We telden tot meer dan veertig larven in één enkele bodemval: vooral Nebria en Carabus

waren herkenbaar terwijl tal van kleinere exemplaren niet op naam waren te brengen. Het lijkt wel alsof het

ecoduct een aantrekkingskracht uitoefent op de larven. Bij vergelijkbaar onderzoek op andere locaties

werden weinig tot geen larven aangetroffen.

Eenzelfde vaststelling werd reeds in 2006 gedaan.

Het ecoduct heeft dus een betekenis voor loopkeverlarven: ofwel zijn ze er geboren ofwel maken ze er

gebruik van om te komen jagen.

Vergelijking locaties

Op de 8 onderzochte locaties zijn 12 tot 16 loopkeversoorten gevonden, uitgezonderd aan de zuidrand van

de stobbenwal (eco3), daar zijn 19 soorten genoteerd. De hoogste aantallen loopkevers (111 ex) zijn

gevangen aan de zuidrand van het noordelijk geluidstalud (eco1), gevolgd door de zuidrand van de

stobbenwal (106 ex).

65/89 04/000037

3.7.3 Soortbesprekingen

We bespreken een aantal soorten. De meeste zijn in 2006 ook al genoteerd en hun ecologie wordt in het

rapport van 2006 uitgebreid behandeld. We beperken ons hier tot de vaststellingen van 2008.

De Lederloopkever (Carabus coriaceus) is de absolute topsoort op het ecoduct. Ze soort is sterk

afgenomen in Vlaanderen en doet het alles behalve goed. In de Rode lijst van 1995 stond ze al in de

categorie ‘kwetsbaar’, momenteel wordt ze zelfs als ‘bedreigd’ beschouwd. Dat betekent dat als de

bedreigingen niet stoppen en de trend kan niet gekeerd worden, dat deze prachtige loopkever in de

categorie ‘met uitsterven bedreigd’ kan terechtkomen.

In 2006 waren 5 Lederloopkevers gevangen, alle 5 aan de noordzijde van de stobbenwal. In 2008 zijn 7

exemplaren gevangen met de bodemvallen: 3 aan de noordzijde van de stobbenwal (eco2), 3 aan de

zuidzijde (eco3) en 1 langs de boom op het ecoduct (eco5).

Alle Lederloopkevers zijn gevangen in de periode half juni tot eind september en het betroffen alle 7

mannetjes.

Op 18 juli 2008 zijn 2 dieren waargenomen langs de zuidzijde van de stobbenwal, één onder een

slangenplaat en 1 in de houten bak waarin de inktplaten liggen !

Onze bevindingen bevestigen alweer de stelling van Turin (2000) dat de Lederloopkever zich buiten bossen

sterk op lijnvormige elementen oriënteert, in casu vooral de stobbenwal, maar ook de liggende boom.

Figuur 31: De Lederloopkever (Carabus coriaceus), één van onze grootste inheemse loopkevers, en een

bedreigde en versnipperingsgevoelige soort, is met zekere regelmaat op het ecoduct waargenomen, bijna

steeds langs de stobbenwal. Foto Maarten Jacobs.

66/89 04/000037

De Groene zandloopkever (Cicindela campestris) is in 2008 in hogere aantallen gevangen dan in 2006,

met name 27 ex. De hoogste aantallen zijn bekomen in het meest schraal begroeide zuidelijk deel van het

ecoduct (15 ex in eco6) en net ten zuiden van de het noordelijk geluidstalud (kleine oppervlakte schrale

vegetatie maar wel langs rand van ruiterpad). Alle vangsten vonden plaats in de periode april – begin juni.

Onze veldwaarnemingen (zie Bijlage 3) tonen dat er op 11 april 2008 zeer hoge aantallen Groene

zandloopkever aanwezig waren op het ecoduct: minstens 15 ex op het zandbed en minstens 50 exemplaren

in de schrale vegetatie in het zuidoostelijk deel van het ecoduct. Op latere data (vanaf half mei) is slechts

een enkel individu genoteerd.

Figuur 32: De Groene zandloopkever (Cicindela campestris) is wegens zijn goede vliegvermogen weinig

gevoelig voor versnippering door wegen, maar wel voor het verdwijnen van zijn leefgebied wegens de

specifieke eisen die hij aan zijn leefgebieden stelt. Op het ecoduct komt een flinke populatie voor. Foto

Maarten Jacobs.

De Bronzen zandloopkever (Cicindela hybrida) is veel meer aan kaal onbegroeid zand gebonden. Bijna

alle vangsten (20 van de 23 ex) vonden dan ook plaats in de bodemval aan de rand van het ruiterpad (eco1)

en slechts 3 ex zijn in grazige vegetaties gevangen. Alle vangsten vonden plaats in augustus en september

uitgezonderd 2 ex in april-mei.

Deze vangsten worden aangevuld met 15 veldwaarnemingen (zie Bijlage 3), met als uiterste data 11 april

(reeds 9 ex.) en 22 oktober (1 ex.). Al deze waarnemingen vonden plaats op het ruiterpad en zandbed, de

enige locaties met open kaal zand, uitgezonderd een copula op 28 mei in een grazige vegetatie.

Op 4 augustus 2008 zijn zeer hoge aantallen Bronzen zandloopkever geteld, ca. 50 ex op het ruiterpad en

ca. 20 ex. op het zandbed, en in de tweede helft van augustus waren de aantallen ook nog aanzienlijk.

67/89 04/000037

Bembidion deletum wordt door Desender et al. (2008) beschouwd als bossoort die aan bepaalde bostypes

gebonden is (stenotoop). In het buitenland wordt de soort genoemd van rivieroevers en kleiputten en soms

van matig beschaduwde open plekken in loofbossen. In Nederland is de soort zeldzaam en vooral gekend

van leembodems in Zuid-Limburg en gebieden waar oude miocene klei dagzoomt. Op rivier- en zeiklei

ontbreekt ze daar (Turin, 2000).

We vingen op het ecoduct 1 vrouwtje Bembidion deletum in de periode 20 maart – 11 april 2008, aan de

zuidrand van het noordelijk geluidstalud.

Abax ater , een kort gevleugelde bossoort, is in veel lagere aantallen dan in 2006 waargenomen (38 versus

94 ex.). Wat wel overeenkomt tussen beide jaren is dat de soort op elke locatie is gevonden én dat de

hoogste aantallen langs (weerszijden van) de stobbenwal zijn geteld (11 resp 10 ex aan noord- resp

zijdzijde).

Figuur 33: Abax ater, een echte bossoort en één van de 5 op het ecoduct aangetroffen loopkevers die

ongevleugeld zijn en waarvoor het ecoduct een belangrijke rol speelt in het verbinden van de bossen aan

weerszijden van de Naamsesteenweg. Foto Maarten Jacobs.

De Gekorrelde schallebijter (Carabus problematicus) is net als in 2006 de tweede talrijkst gevangen

loopkeversoort, maar de aantallen lagen 25 % lager (75 ex. in 2008, 99 ex in 2006). De soort is mooi

verspreid op alle locaties op het ecoduct gevonden.

De Paarse loopkever (Carabus violaceus) is dan weer in dubbel aantal van 2006 gevonden (49 ex. versus

24) en net als de sterk gelijkende Carabus problematicus verspreid over alle 8 locaties.

68/89 04/000037

De Slakkenloopkever (Cychrus caraboides) heeft een lichaamsvorm die aangepast is aan het eten van

huisjesslakken. Het is een goede indicator van stabiele milieus met een goed ontwikkelde slakkenrijke

bodemfauna. De soort kan niet vliegen maar is wel een goede loper en vlieger. Ze zou in de Benelux eerder

een toename dan een afname vertonen (Turin, 2000).

We vingen op het ecoduct 1 mannetje in de periode eind augustus – begin september 2008, aan de

noordzijde van de stobbenwal.

Figuur 34: De Slakkenloopkever (Cychrus caraboides) is op het ecoduct voor het eerst in 2008 aangetroffen,

langs de stobbenwal. Foto Maarten Jacobs.

Pterostichus (Poecilus) cupreus was met 121 exemplaren de talrijkst gevangen loopkever in 2008, net als

in 2006 (116 ex).

Pterostichus niger is net als in 2006 opmerkelijk talrijker aan de noordzijde van de stobbenwal dan op de

overige locatie, hoewel in iets minder extreme mate.

Pterostichus oblongopunctatus is een bossoort waarvan –net als in 2006- drie exemplaren zijn gevangen,

alle 3 langs de stobbenwal.

69/89 04/000037

3.7.4 Samenvatting en besluiten

Het onderzoek naar loopkevers in de periode maart 2008 –januari 2009, met behulp van 8 bodemvallen

centraal op het ecoduct, leverde 28 loopkeversoorten op. Daarnaast zijn de Groene en Bronzen

zandloopkever op terrein waargenomen. Er zijn 4 Rode-lijstsoorten gevonden, waarvan er 3 over zeer goede

verbreidingscapaciteiten beschikken (macropteer). De vierde soort is de Lederloopkever (Carabus

coriaceus), een grote, brachyptere (kort gevleugelde), sterk bosgebonden en in Vlaanderen bedreigde soort.

Er zijn in 2008 5 strikt brachyptere soorten loopkevers op het ecoduct gevangen. Dat zijn de soorten

waarvoor het ecoduct momenteel een cruciale rol speelt naar ontsnippering. De meest belangrijke soort

hiervan is de zonet genoemde Lederloopkever, de overige 4 zijn Abax ater, Carabus problematicus, Carabus

violaceus en Cychrus caraboides.

De meeste loopkevers die als bossoort bekend staan, zijn ook in 2008 vooral langs de stobbenwal

aangetroffen. Dit geldt voor 5 soorten, hierboven allen besproken.

Figuur 35: De Gekorrelde schallebijter (Carabus problematicus) is een in Vlaanderen algemene,

hoofdzakelijke bosbewonende, ongevleugelde loopkever. Foto Maarten Jacobs.

70/89 04/000037

3.8 Mieren

Bij de mieren zijn wijfjes (gynes) en mannetjes (ma) gevleugeld en na de korte voortplantingsperiode zoekt

elk bevrucht wijfje (‘koningin’) een plekje om een nieuw nest te starten. De vleugels worden afgeworpen (ogy

= ongevleugelde gyne). De dieren kunnen in de vlucht barrières overvliegen en het ecoduct is voor (alle ?)

soorten van deze diergroep niet strikt noodzakelijk in verband met ontsnippering.

Mieren zijn onderzocht met behulp van bodemvallen. De determinaties zijn verricht door Francois

Vankerkhoven. In onderstaande Tabel wordt per locatie aangegeven welke mierensoorten gevangen zijn.

Tabel 8: Mieren gevangen met bodemvallen op 8 locaties op het ecoduct 'De Warande' in

2008

Soort / locatie kaste ECO1 ECO2 ECO3 ECO4 ECO5 ECO6 ECO7 ECO8 Totaal

Glanzende houtmier (Lasius fuliginosus) OGY 1 1

Humusmier (Lasius platythorax) WE 46 7 2 5 23 8 16 70 177

Schaduwmier (Lasius umbratus) OGY 1 1

Bossteekmier (Myrmica ruginodis) OGY 1 1

WE 1 1 2

Moerassteekmier (Myrmica scabrinodis) OGY 1 1

WE 2 3 1 9 15

Aantal exemplaren 48 8 6 5 24 8 17 82 198

Aantal soorten 2 2 2 1 2 1 2 4 5

Er zijn 198 mieren gevangen op het ecoduct Kikbeek in 2008, verdeeld over 5 soorten. Het merendeel van

de gevangen mieren zijn werksters (we) van de Humusmier.

Alle gevangen soorten zijn algemeen in Vlaanderen en momenteel niet bedreigd in hun voortbestaan

volgens de Rode lijst (Dekoninck et al., 2003).

Onder 4 van de 16 slangenplaten is een nest van de Humusmier gevestigd in de loop van 2008 (zie bijlage

6):

• Aan de zuidrand van de noordelijke geluidswal (nr. 2, dit is vlakbij bodemval ECO1);

• Langs een liggende beuk in het noordelijk deel van het ecoduct (nr. 13);

• Aan weerszijden van de liggende Beuk in het zuidoosten (nrs. 15 en 16);

3.9 Libellen (Odonata)

Libellen zijn als gevleugelde dieren niet gebonden aan ecoducten om wegen te passeren.

Net als in 2006 zagen we 5 soorten in 2008 (zie Bijlage 3). De in Vlaanderen zeer algemene soorten

Gewone oeverlibel, Paardenbijter en Bruinrode heidelibel zijn gemeenschappelijk voor beide jaren. Nieuw in

2008 zijn de eveneens zeer algemene Platbuik en Grote keizerlibel.

Vermeldenswaard is dat begin augustus een groep jagende Paardenbijters zijn waargenomen, weliswaar

bestaande uit minder dieren dan in 2006.

De Gewone oeverlibel was in beide jaren de meest waargenomen soort.

71/89 04/000037

3.10 Dagvlinders

Het aantal soorten dagvlinders was met 7 soorten erg beperkt te noemen in 2008 (zie Bijlage 3). Twee jaar

eerder zijn 10 soorten waargenomen. Daarnaast waren in 2008 de aantallen nog veel meer tegenvallend

dan het soortenaantal.

Zo is de zeer algemene bossoort Bont zandoogje slechts éénmaal waargenomen op het ecoduct ! De meest

interessante soort was een Koevinkje dat zich op 1 en 2 juli ophield in de stobbenwal.

Deze zwakke resultaten kunnen gekaderd worden in het feit dat 2008 over het algemeen een zeer slecht

jaar was voor dagvlinders, vooral buiten goed beheerde natuurgebieden. Plaatselijk namen wij nochtans

hoge aantallen vlinders waar, met name in het bosreservaat Helschot te Herselt, waar Eikenpage zeer

abundant was.

Een vermeldenswaardige nachtvlinder op het ecoduct is de Mivlinder (Callistege mi), een graslandsoort die

op 15 mei 2008 is waargenomen.

Figuur 36: Het Koevinkje op 2 juli 2008 op Brandnetel in de stobbenwal.

72/89 04/000037

3.11 Overige ongewervelden

Veldwaarnemingen van diverse ongewervelden uit verschillende diergroepen op het ecoduct of in de directe

omgeving zijn opgenomen in Bijlage 3 (veldwaarnemingen) en onderstaande tabel (bijvangsten

bodemvallen).

Soort / Locatie ECO1 ECO2 ECO3 ECO4 ECO5 ECO6 ECO7 ECO8 Totaal Boskakkerlak (Ectobius sylvestris) 4 2 1 7 Bosmestkever (Geotrupes stercorosus) 1 8 6 1 2 6 2 26 Gewone glimworm (Lampyris noctiluca) 1 1 Phosphuga atrata 1 1 2 Silpha tristis 3 3 Stinkende kortschild (Staphylinus olens) 43 4 35 39 32 26 34 37 250 Strophosoma melanogrammum 3 3 2 4 12 Valgus hemipterus 4 3 7 Zwartstreepsmalbok (Strangalia melanura) 1 1

Tabel 9: Enkele opvallende ongewervelden gevangen met bodemvallen op 8 locaties op het ecoduct 'De

Warande' in 2008

Het betreft in bovenstaande tabel allemaal kevers (Orde Coleoptera, diverse families), uitgezonderd de

Boskakkerlak.

Het aantal gevangen Bosmestkevers (Geotrupes stercorosus) in 2008 is vergelijkbaar met 2006 (26 resp.

33), terwijl het aantal van de Stinkende kortschild (Staphylinus olens) (syn. Ocypus olens) veel hoger lag in

2008 (250 ex. versus 97 ex).

De Stinkende kortschildkever heeft zeer krachtige kaken en is een geduchte rover. Het is een zeer mobiele

soort, want een goede loper én vlieger. Er zitten namelijk zeer grote, ingenieus opgevouwen vliesvleugels

onder die korte dekschilden !

De Stinkende kortschild is op alle onderzochte locaties in vergelijkbare aantallen (26 tot 43 ex.) aangetroffen,

behalve aan de noordzijde van de stobbenwal (eco2) waar de aantallen laag zijn (4 ex.).

Silpha tristis en Phosphuga atrata zijn Aaskevers (Silphidae) en lijken erg op elkaar. Beide zijn zwart. Het

zijn goede vliegers met een groot verspreidingsvermogen.

Silpha tristis is een aaskever die gespecialiseerd is in het eten van overwegend dode insecten. Aanvullend

wordt ook het o.a. het hart van Moesdistels gegeten (med E. Stassen).

Phosphuga atrata eet vooral slakken van de geslachten Helix (Wijngaardslakken), Succinea

(Barnsteenslakken) en Arion (Wegslakken). Het is een soort die houdt van enige begroeiing in de vorm van

bomen of struiken. Bij droogte verstoppen ze zich vaak in houtmolm. Daar zijn ze dan in grote aantallen aan

te treffen.

Strophosoma melanogrammum is één van de meest voorkomende snuitkevers (med. E. Stassen). Het is

een bosgebonden soort die aan de randen van bladeren en dennennaalden eet. De larven leven van de

wortels van Ridderzuring (Rumex obtusifolius) en Bochtige smele (Deschampsia flexuosa) en aan de wortels

van bomen. De soort is zowat overal aan te treffen waar bomen staan.

Andere vermeldenswaardige insecten zijn de Gouden tor op 9 september, de Zwartkopvuurkever (geregeld

1 à 2 ex in mei), de Hoornaar (geregeld jagend op het ecoduct) en de zweefvlieg Epistrophe elegans.

73/89 04/000037

Figuur 37: De Stinkende kortschild (Staphylinus olens) is een forse, mobiele kortschildkever die in zeer grote

aantallen op het ecoduct voorkomt. Foto Maarten Jacobs.

74/89 04/000037

3.12 Recreatie

Er is op verschillende wijze informatie ingezameld over passage van recreanten, namelijk zowel via gericht

onderzoek als via ‘losse waarnemingen’. Deze laatste categorie betreft zowel life-waarnemingen als sporen-

waarnemingen tijdens het fauna-onderzoek en zijn eigenlijk evenzeer gestandaardiseerde waarnemingen.

3.12.1 Gericht onderzoek naar zondag-recreatie

Net als in 2006 is er tijdens deze tweede monitoringsperiode 2 zondagen door ons postgevat in het bos, met

zicht op het ruiterpad en de rest van het ecoduct, met name op zondag 22 juni 2008 en zondag 2 november

2008.

Deze dagen zijn niet op voorhand vastgelegd maar er is bewust gewacht op een dag met goed weer.

Op 22 juni passeerde er tweemaal (een groepje) recreanten, op 2 november 4 keer.

In totaal ging het om 13 personen: 6 mountainbikers, 4 ruiters, 2 joggers en een wandelaar met hond.

Het merendeel (12 personen) waren dus aan het sporten, bevonden zich in groepjes van 2 tot 3 en

passeerden mooi over het ruiterpad. Enkel de wandelaar met hond verliet het pad om ook op het ecoduct

zelf een kijkje te nemen.

Datum uur aantal type locatie richting opmerkingen

22/06/08 9 u 50 3 moutainbikers ruiterpad west 3 mannen 22/06/08 15 u 2 ruiters ruiterpad oost 2/11/08 9 u 17 2 joggers ruiterpad west man en vrouw 2/11/08 10 u 57 3 moutainbikers ruiterpad west 2/11/08 13 u 42 2 ruiters ruiterpad west

2/11/08 15 u 07 1 wandelaar met hond

ruiterpad en bos oost nieuwsgierig; neemt kijkje op ecoduct

Tabel 10: Registraties van recreanten op 2 data (juni en november) dat er specifiek postgevat is

3.12.2 Waarnemingen van recreanten tijdens het fauna-onderzoek

We brachten in 2008 vele uren door op het ecoduct om veldwerk te verrichten. In die tijd zijn geregeld

passerende recreanten waargenomen en al deze registraties zijn in detail beschreven (zie tabel 11).

Datum type n locatie Looprichting Opmerkingen

20/03/08 Mountainbiker 1 Ruiterpad west om 10 u 45 14/05/08 Ruiter 2 Ruiterpad oost 17 u 15 15/05/08 jogger 1 Ruiterpad oost 11 u 51 11/06/08 Ruiter 2 Ruiterpad oost 12u30 16/07/08 wandelaars 4 Ruiterpad oost 16u30; (vier oudere dames) 16/07/08 Ruiter 4 Ruiterpad oost 18 u 30; (franstalig) 4/08/08 Mountainbiker 2 Ruiterpad 17 u 30 21/08/08 Ruiter 2 Ruiterpad west 10 u 30 10/09/08 Ruiter 2 Ruiterpad west 9 u 55 29/10/08 Ruiter 3 Ruiterpad west 17 u 15

Tabel 11: Waarnemingen van passerende recreanten op het ruiterpad tijdens het veldwerk

75/89 04/000037

Het betreft 10 waarnemingen op 9 verschillende data. Alle waarnemingen vonden plaats tijdens intensieve

meetperiodes, behalve een waarneming op 20 maart, toen we bezig waren met de opstelling van het

materiaal.

Het ging in totaal om 23 personen: 3 mountainbikers, 15 ruiters, 1 jogger en 4 wandelaars.

Eén mountainbiker en een jogger passeerden solo, de overige recreanten in groepjes van 2 tot 4.

Alle passages vonden plaats op het ruiterpad en de meeste passanten waren aan het sporten. In elk geval,

geen enkele recreant toonde enige interesse voor het ecoduct en niemand hield halt. De meesten merkten

mij zelfs niet op, al stond ik soms vlakbij.

Met andere woorden, van enige verstoring op het ecoduct was geen sprake.

3.12.3 Sporenonderzoek

De vorige 2 paragrafen betreffen ‘life-waarnemingen’ van recreanten. Daarnaast zijn er sporen genoteerd,

zowel tijdens de intensieve meetperiodes (IM; gestandaardiseerd !) als daarbuiten.

De waarnemingen worden in onderstaande tabel gepresenteerd, waarbij onderscheid is gemaakt tussen de

gestandaardiseerde gegevens, verzameld tijdens de tweede en derde dag van de IM, en de overige

gegevens.

Datum Soort n Situering op zandbed Richting Opmerkingen

Tijdens intensieve meetperiodes (2e en 3e dag: gestandaardiseerd) 15/05/08 Ruiter 2 Ruiterpad sporen van 2 paarden en een gespan 16/05/08 Ruiter 1 Ruiterpad oost 16/05/08 Ruiter 1 Ruiterpad west 17/07/08 Ruiter 3 Ruiterpad oost 18/07/08 Ruiter 2 Ruiterpad west 22/08/08 Ruiter 1 Ruiterpad oost 15/10/08 Ruiter 1 Ruiterpad oost 15/10/08 Ruiter 1 Ruiterpad west TOTAAL Ruiter 12 Ruiterpad

Buiten intensieve meetperiodes 12/11/08 Mountainbiker 2 Ruiterpad vers

10/12/08 Mountainbiker 2 sectie 4 (zandbed) west is in lengterichting over zandbed gereden en dan weer naar west vertrokken

10/12/08 Ruiter 1 Ruiterpad spoor van paarden en gespan

Tabel 12: Registraties van recreanten via sporenonderzoek

Tijdens de intensieve meetperiodes zijn er 8 waarnemingen verricht. Er passeerden 12 ruiters over het

ruiterpad, waarbij er minstens 1 keer duidelijk sporen waren van een gespan.

Buiten de intensieve meetperiodes, als het zandbed en het ruiterpad niet de dag voordien waren

gladgestreken, was er in de regel een veelvoud aan sporen van ruiters aanwezig op het zandbed. Het tellen

van deze sporen is niet mogelijk en niet relevant. Het volstaat hier te vermelden dat het ruiterpad intensief

gebruikt wordt door ruiters. Wel zijn de meer opmerkelijke waarnemingen genoteerd, zoals een

mountainbiker die over het faunadeel van het ecoduct is gepasseerd en in lenterichting over het zandbed is

gereden.

76/89 04/000037

3.12.4 Besluiten

Diverse vormen van gestandaardiseerd onderzoek leverden 24 waarnemingen van recreanten op.

Daaruit blijkt dat vooral ruiters passeren, de enige categorie van recreanten die is toegelaten op het ecoduct,

en in mindere mate mountainbikers, wandelaars en joggers.

Dit steeksproefgewijze onderzoek wordt aangevuld met losse waarnemingen die intensief gebruik van het

ruiterpad door ruiters bevestigen.

Alle recreanten passeerden in rechte lijn (zonder stoppen) op het ruiterpad zonder aanstalten om het

faunadeel van het ecoduct te betreden, uitgezonderd een wandelaar met hond.

Een belangrijk aandachtspunt voor de beheerder (ANB) is voorlichting naar de niet –ruiters.

• Mountainbikers, joggers en wandelaars zijn niet wenselijk omwille van de niet-verenigbaarheid met

ruiters op hetzelfde pad.

• Wandelaars met honden zijn een potentiële bedreiging voor het functioneren van het ecoduct.

Honden laten geurvlaggen achter die dieren afschrikken. Er zijn meermaals sporen van honden

gevonden op het zandbed (zie bijlage 5) die daar duidelijk een hele tijd hadden rondgesnuffeld.

77/89 04/000037

4 Overzicht methodieken

Per methodiek geven we aan hoeveel gegevens er verzameld zijn en hoe relevant de desbetreffende

methode is.

4.1 Zandbed

We maakten een onderscheid tussen alle gegevens van sporen verzameld:

• op de 2e en 3e dag van elke intensieve meetperiode (IM) = gestandaardiseerd sporenonderzoek; zie

bijlage 4;

• op alle overige dagen = ‘losse waarnemingen’; zie bijlage 5;

Het sporenonderzoek op het zandbed (inclusief ruiterpad) leverde 264 waarnemingen van dieren op (dus

exclusief recreanten), meer bepaald 129 tijdens het gestandaardiseerd onderzoek en 135 daarbuiten.

De resultaten bevestigen dat dit een goedkope en efficiënte manier is om een goed beeld te krijgen van een

weliswaar relatief beperkt aantal grotere zoogdieren.

Figuur 38: Het gladstrijken van het zandbed vindt plaats op de avond van de eerste dag van een intensieve

meetperiode, en de volgende voormiddag na het noteren van alle sporen/prenten.

78/89 04/000037

4.2 Inktbakken

Sporenonderzoek via inktplaten leverde 9 waarnemingen op tijdens de intensieve meetperiodes (bladen

liggen er telkens 2 dagen) en een 10tal waarnemingen erbuiten. Zie onderstaande tabel.

Datum Inktbak Soort Aantal richting IM Opmerking

13-06-08 1 'muis' meerdere oost IM vage prenten 02-07-08 4 Egel 1 west IM foute zijde van raster ! 18-07-08 1 'muis' veel west IM 18-07-08 1 'muis' veel oost IM 18-07-08 4 'muis' 3 west IM 18-07-08 4 'muis' 2 oost IM 18-07-08 3 'muis' 1 oost IM 06-08-08 1 'muis' meerdere oost IM 06-08-08 1 'muis' 1 west IM 30-06-08 3 'muis' meerdere oost vage prenten 30-06-08 1 'muis' veel oost vage prenten 30-06-08 1 'muis' meerdere west vage prenten

16-07-08 1 zeemvel volledig kapot door intense activiteit van muizen

16-07-08 4 zeemvel grotendeels kapot door muizen

04-08-08 4 nieuw zeemvel volledig kapot door intense activiteit van muizen

04-08-08 1 nieuw zeemvel volledig kapot door intense activiteit van muizen

04-08-08 3 'muis' veel oost 04-08-08 3 'muis' veel west 04-08-08 4 'muis' veel west

Tabel 13: Sporen vastgesteld op papieren in de 4 inktbakken (dus op de 'inktplaten') in

2008

De eerste 2 maanden (mei en juni 2008) leverden zeer weinig sporen op de inktplaten op. Pas op 30 juni

noteerden we voor het eerst veel activiteit in IB1 (langs stobbenwal) in de vorm van prenten, knaagsporen

en uitwerpselen en dat bleef zo in juli en augustus.

Nadien was er zeer veel ‘vandalisme’ door muizen. Wellicht was de gebruikte olie om het grafietpoeder op te

lossen te smakelijk.

Net zoals in 2006 was er veel slakkenvraat, wat maakte dat de bladen papier die tijdens de periode tussen 2

IM bleven liggen, grotendeels opgegeten werden.

We besluiten dat deze methodiek weinig informatie aanbrengt in verhouding tot de werklast. Het gebruik van

de ‘slangenplaten’ leert ons op een aangenamere wijze veel meer over dezelfde faunagroepen (kleine

zoogdieren, amfibieën).

79/89 04/000037

4.3 ‘Slangenplaten’

Deze methodiek leverde 94 fauna-waarnemingen op (zie bijlage 6).

De slangenplaten toonden op overweldigende wijze aan dat de Hazelworm een vaste bewoner en / of

frequente passant is op het ecoduct. Er zijn 32 waarnemingen verricht van ’39 dieren’, naar schatting een 15

tal verschillende Hazelwormen.

Dankzij deze methodiek was het ook duidelijk dat ‘muizen’ zeer talrijk zijn op het ecoduct. Er zijn 6

zichtwaarnemingen van Rosse woelmuis of ‘woelmuis spec.’ verricht alsook 6 van Bos- of Dwergspitsmuis,

maar veel frequenter waren de waarnemingen van uitwerpselen, loop- en ligsporen, nesten en vraatsporen

van deze dieren.

Ook de Gewone pad schuilt graag onder deze platen.

De slangenplaten zijn snel gekoloniseerd door ‘muizen’. Op 11 april, 3 weken na het plaatsen, zijn sporen

van ‘muizen’ onder 6 platen genoteerd.

Deze goedkope en makkelijke methodiek wordt sterk aanbevolen voor toekomstig onderzoek. De

‘slangenplaten zijn niet verwijderd aan het eind van het onderzoek T3.

Figuur 39: Controle van slangenplaat nr. 2 (zuidzijde van noordelijk geluidstalud) op 27 mei 2008. Resultaat:

‘adult wijfje Hazelworm met stomp staarteinde’.

80/89 04/000037

4.4 Video

Wegens diefstal van de zonnepanelen was er in 2008 slechts een beperkte periode stroom voorhanden. De

video heeft circa 2 maanden continu gefunctioneerd. De resultaten worden weergegeven in onderstaande

tabel.

Datum Soort Aantal Beginuur Einduur Loop -

richting opmerkingen (gedrag, …)

7/09/2008 Hond 1 15:04:37 15:04:43

16/09/2008 Ree 1 07:25:36 07:35:37 west in galop van zuidoost naar midwest

19/09/2008 Ree 1 19:50:57 19:51:07 west stapt traag en behoedzaam

28/09/2008 Ree 1 07:13:18 07:14:09 west rustig grazend en langzaam stappend van O nr W

28/09/2008 Ree 1 07:13:39 west tweede Ree komt in beeld terwijl eerste er nog staat

28/09/2008 Ree 1 07:14:42 07:15:14 west derde Ree komt in beeld; video-opname stopt terwijl Ree 2 en Ree 3 nog in beeld zijn

Tabel 14: Resultaten van de video-monitoring in de periode half augustus - half oktober 2008

De video was gericht op het grasland centraal in het zuiden van het ecoduct.

In die periode zijn er driemaal Reeën waargenomen op de video.

Op 16 en 19 september passeerde telkens een Ree centraal in het beeld (dus in het zuiden van het

ecoduct), van oost naar west, éénmaal langzaam stappend en éénmaal in galop.

Op 28 september zijn er drie passerende Reeën gefilmd. Deze bevonden zich centraal op het ecoduct, net

ten zuiden van de 2 liggende, omgetrokken beuken. Ze bevonden zich aan de uiterste bovenzijde van het

videobeeld en deze strook verdwijnt als men de beelden knipt. We deden pogingen om dit via de instellingen

te veranderen maar blijkt eigen aan het systeem te zijn.

In elk geval, deze Reeën waren veel minder duidelijk in beeld dan de twee zonet vermelde opnames.

Eerst komt er 1 Ree in beeld die rustig stappend en grazend van oost naar west over het ecoduct gaat, wat

bijna een minuut duurt. Terwijl deze nog in beeld is komt er een tweede Ree uit de oostelijke bosrand en een

minuut later nog een derde.

Tenslotte is er ook 1x een hond gefilmd.

4.5 Datalogger

De kist van de datalogger bleek niet waterdicht want tot tweemaal toe drong water binnen en sneuvelde het

apparaat.

In 2006 besloten we reeds dat deze methodiek nauwelijks bruikbare gegevens oplevert en niet dient

weerhouden te worden voor het monitoren van een ecoduct.

4.6 Bodemvallen

Bodemvalonderzoek levert een schat aan gegevens op over de diergroepen spinnen, mieren, loopkevers en

enkele keversoorten uit andere families. Het is een zeer gestandaardiseerde methodiek en het was bijzonder

boeiend om de resultaten van 2008 te vergelijken met de gegevens van 2006.

We verwijzen hiervoor naar § 3.6, § 3.7, § 3.8 en § 3.11.

81/89 04/000037

4.7 Losse waarnemingen

Het ecoduct De Warande is vrij beperkt qua omvang (vergeleken met het ecoduct KIKBEEK) en bij de

meeste terreinbezoeken is het ecoduct grondig onderzocht op uitwerpselen van zoogdieren, op amfibieën,

reptielen en ongewervelden.

De tabel met losse waarnemingen (Bijlage 3) bevat 186 gegevens. Deze vormen een waardevolle aanvulling

op het gestandaardiseerde onderzoek.

4.8 Monitoringsroutes

Het overwegend slechte weer maakt dat de monitoringsroutes slechts 1x gelopen zijn in 2008. Dit leverde

weinig gegevens op en niets nieuws tov wat reeds via losse waarnemingen aan het licht kwam.

Soort Aantal

ind man wijfjes route datum

Bruinrode heidelibel 1 MRR 5/08/2008 Tijgerspin 1 MRR 5/08/2008 Bruine sprinkhaan 1 tot 5 zp MRR 5/08/2008 Bronzen zandloopkever 5 tot 10 ex MRR 5/08/2008 Tijgerspin 1 MRS 5/08/2008 Krasser 2 MRS 5/08/2008 Bruine sprinkhaan 1 tot 5 zp MRS 5/08/2008 Tijgerspin 5 MRF 5/08/2008 Ratelaar 2 MRF 5/08/2008 Krasser 1 MRF 5/08/2008 Bruine sprinkhaan 10 tot 50 MRF 5/08/2008 Bramensprinkhaan 2 MRF 5/08/2008

Tabel 15: Waarnemingen langs de monitoringsroutes in 2008

Reeds in 2006 was het duidelijk dat –net omdat het ecoduct vrij klein is- bij het lopen van de

monitoringsroutes geen nieuwe soorten zijn gedetecteerd tov de losse waarnemingen.

Wel is het lopen van de routes nuttig omdat dit meer gestandaardiseerde gegevens oplevert.

82/89 04/000037

4.9 Moultrie Fotovallen

In totaal leverde de fotoval die ophangt tegen de boom in de westelijke bosrand slechts 3 mooie beelden op,

van 2 verschillende Reeën:

• 29 juni 2008, om 6u42: 1 Ree naar oost ; zie foto voorpagina;

• 21 juli 2008, om 6 u 30: 1 Ree naar oost, 2 x ‘geflitst’; zie onderstaande foto;

Figuur 40: Reebok, het zandbed overstekend naar oost, gefotografeerd op 21 juli 2008 met een Moultrie

fotoval.

83/89 04/000037

De tweede fotoval, die ophing aan het raster boven de zuidrand van het zandbed, leverde meer registraties

op, zoals blijkt uit onderstaande tabel:

Datum Soort Aantal Tijdstip Loop -

richting Opmerkingen (gedrag,

…)

7/09/2008 Ree 1 2 u 37 tp kijkt recht in camera 7/09/2008 Ree 1 2 u 38 tp grazend (achteraanzicht) 7/09/2008 Ree 1 5 u 51 tp grazend (zij-aanzicht) 12/09/2008 Ree 1 00 u 08 oost 12/09/2008 Ree 1 00 u 09 noord 15/09/2008 Ree 1 21 u 27 oost 15/09/2008 Ree 2 21 u 29 zuidoost 17/09/2008 Ree 1 01 u 18 tp 19/09/2008 Ree 1 7 u 22 tp Reekalfje, bij daglicht 19/09/2008 Ree 1 7 u 58 west Bij daglicht

Tabel 16: Gegevens met betrekking tot 10 foto's gemaakt met een fotoval die opgesteld stond boven het

zandbed.

Op 5 data in september 2008 zijn 10 foto’s gemaakt, allen van Ree.

Figuur 41: Ree, het zandbed overstekend naar west, gefotografeerd bij daglicht op 19 september 2008 met

een Moultrie fotoval.

84/89 04/000037

Vergeleken met de vele sporen van Ree die gevonden zijn op het zandbed, is dat een mager resultaat.

Wat nog opmerkelijker is: uit onderzoek van Mulder (2007) blijkt dat Steenmarters goed te lokken zijn met

valeriaanolie. Maar terwijl we frequent sporen van Steenmarter vonden op het zandbed, is deze hier vlakbij

geen enkele keer gefotografeerd aan de stok met valeriaanolie.

Dit systeem blijkt nog niet op punt te staan.

4.10 Sneeuwsporenonderzoek

Op 26 november 2008 lag het ecoduct onder een tapijt van sneeuw en is een sneeuwsporenonderzoek

uitgevoerd.

Dit leverde niets nieuws op over welke dieren passeren, met name de 3 'vaste gasten' Vos, Ree en

Steenmarter, maar het was wél heel boeiend om te zien dat sneeuw dingen zichtbaar maakt die anders

verborgen blijven:

• een vos die over een vrij smalle boomstam loopt (liggende beuk op ecoduct) ipv van die gewoon te

dwarsen;

• wissels van Vos en Ree die ik niet eerder had opgemerkt, omdat ze gewoon niet of nauwelijks te

zien zijn; ze gaan of komen van het zuidwesten en zijn te volgen tot aan het zandbed;

Alles lag onder een uniform sneeuwtapijt, behalve op sommige plaatsen lag geen sneeuw:

• zandbed: sterk contrast met omgeving; waarom ? houdt dat zand langer de zonnewarmte vast ? het

was nochtans ook keihard bevroren !

• de wissels ! op de vaste wissel van Ree en Vos lag nauwelijks sneeuw; daar is het gras platgelopen

en om één of andere reden blijft er dan geen sneeuw liggen…;

Op 10 december was de situatie omgekeerd: enkel op het zandbed en het ruiterpad lag sneeuw, en nergens

elders, ook niet buiten ecoduct.

Ook opvallend was dat er in de sneeuw veel sporen zichtbaar zijn, maar nauwelijks deftige prenten te vinden

zijn die de identiteit van het desbetreffende dier tonen.

Het was duidelijk te zien waar en hoe de dieren gelopen hadden, maar doordat alle sneeuw op dor

rechtopstaand gras ligt (en slechts plaatselijk op een plek onbegroeide bodem), worden er geen of zelden

mooie pootafdrukken (prenten) gevormd en was het soms niet mogelijk te zeggen om welk dier het ging.

Op de boomstam (vaste ondergrond) waren wel duidelijke prenten (van Vos) zichtbaar (zie Figuur 18).

85/89 04/000037

5 Advies voor beheer

De vegetatie op het faunadeel van het ecoduct evolueert zoals gepland in 2006: de noordelijke helft verruigt

en biedt veel dekking, de zuidelijke helft blijft deels schraal zodat de fauna die daaraan gebonden is, niet

geremd worden om het ecoduct te gebruiken.

Het beheeradvies voor het zuidelijk deel van het ecoduct luidt: jaarlijks maaien in juli of augustus, mét afvoer

van het maaisel dat kan gedeponeerd worden op een hoop takken in de westelijke bosrand.

In 2008 is er gemaaid zonder afvoer van maaisel. Dat is zonde, want dat vertraagt of verhindert de

ontwikkeling tot schrale vegetatie.

Meerdere aanwezige plantensoorten, met name Struikheide en Mannetjesereprijs, indiceren dat hier een

heischrale vegetatie kan ontwikkeld worden.

Figuur 42: Het noordelijk deel van het ecoduct, rond de 2 omgetrokken bomen, verruigt en er komt

Bremstruweel op. Centraal in het zuidelijk deel van het ecoduct wordt een zone gemaaid. 10 september

2008.

86/89 04/000037

6 Referenties

Bauwens, D. & K. Claus (1996). Amfibieën en reptielen in Vlaanderen. Uitgave Wielewaal vzw.

Criel, D., Lefevre, A., Van Den Berge, K., Van Gompel, J. & Verhagen, R. (1994). Rode Lijst van de

zoogdieren in Vlaanderen. Aminal, Brussel, 79p.

Decleer, K., Devriese, H., Hofmans, K., Lock, K., Barenburg, B. & D. Maes (2000). Voorlopige atlas en ‘rode

lijst’ van de sprinkhanen en krekels van België. Saltabel i.s.m. IN en KBIN, rapport IN2000/10.

Dekoninck, W., Vankerkhoven, F. & J.-P. Maelfait (2003). Verspreidingsatlas en voorlopige Rode Lijst van de

mieren van Vlaanderen. Rapport van het Instituut voor Natuurbehoud 2003.7. Brussel.

Desender, K. (1986). Distribution and ecology of carabid beetles in Belgium (Coleoptera, Carabidae). Part 1.

Species 1-80. Studiedocumenten van het KBIN nr. 26.

Desender, K. (1986). Distribution and ecology of carabid beetles in Belgium (Coleoptera, Carabidae). Part 2.

Species 81-152. Studiedocumenten van het KBIN nr. 27.

Desender, K. (1986). Distribution and ecology of carabid beetles in Belgium (Coleoptera, Carabidae). Part 3.

Species 153-217. Studiedocumenten van het KBIN nr. 30.

Desender, K. (1986). Distribution and ecology of carabid beetles in Belgium (Coleoptera, Carabidae). Part 4.

Species 218-379. Studiedocumenten van het KBIN nr. 34.

Desender, K., Maes, D., Maelfait, J.-P. & M. Van Kerckvoorde (1995). Een gedocumenteerde Rode Lijst van

de zandloopkevers en loopkevers van vlaanderen. Mededelingen van het Instituut voor Natuurbehoud 1995

(1) : 1-208.

Desender, K. Dekoninck, W., Maes, D., Crevecoeur, L., Dufrêne, M., Jacobs, M., Lambrechts, J., Pollet, M.,

Stassen, E. & Thys, N. (2008). Een nieuwe verspreidingsatlas van de loopkevers en zandloopkevers

(Carabidae) in België. Rapporten van het Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek, 2008 (13). Brussel:

Belgium. 184 pp.

De Bakker, D., Desender, K. & P. Grootaert (2000). Determinatie en bio-indicatie van bosgebonden

ongewervelden. 1. Bio-indicatie en standplaatsvariabelen. KBIN rapport ENT.2001.01 in opdracht van

AMINAL Bos & Groen (B&G/29/98).

De Bakker, D., De Vos, B., De Bruyn, L., Desender, K. & J.-P. Maelfait (2009). In Flanders forests: final

results of a large spider survey. Nwsbr. Belg. Arachn. Ver. (2009), 24 (1-3): 167-197.

Donker, A. (2001). Tellen van reptielen met een nieuwe methode. De Levende Natuur 102 (6): 286-287.

Erens, G., Janssen, M., Stassen, E. & F. Vankerkhoven (2003). Opmerkelijke ongewervelden op de

Tiendeberg. LIKONA Jaarboek 2002: 32 – 39.

Haarsma, A. – J., van der Kuil, R., van Vliet, J., van der Vlier, F., Vermeulen, R., Bongers, F., Limpens, H. &

Achterkamp, G. (2003). Vleermuizen, bomen & bos. De betekenis van bomen en bos voor vleermuizen –

met tips voor vleermuisvriendelijk bosbeheer en onderhoud. Stichting Vleermuis Bureau – Vereniging voor

Zoogdierkunde en Zoogdierbescherming, Arnhem, 16p.

87/89 04/000037

Hänggi, A. Stöckl, E. & Nentwig, W. (1995). Lebensräume Mitteleuropäischer Spinnen. Misc. Faun. Helv. 4:

460pp.

Lambeets, K. & J. Lambrechts (2005). De spinnenfauna van een ruderaal terrein langsheen de

bezinkingsputten van Tienen. Nwsbr. Belg. Arachn. Ver. 20 (3): 73-80.

Lambrechts, J. (2002). Onderzoek naar sturing van beheer van natte heideterreinen. Opdrachtgever:

AMINAL afdeling Natuur (Limburg). Deel I: eigen onderzoek. Deel II: literatuurstudie en interviews met

terreinbeheerders.

Lambrechts, J. (2006). Een vierde Vlaamse populatie Rosse sprinkhaan (Gomphocerippus rufus), in een

wegberm te Halen (Limburg). Natuur.focus 5 (2): 67-68.

Lambrechts, J., Verheijen, W., Gorssen, J. & Rutten, J. (2000). Fauna-elementen op de wegbermen

langsheen de autosnelweg E314. Eindverslag. Opdrachtgever: AMINAL afdeling Natuur (Limburg).

Lambrechts, J., Janssen, M. & F. Hendrickx (2002). Vier nieuwe spinnensoorten voor de Belgische fauna.

Nwsbr. Belg. Arachn. Ver. (2002), 17 (3): 74 - 79.

Lambrechts, J. & M. Janssen (2003). De spinnenfauna van het Vlaams natuurreservaat ‘Vallei van de Drie

Beken’: van droge duinen tot venige valleibodem. Nwsbr. Belg. Arachn. Ver. (2003), 18 (2-3): 37-65.

Lambrechts, J. & M. Janssen (2005). De spinnenfauna op de taluds van het Albertkanaal tussen Bilzen en

Kanne (Riemst): veel variatie in abiotiek resulteert in een hoge diversiteit. Nwsbr. Belg. Arachn. Ver. (2005),

20 (2): 37-65.

Lambrechts, J. & M. Janssen (2007). Een brug tussen Meerdaalbos en Mollendaalbos, wat betekent dat

voor de bosbewonende spinnen ? Nwsbr. Belg. Arachn. Ver. 22 (3): 90-101.

Lambrechts, J., Verlinde, R., Van der Wijden, B. & Gorssen, J. (2007). Monitoring ecoduct Warande over de

N25 in Meerdaalwoud (Bierbeek). Verslag van het onderzoek in T1 (2006). Aeolus in opdracht van NTMB.

Lambrechts, J., Verlinde, R., Van der Wijden, B., Gorssen, J., Hendrickx, P. & W. Mewis (2008). Monitoring

ecoduct KIKBEEK over de E314 in Maasmechelen. Verslag van het onderzoek in T1 (2007). Arcadis Aeolus

in opdracht van dienst NTMB.

Lambrechts, J., Janssen, M., Stassen, E., Briesen, L., Guelinckx, R. & H. Abts (2009). De spinnenfauna van

het Natuurpunt-reservaat Rosdel in Hoegaarden (Vlaams-Brabant): natuurontwikkeling op zijn best ! Nwsbr.

Belg. Arachn. Ver. 24 (1-2-3): 59-77.

Lambrechts, J. & Hendrickx, P. m.m.v. Van der Wijden, B., Jacobs, M., Janssen, M. & P. Hendig (2009).

Opmaak van een natuurbeheerplan voor het provinciedomein het Vinne te Zoutleeuw. Arcadis in opdracht

van Provincie Vlaams-Brabant. 185 pp + bijlages + kaartenbundel.

Limpens, H. & Roschen, A. (1996). Bausteine einer systematischen Fledermauserfassung, Teil 1:

Grundlagen. - Nyctalus (N.F.) 6, Heft 1, S. 52-60.

Limpens, H. & Roschen, A. (2002). Bausteine einer systematischen Fledermauserfassung. Teil 2 -

Effektivität, Selektivität, und Effizienz von Erfassungsmethoden. Nyctalus (N.F.) 8/2:159-178.

Maelfait, J.P., Baert, L., Janssen, M. & M. Alderweireldt (1998). A Red list for the spiders of Flanders. Bulletin

van het K.B.I.N. 68 :131-142.

88/89 04/000037

Mulder, J. (2007). Met fotovallen op zoek naar de Wilde kat. Zoogdier 18 (1): 3-7.

Roberts, M. J. (1998). Tirion spinnengids. Tirion, Baarn. 397 blz.

Schober, W. & Grimmberger, E. (2001). Gids van de Vleermuien van Europa, Azoren en Canarische

Eilanden. Met specifieke informatie over de vleermuizen in Nederland en België. Tirion, Baarn, 265p.

Stuckens, J. & B. Vercoutere (red.) (2002).Verspreidingsatlas van de planten in het Dijleland. 1975 – 2002.

De Vrienden van Heverleebos en Meerdaalwoud (VHM), Natuurstudiewerkgroep Dijleland en Flower vzw.

Stumpel, T. & H. Strijbosch (2006). Veldgids amfibieën en reptielen. KNNV, Utrecht. 318 pp.

Vanderheyden, I., Lambrechts, J. & K. Traen (2009). Voorbereidende studie voor de ecologische

verbindingen aan de R0 en de A4/E411 ter hoogte van het Zoniënwoud. ARCADIS i.o.v Agentschap Wegen

en Verkeer (AWV) Vlaams-Brabant.

Van Diepenbeek, A. (1999). Veldgids diersporen. KNNV veldgids nr. 12. Utrecht. 403 pp.

Van Dyck, H., Maes, D. & Brichau, I (2001). Toepassen van een multisoortenbenadering bij planning en

evaluatie in het Vlaamse natuurbehoud. MINA 121/99/01.Rapport UA in opdracht van Ministerie van

Vlaamse Gemeenschap (afdeling Natuur), Wilrijk.

Van Landuyt, W. , Hoste, I., Vanhecke, L., Van Den Bremt, P., Vercruysse, W. & De Beer, D. (2006). Atlas

van de Flora van Vlaanderen en het Brussels Gewest. INBO, Nationale Plantentuin van België & Flower.

Vercruysse, W. & J. De Rycke (2008). Zaagsprinkhanen in het Meerdaalwoud: een nieuwe soort voor

Vlaanderen. De Boomklever 36 (september): 105-107.

Verkem, S., De Maeseneer, J., Vandendriessche, B., Verbeylen, G. & Yskout, S. (2004). Zoogdieren in

Vlaanderen. Ecologie en verspreiding van 1987 tot 2002. Natuurpunt Studie & JNM – Zoogdierenwerkgroep,

Mechelen – Gent: 451p.

Verlinde, R., Wuytens, S. & P.T. Hendig (2003). Evaluatie van de ecotunnel Teut-Tenhaagdoornheide:

opstellen van een monitoringstechniek en evaluatie gebruik door fauna. Eindverslag. AEOLUS in opdracht

van AMINAL afdeling Natuur (Limburg).

Willems, W., Lefevre, A. & Versweyveld, S. (2003). Vleermuizenonderzoek in domeinbossen en

bosreservaten. Rapport 2003/10. Natuurpunt Studie, Mechelen, 183p.

Willems, W., Lefevre, A. & Versweyveld, S. (2003). Vleermuizenonderzoek in domeinbossen en

bosreservaten. Bijlagen. Rapport 2003/10. Natuurpunt Studie, Mechelen, 280p.

Kantoren ARCADIS Belgium

Kantoren ARCADIS Engineering & Consulting www.arcadisbelgium.be

Deurne-Antwerpen

Clara Snellingsstraat 27

B-2100 Deurne-Antwerpen

T +32 3 360 83 00

F +32 3 360 83 01

Berchem-Antwerpen

Roderveldlaan 3

B-2600 Berchem

T +32 3 328 62 86

F +32 3 328 62 87

Kortrijk

Sint-Jorisstraat 21

B-8500 Kortrijk

T +32 56 24 99 20

F +32 56 24 99 21

Gent

Kortrijksesteenweg 302

B-9000 Gent

T +32 9 242 44 44

F +32 9 242 44 45

Haaltert

Bruulstraat 35

B-9450 Haaltert

T. +32 53 83 04 80

F.+32 53 83 59 54

Leuven

Vaartkom 31/8

B-3000 Leuven

T +32 16 63 95 00

F +32 16 63 95 01

Hasselt

Eurostraat 1 bus 1

B-3500 Hasselt

T +32 11 28 88 00

F +32 11 28 88 01

Oostende

Archimedesstraat 7

B-8400 Oostende

T +32 59 27 38 00

F +32 59 27 39 00

Bruxelles

500, avenue Louise

B-1050 Bruxelles

T +32 4 349 56 00

F +32 4 349 56 10

Liège

26, rue des Guillemins, 2ème ét.

B-4000 Liège

T +32 4 349 56 00

F +32 4 349 56 10

Charleroi

119, avenue de Philippeville

B_6001 Charleroi

T.. +32 71 298 900

F. +32 71 298 901

Bastogne

6, rue Thier De Luzéry

B-6600 Bastogne

T +32 61 21 38 85

F +32 61 21 52 28

Iso gecertificeerd voor

Adviesverlening, studie en ontwerp van gebouwen, infrastructuur, milieu en ruimtelijke ordening

Dit document is afgedrukt op 100% gerecycleerd papier====

Fotoreportage ecoduct 'De Warande' in Meerdaalwoud. Foto's vanuit verschillende richtingen op 17 juli 2008.

1: het centraal deel van het ecoduct, foto vanuit het zuidwesten; let

op het zandbed, beide liggende bomen die elkaar overlappen en de

grote vlek bloeiende Rolklaver

2: de westelijke bosrand; foto genomen vanuit het zuiden; let op de

camera die ophangt aan een boom;

3: het centraal deel van het ecoduct en daarachter het zuidelijke

geluidstalud; foto genomen vanuit de westelijke bosrand;

4: het noordelijk deel van het ecoduct, tussen de stobbenwal en de

liggende bomen. Foto genomen vanuit de westelijke bosrand. Let op

het zandbed en veel bloeiende Rolklaver.

5: zicht op het ruiterpad, tussen noordelijk geluidstalud (links) en

stobbenwal (rechts); foto vanuit het (noord)westen.

6: zicht op noordelijk talud (geluidswal) vanuit het westen. Rechts in

beeld het raster en ruiterpad; aan de voet van het talud stond

bodemval EC01 en lagen 3 slangenplaten (nrs 1 tot 3); rechtsonder

de kist met de datalogger

7: ruiterpad, stobbenwal (links) en noordelijk geluidstalud; foto vanuit

het oosten;

8: de stobbenwal, sterk begroeid. Foto vanuit het oosten.

9. zicht op het centraal deel van het ecoduct vanuit

noordoostelijke richting. Centraal in beeld een liggende dode

Beuk, die aansluit op de andere liggende Beuk.

10. zicht op het zuidoostelijk deel van het ecoduct. Hier is de

vegetatie het meest schraal. Foto vanuit de oostelijke bosrand.

11. zicht op het centraal deel van het ecoduct, vanuit het

zuidoosten. Op voorgrond een liggende Beuk en op

achtergrond de 2 elkaar overlappende Beuken;

12. zuidelijk geluidstalud. Foto vanuit het zuidoosten.

Videocamera zichtbaar bovenop raster.

Bijlage 6 : Waarnemingen onder 16 slangenplaten op het ecoduct 'De Warande' in de periode april 2008 - januari 2009

Soort Aantal

Nummer

slangenplaat Datum Opmerkingen

'muis' 1 11/04/08 muizengang' onder gras + uitwerpselen

'muis' 3 11/04/08 muizengang' onder gras

'muis' 5 11/04/08 muizengangen (veel)

'muis' 6 11/04/08 muizengang + uitwerpselen

'muis' 11 11/04/08 muizengang' + nestje van droog gras

'muis' 12 11/04/08 muizengang' + nestje van droog gras

'muis' 1 14/05/08 muizengang + uitwerpselen

'muis' 3 14/05/08 muizengang

'muis' 6 14/05/08 muizengang

'muis' 8 14/05/08 muizengang + uitwerpselen

'muis' 11 14/05/08 muizengang

'muis' 12 14/05/08 muizengang

'muis' 8 1/07/08 'vrij verse' keutels

'muis' 1 4 2/07/08 meteen weg

'muis' 1 22/08/08 vrij recente keutels

'muis' 12 22/08/08 groot nest van strooisel

'muis' 2 8/09/08 recent gegraven gangen

'muis' 4 29/09/08 nieuw ('vers') muizennestje

'muis' 2 29/09/08 nieuwe (recente) holletjes en gangen van muizen

'muis' 3 29/09/08 nieuwe (recente) holletjes en gangen van muizen

'muis' 11 1/10/08 verse groene muizenkeutels

'muis' 14 12/11/08 uitwerpselen

'muis' 10/12/08 loopsporen / gangen van muizen onder meerdere platen

'muis' 6 19/01/09 merg van pitrus (witte staafjes) verzameld, wellicht door een woelmuis

'muis' 12 19/01/09 latrine + merg van pitrus

'muis' 11 19/01/09 grote latrine (groene uitwerpselen) + merg van pitrus

'muis' 10 19/01/09 kleine muizenlatrine (uitwerpselen al beschimmeld)

'muis' 1 11 27/05/08 muis flitste weg; nestje (voelde warm) aanwezig

'muis' 12 27/05/08 nestje

'muis' 13 27/05/08 muizengangen'

'muis' ? 11 13/06/08 verse 'ligplaatsen'

'muis' ? 12 13/06/08 verse 'ligplaatsen'

woelmuis species 1 4 1/10/08

dier kwam meteen uit haar gras-nestje; grijze pels met her en der rosse tint; geen

oren zichtbaar;

woelmuis species 1 4 15/10/08 loopt meteen weg

woelmuis species 1 6 30/10/08 fors dier; vrij grijze pels

woelmuis species 2 13 16/07/08 donkere pels; 1 ex meteen weg, andere deels kunnen fotograferen;

1

Bijlage 6 : Waarnemingen onder 16 slangenplaten op het ecoduct 'De Warande' in de periode april 2008 - januari 2009

Soort Aantal

Nummer

slangenplaat Datum Opmerkingen

woelmuis species 1 11 4/08/08 even mooi te zien; rossige tint in overigens donkere pels

woelmuis species 2 3 6/08/08 rossige tint in pels, maar waren meteen weg

Abax species 1 8 10/09/08

Carabus violaceus / problematicus 1 10 2/07/08

Carabus violaceus / problematicus 1 4 29/09/08

Dwerg- of Bosspitsmuis 1 14 13/06/08 Bleef ca. 2 sec zitten

Dwerg- of Bosspitsmuis 1 15 16/07/08

Dwerg- of Bosspitsmuis 1 15 15/10/08 loopt meteen weg

Dwergspitsmuis 1 10 2/07/08 blijft even zitten; (juv. Bosspits ?)

Dwergspitsmuis 1 2 16/07/08

Dwergspitsmuis 1 9 30/10/08

Gewone pad 1 18 16/05/08 wijfje

Gewone pad 1 13 13/06/08 subadult ? 3,5 cm lang

Gewone pad 1 13 20/08/08

Gewone pad 1 5 22/08/08

Hazelworm 1 14 16/05/08 juveniel van 2007;lengte: 13,5 cm waarvan 6,5 cm staart

Hazelworm 1 15 16/05/08 juveniel

Hazelworm 1 2 27/05/08 adult wijfje; drachtig ?; dik stomp staarteinde (ooit kwijtgeraakt); dier bleef liggen;

Hazelworm 2 14 27/05/08 juvenielen

Hazelworm 2 16 27/05/08 juvenielen (iets kleiner dan de 2 onder nr. 14)

Hazelworm 1 15 29/05/08 juveniel; meteen onder het gras wegglijdend

Hazelworm 1 7 11/06/08 wijfje; glijdt na enkele min langzaam weg; zie foto's

Hazelworm 1 8 13/06/08 adult mannetje; glijdt na ca. 20 sec snel weg

Hazelworm 1 6 1/07/08 adult mannetje; verdwijnt snel onder gras;

Hazelworm 1 14 1/07/08 adult wijfje; (foto)

Hazelworm 1 14 2/07/08 adult wijfje (idem 1 juli)

Hazelworm 1 6 2/07/08 adult wijfje;

Hazelworm 1 7 2/07/08 adult wijfje; met stompe staart

Hazelworm 1 1 16/07/08 jong dier; wijfje ?; ca. 20 cm; blijft opgerold liggen; zie Foto's

Hazelworm 1 2 16/07/08 jong dier; wijfje ?; ca. 20 cm; meer rozetinten in rugkleur dan ex. onder plaat 1

Hazelworm 1 4 16/07/08 adult mannetje (?); gleed snel weg, maar toch enkele foto's

Hazelworm 2 14 16/07/08 adult wijfje + jong dier (wijfje ?: beetje contrast) van ca. 20 cm

Hazelworm 1 4 18/07/08 hetzelfde ex als eergisteren

Hazelworm 1 15 18/07/08 juveniel (van 2008?); ca.10 cm: veel smaller en kleiner dan ex. van eergisteren

Hazelworm 3 6 4/08/08 3 adulten samen (minstens 2 wijfjes)

Hazelworm 1 14 4/08/08 adult wijfje

Hazelworm 1 15 4/08/08 juveniel

2

Bijlage 6 : Waarnemingen onder 16 slangenplaten op het ecoduct 'De Warande' in de periode april 2008 - januari 2009

Soort Aantal

Nummer

slangenplaat Datum Opmerkingen

Hazelworm 1 2 6/08/08 adult mannetje; gleed achterwaarts weg

Hazelworm 1 4 6/08/08 (sub?)adult mannetje; bleef liggen (foto's)

Hazelworm 1 5 6/08/08 dik wijfje; gleed meteen weg

Hazelworm 1 8 6/08/08 slechts het distale deel van het dier gezien

Hazelworm 1 14 6/08/08 adult wijfje

Hazelworm 1 2 20/08/08 subadult (van 2006 ?); foto's

Hazelworm 2 8 22/08/08 (sub)adult ; wijfje en mannetje

Hazelworm 1 14 22/08/08 adult mannetje

Hazelworm 1 8 8/09/08 adult

Hazelworm 1 15 8/09/08 jong dier (van 2007?)

Hazelworm 1 16 8/09/08 onvolwassen (2006 ?)

Lederloopkever (Carabus coriaceus ) 1 5 18/07/08

Mierennest 1 2 16/07/08 mieren + poppen; Hazelworm ligt er midden in

Mierennest 1 16 16/07/08 foto

Mierennest 1 15 16/07/08

Mierennest 1 15 29/09/08 groot mierennest

Mierennest 1 16 29/09/08 klein mierennest

Mierennest 1 13 29/09/08 klein mierennest

Philoscia muscorum (pissebed) 1 2 12/11/08

Trichoniscus pusillus (pissebed) 1 16 12/11/08

Trichoniscus pusillus (pissebed) 1 2 12/11/08

3

Bijlage 2: Vegetatie-opnames met de Tansley-schaal op het ecoduct 'de Warande' in

2008

Soort / Locatie

grasvlakte,

noordelijk

deel, ruiger

grasland

grasvlakte,

zuidelijk deel,

schraler

Stobben

wal

Ruiterpad

+ bermen

(Gewoon) langbaardgras r La

(Gewoon) struisgras o o a

Adelaarsvaren r

Akkerdistel o

bastaardwederik spec. o

Behaarde boterbloem 2 ex

Biezenknoppen f f

Biggenkruid o

Bijvoet r

Bitterzoet o

Bloedzuring 1 ex

Bochtige smele 1 ex

Bosereprijs 1 ex

Bosgierstgras o

Boswederik 1 ex

Boszegge r

braam o

Brandnetel a

Brem-kruidlaag o

Brem-struiklaag o r r

Citroenmelisse 1 ex

Engels raaigras r 1 ex

Fioringras d d

Fraai hertshooi o

Framboos f

Gestreepte witbol o f

Gew./Veelbl. Veldbies o

Gewone brunel o

Gewone ereprijs 1 ex

Gewone hoornbloem o r

Grote ratelaar 5 ex

Grote weegbree o 1 ex La

Haagbeuk-kruid/struiklaag o

Harig wilgeroosje 1 ex

Hondsdraf o

Hopklaver r

Ijle zegge r

Ijzerhard r

Kattenstaart 1 ex

Kleine klaver o o

Klimop 1 ex

Knopig helmkruid 1 ex

Liggend hertshooi r r

Mannetjesereprijs 1 ex

Mannetjesvaren 1 ex

Meiklokje 4 ex

Moerasdroogbloem 1 ex

Moerasmuur r

Bijlage 2: Vegetatie-opnames met de Tansley-schaal op het ecoduct 'de Warande' in

2008

Soort / Locatie

grasvlakte,

noordelijk

deel, ruiger

grasland

grasvlakte,

zuidelijk deel,

schraler

Stobben

wal

Ruiterpad

+ bermen

Pilzegge o o

Pitrus Ld en f/a Ld / a a

Ridderzuring s

Robertskruid o

Rolklaver Lf Lf f

Rood zwenkgras r o a

Ruig hertshooi 3 ex

Ruige veldbies 1 ex o

Sint-Janskruid r

Smalle weegbree o

Speerdistel 1 ex

Straatgras a

Struikheide o s

Tengere rus o o

Tijmereprijs 1 ex

Valse salie o o

Vlinderstruik (Buddleia) 1 ex

Witte klaver o o

Legende Tansley-schaal

d: dominant

c: codominant

a: abundant

f: frequent

o: occasioneel

r: zeldzaam

s: sporadisch

Bijlage 3: Veldwaarnemingen in 2008 op het ecoduct 'De Warande' (Meerdaalwoud) en in de directe omgeving 1

Dier-

groep Soort

Aantal

ind. man wijfjes juv plaats datum opmerkingen

AM Bruine kikker 1 centraal op ecoduct ('grasvlakte') 29/05/2008 fors (adult) dier

AM Bruine kikker 1 centraal op ecoduct ('grasvlakte') 6/08/2008

AM Bruine kikker 2 centraal op ecoduct ('grasvlakte') 20/08/2008

AM Bruine kikker 1 centraal op ecoduct ('grasvlakte') 1/10/2008

AM Bruine kikker 1 aan liggende boomkruin (bodemval ECO4) 29/09/2008 bodemvalvangst

AM Bruine kikker 1 aan liggende boomkruin (bodemval ECO5) 17/07/2008 bodemvalvangst

AM Bruine kikker 1 centraal op ecoduct (ECO6) 9/09/2008 bodemvalvangst

AM Gewone pad 1 Stobbenwal 16/07/2008 med. Boswachter Kris VDB

FU Grote stinkzwam 5 bosrand 29/05/2008 5 verse exemplaren + 1 'duivelsei'

KE 7-stippelig lieveheersbeest 1 Stobbenwal 2/07/2008 op Brem

KE 7-stippelig lieveheersbeest 1 centraal op ecoduct ('grasvlakte') 5/08/2008 sleepvangst

KE Aziatisch lvhb (Harmonia axyridis) 1 Stobbenwal 11/06/2008 op speerdistel (met bladluizen)

KE Aziatisch lvhb (Harmonia axyridis) 2 noordelijke geluidswal (zuidgerichte zijde) 11/06/2008

op Brem; 1 dood ex= prooi van Blinkende

krabspin

KE Bronzen zandloopkever (Cicindela hybrida ) 1 ruiterpad 11/04/2008

KE Bronzen zandloopkever (Cicindela hybrida ) 8 zandbed 11/04/2008 minimumaantallen

KE Bronzen zandloopkever (Cicindela hybrida ) 15 ruiterpad 14/05/2008

KE Bronzen zandloopkever (Cicindela hybrida ) 3 zandbed 14/05/2008 ook veel holletjes (larven)

KE Bronzen zandloopkever (Cicindela hybrida ) 1 1 ecoduct 28/05/2008 parend

KE Bronzen zandloopkever (Cicindela hybrida ) 1 ruiterpad 11/06/2008

KE Bronzen zandloopkever (Cicindela hybrida ) 3 zandbed 1/07/2008

KE Bronzen zandloopkever (Cicindela hybrida ) 3 ruiterpad 16/07/2008

KE Bronzen zandloopkever (Cicindela hybrida ) 2 zandbed 16/07/2008

KE Bronzen zandloopkever (Cicindela hybrida ) 50 ruiterpad 4/08/2008 hoge aantallen ! Vliegen per 5 à 10 tegelijk op

KE Bronzen zandloopkever (Cicindela hybrida ) 20 zandbed 4/08/2008

KE Bronzen zandloopkever (Cicindela hybrida ) 1 ruiterpad 20/08/2008

KE Bronzen zandloopkever (Cicindela hybrida ) 2 zandbed 20/08/2008 kwamen tevoorschijn bij het harken

KE Bronzen zandloopkever (Cicindela hybrida ) 20 zandbed 21/08/2008

KE Bronzen zandloopkever (Cicindela hybrida ) 20 ruiterpad 22/08/2008

KE Bronzen zandloopkever (Cicindela hybrida ) 1 ruiterpad 22/10/2008

KE Carabus violaceus/problematicus 1 Stobbenwal 9/09/2008 in korte vegetatie langs stobbenwal

KE Gouden tor 1 stobbenwal 8/09/2008

KE Groene zandloopkever (Cicindela campestris ) 15 zandbed 11/04/2008 minimumaantallen

KE Groene zandloopkever (Cicindela campestris ) >50 in gemaaide grazige delen van ecoduct 11/04/2008 vooral in schrale vegetatie in ZO hoek ecoduct

KE Groene zandloopkever (Cicindela campestris ) 1 zandbed 14/05/2008 ook veel holletjes (larven)

KE Groene zandloopkever (Cicindela campestris ) 1 ruiterpad 27/05/2008 ook veel holletjes (larven)

KE Groene zandloopkever (Cicindela campestris ) 1 ecoduct 28/05/2008

KE Groene zandloopkever (Cicindela campestris ) 1 ruiterpad 11/06/2008

KE Groene zandloopkever (Cicindela campestris ) 1 zandbed 13/06/2008

KE Lederloopkever (Carabus coriaceus ) 1 Stobbenwal 18/07/2008 in de houten bak met inktplaten

KE Meikever 1 centraal op ecoduct ('grasvlakte') 15/05/2008

KE Meikever 1 ruiterpad 11/06/2008 dood (zonder kop)

KE Zwartkopvuurkever 2 Stobbenwal 15/05/2008

Bijlage 3: Veldwaarnemingen in 2008 op het ecoduct 'De Warande' (Meerdaalwoud) en in de directe omgeving 2

Dier-

groep Soort

Aantal

ind. man wijfjes juv plaats datum opmerkingen

KE Zwartkopvuurkever 1 Stobbenwal 27/05/2008

KE Zwartkopvuurkever 1 Stobbenwal 28/05/2008

LIB Bruinrode heidelibel 1 centraal op ecoduct ('grasvlakte') 4/08/2008

LIB Bruinrode heidelibel 2 6/08/2008

LIB Bruinrode heidelibel 1 8/09/2008

LIB Gewone oeverlibel 1 wijfje/juv man 14/05/2008

LIB Gewone oeverlibel 1 ecoduct 16/05/2008

LIB Gewone oeverlibel 1 zandbed 28/05/2008 uitkleurend

LIB Gewone oeverlibel 2 ecoduct 11/06/2008

LIB Gewone oeverlibel 1 zandbed 13/06/2008

LIB Gewone oeverlibel 1 zandbed 1/07/2008

LIB Grote keizerlibel 2 ecoduct 11/06/2008

LIB Grote keizerlibel 1 16/07/2008

LIB Paardenbijter 7 centraal op ecoduct ('grasvlakte') 4/08/2008 simultaan jagend !

LIB Paardenbijter 8 centraal op ecoduct ('grasvlakte') 6/08/2008 in groep jagend

LIB Paardenbijter 2 22/08/2008 jagend

LIB Platbuik 1 Stobbenwal 28/05/2008

LIB Platbuik 1 Stobbenwal 11/06/2008

NA Boterbloempje 1 centraal op ecoduct ('grasvlakte') 27/05/2008

NA Groot avondrood 1 Stobbenwal 20/08/2008 dikke rups op wilgeroosje

NA Mivlinder 1 centraal op ecoduct ('grasvlakte') 15/05/2008

NA Rietvink 1 Stobbenwal 13/06/2008 rups

NA Tauvlinder 1 bosrand 15/05/2008

OVE sluipvlieg (Tachina fera) 5 Stobbenwal 21/08/2008

PLA Mannetjesereprijs centraal op ecoduct ('grasvlakte') 14/10/2008 plek ; in bloei

PLA Struikheide centraal op ecoduct ('grasvlakte') 20/08/2008 tientallen bloeiende plantjes

SPI Blinkende krabspin (Synaema globosum ) 1 noordelijke geluidswal (zuidgerichte zijde) 11/06/2008 geel achterlijf; op Brem; aziatisch lvhb als prooi

SPI Blinkende krabspin (Synaema globosum ) 1 noordelijke geluidswal (zuidgerichte zijde) 13/06/2008 op zelfde plek als 2 dagen geleden

SPI Kraamwebspin (Pisaura mirabilis ) 2 Stobbenwal 15/05/2008

SPI Kraamwebspin (Pisaura mirabilis ) 1 centraal op ecoduct ('grasvlakte') 18/07/2008

SPI Kraamwebspin (Pisaura mirabilis ) 3 6/08/2008

SPI Tijgerspin (Argiope bruennichi ) 1 centraal op ecoduct ('grasvlakte') 16/07/2008

SPI Tijgerspin (Argiope bruennichi ) 7 noordelijke geluidswal (zuidgerichte zijde) 4/08/2008 gerichte telling; sprinkhanen als prooi

SPI Tijgerspin (Argiope bruennichi ) 5 centraal op ecoduct ('grasvlakte') 4/08/2008

SPI Tijgerspin (Argiope bruennichi ) 1 zuidelijke geluidswal (noordgerichte zijde) 4/08/2008

SPI Tijgerspin (Argiope bruennichi ) 2 centraal op ecoduct ('grasvlakte') 20/08/2008 in niet-gemaaid noordelijk deel

SPI Tijgerspin (Argiope bruennichi ) 3 22/08/2008 2 in rand stobbenwal, 1 zuidzijde ecoduct

SPI Tijgerspin (Argiope bruennichi ) 3 8/09/2008

SPI Zebraspin (Salticus species) 14/05/2008

SPR Bramensprinkhaan 1 Stobbenwal 1/07/2008

SPR Bramensprinkhaan 1 1 16/07/2008 juv. Aan boomkruin, adult aan IB4

SPR Bramensprinkhaan 2 Stobbenwal 4/08/2008

SPR Bramensprinkhaan 3 centraal op ecoduct ('grasvlakte') 4/08/2008 in gras tussen dode boomkruin

Bijlage 3: Veldwaarnemingen in 2008 op het ecoduct 'De Warande' (Meerdaalwoud) en in de directe omgeving 3

Dier-

groep Soort

Aantal

ind. man wijfjes juv plaats datum opmerkingen

SPR Bramensprinkhaan 3 zuidelijke geluidswal (noordgerichte zijde) 4/08/2008 in gras

SPR Bramensprinkhaan 1 westelijke bosrand 8/09/2008

SPR Bramensprinkhaan 3 Stobbenwal 8/09/2008

SPR Bramensprinkhaan 3 29/09/08

SPR Bruine sprinkhaan 2 ruiterpad 16/07/2008

SPR Bruine sprinkhaan 10 ruiterpad 4/08/2008

SPR Bruine sprinkhaan 20 noordelijke geluidswal (zuidgerichte zijde) 4/08/2008

SPR Bruine sprinkhaan 30 centraal op ecoduct ('grasvlakte') 4/08/2008 hoge dichtheden

SPR Bruine sprinkhaan veel 20/08/2008

SPR Bruine sprinkhaan 5 ruiterpad 22/08/2008

SPR Bruine sprinkhaan 2 noordelijke geluidswal (zuidgerichte zijde) 22/10/2008

SPR Gewoon doorntje 5 zandbed 11/04/2008

SPR Gewoon doorntje 2 centraal op ecoduct ('grasvlakte') 15/05/2008

SPR Gewoon doorntje 1 ruiterpad 11/06/2008

SPR Gewoon doorntje 1 zandbed 11/06/2008

SPR Gewoon doorntje 1 zandbed 16/07/2008

SPR Gewoon doorntje 1 8/09/2008

SPR Gewoon doorntje 1 13/10/2008

SPR Grote groene sabelsprinkhaan 1 centraal op ecoduct ('grasvlakte') 17/07/2008 wijfje

SPR Krasser 1 noordelijke geluidswal (zuidgerichte zijde) 1/07/2008

SPR Krasser 1 21/08/2008

SPR Krasser 1 1 centraal op ecoduct ('grasvlakte') 9/09/2008

SPR Ratelaar 2 noordelijke geluidswal (zuidgerichte zijde) 4/08/2008

SPR Ratelaar 3 centraal op ecoduct ('grasvlakte') 4/08/2008

SPR Ratelaar 10 20/08/2008

SPR Ratelaar 5 ruiterpad 22/08/2008

SPR Ratelaar 1 29/09/08

SPR Ratelaar 2 13/10/2008

SPR Ratelaar 1 noordelijke geluidswal (zuidgerichte zijde) 22/10/2008

SPR Rosse sprinkhaan 2 stobbenwal 8/09/2008

SPR Zeggendoorntje 1 zandbed 11/04/2008 gevangen ter controle

SPR Zeggendoorntje 1 zandbed 16/07/2008

SPR Zeggendoorntje 3 8/09/2008

SPR Zeggendoorntje 1 ruiterpad 9/09/2008

SPR Zeggendoorntje 1 zandbed 29/09/2008

SPR Zuidelijk spitskopje 1 centraal op ecoduct ('grasvlakte') 4/08/2008

SPR Zuidelijk spitskopje 1 centraal op ecoduct ('grasvlakte') 5/08/2008 sleepvangst; ook 1 juv spitskopje

SPR Zuidelijk spitskopje 2 20/08/2008

SPR Zuidelijk spitskopje 2 1 centraal op ecoduct ('grasvlakte') 10/09/2008 op 'vaste plek' in hoog gras langs zandbed

SPR Zuidelijk spitskopje 2 1 13/10/2008

VLI Atalanta 1 centraal op ecoduct ('grasvlakte') 1/07/2008

VLI Atalanta 1 20/08/2008

VLI Bont zandoogje 1 21/08/2008

Bijlage 3: Veldwaarnemingen in 2008 op het ecoduct 'De Warande' (Meerdaalwoud) en in de directe omgeving 4

Dier-

groep Soort

Aantal

ind. man wijfjes juv plaats datum opmerkingen

VLI Bruin zandoogje 2 centraal op ecoduct ('grasvlakte') 1/07/2008

VLI Bruin zandoogje 1 noordelijke geluidswal (zuidgerichte zijde) 1/07/2008

VLI Bruin zandoogje 1 centraal op ecoduct ('grasvlakte') 18/07/2008

VLI Dagpauwoog 1 ruiterpad 11/04/2008

VLI Dagpauwoog 1 Stobbenwal 15/05/2008

VLI Klein geaderd witje 1 6/08/2008

VLI Klein geaderd witje 1 21/08/2008

VLI Klein geaderd witje 2 Stobbenwal 22/08/2008

VLI Klein koolwitje 1 21/08/2008

VLI Koevinkje 1 Stobbenwal 1/07/2008

VLI Koevinkje 1 Stobbenwal 2/07/2008

VO Appelvink 1 overvliegend naar west 20/03/2008

VO Appelvink 2 in Beuk ten oosten van ecoduct 15/05/2008 eerst in zit; vliegen dan naar noordoost

VO Appelvink 1 overvliegend naar oost 27/05/2008

VO Appelvink 1 laag overvliegend naar zuidoost, roepend 13/06/2008

VO Appelvink 9 groep over naar zuidwest 10/09/2008

VO Boompieper 1 16/05/2008 auditief

VO Boompieper 2 overtrekkend naar zuidwest 22/08/2008

VO Buizerd 3 1 boven ecoduct, 2 verder NO waarts 14/05/2008

VO Buizerd 2 28/05/2008 cirkelend

VO Buizerd 2 ten noorden van ecoduct 6/08/2008 cirkelend

VO Fluiter 1 aan boshut 13/06/2008 volop zingend om 9u en 11u15

VO Goudvink 6/08/2008 enkele keren roepend

VO Goudvink 2 ten westen van ecoduct 20/08/2008

vliegen op van wegje tussen bestanden Douglas

en Beuk

VO Groenling 1 zingend overvliegend 13/06/2008

VO Huiszwaluw 20 jagend, vrij hoog boven ecoduct 11/06/2008

VO Kruisbek 1 luid roepend over 18/07/2008

VO Kruisbek 9 laag over boomtoppen naar west 21/08/2008

VO Kruisbek aanpalend naaldbos 22/08/2008 auditief

VO Kruisbek 10 overvliegend (2x) 29/09/08

VO Kruisbek 6 laag over boomtoppen naar west 31/10/2008 later 2 ex elkaar achtervolgend (naar noord)

VO Kruisbek ten westen van ecoduct 10/12/2008 auditief

VO Sperwer 1 over naar zuid 10/09/2008

VO Wespendief 1 ten noordoosten van ecoduct 1/07/2008 meermaals baltsend !

VO Wespendief 1 luid roepend cirkelend boven ecoduct 6/08/2008 10 u 50

VO Winterkoning 1 Stobbenwal 16/05/2008 territoriaal

WE Hoornaar 2 Stobbenwal 11/06/2008 1 dood (zonder kop)

WE Hoornaar 1 Stobbenwal 1/07/2008

WE Hoornaar 1 centraal op ecoduct ('grasvlakte') 4/08/2008

WE Hoornaar 1 6/08/2008 jagend

WE Hoornaar 20/08/2008 3 x een jagend ex

WE Hoornaar 2 Stobbenwal 21/08/2008 1 jagend, 1 met prooi

Bijlage 3: Veldwaarnemingen in 2008 op het ecoduct 'De Warande' (Meerdaalwoud) en in de directe omgeving 5

Dier-

groep Soort

Aantal

ind. man wijfjes juv plaats datum opmerkingen

WE Hoornaar 1 8/09/2008 jagend

ZO Bosspitsmuis 1 zuidrand stobbenwal (bodemval ECO3) 17/07/2008 bodemvalvangst

ZO Eekhoorn 1 ruiterpad 11/06/2008 loopt van west naar oost over ecoduct

ZO Ree 1 ca. 50 m ten oosten van ecoduct 14/05/2008

ZO Ree centraal op ecoduct ('grasvlakte') 2/07/2008 2 latrines

ZO Ree 1 open beukenbos ten NW van ecoduct 4/08/2008 overdag rondlopend (15 u)

ZO Sitkahert 1 16/04/2008 dood langs raster; onderzoek door INBO

ZO Steenmarter 28/05/2008 uitwerpsel op liggende boomstam

ZO Steenmarter ruiterpad 30/06/2008 uitwerpsel, vol pitten (foto)

ZO Vos 20/03/2008 wissel !

ZO Vos parallel aan stobbenwal, net ten Z ervan 16/05/2008 2 wissels op ca.2 m onderling

ZO Vos 1 zandbed 27/05/2008 vers uitwerpsel (groot) vol keverschildjes

ZO Vos centraal op ecoduct ('grasvlakte') 25/11/2008 spoor in sneeuw op liggende boomstam !

ZO Vos / Steenmarter verspreid over ecoduct 14/05/2008 op 4 plaatsen een uitwerpsel, met keverschilden

ZW Epistrophe eligans 1 bosrand 15/05/2008

ZW Roze zweefvlieg (Episyrphus balteatus ) 1 Stobbenwal 11/06/2008

Bijlage 4: Waarnemingen van sporen op het zandbed (en ruiterpad) op het ecoduct 'De Warande' (Meerdaalwoud) in 2008, op de

ochtend van de 2e en 3e dag van elke intensieve meetperiode (=gestandaardiseerd onderzoek)

Datum Soort n Situering op zandbed Looprichting Opmerkingen

16/05/08 Egel 1 Ruiterpad west

16/05/08 Egel 1 Ruiterpad oost

2/07/08 Egel 1 sectie 4 (zandbed) west

1/10/08 Geen sporen veel wind en regen; plas water op zandbed ruiterpad

13/11/08 Hond 1 sectie 2 (zandbed) oost o a een prent van >6 cm breed

13/11/08 Huiskat 1 sectie 4 (zandbed) veel vage prenten + 2 vrij duidelijke (wel vrij smal: 2,7 cm breed x 3 cm lang)

9/09/08 kever sectie 1 (zandbed) determinatie door A. van Diepenbeek

13/06/08 marter 1 Ruiterpad west prenten zijn 'verregend' en dus vaag, maar wel mooie viersprongen

26/11/08 marter 1 sectie 4 (zandbed)

sneeuwsporenonderzoek ! viersprong met 3 meetbare paslengtes: 60, cm, 60 cm en 70

cm

29/05/08 marter / vos zandbed, in sectie 1 én 2 2 verse uitwerpselen. Geen prenten gevonden, wellicht uitgevaagd door zware regen !

12/06/08 marter / vos zandbed, sectie 2 vers uitwerpsel; geen sporen wellicht wegens zware neerslag

2/07/08 marter / vos 1 Ruiterpad duidelijk spoor maar zeer vage prenten !

28/05/08 marter ? 1 Ruiterpad 2 prenten van 'kleine marter' (2,5 cm br. X 3 cm lang en 3x3 cm)

17/07/08 Ree 1 sectie 2 (zandbed) oost

17/07/08 Ree 1 sectie 3 (zandbed) oost

17/07/08 Ree 1 sectie 3 (zandbed) west

18/07/08 Ree 1 sectie 1 (zandbed) west

5/08/08 Ree 1 sectie 3 (zandbed) oost

5/08/08 Ree 1 sectie 3 (zandbed) west

9/09/08 Ree 1 sectie 2 (zandbed) oost

9/09/08 Ree 1 sectie 3 (zandbed) west

30/09/08 Ree 1 Ruiterpad oost volledig spoor aan zuidzijde ruiterpad

30/09/08 Ree 1 Ruiterpad west volledig spoor aan noordzijde ruiterpad

30/09/08 Ree Ruiterpad enkele prenten noord-zuid georiënteerd

30/09/08 Ree 1 zandbed: secties 2 en 3 noord spoor van zuid naar noord; niet overgestoken; blijft aan oostzijde

30/10/08 Ree 1 sectie 3 (zandbed) spoor komt van oost, loopt naar zuid (over afstand van 11m) en gaat weer naar oost

13/11/08 Ree 1 Ruiterpad oost

13/11/08 Ree 1 Ruiterpad west

13/11/08 Ree 1 sectie 1 (zandbed) oost slechts 1 prent (met diepe inslag): galop ?

13/11/08 Ree 2 sectie 2 (zandbed) oost beide sporen langs elkaar

13/11/08 Ree 2 sectie 2 (zandbed) west beide sporen langs elkaar

14/11/08 Ree 3 sectie 2 (zandbed) oost sporen door elkaar

14/11/08 Ree 3 sectie 3 (zandbed) oost 2 samen , 1 apart

14/11/08 Ree 3 sectie 3 (zandbed) west 2 samen , 1 apart

14/11/08 Ree 1 sectie 3 (zandbed) zuid aan westzijde zandbed; te volgen over 8m afstand

14/11/08 Ree 2 sectie 4 (zandbed) west

14/11/08 Ree 1 sectie 4 (zandbed) zuid aan oostzijde zandbed, over lengte van 10m

14/11/08 Ree 1 sectie 4 (zandbed) noord aan westzijde zandbed;

26/11/08 Ree 1 sectie 2 (zandbed) oost sneeuwsporenonderzoek ! Spoor met 1 duidelijke prent

11/12/08 Ree 3 sectie 1 (zandbed) west

1

Bijlage 4: Waarnemingen van sporen op het zandbed (en ruiterpad) op het ecoduct 'De Warande' (Meerdaalwoud) in 2008, op de

ochtend van de 2e en 3e dag van elke intensieve meetperiode (=gestandaardiseerd onderzoek)

Datum Soort n Situering op zandbed Looprichting Opmerkingen

11/12/08 Ree 4 sectie 2 (zandbed) oost telkens 2 sporen samen

11/12/08 Ree 2 sectie 3 (zandbed) west

11/12/08 Ree 1 sectie 3 (zandbed) noordoost van zuidwest naar noordoost

11/12/08 Ree 1 sectie 4 (zandbed) oost foto

12/12/08 Ree 4 sectie 1 (zandbed) oost 1 langs stobbenwal, 3 centraal

12/12/08 Ree 1 sectie 3 (zandbed) west komt van west, met boog over zandbed terug naar west

12/12/08 Ree 3 sectie 3 (zandbed) west

12/12/08 Ree 2 sectie 4 (zandbed) oost

20/01/09 Ree 2 sectie 1 (zandbed) west

20/01/09 Ree 1 sectie 1 (zandbed) oost

20/01/09 Ree 2 sectie 2 (zandbed) oost beide sporen langs elkaar

21/01/09 Ree 1 sectie 1 (zandbed) oost galop ? Slechts 1 diepe prent van voorpoot incl bijhoeven (totaal: 9,5 cm; zie foto)

21/01/09 Ree 1 sectie 1 (zandbed) west in stap ? 4 x 2 afdrukken (telkens achter- en voorpoot samen)

21/01/09 Ree 4 sectie 2 (zandbed) oost 2 sporen met forse prenten; grootste is bijna 10 cm lang (foto)

21/01/09 Ree 4 sectie 2 (zandbed) west alle sporen mmoi naast elkaar

21/01/09 Ree 4 sectie 3 (zandbed) west sporen deels door elkaar

21/01/09 Ree 1 sectie 3 (zandbed) oost forse prenten (3 prenten met lengte 8 cm incl. bijhoeven)

21/01/09 Ree 1 sectie 3 (zandbed) west

21/01/09 Ree 2 sectie 4 (zandbed) oost zoals steeds nabij sectie 3, dus niet in het meest zuidelijke deel (nabij raster)

15/05/08 Ruiter 2 Ruiterpad sporen van 2 paarden + spoor van gespan

16/05/08 Ruiter 1 Ruiterpad oost

16/05/08 Ruiter 1 Ruiterpad west

17/07/08 Ruiter 3 Ruiterpad oost

18/07/08 Ruiter 2 Ruiterpad west

22/08/08 Ruiter 1 Ruiterpad oost

15/10/08 Ruiter 1 Ruiterpad oost

15/10/08 Ruiter 1 Ruiterpad west

16/05/08 Steenmarter 1 Ruiterpad oost

duidelijk spoor (viersprongen), over de volledige lengte van het zandbed te volgen; forse

prenten: mannetje ?

16/05/08 Steenmarter 1 zandbed noord

van zuid naar noord over de hele lengte van het zandbed; meeste prenten minder

duidelijk dan in het mulle ruiterpad;

28/05/08 Steenmarter 1 Ruiterpad west

28/05/08 Steenmarter 1 Ruiterpad oost

in los zand zijn de prenten breder (4-4,5 cm) dan in vast zand op gladgestreken deel (3,5

cm)

28/05/08 Steenmarter 1 sectie 1 (zandbed) oost

forse prent (4,8 cm breed x 5 cm lang) in mul zand + 2 wat kleinere prenten (foto's); ook

gegraaf + krabsporen: van Vos of steenmarter ?

28/05/08 Steenmarter 1 sectie 1 (zandbed) zuid

28/05/08 Steenmarter 1 sectie 1 (zandbed) west

28/05/08 Steenmarter 1 sectie 2 (zandbed) west 1 duidelijke prent + graaf/krabsporen (foto)

28/05/08 Steenmarter 1 sectie 2 (zandbed) noord

28/05/08 Steenmarter 1 sectie 3 (zandbed) noord

2

Bijlage 4: Waarnemingen van sporen op het zandbed (en ruiterpad) op het ecoduct 'De Warande' (Meerdaalwoud) in 2008, op de

ochtend van de 2e en 3e dag van elke intensieve meetperiode (=gestandaardiseerd onderzoek)

Datum Soort n Situering op zandbed Looprichting Opmerkingen

28/05/08 Steenmarter 1 sectie 3 (zandbed) west

marter heeft veel rondgelopen maar zandbed is hard en slechts her en der staan

prenten; ook 1 uitwerpsel (foto)

13/06/08 Steenmarter 1 sectie 1 (zandbed) 3 duidelijke prenten, andere zijn vaag

13/06/08 Steenmarter 1 zandbed: secties 2, 3 en 4 noord spoor van aan zuidelijk raster tot aan boomkruin (en wellicht verder in sectie 1)

1/07/08 Steenmarter 1 sectie 2 (zandbed) noord spoor draait naar noordwest aan boomkruin; uitwerpsel (met pitten): zie foto

1/07/08 Steenmarter 1 sectie 1 (zandbed) noord spoor van boomkruin tot stobbenwal; veel prenten zichtbaar;

2/07/08 Steenmarter 1 zandbed:secties 1, 2, 3 én 4 zuid spoor volledig van noord naar zuid; forse prenten

17/07/08 Steenmarter 1 sectie 3 (zandbed) zuid en noord

spoor naar zuid én naar noord en veel prenten in diverse richtingen; veel mooie prenten;

forse prenten: mannetje;

18/07/08 Steenmarter 1 Ruiterpad oost 2 mooie viersprongen; paslengte: 1 m

5/08/08 Steenmarter 1 Ruiterpad oost 2 mooie prenten (3,5 cm breed x 4 cm lang; 3,5 x 3,5 cm)

6/08/08 Steenmarter 1 sectie 1 (zandbed) noord 1 prent

31/10/08 Steenmarter 1 sectie 3 (zandbed) west 2 viersprongen (paslengte: 60 cm); breedte prenten: ca. 3,5 cm

20/01/09 Steenmarter 1 sectie 1 (zandbed) west 1 duidelijke prent naar west en 1 naar noord (linkervoorpoot ?)

28/05/08 Vos 1 sectie 1 (zandbed) west 1 mooie prent

28/05/08 Vos 1 sectie 1 (zandbed) oost 1 mooie prent (samen met marterprent: zie foto)

13/06/08 Vos 1 sectie 1 (zandbed) noordwest

13/06/08 Vos 1 sectie 3 (zandbed) west

13/06/08 Vos 1 sectie 3 (zandbed) zuid 1 prent

1/07/08 Vos 1 sectie 4 (zandbed) oost

1/07/08 Vos 1 sectie 3 (zandbed) oost

1/07/08 Vos 1 sectie 1 (zandbed) west

2/07/08 Vos 1 sectie 1 (zandbed) west

2/07/08 Vos 1 sectie 1 (zandbed) oost

6/08/08 Vos 1 sectie 1 (zandbed) west

6/08/08 Vos 1 sectie 3 (zandbed) oost

21/08/08 Vos 1 Ruiterpad west

21/08/08 Vos 1 Ruiterpad oost op ca. 10 cm afstand van het andere spoor

21/08/08 Vos 2 sectie 1 (zandbed) west

21/08/08 Vos 1 sectie 1 (zandbed) oost

21/08/08 Vos 1 sectie 2 (zandbed) oost

22/08/08 Vos 1 sectie 1 (zandbed) west

9/09/08 Vos 2 Ruiterpad west

1 mooi spoor aan zuidzijde ruiterpad (vlakbij stobbenwal); het andere aan noordzijde

overlapt deels met spoor nr oost

9/09/08 Vos 1 Ruiterpad oost

10/09/08 Vos 2 Ruiterpad west aan zuidzijde en centraal

10/09/08 Vos 1 Ruiterpad oost aan noordzijde

10/09/08 Vos 1 sectie 1 (zandbed) oost

10/09/08 Vos 1 sectie 1 (zandbed) zuidwest van noordoost naar zuidwest, heel schuin

10/09/08 Vos 1 sectie 3 (zandbed) oost

30/09/08 Vos 1 Ruiterpad west volledig spoor aan zuidzijde ruiterpad

3

Bijlage 4: Waarnemingen van sporen op het zandbed (en ruiterpad) op het ecoduct 'De Warande' (Meerdaalwoud) in 2008, op de

ochtend van de 2e en 3e dag van elke intensieve meetperiode (=gestandaardiseerd onderzoek)

Datum Soort n Situering op zandbed Looprichting Opmerkingen

30/09/08 Vos 1 sectie 1 (zandbed) oost

14/10/08 Vos 1 sectie 1 (zandbed) west

30/10/08 Vos 2 sectie 1 (zandbed) oost

30/10/08 Vos 2 sectie 1 (zandbed) west

30/10/08 Vos 1 sectie 2 (zandbed) oost

31/10/08 Vos 2 sectie 1 (zandbed) west

31/10/08 Vos 1 sectie 1 (zandbed) oost

31/10/08 Vos 1 sectie 3 (zandbed) oost

31/10/08 Vos 1 sectie 3 (zandbed) noord spoor te volgen over afstand van 6 m; blijft aan oostzijde (steekt niet over)

13/11/08 Vos 1 sectie 2 (zandbed) west

13/11/08 Vos 1 sectie 2 (zandbed) oost

14/11/08 Vos 2 sectie 1 (zandbed) west op ca. 1 m van elkaar; nauwkeurig gecheckt: geen spoor naar oost

26/11/08 Vos 1 sectie 1 (zandbed)

sneeuwsporenonderzoek ! 20 tal duidelijke prenten van Vos in sneeuw op liggende

boomstam (in NO van ecoduct), over afstand van 3 m; van hieruit duidelijk spoor (met

vage prenten) naar centraal op ecoduct

11/12/08 Vos 1 sectie 1 (zandbed) zuid

11/12/08 Vos 1 sectie 2 (zandbed) zuid is door liggende boomkruin op zandbed gekropen

11/12/08 Vos 1 sectie 2 (zandbed) west

11/12/08 Vos 1 sectie 3 (zandbed) oost

20/01/09 Vos 1 sectie 1 (zandbed) oost vers spoor maar vage afdruk

21/01/09 Vos 1 sectie 1 (zandbed) west

21/01/09 Vos 1 sectie 1 (zandbed) oost

21/01/09 Vos 1 sectie 2 (zandbed) west

21/01/09 Vos 1 sectie 2 (zandbed) oost

21/01/09 Vos 1 sectie 3 (zandbed) noordoost van zuidwest naar noordoost

4

Bijlage 5: Sporen op het zandbed en ruiterpad op het ecoduct 'De Warande' in 2008, buiten het gestandaardiseerde onderzoek

Datum Soort n Situering op zandbed Looprichting Opmerkingen

8/09/08 Everzwijn 1 sectie 3 (zandbed) oost vrij oud spoor; 1 duidelijke prent (10 cm lang; 5 cm breed); foto!

29/02/08 Hond 1 Ruiterpad west

8/09/08 Hond 1 sectie 4 (zandbed) west

29/09/08 Hond sectie 1 (zandbed) ook veel andere, onduidelijke sporen

29/09/08 Hond sectie 2 (zandbed)

25/11/08 Hond sectie 1 (zandbed) veel sporen in alle richtingen

20/08/08 Huiskat 1 Ruiterpad west enkele duidelijke prenten (foto); mooi kunnen vgl met marter

13/10/08 marter 1 sectie 1 (zandbed) noord

12/11/08 marter 1 sectie 3 (zandbed) zuid

10/12/08 marter 1 sectie 4 (zandbed) west

12/11/08 mountainbiker 2 Ruiterpad vers

10/12/08 mountainbiker 2 sectie 4 (zandbed) west stuk over zandbed in lengterichting gereden en dan weer naar west vertrokken

29/02/08 Ree over hele lengte zandbed heel wat (vrij) recente sporen

29/02/08 Ree 1 Ruiterpad west

20/03/08 Ree 1 Ruiterpad oost

20/03/08 Ree over hele lengte zandbed veel sporen

27/05/08 Ree 1 Ruiterpad west

27/05/08 Ree 1 sectie 1 (zandbed) oost

27/05/08 Ree 1 sectie 2 (zandbed) oost

27/05/08 Ree 1 sectie 3 (zandbed) oost

27/05/08 Ree 1 sectie 3 (zandbed) west vaag

11/06/08 Ree 1 sectie 3 (zandbed) oost

11/06/08 Ree 1 sectie 2 (zandbed) zuidwest

11/06/08 Ree 1 sectie 2 (zandbed) west

11/06/08 Ree 1 sectie 2 (zandbed) noordoost

11/06/08 Ree 1 sectie 1 (zandbed) zuidoost

11/06/08 Ree 2 sectie 1 (zandbed) west

30/06/08 Ree 1 sectie 2 (zandbed) west

30/06/08 Ree 1 sectie 2 (zandbed) noord

30/06/08 Ree 1 sectie 3 (zandbed) west

30/06/08 Ree 1 sectie 4 (zandbed) zuid

30/06/08 Ree 2 sectie 4 (zandbed) west

30/06/08 Ree 1 sectie 4 (zandbed) oost

16/07/08 Ree 3 sectie 1 (zandbed) oost

16/07/08 Ree 2 sectie 1 (zandbed) west

16/07/08 Ree zandbed: secties 2 en 3 zeer vage (oudere) sporen

20/08/08 Ree 2 Ruiterpad oost adult en jong dier; geen zeer recent spoor

20/08/08 Ree 2 sectie 1 (zandbed) oost vers

1

Bijlage 5: Sporen op het zandbed en ruiterpad op het ecoduct 'De Warande' in 2008, buiten het gestandaardiseerde onderzoek

Datum Soort n Situering op zandbed Looprichting Opmerkingen

20/08/08 Ree 2 sectie 1 (zandbed) west

20/08/08 Ree 1 sectie 2 (zandbed) oost

20/08/08 Ree 2 sectie 2 (zandbed) zuid 1 over de hele lengte van zandbed (van noord naar zuid)

20/08/08 Ree 1 sectie 3 (zandbed) oost

8/09/08 Ree 1 Ruiterpad west prenten in alle richtingen; wellicht van 1 dier dat van oost naar west passeerde

8/09/08 Ree zandbed: sectie 2, 3 en 4 veel sporen in alle richtingen

8/09/08 Ree sectie 1 (zandbed) veel prenten

18/09/08 Ree 1 Ruiterpad oost

18/09/08 Ree 1 Ruiterpad west

18/09/08 Ree zandbed: secties 2, 3 en 4 veel prenten, onder andere in lengterichting

29/09/08 Ree 1 Ruiterpad west 2 verse prenten (oostzijde ecoduct)

29/09/08 Ree 1 Ruiterpad oost vrij vers spoor, goed te volgen

29/09/08 Ree sectie 2 (zandbed)

13/10/08 Ree 1 sectie 3 (zandbed) oost vers spoor (gisteren nog niet aanwezig volgens boswachter Kris VDB)

13/10/08 Ree 2 sectie 3 (zandbed) west

13/10/08 Ree 1 sectie 3 (zandbed) noord

13/10/08 Ree 1 sectie 2 (zandbed) noord

13/10/08 Ree 2 sectie 2 (zandbed) oost

13/10/08 Ree 1 sectie 1 (zandbed) west

22/10/08 Ree 1 sectie 4 (zandbed) oost

22/10/08 Ree sectie 4 (zandbed) noord veel prenten

22/10/08 Ree 1 sectie 4 (zandbed) zuid

22/10/08 Ree 5 sectie 3 (zandbed) west

22/10/08 Ree 3 sectie 3 (zandbed) oost

22/10/08 Ree 1 sectie 2 (zandbed) noord

22/10/08 Ree 2 sectie 1 (zandbed) oost

22/10/08 Ree 2 sectie 1 (zandbed) west

22/10/08 Ree sectie 1 (zandbed) veel prenten in alle richtingen, nabij stobbenwal

22/10/08 Ree 1 Ruiterpad west

22/10/08 Ree 1 Ruiterpad oost

29/10/08 Ree 1 sectie 1 (zandbed) oost

29/10/08 Ree 1 sectie 1 (zandbed) noord

29/10/08 Ree 1 sectie 1 (zandbed) zuidwest

29/10/08 Ree 1 sectie 2 (zandbed) oost

29/10/08 Ree sectie 3 (zandbed) veel prenten in alle richtingen

29/10/08 Ree 1 sectie 4 (zandbed) oost

29/10/08 Ree 1 Ruiterpad west

12/11/08 Ree 2 Ruiterpad west vers spoor

2

Bijlage 5: Sporen op het zandbed en ruiterpad op het ecoduct 'De Warande' in 2008, buiten het gestandaardiseerde onderzoek

Datum Soort n Situering op zandbed Looprichting Opmerkingen

12/11/08 Ree 1 sectie 1 (zandbed) oost

12/11/08 Ree 2 sectie 3 (zandbed) oost

12/11/08 Ree 2 sectie 3 (zandbed) west

12/11/08 Ree 1 sectie 4 (zandbed) oost

25/11/08 Ree 1 sectie 1 (zandbed) west

25/11/08 Ree zandbed: secties 2 en 3 veel sporen in alle richtingen

10/12/08 Ree 2 sectie 1 (zandbed) west verse prenten in sneeuw

10/12/08 Ree 6 sectie 2 (zandbed) oost

10/12/08 Ree 4 sectie 2 (zandbed) west

10/12/08 Ree 8 sectie 3 (zandbed) west

10/12/08 Ree 10 sectie 3 (zandbed) oost

10/12/08 Ree 7 sectie 4 (zandbed) oost

10/12/08 Ree 4 sectie 4 (zandbed) west

19/01/09 Ree 3 sectie 1 (zandbed) west forse prenten ! (breedte 5 cm; lengte: 8 cm incl bijhoeven)

19/01/09 Ree 1 sectie 1 (zandbed) oost

19/01/09 Ree 3 sectie 2 (zandbed) oost

19/01/09 Ree 5 sectie 3 (zandbed) oost

19/01/09 Ree 2 sectie 3 (zandbed) west

19/01/09 Ree 5 sectie 4 (zandbed) oost

10/12/08 Ruiter 1 Ruiterpad spoor van paarden en gespan

11/06/08 Steenmarter 1 sectie 4 (zandbed) noord veel prenten van zuid naar noord

30/06/08 Steenmarter 1 sectie 3 (zandbed) vage prenten (ook elders op zandbed) + graafsporen + uitwerpsel (met pitten)

16/07/08 Steenmarter 1 sectie 4 (zandbed) in lengterichting over zandbed

20/08/08 Steenmarter 1 Ruiterpad oost 2 verse prenten (foto)

29/09/08 Steenmarter 1 zandbed: secties 2, 3 en 4 zuid spoor van noord naar zuid

13/10/08 Steenmarter 1 sectie 4 (zandbed) zuid enkele duidelijke prenten (foto); breedte telkens 3,5 cm

13/10/08 Steenmarter 1 Ruiterpad oost

22/10/08 Steenmarter 1 Ruiterpad west

22/10/08 Steenmarter 1 Ruiterpad oost

29/10/08 Steenmarter 1 sectie 1 (zandbed) noordoost van zuidwest naar noordoost

29/10/08 Steenmarter 1 zandbed: secties 2 en 3 noord spoor mooi te zien en te volgen over lange afstand

29/10/08 Steenmarter 1 sectie 3 (zandbed) zuid

29/10/08 Steenmarter 1 Ruiterpad oost

12/11/08 Steenmarter 1 Ruiterpad oost 1 mooie prent in nat zand (breedte:3,5 cm;lengte:4 cm); alle 5 nagels zichtbaar

12/11/08 Steenmarter 1 sectie 1 (zandbed) zuidwest van noordoost naar zuidwest

12/11/08 Steenmarter 1 sectie 4 (zandbed) zuid meerdere mooie prenten; spoor verlaat zandbed naar oost

28/02/09 Steenmarter zandbed

11/06/08 vogel 1 sectie 2 (zandbed) kraai ? Zie foto

3

Bijlage 5: Sporen op het zandbed en ruiterpad op het ecoduct 'De Warande' in 2008, buiten het gestandaardiseerde onderzoek

Datum Soort n Situering op zandbed Looprichting Opmerkingen

11/06/08 Vos sectie 1 (zandbed) veel vage prenten

20/08/08 Vos 1 sectie 1 (zandbed) oost

18/09/08 Vos sectie 1 (zandbed) veel prenten + 1 (groot) uitwerpsel (met pitten)

29/09/08 Vos sectie 2 (zandbed)

13/10/08 Vos 2 sectie 3 (zandbed) west 1 oud en 1 vers spoor

13/10/08 Vos 1 sectie 3 (zandbed) oost

13/10/08 Vos 1 sectie 2 (zandbed) oost oud spoor

13/10/08 Vos 1 sectie 1 (zandbed) west

13/10/08 Vos 1 Ruiterpad oost

22/10/08 Vos 1 sectie 3 (zandbed) oost

22/10/08 Vos 1 sectie 3 (zandbed) west verse prenten

22/10/08 Vos 1 sectie 2 (zandbed) oost vaag

22/10/08 Vos 1 sectie 2 (zandbed) west vaag

22/10/08 Vos 1 sectie 1 (zandbed) west verse prenten

22/10/08 Vos 1 Ruiterpad oost

29/10/08 Vos 1 sectie 1 (zandbed) west

29/10/08 Vos 1 sectie 2 (zandbed) oost

12/11/08 Vos 1 sectie 2 (zandbed) oost

12/11/08 Vos 1 sectie 3 (zandbed) west

10/12/08 Vos 1 Ruiterpad west in de weinige sneeuw die rest; spoor over lange afstand (18m) mooi te volgen

10/12/08 Vos 1 sectie 1 (zandbed) oost verse prenten in sneeuw

10/12/08 Vos 1 sectie 1 (zandbed) west verse prenten in sneeuw

10/12/08 Vos 1 sectie 2 (zandbed) noord

10/12/08 Vos 2 sectie 4 (zandbed) west

4