T17 II SPB 013

Set B

Turn over

Section - A (40 Marks) A.11) Keer®eeW ve keÀceeve keÀes leueJeej efvekeÀeuees,

peye leesHe cegkeÀeefyeue nes lees DeKeyeej efvekeÀeuees ~ceveg<³e SkeÀ meeceeefpekeÀ He´eCeer nw ~ Jen DeHeves mJeYeeJe mes efpe%eemeg, ef®ebleveMeerue SJeb ceeveefmekeÀ leLee yeewodefOekeÀ

MeefkeÌle³eeW mes ³egkeÌle nw ~ meceepe ceW nesves Jeeueer IeìveeDeeW leLee osMe-efJeosMe keÀer peevekeÀejer Heeves keÀer F®íe mes ner Gmevesmecee®eej-He$e keÀe efJekeÀeme efkeÀ³ee nesiee ~

Deepe mecee®eej-He$e DeeOegefvekeÀ peerJeve keÀe DeeJeM³ekeÀ Debie nQ ~ ³es efkeÀmeer Yeer osMe keÀer He´ieefle keÀe oHe&Ce nQ ~FvekesÀ odJeeje jepeveereflekeÀ HeefjefmLeefle³eeW, Oeeefce&keÀ HeJeeX Deewj owefvekeÀ DeeHeoeDeeW keÀe efJemle=le JeCe&ve efceuelee nw ~mecee®eej-He$e keÀe DeejbYe lesjnJeeR Meleeyoer ceW Fìueer ceW ceevee peelee nw ~ 16 JeeR Meleeyoer ceW ®eerve ceW Yeer `HeerefkebÀieiepeì' mecee®eej-He$e He´keÀeefMele ngDee Lee ~ efnboer keÀe HeLece mecee®eej-He$e `Goble-ceele¥[' ceevee peelee nw ~ Deepemecee®eej-He$eeW kesÀ keÀF& mebmkeÀjCe nQ ~ mecee®eej-He$e owefvekeÀ, meeHleeefnkeÀ, Heeef#ekeÀ, ceeefmekeÀ, $ewceeefmekeÀ DeeefoDeveskeÀ He´keÀej kesÀ nwbb, Hejbleg owefvekeÀ He$eeW kesÀ meeLe-meeLe meebO³e mecee®eej -He$e Yeer HekeÀeefMele nesles nQ ~ mecee®eej He$epeneB ueeskeÀleb$e keÀer meHeÀuelee keÀe DeeOeej nw, Jener nceejs %eeve keÀes yeæ{eves SJeb ceveesjbpeve kesÀ memles meeOeve Yeer nQke̳eeWefkeÀ Fleveer meejer peevekeÀejer nceW Leesæ[s-mes HewmeeW mes ner efceue peeleer nw ~ je<ì^er³e veerefle efveOee&jCe, pevecele mebien SJebosMe keÀer jepeveweflekeÀ ieefleefJeefOe³eeW ceW lees ³es DeHevee cenllJeHetCe& men³eesie osles nQ ~ ³es nceW je<ìer³e SJeb Debleje&<ìer³epeevekeÀejer Heoeve keÀj efJeMJe keÀes peesæ[s jKeves keÀe keÀe³e& keÀjles nQ FmeerefueS ³es mepeie Henjer keÀer YeeBefle DeHeveer YetefcekeÀeefveYeeles nQ ~

DeepekeÀue kegÀí mecee®eej-He$e DeHeves leg®í mJeeLeeX keÀer Hetefle& kesÀ efueS DeHeves keÀle&J³e ceeie& mes efJe®eefuele nesles ngSefoKeeF& osles nQ ~ Jes KeyejeW keÀes leesæ[-cejesæ[keÀj HesMe keÀjles nQ ~ kegÀí mecee®eej-He$e Ssmes mecee®eej ³ee meeceieer íeHeles nQe fpememe s e f k e Àmee r Jeie & e f J eMe s < e keÀe r YeeJeveeDee W keÀe s þ sm e Hen g B ®elee r n w l eLee me e b H e ´oee f ³ ekeÀ Ye soYeeJe keÀer YeeJevee GlHevve neskeÀj cevecegìeJe yeæ{lee nw ~ keÀF& lees memleer ueeskeÀefHe³elee Heeve kesÀ efueS kegÀí mevemeveerKespemecee®eej íeHekeÀj meceepe Deewj osMe keÀe Deefnle keÀjles nQ Deewj nceejer je<ìer³e SkeÀlee keÀes vegkeÀmeeve HengB®eeles nQ Deewjefnbmee keÀe He´®eej keÀj næ[leeueW lekeÀ keÀjJee osles nQ ~

kegÀí mecee®eej-He$eeW kesÀ ceeefuekeÀ oueiele jepeveerefle mes pegæ[s nesves kesÀ keÀejCe efve<He#e mecee®eej ve íHeJeekeÀj kesÀJeueDeHeves ueeue®e nsleg DeHeves oue keÀes ueeYe HengB®eeves Jeeues mecee®eej ner He´keÀeefMele keÀjJeeefle nQ ~ ³es meye yeeleW Gef®ele veneRnbw ~ Fmemes HeeþkeÀeW keÀe efJeMJeeme [ieceieeeves ueielee nw ~ Deepe kesÀ YeweflekeÀJeeoer Deewj mJeeLe&ueesuegHelee kesÀ ³egie ceWHeeþkeÀeW keÀes ueieves ueiee efJeMJeeme keÀes Hegveë peieeves SJeb ¢æ{ keÀjves kesÀ efueS ³en DeeJeM³ekeÀ nw efkeÀ mecee®eej-He$eeW kesÀmebHeeokeÀ SJeb mJeeefce³eeW keÀes DeHeves oeef³elJeeW keÀes mecePekeÀj GoddodsM³eHetCe& SJeb efve<He#e meeceieer keÀe ner HekeÀeMeve keÀjvee®eeefnS leLee efkeÀmeer kesÀ neLe keÀer keÀþHegleueer yevekeÀj DeHeves keÀle&J³eeW keÀes efJemce=le veneR keÀjvee ®eeefnS ~

efve<keÀ<e&leë mecee®eej-He$e Deepe kesÀ ³egie keÀer ceneve MeefkeÌle nw pees osMe keÀer pevelee kesÀ efJe®eejeW keÀe HeefleefveefOelJekeÀjles nQ ~ ³en meceepe keÀe DeeF&vee nw ~ Fvnsb ®eeefnS efkeÀ pevepeerJeve ceW mJemLe ceveesJe=eflle³eeW keÀes peieeves SJeb osMe keÀerHeieefle kesÀ efueS DeHeves mener keÀle&J³eeW keÀe efveJee&n keÀjW ~ [15]

Model Answer Paper

Marks : 80

Time : 3 hrs.

SUBJECT : HINDI

ICSE X

Exam No. : MT/ICSE/SEMI PRELIM-II-SET B-013

T17 II SPB 013

Set B

Turn over

... 2 ...

2) ieg© mebmke=Àefle kesÀ Hees<ekeÀ nQ, Jes ner %eeve He´oeve nQ,mee#ejlee kesÀ Deie´otle, Jes ner je<ì-efvecee&lee nQ ~

DeO³eeHekeÀ Jele&ceeve efMe#ee-He´Ceeueer keÀj DeeOeej-mlebYe ceeves peeles nQ ~ DeO³eeHekeÀ ner SkeÀ DeyeesOe leLee yeeue-megueYe ceve-ceeqmle<keÀ keÀes G®®e efMe#ee Je Dee®ejCe odJeeje Þes<þ, HeyegodOe Je DeeoMe& J³eefkeÌlelJe Heoeve keÀjles nQ ~Hee®eerve keÀeue ceW efMe#ee kesÀ ceeO³ece DeeÞece Je ieg©kegÀue ngDee keÀjles Les ~ JeneB ieg©peve efMe#ee leLee Dee®eej-efJe®eej kesÀodJeeje efJeod³eeefLe&³eeW keÀes DeeoMe& ®eefj$e kesÀ efvecee&Ce ceW mene³elee efkeÀ³ee keÀjles Les ~ Deepe efMe#ee keÀe J³eJemee³eerkeÀjCenes ®egkeÀe nw ~ efJeod³eeue³eeW ceW DeO³eeHekeÀ efve³egkeÌle nesles nQ, efpeveceW mes DeefOekeÀebMe keÀe ue#³e DeepeerefJekeÀe keÀceeveeneslee nw ~

cesjs efJe®eej ceW DeO³eeHekeÀ keÀe efkeÀmeer Yeer J³eefkeÌle kesÀ peerJeve ceW DeHeej cenllJe neslee nw ~ Deepe kesÀ ³egie ceW ueæ[keÀenes ³ee ueæ[keÀer, oesveeW keÀes Gef®ele efMe#ee osvee DeefveJee³e& nes ®egkeÀe nw ~ DeO³eeHekeÀ Jener cenllJeHetCe& mecePee peelee nw,pees DeHeves ieefjceeHetCe& ®eefj$e odJeeje DeHeves efJeod³eeLeea-Jeie& keÀes DevegketÀue leLee mekeÀejelcekeÀ efoMee ceW HeYeeefJele keÀjves ceWmeHeÀue nes mekesÀ ~ ceneve meble keÀyeerjoeme ves lees ieg© keÀe cenlleJe F&MJej mes Yeer yeæ{keÀj yelee³ee nw -

ieg© ieesefyebo oesT Keæ[s, keÀekesÀ ueeietB Hee³e ~yeefueneefj ieg© DeeHeves, ieesefyebo efo³ees yeleeS ~~

DeO³eeHekeÀ yevevee mejue nw, Hejbleg DeeoMe& DeO³eeHekeÀ yevevee Del³eble keÀefþve nw ~ DeeoMe& DeO³eeHekeÀ Jener nes mekeÀleenw, pees meyemes Henues DeHevee Dee®ejCe MegodOe keÀjs ~ Gmes meoe®eejer nesvee ®eeefnS ~ GmekesÀ efueS mece³e keÀe cenllJe meJeexHeefjnes leeefkeÀ Jen DevegMeeefmele nes mekesÀ Deewj efJeod³eeLeea GmekeÀe DevegkeÀjCe keÀj mekeWÀ ~ Jen efJevece mJeYeeJe keÀe nes ~ GmeceWmenveMeeruelee Je men³eesie-YeeJevee nesveer ®eeefnS ~ leeefkeÀ efJeod³eeefLe&³eeW keÀes HejmHej J³eJenej ceW menveMeeruelee Je mene³elee keÀeiegCe eqmeKee³ee pee mekesÀ ~ SkeÀ DeeoMe& DeO³eeHekeÀ Jener nw, pees efJeod³eeefLe&³eeW keÀer Dee³eg leLee GmekesÀ Devegmeej GvekesÀceveesefJe%eeve keÀes mecePe mekesÀ ~

cesjs efJe®eej ceW DeO³eeHekeÀ keÀe meceoMeea nesvee SkeÀ DeefveJee³e& iegCe nw ~ Yeejle ceW lees Fme iegCe keÀer DeleerJeDeeJeM³ekeÀlee nw ke̳eeWefkeÀ ³en efJeefYevveleeDeeW keÀe osMe nw ~ ³eneB DeveskeÀ OeceeX, peeefle³eesb, JeieeX, HeebleeW Je Yee<eeDeeW mespegæ[s efJeod³eeLeea efMe#ee HeeHle keÀjves kesÀ efueS Deeles nQ ~ DeO³eeHekeÀ Ssmee nesvee ®eeefnS, pees efJeod³eee|Le³eeW keÀes meceeveJ³eJenej keÀer efMe#ee DeHeves Dee®ejCe odJeeje os mekesÀ ~ nceejs meceepe ceW ueæ[kesÀ Deewj ueæ[keÀer ceW He³ee&Hle Yeso efkeÀ³ee peeleejne nw, pees SkeÀ efveobveer³e OeejCee nw ~ DeO³eeHekeÀ keÀes ³en Yeso peæ[ mes meceeHle keÀjvee nw, leeefkeÀ ueæ[keÀer ceW efkeÀmeerHekeÀej keÀer nerve-YeeJevee ve HeveHe mekesÀ ~

³eefo ceQ DeO³eeHekeÀ yeveBtiee, lees Gve meYeer ogieg&CeeW ³ee kegÀJe=eqlle³eeW keÀes mJe³eb mes otj jKeBtiee, efpevnW cewb DeveskeÀ Jele&ceeveDeO³eeHekeÀeW ceW osKe jne nBt ~ meyemes Henueer Deewj cenllJeHetCe& me®®eeF& ³en nw efkeÀ efJeod³eeLeea meowJe DeHeves DeO³eeHekeÀeW keÀeDevegkeÀjCe keÀjles nQ, efJeMes<eCe GvekesÀ HenveeJes Je ®eeue-{eue keÀe ~

ceQ He´³eeme keÀªBiee efkeÀ ceQ SkeÀ DeeoMe& DeO³eeHekeÀ yeveBt Deewj mJe³eb keÀes ueeue®e, HeíHeele, Demen³eesie, efoKeeJeeDeeefo DeJeiegCeeW mes otj jKekeÀj osMe kesÀ YeeJeer efvecee&Ce ceW men³eesie os meketBÀ ~ meeLe ner cesje He´³eeme nesiee efkeÀ efJeod³eeefLe&³eeWkeÀes HeyegodOe veeieefjkeÀ yeveeves kesÀ efueS veweflekeÀ cetu³eeW kesÀ Heefle efve<þe peeiele keÀª@b leLee GveceW ceeveJeer³e cetu³eeW keÀesmLeeefHele keÀj mekeBtÀ ~ [15]

3) ceveg<³e keÀer Heieefle keÀe Fefleneme Fme leL³e keÀe mee#eer nw efkeÀ Jen meY³elee Deewj Heieefle kesÀ DeeefokeÀeue ceW HeMeg pewmeepeerJeve J³eleerle keÀjlee Lee ~ kebÀojeDeeW Deewj ieg]HeÀeDeeW ceW DeeJeeme, kebÀo-cetue Deewj HeÀue leLee keÀ®®ee ceebme Yeespeve kesÀªHe ceW, peeveJejeW keÀer Keeue Je Hesæ[eW keÀer íeue Deewj Heeqlle³eeB Jem$eeW kesÀ ªHe ceW OeejCe keÀjlee Lee ~ Oeerjs-Oeerjs Deeiepeueevee meerKekeÀj Jen HelLej ³egie mes Oeeleg ³egie Deewj SkeÀebeflekeÀ peerJeve mes meeceeefpele peerJeve keÀer Deesj yeæ{e ~ HeefnSDeewj Fbpeve kesÀ DeeefJe<keÀej mes Gmeves Heieefle HeLe Hej oewæ[vee DeejbYe efkeÀ³ee ~ peerJeve keÀes megKe-megefJeOee-mebHevve yeveeves keÀeÞes³e efJe%eeve keÀer Heieefle keÀer keÀneveer nw, pees Deepe megKe kesÀ meeLe ogëKe mes pegæ[keÀj Jejoeve Deewj DeefYeMeeHe oesveeW ªHeeWceW nceejs meeceves Keæ[er nw ~

T17 II SPB 013

Set B

Turn over

... 3 ...

Deepe kesÀ efJe%eeve ves Fme Oejleer keÀe mJeªHe ner yeoue efo³ee nw ~ Deepe keÀesF& Ssmee #es$e veneR, pees efJe%eeve keÀerGHeueeqyOe³eeW mes Deítlee nes ~ ³eelee³eele kesÀ #es$e ceW efJe%eeve ves otjer keÀes nceejs efvekeÀì ueekeÀj Keæ[e keÀj efo³ee nw ~ SkeÀmLeeve mes otmejs mLeeve lekeÀ HengB®eves ceW peneB Henues cenerveeW ceW Yeer veneR HengB®ee pee mekeÀlee Lee, JeneR Deye kegÀí IebìeW ceWHengB®ee pee mekeÀlee nw ~ osMe-efJeosMe kesÀ mecee®eej HeuekeÀ PeHekeÀles ner nceW HeeHle nes peeles nQ ~ Deepe lees ceeveJe kesÀ ®ejCeotmejs ieneW Hej Yeer Heæ[ ieS nQ ~

ceveesjbpeve kesÀ #es$e ceW Deepe pees meeOeve GHeueyOe nQ, Jes Del³eble Glke=À<ì nQ ~ ìsefueefJep]eve, ®eueef®e$e, Jeeref[³eeW,meer.[er. Hues³ej Deeefo ves ceveesjbpeve kesÀ #es$e ceW ke´ÀebeflekeÀejer HeefjJele&ve uee efoS nQ ~

efyepeueer kesÀ DeeefJe<keÀej ves efJeMJe keÀes ®ecelke=Àle keÀj efo³ee nw ~ efyepeueer kesÀ odJeeje Deepe peerJeve keÀer keÀuHevee nerveneR keÀer pee mekeÀleer nw ~ iejceer efJeod³egle kesÀ odJeeje Deemeeveer mes He´eHle keÀer pee mekeÀleer nw ~ efyepeueer mes DeveskeÀ GHekeÀjCe®eueles nQ, efpevekesÀ efyevee peerJeve DeOetje ueielee nwb ~

ìsefue]HeÀesve, ceesyeeFue ]HeÀesve, HewÀkeÌme, Fbìjvesì, kebÀH³etìj, Jee³ejuewme pewmeer Jew%eeefvekeÀ GHeueeqyOe³eeW ves mebosMeJeenvekesÀ #es$e ceW DeYetleHetJe& HeefjJele&ve keÀj efoS nQ ~

ef®eefkeÀlmee kesÀ #es$e ceW lees efJe%eeve ves ke´Àebefle ner uee oer nw ~ nwp]ee, ®es®ekeÀ, ceuesefj³ee, #e³e jesie pewmeer yeerceeefj³eeW,pees Henues DeemeeO³e mecePeer peeleer Leerb, Deepe FvekeÀe Fueepe mebYeJe nw ~ keQÀmej pewmeer IeelekeÀ yeerceeefj³eeW keÀe Fueepe{tBæ{ves kesÀ efueS Jew%eeefvekeÀ He³eemejle nQ ~ SkeÌme-js, kewÀìdme mkesÀve, Debie Hel³eejesHeCe, ìsmì ìd³etye yesyeer pewmeer GHeueeqyOe³eeBDeeM®e³e&pevekeÀ nQ ~

efJe%eeve kesÀ DeeefJe<keÀejeW kesÀ yeue Hej J³eefkeÌle peue, Leue Deewj veYe keÀe mJeeceer yeve yewþe nw ~ cegêCe #es$e ceW keÀbcHetìjkesÀ He´³eesie mes keÀebeflekeÀejer HeefjJele&ve ngS nQ ~ kebÀH³etìj DeveskeÀ HekeÀej keÀer keÀefþvelece ieCeveeDeeW keÀes #eCe Yej ceW keÀjkesÀHemlegle keÀj oslee nw ~ Debleefj#e efJe%eeve, mewv³e efJe%eeve, j#ee-#es$e, pewmes DeveskeÀ #es$eeW ceW keÀbH³etìj kesÀ He³eesie mes ogefve³eener yeoue ieF& nw ~ ke=Àef<e kesÀ #es$e ceW veF&-veF& ceMeerveeW mes ke=Àef<e keÀe³e& Del³eble mejue Deewj ueeYeHeo nes ie³ee nw ~

efve<keÀ<e&leë Deepe keÀe efJe%eeve ceveg<³e kesÀ efueS keÀuHele©, keÀeceOesveg ³ee Deueeoerve kesÀ ef®ejeie keÀer lejn nw, efpememespees Yeer F®íe nes, ceeBiee pee mekeÀlee nw ~

efJe%eeve kesÀ odJeeje peneB Fleves ueeYe nQ, JeneR kegÀí neefve³ee@ b Yeer nQ ~ efJe%eeve efveefce&le mebnejkeÀ Dem$e-Mem$eeW mes mecet®eer ceeveJe-peeefle kesÀ DeeqmlelJe keÀes ner Keleje GlHevve nes ie³ee nw ~ efJe%eeve odJeeje efveefce&le DeCegyece ves peeHeeve kesÀ veiejeW efnjesefMecee Deewj veeieemeekeÀer ceW HeuekeÀ PeHekeÀles ner ueeKeeW ueesieeW kesÀ peerJeve keÀe DeblekeÀj efo³ee ~ HejCeeceg MeefkeÌle peneB ceeveJe kesÀ efueS Jejoeve nw, JeneR ³en Fleveer mebnejkeÀ nw efkeÀ kegÀíner mece³eceW mecet®es efJeMJe keÀes e fceìdìer ceW efceuee mekeÀlee r nw ~ jsef[³eesOeceea efJeefkeÀjCe kesÀ keÀejCe ceveg<³e kesÀ mJeemL³e Hejyengle og<He´YeeJe Heæ[e nw ~ owl³eekeÀej ceMeerveW, iewmeW leLee GHekeÀjCe ceveg<³e keÀes #eCe Yej ceW ner efveieueves ceW meceLe&nQ ~ yeæ{les He´ot<eCe kesÀ keÀejCe DeveskeÀ He´keÀej keÀer J³eeefOe³eeB GlHevve nes jner nQ, pees efJe%eeve keÀer ner osve nQ ~Deesp]eesve Hejle ceW íso nes peeves keÀe Keleje efJe%eeve keÀer ner osve nw ~ ³ener veneR efJe%eeve ves ceeveJe keÀesDeveerMJejJeeoer, efJeJeskeÀnerve leLee DeOeeefce&keÀ yevee e fo³ee nw ~ Jen ceMeerveeW keÀe oeme yevekeÀj jn ie³ee nw ~

efJe%eeve kesÀ oesveeW He#eeW keÀe DeJeueeskeÀve keÀjves Hej ³en efve<keÀ<e& efvekeÀeuee pee mekeÀlee nw efkeÀ efJe%eeve ceeveJe kesÀefueS SkeÀ DevegHece Jejoeve nw, efpemekesÀ efyevee ceveg<³e keÀe iegp]eeje veneR nes mekeÀlee ~ efJe%eeve SkeÀ Jejoeve nw ³eeDeefYeMeeHe, ³en GmekesÀ He³eesie Hej efveYe&j nw ~ ³en ceeveJe keÀer megKe-mece=odefOe, megKe-Meebefle Deewj megj#ee kesÀ efueS Jejoeveyeves, ³ener efJe%eeve keÀe meeLe&keÀ GHe³eesie nw ~ [15]

4) ``HeefjÞece ner meHeÀuelee keÀe meesHeeve nw ~''SkeÀ efkeÀmeeve kesÀ ®eej Heg$e Les ~ ®eejeW cesnvele keÀjves mes ye®eles Les ~ ³ener keÀejCe Lee efkeÀ GvekeÀe ceve Kesleer kesÀ

keÀe³eeX ceW veneR ueielee Lee ~ Fme yeele mes efkeÀmeeve yengle ogKeer Deewj HejsMeeve jnlee Lee ~SkeÀ yeej efkeÀmeeve yeerceej Heæ[ ie³ee ~ Gmes ueiee efkeÀ GmekeÀer peeves keÀer Ieæ[er efvekeÀì Dee ieF& nw ~ Gmeves DeHeves

T17 II SPB 013

Set B

Turn over

... 4 ...

®eejeW Heg$eeW keÀes yeguee³ee Deewj keÀne efkeÀ ceQves DeHevee meeje Oeve KesleeW ceW ieeæ[ efo³ee nw ~ cesjer ce=l³eg kesÀ yeeo legce KesleKeesokeÀj Oeve efvekeÀeue uesvee Deewj DeeHeme ceW yejeyej - yejeyej yeeBì uesvee ~

efkeÀmeeve keÀer ce=l³eg kesÀ HeM®eeled ®eejeW ves mees®ee ke̳eeW ve ieæ[e ngDee Oeve efvekeÀeue efue³ee peeS ~ ³en mees®ekeÀj ®eejeWves KesleeW keÀer KegoeF& HeejbYe keÀj oer ~ Jes efove Yej KesleeW keÀer KegoeF& keÀjles jns GvneWves Kesle keÀe keÀesvee-keÀesvee Keeso [eueeHej keÀneR Yeer GvnW ieæ[e ngDee Oeve ve efceuee ~ ®eejeW efvejeMe neskeÀj JeneR yewþ ieS ~

leYeer GOej mes Hebef[le oerveeveeLe efvekeÀues ~ efkeÀmeeve kesÀ yesìeW keÀes Goeme osKekeÀj GvneWves GmekeÀe keÀejCe Hetíe ~GvneWves meejer yeeleW me®e - me®e yelee oeR ~ Hebef[le peer kegÀí mees®eves ueies efHeÀj cegmkeÀjekeÀj yeesues, ``peye KegoeF& keÀj oernw lees legce KesleeW ceW yeerpe yees oes ~'' ®eejeW YeeF³eeW ves GvekeÀer yeele ceevekeÀj yeerpe yees efoS ~ Leesæ[s efove yeeo Gvemesíesìs - íesìs HeewOes efvekeÀue DeeS ~ osKeles - osKeles HeÀmeueW uenuene GþeR ~ ]HeÀmeue HekeÀves Hej meyeves efceuekeÀj ]HeÀmeuekeÀeìer Deewj yee]peej ceW yes®e oer ~ Fmemes GvnW Ketye Deeceoveer ngF& ~ peye Jes JeeHeme Dee jns Les, lees jemles ceW GvnW efHeÀj Hebef[leoerveeveeLe efceues ~ GvneWves ®eejeW mes Hetíe, ``ke̳ee yeele nw ? legce meye yengle Hemevve ve]pej Dee jns nes ~''

efkeÀmeeve keÀe SkeÀ yesìe yeesuee, ``Þeerceeve nceW KesleeW ceW ieæ[e Oeve lees veneR efceuee Hejbleg DeeHekeÀer meueen ves nceWyengle ueeYe HengB®ee³ee ~ DeeHekeÀer meueen ves nceW ]HeÀmeue kesÀ ªHe ceW keÀe]HeÀer Oeve os efo³ee ~

Hebef[le oerveeveeLe cegmkeÀjeles ngS yeesues, ``legcnejs efHelee ves þerkeÀ keÀne Lee efkeÀ KesleeW ceW Oeve ieæ[e ngDee nw ~ legcevesHeefjÞece efkeÀ³ee Deewj legcnW Jen efceue ie³ee ~ meoe ³eeo jKees HeefjÞece ner meHeÀuelee keÀe meesHeeve nw HeefjÞece kesÀ efyeveepeerJeve ceW kegÀí veneR efceuelee ~'' [15]

5) efoS ieS ef®e$e keÀe meerOee mebyebOe yeeæ{ mes nw, efpemeceW ®eejeW Deesj Heeveer-ner-Heeveer efoKeeF& os jne nw ~ meYeer Iej [tye ieS nw ~ueesieeW kesÀ IejeW keÀe meeceeve, HeMeg Jeenve Deeefo Heeveer ceW [tye jns nwb ~ ueesie DeHeveer peeve ye®eeves kesÀ efueS GHee³e {Btæ{ jns nbw ~keÀesF& uekeÀæ[er kesÀ leKleeW Hej meeceeve jKekeÀj ues pee jne nw ~ kegÀí ueesie íleeW Hej ®eæ{s ngS nQ ~ kegÀí ueesie [tyeles ueesieeW keÀesye®eeves kesÀ efueS Heeveer ceW ketÀo jns nQ ~ yeeæ{ keÀe ³en ¢M³e Del³eble efJeveeMekeÀejer ueie jne nw Deewj ceve keÀes Ye³e leLee HeYeeefJeleueesieeW kesÀ Heefle keÀ©Cee mes Yej jne nw ~

Heke=Àefle keÀe keÀu³eeCekeÀejer ªHe ceeveJe kesÀ efueS mece=odefOe leLee Deevebo keÀe keÀejCe nw, lees FmekeÀe efJeveeMekeÀejer ªHeDeefnlekeÀj ~ keÀYeer-keÀYeer Heke=Àefle kegÀefHele neskeÀj DeHevee efJeveeMekeÀejer ªHe Yeer efoKeeleer nw ~ Je<ee& $eÝleg peerJeveoeef³eveer leesnw,Hej DeefleJe=eq<ì Yeb³ekeÀj yeeæ{eW keÀe keÀejCe Yeer yeve peeleer nw ~ yeeæ{ keÀe ¢M³e Del³eble efJeveeMekeÀejer neslee nw ~ nceeje Iej³ecegvee veoer mes Leesæ[er ner otjer Hej nw ~ efHeíues efoveeW Ye³ebkeÀj Je<ee& ngF& leLee oes-leerve efove lekeÀ ueieeleej nesleer jner, efpemekesÀkeÀejCe ³ecegvee keÀe peuemlej yeæ{ ie³ee osKeles-ner-osKeles GmekeÀe Heeveer KesleeW ces Yej ie³ee ~ Helee ®euee efkeÀ ³ecegvee mes efvekeÀuevesJeeueer SkeÀ venj, pees efmeb®eeF& kesÀ efueS yeveeF& ieF& Leer ~ GmekeÀe yengle yeæ[e Yeeie ìtì ie³ee nw leLee GmekeÀe peue les]peer mesMenj ceW Yej jne nw ~ jsef[³ees leLee ìer.Jeer. Hej mLeeveer³e HeMeemeve odJeeje Deye ueesieesb keÀes megjef#ele mLeeveeW Hej ®eues peeves mebyebOeermet®evee Hemeeefjle keÀer pee jner Leer ~ Ye³eYeerle ueesie DeHevee kegÀí meeceeve GþeS, DeHeves yeeue-ye®®eeW keÀes meeLe efueS megjef#elemLeeveeW keÀer Deesj oewæ[s pee jns Les ~ osKeles-ner-osKeles peuemlej yengle yeæ{ ie³ee ~ iejerye ueesieeW keÀer PeesHeefæ[³eeB peueceive nes ieF¥ ~GvekeÀe meeceeve peue ceW lewjves ueiee ~ Gve ueesieeW kesÀ yejleve, keÀHeæ[s Deeefo Heeveer Hej lewjles efoKe jns Les ~ kegÀí ueesie peeve ye®eeveskesÀ efueS TB®es-TB®es Je=#eeW Hej ®eæ{ ieS Les ~ efJeod³egle Deewj meb®eej J³eJemLee Yeer þHHe nesleer pee jner Leer ~ nceejs Deeme-Heeme kesÀueesie íleeW Hej MejCe efueS ngS Les ~ peuemlej yeæ{lee ner pee jne Lee ~ Menj keÀe DeeOee Yeeie peueceive nes ®egkeÀe Lee ~ leYeermesvee keÀer veewkeÀeSB Deeleer efoKeeF& oeR ~ Jes DeHeves meeLe Keeves-Heerves keÀe meeceeve leLee Dev³e ]peªjer ®eer]pesb ueskeÀj DeeS Les ~ yeeæ{keÀer efJeveeMeueeruee osj jeef$e lekeÀ ®eueleer jner ~ leye lekeÀ DeveskeÀ cekeÀeve, Hesæ[-HeewOes {n ®egkesÀ Les leLee peeve-ceeue keÀer Yeejer#eefle nes ®egkeÀer Leer ~ HeeleëkeÀeue nesles-nesles yeeæ{ keÀe HekeÀesHe keÀce nesves ueiee, Heeveer keÀe mlej Ieìves ueiee ~

nceejs osMe kesÀ DeveskeÀ jep³eeW ceW nj meeue yeeæ{ Deeleer nw efpememes, peve-Oeve keÀer Yeejer #eefle nesleer nw ~ Fme keÀejCe ³esjep³e Heieefle keÀer oewæ[ ceW efHeíæ[s ngS nwb ~ yeeæ{ kesÀ keÀejCe efkeÀmeeveeW keÀer ]HeÀmeueW Kejeye nes peeleer nQ leLee HeMeg, Oeve SJeb J³eeHeejkeÀer Yeer Yeejer neefve nesleer nw ~ yeeæ{ DeHeves meeLe ceneceeefj³eeB ner veneR, iejeryeer Deewj YetKe Yeer meeLe ueeleer nw ~ mejkeÀej keÀes ®eeefnSefkeÀ Fve #es$eeW ces yeeæ{eW Hej efve³eb$eCe ueieeves kesÀ efueS þesme GHee³e keÀjs Deewj Heke=Àefle kesÀ keÀnj mes osMeJeeefme³eeW keÀes jenle efouee mekesÀ ~ [15]

T17 II SPB 013

Set B

Turn over

... 5 ...

A.21) efMe#ee efveosMekeÀ ceneso³e,

efMe#ee efveosMeeue³e,veF& efouueer ~efoveebkeÀ ë 14.12.20......

efJe<e³e - efJeod³eeue³eeW ceW ³eesie efMe#ee keÀer DeefveJee³e&lee kesÀ mebyebOe ceW ~ceev³eJej,

meefJeve³e efveJesove ³en nw ceQ mebpe³e pewve efJeod³eeLeea Heefj<eo keÀe meef®eJe nBt ~ DeHeves Fme He$e odJeeje ceQ efJeod³eeue³eeWceW ³eesie efMe#ee keÀer DeefveJee³e&lee Hej DeHeves kegÀí megPeeJe DeeHekesÀ mecePe Hesef<ele keÀjves keÀe meenme keÀj jne nBt ~ DeeMee nwDeeHe FvnW Dev³elee ve ueskeÀj Fme Hej iebYeerjlee mes efJe®eej keÀjWies ~

nce meye peeveles nQ efkeÀ SkeÀ mJemLe Mejerj ceW ner mJemLe ceeqmle<keÀ efveJeeme keÀjlee nw ~ mJeemLe ner peerJeve kesÀ DeevebokeÀe me´esle nesves kesÀ keÀejCe efJeod³eeLeer& keÀeue ceW ³eesie efMe#ee efoS peeves keÀer efveleeble DeeJeM³ekeÀlee nw ke̳eeWefkeÀ ³ener mece³eYeefJe<³e keÀer DeeOeejefMeuee nw ~ ³eesieemeve Mejerj keÀes ®egmle, HegÀleeauee leLee efvejesie yeveeS jKeves ceW yengle ceoo keÀjles nQ ~Deeceleewj Hej efJeod³eeLeea Fme mece³e ceW ueeHejJeener ³ee Deeuem³e kesÀ keÀejCe J³ee³eece veneR keÀjles, efpemekeÀe og<He´YeeJeGvekeÀer Heæ{eF& Hej Yeer keÀes efceuelee nw Jes Leesæ[e-mee HeefjÞece keÀjves Hej ner LekeÀeJeì keÀe DevegYeJe keÀjves ueieles nQ ~ ³eefo³eesie efMe#ee keÀes mketÀueeW ceW SkeÀ efJe<e³e kesÀ ªHe ceW Heæ{e³ee peeS, lees Jes ³eesie kesÀ cenllJe keÀes De®íer lejn mecePe mekeWÀies ~ O³eeveueieeves keÀer efJeefOe mes GvekeÀe Mejerj efvejesie jnsiee Deewj Fmemes Jes DeHeveer ceeveefmekeÀ SkeÀeielee keÀes Yeer yeæ{e mekeWÀies,efpemekeÀe mekeÀejelcekeÀ HeYeeJe GvekeÀer keÀe³e&#ecelee Hej Yeer Heæ[siee ~

DeeMee nw DeeHe mece³e keÀer DeeJeM³ekeÀlee keÀes O³eeve ceW jKeles ngS GHe³egkeÌle keÀoce GþeSBies ~YeJeoer³e,mebpe³e pewve [7]

2) Hejer#ee YeJeve............. efJeod³eeue³eefmejmee, nefj³eeCeeefHe´³e efce$e HebkeÀpe,memvesn vecemkeÀej ~

efce$e keÀe]HeÀer efoveeW mes ve legcemes cegueekeÀele ngF& Deewj ve ner legcneje keÀesF& He$e efceuee ~ meye kegÀMeue lees nwb ve ~ DeHeveerHeæ{eF& Deewj mJeemL³e kesÀ efJe<e³e ceW ]peªj efueKevee, ³en He$e ceQves legcnW efJeMes<e ªHe mes ³en yeleeves kesÀ efueS efueKee nw efkeÀceQves ke=Àef<e Jew%eeefvekeÀ yeveves keÀe efveM®e³e efkeÀ³ee nw ~ ³en efveCe&³e ceQves yengle mees®e - mecePekeÀj efkeÀ³ee nw ~nceeje osMe ke=Àef<e He´Oeeve osMe nw leLee ³eneB DeYeer Yeer ke=Àef<e efHeíæ[er ngF& nw ~ Deepe DeefOekeÀebMe ³egJekeÀ [e@keÌìj,Fbpeerefve³ej, Sce.yeer.S. meer.S. Deeefo pewmes Gve J³eJemee³eeW ceW peevee ®eenles nQ efpeveceW DeefOekeÀ Oeve efceuelee nw leLeeefJeosMeeW ceW veewkeÀjer kesÀ DeJemej He´eHle nesles nQ ~ ke=Àef<e keÀes Gvvele keÀj DeHeves osMe keÀer DeeJeM³ekeÀleeSB Hetjer keÀer pee mekeÀleernwb Hejbleg FmekesÀ efueS ke=Àef<e Jew%eeefvekeÀeW keÀe DeYeeJe nw cesje ue#³e nw efkeÀ ceQ ke=Àef<e Jew%eeefvekeÀ yevekeÀj ke=Àef<e keÀer GvveeflekesÀ meeLe osMe keÀer cesjs efveCe&³e mes He´mevvelee nesieer ~ Deebìer - DebkeÀue keÀes ®ejCe mHeMe& ~ He$e efceueles ner Gllej DeJeM³eosvee ~legcneje DeefYevve efce$ekeÀ.Ke.ie. [7]

T17 II SPB 013

Set B

Turn over

A.3i) yeveyeerj SkeÀ oemeer keÀe Heg$e Lee ~ Gmes jeCee meeBiee kesÀ ín Je<e& kesÀ Heg$e Go³eefmebn keÀe mebj#ekeÀ leLee jep³e keÀe

meb®eeuevekeÀlee& yevee³ee ie³ee Lee ~ Gmeves ueesYe ceW Heæ[keÀj jeCee meeBiee kesÀ oesveeW Heg$eeW keÀer nl³ee keÀjkesÀ efmebnemeve HejDeHevee DeefOekeÀej peceeves keÀer yeele mees®eer ~ [2]

ii) Hevvee Oee³e keÀes yeveyeerj kesÀ yegjs efJe®eejeW kesÀ yeejs ceW yeeefjve mes Helee ®euee ~ mee³ebkeÀeue kesÀ mece³e jepekegÀceej Go³eefmebnkesÀ Yeespeve kesÀ GHejeble peye yeeefjve petþer Helleuesb Gþeves DeeF& leye Gmeves Hevvee Oee³e keÀes yelee³ee efkeÀ yeveyeerj vesjepekegÀceej efJeke´Àceeefol³e keÀer nl³ee keÀj oer nw Deewj ³en ¢M³e Gmeves DeHeveer DeeBKeeW mes osKee nw Deewj Jen ³eneB Go³eefmebnkeÀer nl³ee keÀjves kesÀ efueS Yeer DeJeM³e DeeSiee ~ [2]

iii) Hevvee Oee³e ves Go³eefmebn keÀes ye®eeves kesÀ efueS DeHeves keÀuespes kesÀ ìgkeÀæ[s keÀer kegÀyee&veer osves keÀer yeele mees®eer ~ GmevesGo³eefmebn keÀes yeeefjve keÀes meeQHeles ngS Gmes Jeerje veoer kesÀ leì Hej efceueves kesÀ efueS keÀne ~ Gmeves Ssmee FmeefueS efkeÀ³eeke̳eeWefkeÀ Jen Go³eefmebn kesÀ HeeCeeW keÀer j#ee keÀjkesÀ DeHevee keÀle&J³e efveYeevee ®eenleer Leer ~ [2]

iv) Hevvee Oee³e ves Jeerje veoer kesÀ leì Hej DeHeves Heg$e keÀe mebmkeÀej efkeÀ³ee efHeÀj vevnW Go³eefmebn keÀes ueskeÀj jeef$e ceW cesJeeæ[ mesyeenj ®eueer ieF& ~ Go³eefmebn keÀer peeve ye®eeves kesÀ efueS Jen megjef#ele efþkeÀeveeW kesÀ efueS peien-peien YeìkeÀleer jner HejkeÀesF& Yeer Gmes DeeÞe³e oskeÀj yeveyeerj mes Me$eglee ceesue veneR uesvee ®eenlee Lee ~ [2]

v) GHe³eg&keÌle ieod³eebMe mes nceW efMe#ee efceueleer nw efkeÀ keÀle&J³e keÀe Jenve keÀjves ceW ®eens efkeÀleveer Yeer keÀefþveeF³eeB DeeSB nceWefJe®eefuele veneR nesvee ®eeefnS ~ nceW Oew³e& SJeb meenme mes ¢æ{leeHetJe&keÀ keÀefþveeF&³eeW keÀe nue efvekeÀeuevee ®eeefnS DeewjDeHeves keÀle&J³e keÀe Heeueve keÀjvee ®eeefnS ~ [2]

A.41) keÀ) Me$eg - Deefj, yewjer [1]

Ke) He´ieefle - efJekeÀeme, Gvveefle [1]

2) keÀ) efJejesOe - efJejesOeer [½]Ke) oMe&ve - oMe&veer³e [½]

3) keÀ) Deenej efvejenej [½]Ke) Deeiele efJeiele [½]

4) keÀ) DeeMeeaJeeo - DeeMeerJee&o [½]Ke) mebIeMe& - mebIe<e& [½]

5) keÀ) Debieejs Gieuevee - (keÀesOe ceW keÀþesj yeesue yeesuevee)Jeeke̳e - veiej efveiece odJeeje DeJewOe keÀypes nìeS peeves Hej keÀebefle oue kesÀ veslee ves Debieejs Gieuevee

MegjÀ keÀj efo³ee ~ [1]Ke) DeeBKeesb ceW KeìkeÀvee - (yegje ueievee)

Jeeke̳e - Mejejleer ye®®ee Hel³eskeÀ DeO³eeHekeÀ keÀer DeeBKeesb ceW KeìkeÀlee nw ~ [1]

6) keÀ) Jen Ketye Deece KeeSiee ~ [1]Ke) Gmeves ogMceve keÀer mesvee Hej nceuee efkeÀ³ee ~ [1]ie) DeeHe meHeefjJeej nceejs Iej DeeFSiee ~ [1]

... 6 ...

T17 II SPB 013

Set B

Turn over

Section ‘B’ (40 marks)ieod³e

A.5keÀ) mesþ kegbÀoveHegj Oevvee mesþ kesÀ Iej DeHevee SkeÀ ³e%e yes®eves kesÀ efueS ieS Les ~ GvneWves Oevvee mesþ keÀes yelee³ee efkeÀ ceQ yengle HejsMeeveer

ceW nBt Deewj DeeHekesÀ neLe SkeÀ ³e%e yes®evee ®eenlee nBt ~ mesþ Deewj Oevvee mesþ oesveeW yeele keÀj jns Les efkeÀ Oevvee mesþ keÀer Helveer YeerJeneB Dee ieF& ~ GvneWves mesþpeer mes keÀne efkeÀ nce DeeHekeÀe ³e%e Kejeroves kesÀ efueS lew³eej nQ uesefkeÀve peye DeeHe DeHevee cene³e%eyes®eWies leye, nce DeeHekeÀe ³e%e KejeroWies ~ mesþ ves peye Oevvee mesþ kesÀ Helveer keÀer yeele megveer lees DeeM®e³e& ®eefkeÀle nes ieS ~ GvneWveskeÀne efkeÀ ceQves lees yejmeesb mes keÀesF& ³e%e veneR efkeÀ³ee nw ~ Oevvee mesþ keÀer Helveer ves GvekeÀes mecePee³ee efkeÀ Deepe DeeHeves pees efyeveemJeeLe& kesÀ YegKes kegÀlles keÀes jesefì³eeB efKeueeF&, Jener cene³e%e nw ~ mesþ ves keÀesF& peJeeye veneR efo³ee ®egHe®eeHe DeHeveer Heesìueer GþeF&,efvejeMe neskeÀj Keeueer neLe ueewì DeeS ~ ®eyetlejs Hej jele Yej meesS jns, efHeÀj megyen nesles Iej kesÀ efueS ®eue Heæ[s ~ Iej Hej mesþeveeryeæ[er - yeæ[er DeeMeeSB ueieekeÀj yewþer Leer ~ Jen mesþ keÀe Flebpeej keÀj jner Leer ~ [2]

Ke) efkeÀmeer veiej ceW SkeÀ mesþ jnles Les, Jes yengle Deceerj Les ~ mece³e yeouee mesþ iejerye nes ieS ~ iejeryeer kesÀ keÀejCe Jes DeHevee ³e%eyes®eves kesÀ efueS kegbÀoveHegj veecekeÀ veiej ceW ieS Les ~ mesþeveer yewþkeÀj GvekeÀe Fblepeej keÀj jner Leer ~ mesþ keÀes Keeueer neLe DeeleeosKekeÀj mesþeveer keÀeBHe ieF& ~ GvekeÀes ueiee efkeÀ mesþ keÀe ³e%e veneR efyekeÀe ~ GvneWves mees®ee efkeÀ ³e%e yes®eves mes GvekeÀer iejeryeer otjnes peeSieer FmeerefueS peye GvneWves mesþ keÀes Keeueer neLe osKee lees keÀeBHe Gþer ~ [2]

ie) mesþ peer keÀer eqmLeefle yengle Kejeye Leer, Jes DeHevee ³e%e yes®evee ®eenles Les FmeefueS Jes kegbÀoveHegj ieS Les ~ kegbÀoveHegj kesÀ Oevvee mesþkeÀes peye GvneWves yelee³ee efkeÀ Jes SkeÀ ³e%e yes®evee ®eenles nwb ~ mesþ keÀer yeele megvekeÀj Oevvee mesþ keÀer Helveer ves keÀne efkeÀ ³eefo DeeHeDeHevee cene³e%e yes®eWies, leYeer nce KejeroWies ~ Henues lees mesþ keÀes mesþeveer keÀer yeele mecePe ceW veneR DeeF& ~ Oevvee mesþ keÀer Helveerves efHeÀj GvekeÀes mecePee³ee efkeÀ Deepe DeeHeves kegÀlles keÀes DeHevee Yeespeve efveëmJeeLe& YeeJe mes efKeuee³ee, Jener cene³e%e nw ~ mesþ vesmees®ee efkeÀ efkeÀmeer keÀes Yeespeve osvee, ³ee GmekeÀer YetKe efceìevee lees ceveg<³e keÀe Hejce keÀle&J³e nw ~ ³en lees Hel³eskeÀ ceeveJe keÀe Oece&nw ~ Fmes keÀesF& kewÀmes yes®e mekeÀlee nw ? ceveg<³e keÀes DeHevee keÀle&J³e veneR yes®evee ®eeefnS ~ mesþ, kegbÀoveHegj mes Iej JeeHeme DeeS DeewjGvneWves DeHeveer Helveer keÀes Hetjer yeele yeleeF& ~ mesþ keÀer Helveer ves mesþ keÀer HewjeW kesÀ veer®es keÀer Oetue GþekeÀj ceeLes Hej ueiee efue³ee ~GvekeÀe ceve Hemevve nes ie³ee efkeÀ GvekesÀ Heefle ves iejeryeer ceW Yeer Oece& Deewj ceeveJelee keÀe jemlee veneR íesæ[e ~ [3]

Ie) mesþ peer kegbÀoveHegj mes JeeHeme DeeS ~ mesþ peer ves mesþeveer keÀes Hetjer Ieìvee yeleeF& ~ GvneWves mesþeveer keÀes yelee³ee efkeÀ SkeÀ kegÀlleeefceuee, pees yengle keÀcepeesj Lee ~ ceQves GmekeÀes meejer jesefì³eeB efKeuee oer ~ Meece keÀes peye ceQ Oevvee mesþ kesÀ Iej HengB®ee, lees Oevveemesþ keÀer Helveer ves keÀne efkeÀ DeHevee cene³e%e yes®eesies, leYeer nce KejeroWies, veneR lees nce ³e%e veneR KejeroWies ~ ceQves yelee³ee efkeÀmeeueeW mes cewbves keÀesF& ³e%e veneR efkeÀ³ee ~ Oevvee mesþ keÀer Helveer ves yelee³ee efkeÀ DeeHeves kegbÀpe ceW kegÀlles keÀes Keevee efKeuee³ee, Jenercene³e%e nw ~ ceQves DeHeves keÀle&J³e keÀes yes®evee Gef®ele veneR mecePee Deewj JeeHeme ueewì Dee³ee ~ mesþ keÀer yeele meceeHle nesves kesÀ yeeomesþeveer Iej ceW efo³ee peueeves ieF& lees ®eewKeì kesÀ Heeme GmekeÀe Hewj HelLej mes ìkeÀje³ee ~ mesþeveer ves mesþ keÀes yegueekeÀj Jen HelLejefoKee³ee ~ mesþ ves DeekeÀj HelLej Gþe³ee, lees JeneB mes veer®es peeves kesÀ efueS meerefæ{³eeB efoKeeF& osves ueieer ~ oesveeW meeref{³eeB meslenKeeves ceW HengB®es, lees osKee efkeÀ lenKeevee nerjs-peJeenjeleebs mes Yeje ngDee Lee ~ ³ener DeeM®e³e& pevekeÀ Ieìvee Gme efove mesþ kesÀIej ceW Ieìer ~ [3]

A.6keÀ) uesKekeÀ Deewj GvekesÀ efce$e vewveerleeue keÀer mewj Hej ieS Les ~ Meece kesÀ mece³e Jes yeenj Ietceves ieS ~ Ietceles - Ietceles Jes LekeÀ ieS Les ~

efyevee efkeÀmeer GodosM³e kesÀ Ietceves kesÀ HeM®eeled DeLee&le Jes OetcekeÀj Heke=Àefle keÀer megvojlee osKe jns Les ~ Heke=Àefle keÀer megvojlee osKeveskesÀ yeeo Jes meæ[keÀ Hej Heæ[er ngF& SkeÀ yeW®e Hej yewþ ieS ~ GvekesÀ DeemeHeeme keÀe JeeleeJejCe yengle DeevevoHetCe& Lee ~ uesKekeÀDeewj GvekesÀ efce$e JeneB yewþkeÀj mebO³ee keÀer MeesYee osKevee ®eenles Les ~ Oeerjs - Oeerjs Meece nes jner Leer Deewj DebOekeÀej yeæ{leepee jne Lee ~ [2]

... 7 ...

T17 II SPB 013

Set B

Turn over

Ke) Meece Oeerjs - Oeerjs {ue jner Leer ~ Gæ[lee ngDee kegÀnje ªF& kesÀ jsMes kesÀ meceeve efoKeeF& os jne Lee ~ DebOekeÀej kesÀ mece³e nukesÀHekeÀeMe ceW Deewj kegÀí DebOekeÀej ceW Gve yeeoueeW keÀe jbie keÀYeer veeruee efoKelee, keÀYeer meHesÀo lees keÀYeer ueeue jbie kesÀ efoKeeF& osles ~ GveyeeoueeW keÀes osKekeÀj uesKekeÀ Deewj GvekesÀ efce$e keÀes Ssmee ueie jne Lee pewmes yeeoue GvekesÀ efmejeW keÀes yesefPePekeÀ ít - ítkeÀj Ietcejns neW ~ Jes yeeoue íesìs ye®®eeW keÀs pewmes GvekesÀ meeLe Kesuevee ®een jns nesb ~ [2]

ie) `DeHevee - DeHevee Yeei³e' Meer<e&keÀ kesÀ DeeOeej Hej ³en mHe<ì neslee nw efkeÀ DeeOegefvekeÀ meceepe ceW efJemebieefle³eeB ceveg<³e kesÀ Yeei³ekesÀ keÀejCe nw DeLeJee FmekeÀe keÀejCe ceeveJe keÀer DeHeveer meeceeefpekeÀ J³eJemee³e nw ~ jele kesÀ Ieves kegÀnjs ceW metvemeeve HeLe HejYeìkeÀles efvejern Heneæ[er yeeuekeÀ kesÀ HeJesMe kesÀ meeLe Fme keÀneveer ceW efpe%eemee Deewj keÀewletnue keÀer DeefYeJe=odefOe nesleer nw ~ uesKekeÀDeewj GmekesÀ efce$e kesÀJeue ceewefKekeÀ menevegYetefle ner efoKeeles nQ, uesefkeÀve keÀesF& mene³elee Heoeve veneR keÀjles ~ otmejs efove yeeuekeÀveneR Dee³ee ke̳eeWefkeÀ jele ceW Meerle kesÀ keÀejCe Jen cej ie³ee ~ Fme ceeefce&keÀ Deble kesÀ meeLe HeeþkeÀ mees®eves keÀes efJeJeMe nes peeleenw Deewj uesKekeÀ `DeHevee - DeHevee Yeei³e' keÀnkeÀj yeeuekeÀ keÀer ce=l³eg kesÀ HeMve keÀe efJeJeMeleeHetCe& GÊej osves keÀe He³eeme keÀjlee nw ~ FmekeÀneveer keÀe Deble yengle ceeefce&keÀ nw ~ Deleë keÀneveerkeÀej keÀes HetCe& meHeÀuelee HeeHle ngF& nw ~ [3]

Ie) uesKekeÀ kesÀ efce$e keÀneR Yeer yewþ peeles lees Gþves keÀe veece veneR uesles Les ~ GvekesÀ efueS HeeB®e efceveì yewþvee HeeB®e efceveì veneR nesleeLee ~ Jes SkeÀ peien yewþ peeles, lees meeceeves Jeeuee HejsMeeve nes peelee ~ Ssmeer ner oMee kegÀí uesKekeÀ keÀer Leer ~ peye oesveeW meæ[keÀkesÀ efkeÀveejs yeW®e Hej yewþs Les, leye uesKekeÀ peeves kesÀ efueS Gþs ~ GvekesÀ efce$e ves GvekeÀe neLe HekeÀæ[keÀj yewþe efue³ee ~ Deye uesKekeÀkesÀ efueS yewþves kesÀ efmeJee keÀesF& GHee³e veneR Lee ~ uesKekeÀ yewþs - yewþs ef®eæ{ jns Les, HejsMeeve nes jns Les ~ GvekeÀs efce$e keÀer mevekeÀ,DeLee&le HeeieueHeve mes ígìkeÀeje Heevee Deemeeve veneR Lee ~ [3]

A.7keÀ) De©Cee ves ef®e$ee keÀes yelee³ee efkeÀ ³es oesveeW ye®®es cesjs nQ, lees ef®e$ee De©Cee kesÀ ye®®eeW keÀes osKekeÀj DeeM®e³e& ®eefkeÀle nes

ieF& ~ ef®e$ee keÀYeer ye®®eeW keÀes osKeleer Deewj keÀYeer De©Cee keÀes ke̳eeWefkeÀ GmekesÀ efueS ³en efJeMJeeme keÀjvee cegefMkeÀue LeeefkeÀ Jes oesveeW ye®®es De©Cee kesÀ ner nQ ~ [2]

Ke) De©Cee kesÀ ueæ[kesÀ keÀer Dee³eg ome Je<e& Deewj ueæ[keÀer keÀer Dee³eg Deeþ Je<e& Leer ~ ef®e$ee kesÀ meeLe ye®®es HeoMe&veer ceW Ietce-IetcekeÀj ef®e$e osKe jns Les ~ ye®®es Ietceles - Ietceles efYeKeeefjve Jeeueer lemJeerj kesÀ meeceves Dee HengB®es ~ ueæ[keÀer Hetíleer nw efkeÀ ceewmeer³es ye®®es ke̳eeW jes jns nQ ~ ueæ[keÀe keÀnlee nw FvekeÀer ceeB cej ieF& nw FmeefueS ³es jes jns nwb ~ legcnW ef®e$e osKekeÀj mecePe ceW veneRDee jne nw ? Flevee Yeer venerb mecePeleer ~' ueæ[keÀe keÀnlee nw, ceewmeer nceW Ssmeer lemeJeerj venerb osKeveer nw ~ ncesb De®íerlemJeerjsb efoKeeDees ~ ye®®eesb ves Ssmeer ner DeveskeÀ HekeÀej keÀer yeeleW ef®e$ee mes keÀer ~ [2]

ie) De©Cee ves ye®®eeW keÀes ef®e$ee keÀe Heefj®e³e osles ngS yelee³ee efkeÀ ³en legcnejer ceewmeer nQ ~ ³es yengle De®íer lemeJeerjsb yeveeleernQ ~ ³es meejer lemJeerjW FvneWves ner yeveeF& nQ ~ ye®®eeW ves ef®e$ee keÀes vecemles efkeÀ³ee Deewj keÀne efkeÀ ceewmeer DeeHe nceW lemJeerjbsefoKeeSB ~ ef®e$ee ye®®eeW kesÀ meeLe He´oMe&veer osKeves peeleer nw Deewj GvekesÀ HeMveesb keÀe Gllej Yeer osleer jnleer nw ~ [3]

Ie) Ietceles-Ietceles ye®®es `DeveeLe' Meer<e&keÀ Jeeues ef®e$e kesÀ meeceves HengB®es ~ yeeefuekeÀe ves ef®e$e keÀes osKekeÀj Hetíe efkeÀ ³es ye®®eske̳eeW jes jns nQ ? yeeuekeÀ ves legjble GÊej efo³ee efkeÀ osKeleer venebr FvekeÀer ceeB cejer Heæ[er nw ~ Jes ye®®es ef®e$ee mes keÀnles nQ efkeÀnceW Ssmeer lemJeerjW venebr osKeveer nQ ~ nceW jepee-jeveer keÀer leLee Heefj³eeW keÀer megvoj-megvoj lemJeerjsb efoKeeDees ~ [3]

SkeÀebkeÀer meb®e³e A.8keÀ) Delegue ceeB keÀe íesìe yesìe Deewj Gcee keÀe Heefle nw ~ Jen veJe³egJekeÀ nw Deewj GmekeÀe jbie meeBJeuee nw ~ Gmes osKekeÀj ³en

ceeuetce neslee nw efkeÀ Jen yengle ner ¢{-mebkeÀuHeer J³eefkeÌle nw ~ ceiej GmekeÀer DeeBKeeW ceW ye®®eeW-mee YeesueeHeve Deewj ceemetefce³eleefoKeeF& osleer nw ~ Jen ncesMee Meeble jnves Jeeuee ³egJekeÀ nw ~ Jen DeHeveer ceeB keÀes YeeF& kesÀ efJe<e³e ceW mecePeelee nw efkeÀ ³eefolegce peeveleer efkeÀ Jes yeerceej nQ, lees ke̳ee legce GvekeÀes efceueves peeleer ~ ³eefo efceueves ®eueer Yeer peeleer, lees ke̳ee YeeYeer keÀesmJeerkeÀej keÀj, Iej ueskeÀj Deeleer ? legce DeHeves Òesce Deewj cecelee keÀer ogneF& osvee yevo keÀjes ke̳eeWefkeÀ Fve meye keÀe keÀesF& cetu³eveneR nw ~ peye lekeÀ legce Gme efvecve ÞesCeer efJepeeleer³e YeeYeer keÀes Iej ueskeÀj veneR Deeleer, leye lekeÀ legcnejer ³en yeeleW efyeveeDeLe& keÀer nQ ~ [2]

... 8 ...

T17 II SPB 013

Set B

Turn over

Ke) ceeB-yeeHe keÀe veweflekeÀ keÀle&J³e DeHeves ye®®eeW keÀe Heeueve keÀjvee SJeb Gvnsb efMeef#ele keÀj efkeÀmeer jespeieej kesÀ ³eesi³e yeveevee nw ~ye®®eeW keÀe Heeueve-Hees<eCe ceeB-yeeHe keÀe veweflekeÀ keÀle&J³e lees nw ner uesefkeÀve Jes efmeHe&À veweflekeÀ keÀle&J³e ceevekeÀj ner Heeueve veneRkeÀjles yeefukeÀ Jes yeæ[s ueeæ[-H³eej mes DeHeves ye®®eeW keÀe Heeueve-Hees<eCe keÀjles nQ Deewj GvekesÀ megKeo YeefJe<³e keÀer keÀeceveekeÀjles nQ ~ [2]

ie) neB, nce Ghe³eg&keÌle keÀLeve mes mencele nQ ~ ye®®eeW keÀe Heeueve keÀjvee Deewj GvnW Heæ{evee-efueKeevee ceeB - yeeHe keÀe veweflekeÀkeÀle&J³e nw ~ DeHevee keÀle&J³e Hetje keÀjkesÀ Gvnsb DeHeves lejerkesÀ mes peerJeve efyeleeves oW ~ DeHeves $eÝCe mes cegkeÌle neskeÀj meblees<e HeeHlekeÀjW Deewj DeHeves ye®®eeW mes GmekesÀ yeoues kegÀí HeeHle keÀjves keÀer keÀecevee ve jKeW ~ ye®®eeW mes DeefOekeÀ ceesn jKevee DeMeebeflekeÀe keÀejCe yevelee nw ~ Jele&ceeve mece³e ceW Ssmeer HeefjefmLeefle³eeB nj peien osKeves keÀes efceueleer nQ ~ [3]

Ie) ceeB kesÀ ceve ceWb GuePeve ³en nw efkeÀ GmekeÀe yeæ[e yesìe Gmemes Deueie jnlee nw ~ GvnW Gmemes yengle ueieeJe nw ~ Jen SkeÀefJepeeleer³e ueæ[keÀer mes Òesce keÀjlee Lee ~ ceeB kesÀ cevee keÀjves kesÀ yeeJepeto Gmeves efJepeeleerce ueæ[keÀer mes efJeJeen keÀj efue³ee ~Delegue keÀer ceeB Hegjeves efJe®eejeW keÀer nQ ~ GvneWves efJepeeleer³e yent keÀes mJeerkeÀj veneR efkeÀ³ee, efpemekesÀ keÀejCe GvekeÀe yeæ[e yesìeDeewj yent Gvemes otj jnles nQ ~ Jes mees®eleer nQ efkeÀ ³eefo ceQ mebmkeÀejebs keÀer oemelee mes cegkeÌle nesleer, lees Deepe DeefJeveeMe cesjs meeLeFme Iej ceW neslee ~ [3]

A.9keÀ) JekeÌlee Oe=leje<ì nw ~ Oe=leje<ì yengle ogKeer nw ke̳eeWefkeÀ ceneYeejle kesÀ ³eg× ceW GmekeÀe meye kegÀí ve<ì nes ie³ee ~ GvekeÀe yeæ[e Heg$e

og³eexOeve peue mlecYe ceW efíHekeÀj yewþe Lee ~ Heeb[Je GmekeÀes Yeer {tB{ jns Les, Fmeer keÀejCe Jes ogKeer Les ~ Jes mees®e jns Les efkeÀ Heg$emvesn kesÀ keÀejCe pees ketÀìveerefle, <e[d³eb$e Deewj Dev³ee³e GvneWves efkeÀ³ee nw, ³es ogieg&Ce GvnW SkeÀ v³ee³eer jepee keÀer ÞesCeer ceW veneRDeeves oWies ~ [2]

Ke) pees keÀe³e& Meem$eeW Üeje ieuele ceeves ie³es nQ DeLeJee efpeve keÀe³eeX keÀe keÀjvee Oece&Meem$eeW ceW cevee nw, Jes `HeeHe' keÀnueeles nQ ~ efpevekeÀe³ees¥ mes otmejeW keÀer neefve nesleer nw, Jes HeeHe keÀer ÞesCeer ceW Deeles nQ ~ [2]

ie) Oe=leje<ì Heg$e kesÀ Heefle mvesn keÀes DeHejeOe veneR ceeveles ke̳eeWefkeÀ GvekeÀe ³en ceevevee nw efkeÀ efHelee Deewj Heg$e keÀe mvesn mJeeYeeefJekeÀnw ~ Heg$e kesÀ Heefle mvesn Hel³eskeÀ efHelee kesÀ Ëo³e ceW neslee nw ~ efHelee DeHeves Heg$e keÀer ieueefle³eeW keÀes ncesMee vepejDeboepe keÀjlee nw ~ ceQvesYeer Heg$e mes Hesce keÀjkesÀ keÀesF& DeHejeOe venerb efkeÀ³ee nw ~ [3]

Ie) Oe=leje<ì neqmleveeHegj kesÀ jepee Les ~ Jes pevce mes DebOes Les Deewj meew Heg$eeW kesÀ efHelee Les ~ og³eexOeve FvekeÀe p³es<þ Heg$e Lee ~ Jes og³eexOevemes DeefOekeÀ mvesn keÀjles Les ~ Deleë Jes Yeer ceneYeejle kesÀ ³egodOe kesÀ efueS efpeccesoej keÀnebr-ve-keÀneR Les ~ Jes og³eexOeve keÀerDev³ee³eHetCe& yeeleeW keÀes Yeer mener ceeveles Les ~ DeHeves Heg$e kesÀ ogjeien keÀes Yeer GvneWves Hetje efkeÀ³ee ~ Fefleneme ceW GvnW v³ee³e keÀlee&jepee kesÀ ªHe ceW mJeerkeÀej veneR efkeÀ³ee peelee ~ Jes ceneYeejle kesÀ ³egà kesÀ mece³e ef®eeqvlele jnles nQ ~ [3]

A.10keÀ) GHe³e&gkeÌle Jeeke̳e cesJeeæ[ kesÀ mesveeHeefle DeYe³eefmebn ves cesJeeæ[ kesÀ MeemekeÀ cenejeCee ueeKee mes keÀns ~ yeBtoer keÀes ob[ osves mes ³en

DeefYeHee³e nw efkeÀ yeBtoer Hej DeekeÀceCe keÀjkesÀ Gme Hej efJepe³e HeeHle keÀer peeS Deewj Gve ueesieeW keÀes obef[le efkeÀ³ee pee³e, efpeve ueesieeWves nce ueesieeW Hej De®eevekeÀ mes nceuee efkeÀ³ee Lee ~ [2]

Ke) neæ[e JebMe kesÀ jepeHetle yeBtoer jep³e kesÀ jnves Jeeues nbw ~ Jes yeæ[s Jeerj Deewj osMeYekeÌle nwb ~ Jes efkeÀmeer keÀer iegueeceer mJeerkeÀej venerb keÀjles ~ ®eensJen efJeosMeer MeefkeÌle nes ³ee Jen cesJeeæ[ kesÀ cenejeCee nebs, Jes DeHeves Me$egDeeW keÀe [ìkeÀj meecevee keÀjles nwb ~ Jes keÀYeer DeHeveer ef®ebleeveneR keÀjles nwb ~ [2]

ie) cesJeeæ[ kesÀ cenejeCee ueeKee ves yeBtoer jep³e kesÀ neæ[eDeebs kesÀ Heeme ³en mebosMe Yespee Lee efkeÀ íesìs-íesìs jepeHetle jep³e SkeÀ kesÀbêkesÀ DeOeerve jns, efpememes nce ueesie efJeosefMe³eesb keÀe meecevee keÀj mekesÀ ~ cenejeCee kesÀ Fme HemleeJe keÀes jeJenscet ves cevee keÀj efo³eeFmeefueS cenejeCee GvekeÀes obef[le keÀjvee ®eenles Les ~ [3]

... 9 ...

T17 II SPB 013

Set B

Turn over

... 10 ...

Ie) DeYe³eefmebn cenejeCee ueeKee mes neæ[eDeeW kesÀ efJe<e³e ceW keÀnles nQ efkeÀ yetBoer keÀes nce GmekeÀer GoC[lee kesÀ efueS oC[ peªj oWies ~ DeeHepeeveles nQ efkeÀ neæ[e ueesie efkeÀleves Jeerj nQ ~ ³eg× keÀjves ceW Jes ³ece mes Yeer veneR [jles ~ nceW efJeMJeeme nw Debeflece efJepe³e nceejer nesieer ~ cewb³en efveefM®ele venerb keÀn mekeÀlee efkeÀ FmeceW efkeÀleves efove ueie peeSBies FmeefueS Ssmeer Yeer<eCe Heefle%ee vee keÀjW ~ Fme Òeefle%ee mesDeeHekeÀes Deewj jep³e keÀes, oesveeW keÀes #eefle HengB®esieer ~ [3]

Heod³e A.11

keÀ) GHe³eg&keÌle kegbÀ[ueer efieefjOej keÀefJeje³e peer odJeeje jef®ele `kegbÀ[efue³eeB' mes ueer ieF& nw ~ GHe³eg&keÌle keggbÀ[ueer keÀe DeeMe³e ³en nw efkeÀceveg<³e keÀes keÀYeer Yeer keÀcepeesj ³ee DemeceLe& ueesieeW keÀe meneje veneR uesvee ®eeefnS ke̳eeWefkeÀ Jes keÀYeer Yeer, keÀneR Yeer OeesKee osmekeÀles nQ ~ efpeme HekeÀej SkeÀ Heleuee Je=#e efkeÀmeer keÀes íe³ee veneR oslee Deewj lespe DeeBOeer Deeves Hej peæ[ mes GKeæ[ mekeÀlee nw ~pees J³eefkeÌle Gme Hesæ[ kesÀ veer®es yewþsiee, Gmes ®eesì Yeer ueie mekeÀleer nw ~ Heleues Je=#e keÀer DeHes#ee SkeÀ ceesìe Je=#e, efpemekesÀ Helles Peæ[Yeer peeSB, lees GmekeÀer íe³ee yeveer jnleer nw ~ GmekeÀer íeBJe ceW yewþves Jeeuee ceveg<³e meoe megjef#ele jnsiee ~ [2]

Ke) GHe³eg&keÌle HeBefkeÌle mes keÀefJe keÀe leelHe³e& nw efkeÀ nce efove Yej YeìkeÀles jnW, Ietceles jnW ³ee OetHe ceW meesles ngS efove efyelee oW, uesefkeÀve nceWkeÀYeer Yeer keÀcepeesj Hesæ[ keÀer íe³ee ceW venerb yewþvee ®eeefnS ~ efpeme Hesæ[ keÀer íe³ee ceW nce yewþs nQ, ³eefo Jen keÀcepeesj nw, lees JenefkeÀmeer efove nceW vegkeÀmeeve DeJeM³e HengB®ee mekeÀlee nw ~ ncesb cepeyetle ³ee ceesìs Hesæ[ keÀer íe³ee ceW yewþvee ®eeefnS DeLee&le nceefkeÀleves ner HejsMeeefve³eeW ceW eqIejs nes uesefkeÀve nceW keÀcepeesj ueesieeW keÀe DeeÞe³e veneR uesvee ®eeefnS FmeefueS keÀcepeesj Deewj DeJeiegCeerueesieeW keÀer mebiele ceW jnkeÀj Fbmeeve keÀYeer Yeer OeesKee Kee mekeÀlee nw ~ [2]

ie) keÀefJe efieefjOej peer cepeyetle Hesæ[ keÀer íe³ee ceW yewþves kesÀ efueS FmeefueS keÀnles nQ efkeÀ lespe nJee Deewj DeeBOeer keÀe meecevee keÀjmekeÀlee nw ~ DeeBOeer ®eueves Hej Yeer Jen ve lees efiejlee nw Deewj veneR Gmemes efkeÀmeer keÀe vegkeÀmeeve neslee nw ~ cepeyetle Hesæ[ keÀer Heeflle³ee@befiej peeleer nQ, leye Yeer GmekeÀer íe³ee, Meerleuelee yeveer jnleer nw ~ nceW cepeyetle, meceLe& Deewj yegodefOeceeve ueesieeW keÀe ner menejeuesvee ®eeefnS ke̳eeWefkeÀ Jes HejsMeeveer kesÀ mece³e ceW Yeer nceW meneje os mekeÀles nQ ~ [3]

Ie) ueìHeì - YeìkeÀvee keÀeefì - efyeleeveeHelejs - Heleuee ye³eeefj - nJeepej - peæ[ ieefnS - jefnS ~ [3]

A.12keÀ) keÀefJe kesÀ Devegmeej keÀesueenue Deewj Meesj keÀce keÀjves keÀe Deemeeve lejerkeÀe ³en nw efkeÀ Heke=Àefle mes efceueves Jeeues Decetu³e GHenej

Hel³eskeÀ ceveg<³e keÀes meceeve ªHe mes HeeHle nesb Deewj meYeer ueesie DeeHeme ceW efceue - yeeBìkeÀj GmekeÀe GHe³eesie keÀjW ~ ³eefo meYeer ceveg<³emegKe - megketÀve mes jnWies, lees Fme mebmeej ceW HewÀuee ngDee mebIe<e& Deewj keÀesueenue DeHeves DeeHe keÀce nes peeSiee DeLee&le GvekesÀ Ëo³eceW me®®eeF&, F&ceeveoejer, HejesHekeÀej pewmes YeeJe GlHevve neWies, F&<³ee&, odJes<e pewmes DeJeiegCe meceeHle nes peeSBies Deewj Fme mebmeej ceWMeebefle mLeeefHele nes peeSieer ~ [2]

Ke) keÀefJe keÀe ceevevee nw efkeÀ Jele&ceeve mece³e ceW ceveg<³e DeHevee keÀle&J³e Yetue ie³ee nw ~ Jen F&<³ee¥, Üs<e Deewj [j pewmes ogie&gCeeW ceW efIejengDee nw Jen ~ [j kesÀ keÀejCe ner DeveweflekeÀ keÀe³e& keÀjlee nw ~ Jen Hetjer lejn mes mJeeLe& ceW [tyee ngDee nw ~ Fmeer mJeeLe& Deewj [jkesÀ keÀejCe Jen DeHeveer MeefkeÌle yeæ{eves Deewj meebmeeefjkeÀ megKe keÀer JemlegDeeW keÀes SkeÀ$e keÀjves ceW ueiee ngDee nw ~ mJeeLeea HeJe=efÊe kesÀkeÀejCe Jen DeHeves keÀle&J³e kesÀ ceeie& mes otj neslee ®euee pee jne nw ~ [2]

ie) keÀefJe keÀe ceevevee nw efkeÀ ceveg<³e DeHevee keÀle&J³e YetuekeÀj DeHeves Yeesie meb®e³e ceW ueiee ngDee nw ~ `Yeesiemeb®e³e' DeLee&le megKe -megefJeOeeDeeW keÀer JemlegDeeW keÀes SkeÀ$e keÀjves ceW ueiee ngDee nw ~ Jen mebosn kesÀ peeue ceW GuePee ngDee nw ~ ceveg<³e ueeue®eer DeewjmJeeLeea mJeYeeJe keÀe neslee nw ~ DeHeves mJeeLe& kesÀ keÀejCe Jen efove - jele megefJeOee Deewj DeHeves megketÀve kesÀ yeejs ceW ner mees®elee nw ~SkeÀ #eCe kesÀ efueS Yeer Jen otmejeW kesÀ efJe<e³e ceW veneR mees®elee nw ~ GmekesÀ peerJeve keÀe GodosM³e, DeHevee efJekeÀeme, DeHeveer Gvveeflener nw ~ Jen DeHeves Yeesie meb®e³e ceW FmeefueS ueiee ngDee nw ke̳eeWefkeÀ Jen mebmeej kesÀ megKe Deewj Deevebo keÀes HeeHle keÀjvee ®eenlee nw ~ [3]

T17 II SPB 013

Set B

Turn over

Ie) keÀefJelee keÀe cetue YeeJe ³en nw efkeÀ ceveg<³e DeHevee keÀle&J³e veneR keÀjlee yeefukeÀ F&<³ee&, odJes<e, peueve pewmes YeeJeeW mes efIeje jnleenw ~ ceveg<³e me®®eeF&, F&ceeveoejer, HejesHekeÀej efJevecelee Deewj meeoieer pewmes iegCeeW keÀes Yetuelee pee jne nw ~ peye lekeÀ Hel³eskeÀ ceveg<³ekeÀes megKe - JewYeJe DeLee&le GmekeÀer meblegeq<ì keÀe ceeie& veneR efceue peelee, leye lekeÀ Jen ueeue®e Deewj yesF&ceeveer pewmes ogieg&CeeW ceW [tyeejnsiee ~ peye Gmes peerJeve ceW megketÀve Deewj Deejece efceuesiee leYeer Jen HejesHekeÀej, F&ceeveoejer, me®®eeF& Deewj keÀle&J³e kesÀ ceeie& Hej®euesiee, leYeer Fme mebmeej ceW Meebefle nes mekeÀleer nw ~ [3]

A.13keÀ) SkeÀ efYeKeejer ueeþer kesÀ menejs jemles Hej ®euee Dee jne nw ~ GmekeÀer efmLeefle yengle Kejeye nw ~ Gmes osKekeÀj ³en mecePe ceW

Dee jne nw efkeÀ GmekeÀes keÀF& efove mes Yeespeve venerb efceuee nw ~ GmekeÀe Hesì Deewj Heerþ oesveeW efceuekeÀj SkeÀ nes ieS nbw~ JenkeÀcepeesj efoKeeF& os jne nw ~ Jen þerkeÀ mes ®eue Yeer veneR Hee jne nw ~ Gme efYeKeejer keÀer o³eveer³e oMee osKekeÀj ueesieeW kesÀËo³e Heeræ[e nesleer nw ~ Jen DeHeves Yeei³e keÀes keÀesmelee ngDee, jemles Hej ®euee Dee jne nw ~ YetKe Deewj H³eeme kesÀ keÀejCeGmekesÀ ye®®es jemles ceW meYeer kesÀ meeceves neLe HewÀueeles nQ Deewj Jen DeHeveer Peesueer HewÀueelee ®euee Dee jne nw ~ [2]

Ke) `efYe#egkeÀ' keÀefJelee kesÀ j®eveekeÀej efvejeuee peer nQ ~ Fme keÀefJelee ceW keÀefJe ves efvecve Jeie& keÀer Heeræ[e, ogKe Deewj peªjleesb keÀesÒekeÀeMe ceW ueeves keÀe Òe³eeme efkeÀ³ee nw ~ GvneWves oerve-ogefKe³eeW kesÀ Òeefle menevegYetefle SJeb mebJesovee keÀer YeeJevee mes ÒesefjleneskeÀj Fme keÀefJelee keÀer j®evee keÀer nw ~ Gvnesbves G®®e Jeie& kesÀ ueesieeW Hej J³ebi³e keÀjles ngS keÀne nw efkeÀ G®®e Jeie& kesÀ ueesieesbkesÀ Heeme JemlegSB peªjle mes p³eeoe nw Deewj JeneR otmejer lejHeÀ efvecve Jeie& kesÀ ueesieeW kesÀ Heeme Hesì Yejves kesÀ efueS Deveepe YeerveneR nw ~ GvnW iejeryeer Deewj oefjêlee ves Iesj jKee nw ~ [2]

ie) efvejeuee peer ves efYe#egkeÀ' keÀefJelee ceW efvecve Jeie& keÀer mecem³eeDeeW Deewj peªjleeW keÀes ÒekeÀeMe ceW ueeves keÀe Òe³eeme efkeÀ³ee nw ~ efvecveJeie& efkeÀme ÒekeÀej owefvekeÀ mecem³eeDeesb mes mebIe<e& keÀj jne nw, Fme yeele keÀes mHe<ì ªHe mes `efvejeueepeer' ves keÀefJelee ceW oMee&³eenw ~ SkeÀ efYe#egkeÀ kesÀ ceeO³ece mes GvneWves ³en mHe<ì efkeÀ³ee nw efkeÀ nceejs meceepe ceW iejeryeeW keÀer efmLeefle efkeÀleveer Kejeye nw ~ SkeÀkeÀcepeesj, ceefj³eue-mee efYe#egkeÀ jemles Hej ®euee Dee jne nw ~ GmekeÀes osKekeÀj Ssmee ueie jne nw efkeÀ GmekesÀ keÀF& efoveeW meskegÀí veneR Kee³ee nw ke̳eeWefkeÀ GmekeÀe Hesì Deewj Heerþ SkeÀ pewmes efoKeeF& os jns nwb ~ Jes DeHevee Hesì Yejves kesÀ efueS meyekesÀmeeceves neLe HewÀueeles nwb uesefkeÀve keÀesF& Yeer Gve Hej o³ee venebr keÀjlee ~ Jen efYeKeejer DeHeveer HeÀìer ngF&, Hegjeveer Peesueer ueesieeWkesÀ meeceves HewÀueelee nw DeLee&le meyemes efYe#ee ceeBielee nw ~ Jele&ceeve mece³e ceW keÀesF& Yeer Demene³e keÀer mene³elee veneR keÀjleeyeefukeÀ GHeneme Gæ[eves Jeeues ueesie ner efceueles nQ ~ [3]

Ie) efvejeueepeer ves meeceev³e pevelee keÀer HejsMeeveer, ogKe, iejeryeer Deewj peªjleeW keÀes ÒekeÀeMe ceW ueeves keÀe Òe³eeme efkeÀ³ee nw ~ GmeefYeKeejer keÀer efmLeefle efkeÀleveer keÀ<ìoe³eer jner nesieer Fme yeele keÀe Devegceeve nce efvejeuee peer keÀer keÀefJelee mes ueiee mekeÀles nwb ~

SkeÀ efYeKeejer jemles Hej ®euee Dee jne nw GmekeÀer oMee yengle Kejeye nw ~ GmekesÀ Hesì Deewj Heerþ ceW keÀesF& Deblej veneRnw DeLee&le YetKe kesÀ keÀejCe Jen Del³eefOekeÀ ogye&ue nes ie³ee nw ~ ogye&uelee kesÀ keÀejCe Jen SkeÀ ueeþer kesÀ menejs ®eue jnenw ~ Leesæ[s mes Deveepe kesÀ efueS Jen Deeves-peeves Jeeues ueesieeW kesÀ meeceves DeHeveer HeÀìer-Hegjeveer Peesueer HewÀueelee nw ~ GmekesÀmeeLe oes ye®®es nQ, Jes Yeer YetKes Deewj keÀcepeesj efoKeeF& os jns nQ ~ Jes SkeÀ neLe mes DeHevee Hesì ceueles nQ Deewj otmeje neLeDeeves-peeves ueesieeW kesÀ meeceves HewÀueeS jnles nQ ~ YetKe Deewj H³eeme kesÀ keÀejCe GvekesÀ neWþ metKe ieS nw uesefkeÀve Jes efYeKeejermeæ[keÀ Hej Deeves-peeves JeeueeW mes kegÀí Yeer ÒeeHle veneR keÀj Heeles ~ Jes DeHeves ner DeeBmet HeerkeÀj jn peeles nbw ~ Jes efYeKeejer meæ[keÀkesÀ efkeÀveejs Heæ[er ngF& HelleueeW ceW ueieer petþve mes DeHeveer YetKe efceìeves ueieles nQ uesefkeÀve Jes Fleves Yeei³enerve nQ efkeÀ petþve YeerþerkeÀ mes veneR Kee Hee jns nQ ~ Gve petþer HelleueeW keÀes kegÀlles Gve efYeKeeefj³eeW mes íerveves kesÀ efueS [ìkeÀj Keæ[s nQ ~

keÀefJe yengle Goej mJeYeeJe kesÀ nwb, GvneWves GvekeÀer iejeryeer Deewj ogKe efceìeves keÀe Deìue efveM®e³e keÀj efue³ee ~ [3]

ve³ee jemlee A.14

keÀ) ceervet ye®eHeve mes ner Heæ{ves ceW De®íer Leer ~ Jen O³eeve mes leLee efve³eefcele ªHe mes Heæ{eF& keÀjleer Leer ~ Fme keÀejCe Jen ncesMeeHeLece ÞesCeer ceW Deeleer Leer ~ GmekeÀer efve³eefcele Heæ{eF& ner GmekeÀer meHeÀuelee keÀe keÀejCe nw ~ [2]

... 11 ...

T17 II SPB 013

Set B

Turn over

Ke) Hejer#ee kesÀ yeeo ceervet kesÀ keÀe@uespe ceW oes cenerves keÀer ígefìdì³eeB nes ieF& ~ Jen oes cenerves kesÀ efueS Iej ®eueer ieF& ~ GmekeÀe Hetjemece³e DeeMee keÀer Meeoer keÀer lew³eeefj³eeW ceW ner yeerlee ~ GmekeÀer ígìdefì³eeB meceeHle nesves Jeeueer nwb, cee$e oes efove yeeo Gmesnesmìue peevee nw ~ [2]

ie) nesmìue HengB®ekeÀj ceervet keÀes keÀF& veS DeHeefjef®ele ®esnjs efoKeeF& os jns Les ~ peye ceervet ves cee³ee keÀes osKee leye Jen Hemevvenes Gþer ~ cee³ee ves ceervet keÀes HeLece ÞesCeer ceW Heeme nesves keÀer yeOeeF& oer ~ oesveebs mensefue³eeB yeele keÀjves ueieer ~ cee³ee GmekeÀerefHe³e mensueer Leer ~ Jen ceervet kesÀ megKe-ogKe ceW yejeyej meeLe jnleer Leer ~ [3]

Ie) jefJeJeej kesÀ efove ceervet DeHeveer mensueer cee³ee kesÀ meeLe yeepeej ieF& ~ ceervet ves ®eej meeefæ[³eeB Deewj oes peesæ[er ®eHHeue Kejeroer ~ GmekesÀyeeo nesmìue Dee ieF& ~ meeefæ[³eeB Deewj ®eHHeue Gmeves DeHeveer yenve DeeMee kesÀ efueS Kejeroer ke̳eeWefkeÀ GmekesÀ efJeJeen keÀemece³e vepeoerkeÀ Dee jne Lee ~ nesmìue keÀer meYeer ueæ[efkeÀ³eeW ves GmekeÀe meeceeve osKee ~ [3]

A.15keÀ) ³en HeMve ceervet Deefcele mes Hetíleer nw ~ ceervet keÀer mensueer veerefuecee ves ceervet keÀes yelee³ee efkeÀ Deefcele keÀe SskeÌmeer[Wì ngDee nw ~ ceervet

keÀer mensueer veerefuecee ves ceervet keÀes yelee³ee efkeÀ Jen yengle mece³e mes DemHeleeue ceW nw FmeefueS ceervet Gmemes Hetíleer nw efkeÀ ``DeyeDeeHekeÀer neuele kewÀmeer nw ?'' [2]

Ke) Deefcele keÀer ceeB ceervet mes Deefcele kesÀ mJeemL³e kesÀ efJe<e³e ceW yeleeleer nQ efkeÀ æ[e@keÌìj DeHeveer Deesj mes yengle He³elve keÀj jns nQ leeefkeÀDeefcele keÀer meYeer n[def[³eeB þerkeÀ lejn mes pegæ[ peeS ~ Fme mece³e lees Fmes oJee Deewj ogDee oesveeW keÀer DeeJeM³ekeÀlee nw ~ [2]

ie) DemHeleeue ceW Deefcele nw ~ GmekeÀe SskeÌmeer[Wì ngDee nw ~ GmekesÀ Mejerj keÀer n[def[³eeB ìtì ®egkeÀer nQ ~ GmekeÀer neuele veepegkeÀ nw ~ DeefcelekeÀes DeYeer ®eej cenerves Deewj DemHeleeue ceW jnvee Heæ[siee ke̳eeWefkeÀ DeYeer Jen Hetjer lejn mes þerkeÀ venerb ngDee nw ~ Hetjer lejnmes þerkeÀ nesves lekeÀ Gmes [e@keÌìjeW keÀer osKe-jsKe ceW jnvee Heæ[siee ~ [3]

Ie) ceervet DeHeves Iej peeves kesÀ efueS J³eekegÀue nw ~ Jen DemHeleeue ceW Deefcele keÀes osKeves ieF& Leer ~ Gmes DemHeleeue DeeS keÀeHeÀer mece³enes ie³ee ~ Jen Deefcele kesÀ meeLe yeeles keÀjves ceW Fleveer J³emle nes ieF& efkeÀ Gmes mece³e keÀe Helee ner veneR ®euee ~ Gmes De®eevekeÀ mes³eeo Deelee nw efkeÀ íesìer-meer jepees Iej cesb DekesÀueer nw ~ Jen GmekeÀe Fblepeej keÀj jner nesieer FmeefueS ceervet Iej peeves kesÀ efueSJ³eekegÀue nw ~ [3]

A.16keÀ) `³en HeMve ceewmeer keÀer mebyebOeer ceefnuee ves ceewmeer mes efkeÀ³ee ~ GvneWves ³en peJeeye efo³ee efkeÀ ³en ueæ[keÀer pees meeceves yewþer nw, cesjs

Heæ[esme keÀer ner ueæ[keÀer nw ~ FmekesÀ ceelee-efHelee ves FmekeÀe Ssmes efoceeie Kejeye efkeÀ³ee nw efkeÀ ³en efJeJeen kesÀ efueS lew³eej veneR nw ~ [2]Ke) ceervet keÀes yeme ceW ceewmeer efceueer ~ ceewmeer DeHeveer ceefnuee mebyebOeer mes ceervet kesÀ efJe<e³e ceW yeele keÀj jner Leer ~ Jes keÀn jner Leer efkeÀ FmekeÀer

yenve keÀer Meeoer nes ieF& ~ FmekesÀ YeeF& keÀer Meeoer Yeer nes peeSieer ~ yeme, ³en ueæ[keÀer kegBÀJeejer yewþer jnsieer ~ GvekesÀ odJeeje keÀnerieF& ³en yeele ceervet kesÀ ceve ceW leerj keÀer lejn ®egYe jns Les ~ [2]

ie) ceervet kesÀ Iej HengB®eves Hej GmekeÀer ceeB Gmes osKekeÀj yengle KegMe ngF& ~ GvneWves ceervet keÀes yelee³ee efkeÀ Deepe legcnejs efHeleepeer legcemesefceueves cesjþ peeves kesÀ efueS mees®e jns Les ke̳eeWefkeÀ legcnW Iej mes ieS keÀeHeÀer mece³e nes ie³ee Lee ~ nceW legcnejer yengle ef®eblee nes jnerLeer, De®íe ngDee legce Dee ieF& ~ [3]

Ie) ceewmeer keÀer yeeleW megvekeÀj ceervet ves keÀesF& peJeeye venebr efo³ee ke̳eeWefkeÀ Jen SkeÀ meY³e Je megMeerue ueæ[keÀer Leer ~ Jen yeme ceW yewþkeÀjPeieæ[e veneR keÀjvee ®eenleer Leer FmeefueS Jen GvekeÀer meYeer yeeleW megvekeÀj penj keÀer YeeBefle Heer ieF& ~ ceewmeer kesÀ J³eJenej keÀesosKekeÀj ceervet keÀe ceve ceewmeer kesÀ Heefle Ie=Cee mes Yej ie³ee ~ Jen yeme mes Glejles mece³e ceewmeer keÀer lejHeÀ efyevee osKes ner DeHeves Iej keÀerlejHeÀ ®eue oer ~ [3]

... 12...