Ibn Rusd de Uluhiyet Problemi Godhood Problem at Ibn Rushd Thought

8/3/2019 Ibn Rusd de Uluhiyet Problemi Godhood Problem at Ibn Rushd Thought

1/173

T.C.

SELUK NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTS

TEMEL SLAM BLMLER ANABLM DALI

KELAM BLM DALI

BN RDDE ULUHYET PROBLEM

DOKTORA TEZ

DANIMAN

Prof.Dr. erafeddin GLCK

HAZIRLAYAN

Ltf CENGZ

KONYA 2006


2/173

1

NDEKLER

NDEKLER............................................................................................. 1

KISALTMALAR..........................................................................................3NSZ.........................................................................................................4

GR ........................................................................................................... 7

ULHYET PROBLEM VE BN RD.................................................7

1- Genel erevede Ulhiyet Problemi..................................................7

1.1- Szlk ve Terim Anlam............................................................. 7

1.2- Ulhiyet Probleminin Kapsam ve Snr...................................10

2- bn Rdn Hayat ve Eserleri........................................................12

2.1- bn Rdn Hayat .................................................................. 12

2.2- bn Rdn Eserleri.................................................................14

3- bn Rdn Dnme Yntemi ve Dnce Tarihindeki nemi..... 20

3.1- VI./XII. Yzylda Endlste Siyasi ve Fikri Ortam..................21

3.2- bn Rdn Dnce Tarihindeki Yeri ve nemi.....................25

3.3- bn Rdde Akl- Nakil likisi................................................29

3.3.1- Akl Dncenin Dindeki Yeri...........................................29

3.2.2- Tevil.................................................................................34

3.3.3- Tevil Karsnda nsanlarn Durumu.................................41

BRNC BLM......................................................................................45

BN RDE GRE ALLAHIN VARLII VE DELLLER ................45

1- Allahn Varl ve Birlii ...............................................................45

1.1- Allahn Varl (Vcd) ..........................................................45

1.2- Allahn Birlii (Vahdaniyet).................................................... 49

2- Allahn Varlnn Delilleri ............................................................56

2.1- Kelamclarn Delillerine Ynelik Eletiriler..............................58

2.2- Allahn Varl ile lgili Deliller ..............................................70

2.2.1- nayet Delili.......................................................................71

2.2.2- htira Delili.......................................................................75


3/173

2

KNC BLM.........................................................................................80

BN RDE GRE ALLAHIN SIFATLARI.......................................80

1- Subt Sfatlar ................................................................................. 81

1.1-lim ..........................................................................................81

1.2- rade ve Kudret.........................................................................88

1.3- Kelam (Kelamullah) ................................................................. 90

1.4- Sem ve Basar ..........................................................................92

2- Selb ve Tenzih Sfatlar .................................................................. 93

2.1- Allahn Ezeli ve Ebedi Olmas ................................................ 95

2.2- Allahn Hdis Varlklara Benzememesi...................................96

2.2.1- Allaha Cismiyet zafe Etmek............................................972.2.2- Allah in Yn/ Cihet Tayin Etmek.................................. 102

2.2.3- Allahn Grlmesi Meselesi ........................................... 107

3- Zat- Sfat likisi ...........................................................................112

NC BLM .................................................................................. 117

BN RDE GRE ALLAHIN FLLER......................................... 117

1- Yaratma (Allah- Alem likisi)...................................................... 117

2- Peygamber Gnderme ve Mucize .................................................. 125

3- Kaza ve Kader............................................................................... 138

4- Adalet ve Zulm (yilik ve Ktlk) .............................................146

5- lmden Sonra Dirili .................................................................. 151

5.1- Ahiretin Varl ...................................................................... 151

5.2- Ahiret Ahvali.......................................................................... 154

SONU .................................................................................................... 161

BBLYORAFYA.................................................................................. 167


4/173

3

KISALTMALAR

a.g.e. ad geen eser

a.g.m. ad geen makaleAr. ev. Arapaya eviren

Bkz. Baknz

c. cilt

ev. eviren

DA Diyanet slam Ansiklopedisi

haz. hazrlayan

AD slami Aratrmalar Dergisi

Kr. Karlatrnz

nr. nereden

SFD Seluk niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi

s. sayfa

ss. sayfa says

sa. say

trz. tarihsiz

vb. ve benzeri

yy. Basm yeri yoktur


5/173

4

NSZ

bn Rd, (520-595/1126-1198) yllar arasnda Endlste yaam, slam

dncesinin nemli filozoflarndan birisidir. Siyas bakmdan etkili, ilm bakmdanda pek ok alim yetitiren bir aileye mensup olan bn Rd, kelamdan felsefeye,

fkhtan manta ve tp ilmine kadar eitli alanlarda bir ok eser brakmtr. O,

Endlste bn Hazm (994/1069) ile balayan ilm ve fikr hareketliliin zirvesini

temsil eden bir dnrdr.

bn Rdn en iyi bilinen yn, Yunancay bilmemesine ramen, Yahudi,

Hristiyan ve Sryan tercmelerden hareketle Aristotelesin (m.. 384- 322)

eserlerine yapm olduu erhlerdir. O, mantk, fizik, metafizik gibi pek ok ilmin

hem kurucusu, hem de tamamlaycs olarak grd Aristotelesin hemen hementm eserlerine gerek geni, gerekse zet erhler yapmtr. Bunu yapmasnn nedeni

ise, kendisine bu grevin tevd edilmesi bir yana, hakikatin sadece Aristoteles

tarafndan ortaya konduuna olan salam inancdr. O, Aristoteles felsefesi ve

mantna o kadar inanmtr ki, bu bakmdan onun, Aristo el- lah olarak

tanmlanmasna katkda bulunmak istemitir. bn Rd, Batda daha ziyade

Aristoteles arihi olarak tannmaktadr. Aristotelesin eserlerinin Batya giriinin 12.

yzyln sonlar olduu dnlrse, Batnn Aristotelesi tanmasnda bn Rdn

ne kadar etkili olduu anlalm olur. bn Rd, bir rih olmas yannda, ayn

zamanda kendine zg dncesi ve felsefesi olan bir filozoftur. Ancak bn Rdn

fikirleri Batda ok byk yank uyandrmasna ramen slam dnyasnda ayn etkiyi

yapt sylenemez. Onun slam dnyasnda ciddi anlamda bir takipisi veya

tenkidisinin bulunduunu sylemek de ayn derecede gtr.

bn Rd hakikatin peinde olduunu iddia eden bir filozoftur. O hakikate

ulamak iin objektif, tutarl ve kll bir bak asn yntem olarak benimsemi ve

buna gre dncelerini ortaya koymutur. Bir filozof olarak bn Rd, pek ok

alanda sz syledii gibi Kelam alannda da deerlendirme ve yorumlarda

bulunmutur. Kelam ilmini, cedel ilmi olarak isimlendiren bn Rd, Kelam

ilminin metodunun da cedel sanat olduunu ifade etmitir. Bu itibarla bu ekilde

deerlendirmeleri olan bir filozofun kelam problemlerine yaklam tarz nemli hale

gelmektedir. almamz Kelam problemleri ierisinde en merkez konumda olan


6/173

5

ulhiyet probleminin bn Rd dncesinde nasl ekillendii sorusunu cevaplamay

ama edinen bir aratrmadr. Bu almada, ulhiyet konusunun snrllklar, bn

Rdn almalarnda ele ald ve belirledii ekliyle, Allahn varl ve birlii,

Allahn sfatlar ile Allahn fiilleri erevesinde deerlendirilecektir. Bu konular

anlalr klacak olan, bn Rdn akl- nakil anlay ve buna bal olarak onun

tevil anlay vb. hususlar olacaktr.

bn Rdde Ulhiyet Problemi adn tayan bu almamz bir giri,

blm ve sonutan olumaktadr. almamzn giri blmnde, ulhiyet

kelimesinin anlam ve kapsam, bn Rdn hayat, eserleri, onun yaad dnemde

Endlsn siyas ve ilm yapsnn nasl olduunu anlatmaya altk. Buna bal

olarak bn Rdn dnce tarihindeki yeri ve nemi hakknda bilgiler verdik.

nk, bir insann herhangi bir dncesini ortaya koymadan nce, onun geneldurumu hakknda bilgi sahibi olmak gerekmektedir. Btn bunlara ilave olarak, bn

Rd dncesine yn veren, onun akl- nakil ilikisine dair yorumlarnn ne

olduunu detayl bir ekilde incelemeye altk. Bu ve bunun gibi hususlar bn

Rd' daha iyi tanyabilmek amacyla ve onun ulhiyet meselesine yaklamn

ortaya koymada yardmc olaca dncesiyle ncelikli olarak ele aldk.

Birinci blmde, bn Rde gre Allahn varl ve delilleri bal altnda

Allahn varl (vcd) ve birlii (vahdniyet), Allahn varlnn delilleri ve Onun

varlnn delilleri ile ilgili ortaya konmu, zellikle de kelamclar tarafndan ortaya

konulmu delillere kar bn Rdn getirmi olduu eletirileri ve bu eletirilerin

deerini ele aldk. bn Rdn delillerinin hangi deliller olduunu da teferruatl bir

ekilde ortaya koyup deerlendirmeye altk.

kinci blmde, bn Rde gre Allahn sfatlar bal erevesinde,

onun sfat anlayna deindik. Onun sfatlar nefs sfatlar ve tenzih sfatlar olarak

ikiye ayrdn grdk. Biz de onun belirlemi olduu bu sisteme uyarak, subut ve

selb sfatlar alt balklarn kullanmak suretiyle onun aklamalarn

deerlendirmeye gayret ettik. Bu arada onun zat- sfat ilikisini nasl ortaya koyduu

husundaki aklamalarna da iaret ettik.

nc blmde ise bn Rde gre Allahn fiillerini inceledik. Allah-

alem- insan mnasebeti olarak tanmlanmas mmkn olan Allahn fiillerini, onun

belirlemi olduu ekliyle yaratma, peygamber gnderme, kaza- kader, adalet-


7/173

6

zulm, lmden sonra dirili meselelerinin, onun dncesinde ne ifade ettiini

ortaya koymaya altk.

alma konusunun tespiti, projenin hazrlanmas, almann yrtlmesi

esnasnda destek ve teviklerini esirgemeyen, tenkit ve tashihleriyle almannolgunlamasn salayan ve fedakr davranlarndan mteessir olduum insanlara

kar vefa borcumun olduunu dnyorum. Bu itibarla, her ynden desteini

esirgemeyen muhterem hocam Prof.Dr. erafeddin Glck'e, yine almann seyri

esnasnda kymetli tavsiye ve nerileriyle bana yardmc olan hocalarm Prof.Dr.

Sleyman Toprak, Do.Dr. ahin Filiz ve Yrd.Do.Dr. Durmu zbeke gnlden

teekkr ediyorum. Ayrca almay batan sona titiz bir ekilde okuyarak ok

byk katklar salayan Do.Dr. Bayram Dalkla, Yrd.Do.Dr. smail Taa, Dr.

Hseyin Palaya ve hadislerin kaynaklardan temininde yardmc olan arkadamFikret Karapnara, dier hocalarma ve alma arkadalarma kalbkranlarm arz

ediyorum.

Ltf Cengiz

Konya-2006


8/173

7

GR

ULHYET PROBLEM VE BN RD

Ulhiyet problemi, Kelam ilminin en temel problemlerinden bir tanesidir.Kelam ilminin dier btn problemleri, ulhiyet problemi ile dorudan veya dolayl

bir ekilde ilikilidir. Bu nedenle Kelam alimleri ilk dnemlerden itibaren, zellikle

iman ile ilgili problemleri Allah meselesi erevesinde deerlendirmiler, bir

anlamda Kelam ilminin konusunu bu problemden ibaret kabul etmilerdir. Aslnda

bu durum, sadece Kelam ilmi iin de geerli deildir. ayet usul ve yntem

farkllklar bir kenara braklrsa, ayn durum Felsefe iin de sz konusudur. Nitekim

bn Rdn hem felsefe hem de slam dncesi ile ilgili olan almalarnda

ulhiyet problemi, merkez bir konumda olup, hem metafizik hem de Kelam

alannda kendi arln hissettirmektedir. Biz onun bu konuyu ele alma biimini

incelemeden nce, ulhiyet probleminin genel ereve dahilinde problem alanlarn,

onun grlerini daha iyi deerlendirebilmek iin; onun hayat, eserleri, yaad

VI./XII. yzylda Endlste siyasi ve fikri ortamn nasl olduunu, dnce

tarihindeki nemini ve onun akl- nakil ilikisiyle ilgili yorumlarn bu blmde

incelemeye alacaz.

1- Genel erevede Ulhiyet ProblemiAcaba ulhiyet kelimesi szlk ve terim olarak hangi anlamlara gelmektedir?

Bu kelimenin baka hangi kelimelerle ilgisi bulunmaktadr? Ulhiyet probleminin alt

bal olarak hangi meseleler ele alnmaktadr? Yani ulhiyet meselesinin kapsam

ve snr nedir? ncelikle bunlar izah etmeye alalm.

1.1- Szlk ve Terim Anlam

Ulhiyet kelimesi, eitli kkleri olmasna ramen, temel itibariyle elihe,

elehe, velehe, lhe vb. fiillerden tretilmi olan masdar yapsnda bir kelimedir. lahkelimesinin de ayn kklerden geldii ifade edilmektedir. lah kelimesi, ibadet


9/173

8

edilen/kulluk edilen her ey veya her varlk anlamna gelmektedir. badet edenler de

kulluk edilen bu varl ilah olarak kabul etmektedirler.1

Ulhiyet, Allahn zatnn dnda olmayan, Onun zatnn bir derecesini ifade

eden ve Allahtan bakas iin kullanlmayan bir kavramdr. Bu kavram, kendisinekulluk yaplan bir ilah olmas sebebiyle, Allahn nitelendirildii ilahi isimlere

karlk olarak kullanlrken, ona yakn anlamdaki rubbiyyet de; ekip- eviren ve

dzen veren (mdebbir) olmas hasebiyle, kendisiyle Allahn tavsif edildii ilahi

isimler olmaktadr.2 Ulhiyet, ayn zamanda zt ve mahlukt arasndaki

engeli/faslay tanmlayan, zt ve mahlkt arasndaki farkll en mkemmel bir

biimde anlatan bir kavram olmaktadr. Mahlukat da, zt ancak bu engel vastasyla

bilebilmektedir.3 Dolaysyla ulhiyet, Allah, hem zt itibariyle, hem de sfatlar ve

fiilleri itibariyle ifade eden bir kavram olarak karmza kmaktadr.Ulhiyet, tm isim ve sfatlar iine alan bir mertebe ve bu mertebelerin en

ycesine iaret etmektedir. Bu mertebenin sahibinin ismi de Allahtr. Allah, her

zaman var olan, deime kabul etmeyen Vcibul- Vcdun zatnn ismi olmaktadr.4

Allah lafznn mtak bir isim olmad konusunda genel bir kanaat olmasna

ramen, baz alimler, onun ilah ve ulhiyet kelimelerinin kkleri olan elihe, elehe,

velehe, lhe vb. fiillerden tretildiini belirtmektedirler.5 Allah lafznn bu fiillerden

tretildiini iddia edenler, genel olarak u iddialara yer vermektedirler:

Allah ismi, ilah kelimesinin bana harfi tarif getirilmek suretiyle teekkl

etmi zel bir isimdir. lah kelimesi, "kulluk etmek" manasndaki elehe, ye'leh veya

"hayret veya aknlk iinde kalmak, gnlden balanp snmak" anlamndaki

elihe, ye'leh ve velihe, yevleh kknden ism-i mef'l manasnda masdar olup,

"ibadet edilen, yce bir varlk olmas sebebiyle karsnda hayrete dlen, gnlden

1 Bkz. bn Manzr, Ebul- Fadl Cemalddin Muhammed b. Mkerrem, Lisnul- Arab, c. 1, s. 467,

Beyrut, Trz; Zv, Tahir Ahmed, Tertb-l Kmus el- Muht, c. 1, s. 173, Yy. Trz.; Isfahn,

Rb, el- Mfredt farbil- Kurn, tahkik: Muhammed Halil tn, s. 31, Beyrut, 2001.

2 Suad el- Hakim, el- Mucemus- Sufi, c. I, s. 85, Beyrut, 1981.

3 Suad el- Hakim, a.g.e., c. I, s. 86.

4 Tehanev, Muhammed Ali el- Faruki, Keful- Istlhtil- Fnn, c. I, s. 146, Kahire, 1963.

5 Tehanev, a.g.e., c. I, s. 147.


10/173

9

balanlp snlan" manalarna gelmektedir. "Gizlenmek, duyu organlarnn

idrakinin zerinde olmak" anlamnda lhe, yelhu kknden tremi olup, duyularn

idrakinin tesinde bulunan varlk olarak kullanld gibi, cahiliye araplarnn

putlarndan olan el-Lt veya Aramce elh kelimelerinden de tretilmi olduunu

iddia edenler bulunmaktadr.6 Fakat, Allah kelimesinin hibir kkten tretilmedii,

aksine bunun, Mabud-i Hakk'n ismi hass, daha dorusu, ismi zt ve ismi alemi

olduunu kabul edenler de bulunmaktadr.7 Buna gre, "Allah" ismi, isbat ve nefy

yoluyla btn keml ve ulhiyet sfatlarn kendinde toplayan, Cenab- Hakk'a

mahsus (zel) bir isimdir. nk, "en gzel isimler O'nundur"8 Dier bir ifadeyle,

"Allah", btn esma-i hsnnn mnlarn kendisinde toplayan Hak ilah'n, btn

sfat ve fiillerini ieren Yce Yaratc'nn en kapsaml ismidir.9 "Allah" ismi ve

O'nun esma-i hsns Kur'n- Kerm'de de zikredilmektedir.Allah kelimesi, Kur'n- Kerim'de bir ok ayette gemektedir. "Allah vardr,

O'ndan baka ilah yoktur"10, "Yoksa, onlarn Allah'tan baka ilah m var?"11

ayetlerinde; kendisinden baka ilah bulunmayan bir varln ismi olarak "Allah"

kelimesi kullanlmaktadr. Bunun yannda ilah kelimesi de Kuranda ska

zikredilmektedir. Allah kelimesi, kendinden baka ilah olmayan bir varln ismi

olarak kullanlrken, ilah kelimesi ise, insanlarn kendisine ibadet ve itaat ettikleri her

trl varlk olarak daha ziyade gemektedir. rnein, Fakat o Allah, benim

Rabbimdir, ben Rabbime kimseyi ortak komam12 vb. ayetlerde, ibadet edilen,kullarn yaratan, rzklandran, ekip- eviren, kendinden baka ilah olmayan Yce

Varlk kastedilirken; Allah ocuk edinmemitir. Onunla beraber hi bir ilh yoktur.

6Bkz. bn Manzr, Lisnul- Arab, c. 1, ss. 467- 469; Isfahn, Rb, el- Mfredt, s. 31; Rz,

Muhammed b. Ebbekir b. Abdlkadir, Muhtrus- Shh, ss. 22- 23, Kahire, 2000; Yazr,

Muhammed Hamdi, Hak Dini Kur'an Dili, c. 1, ss. 27- 28, stanbul, 1982.7 Yazr, a.g.e., c. 1, s. 18.

8 Har, 59/24.

9 Uluda, Sleyman, Tasavvuf Terimler Szl, s. 42, stanbul , 1991.

10 Bakara, 2/255; Teabun, 64/13.

11 Tr, 52/43

12 Kehf,18/38.


11/173

10

yle olsayd, her ilh, kendi yarattna sahip kar ve birbirlerine stn gelmeye

alrlard. Allah onlarn kendisine verdikleri vasflardan mnezzehtir13 gibi

ayetlerde ise, ilah kelimesi genellikle, Allahn dnda kulluk edilen, ancak

kullarnn yaratlmas, rzklandrlmas gibi fiiller ile alakas olmayan dier varlklar

olarak gemektedir.

Allah isminin veya Ona delalet eden isimlerin, tevkif olup

olmad/nasslarda geen isimlerinin dnda Ona bir ismin verilmesinin uygun olup

olmad konusunda bir takm tartmalar yaanmtr. Baz kelamclar (Mutezile),

ayet ve hadislerde gemese de, Allah Telya, Vcibl- Vcd, Vcib Tel, Sn

Tel gibi ulhiyeti anlatan isimlerin verilebileceini belirtirken, Ehl-i snnet

kelamclar ise, ayet ve hadislerde bildirilmeyen isimlerin Ona verilmesinin uygun

olmad zerinde durmulardr.14

Anlalan o ki, ilah ve Allah kelimeleri ile birlikte dnldnde ulhiyet

kavram, mtel bir varl adlandrma probleminin zorunlu bir neticesi olarak

karmza kmaktadr. Ayn zamanda bu kavram, mtel varln zt ve mahiyeti ile

birlikte, Onun sfatlar ve fiillerini de anlatan bir kavram olmaktadr. imdi kavram

olarak ortaya koymaya altmz ulhiyet probleminin hangi hususlar kapsad

ve problem alannn ne olduunu belirlemeye gayret edelim.

1.2- Ulhiyet Probleminin Kapsam ve SnrUlhiyet probleminin ilgili olduu alanlar nelerdir? Bu problemin alt

balklar neler olabilir? Kapsam ve snr itibariyle bu problemin durumu nedir?

imdi bu konular deerlendirmemiz gerekmektedir.

Ulhiyet meselesi ile ilgili olarak Kur'n'da, "O'nun misli gibi hi bir ey

yoktur. O iitendir, grendir"15 vb. ayetler gemektedir. Bu ve benzeri ayetler,

Allah'n zatnn bulunduuna iaret etmektedir. Ancak Kuranda bu zt ile ilgili her

hangi bir bilgi verilmemektedir. Sadece O'nun sfatlar ve fiilleri anlatlmaktadr.

13 Mminun, 23/91.

14 Bkz. Glck, erafeddin- Toprak, Sleyman, Kelam, s. 209, Konya, 2001; Yldrm, Suat,

Kuranda Ulhiyet, ss. 57- 61, stanbul, 1987.

15ra, 42/11.


12/173

11

Kuranda izah edilmeyen zt konusu ve buna bal meseleler, filozof ve kelamclar

arasnda ciddi bir ekilde tartlmtr. Her bir filozof veya mtekellim bu konular

anlayabilmek ve ortaya koyabilmek iin byk gayret sarfetmiler, Allahn zt ve

mahiyetini zihinlerinde anlaml hale getirmeye almlardr. Kurandaki ulhiyet

meselesi ile dnrlerin ortaya koyduu ulhiyet problemi arasnda bir farklln

olduu kesindir. Kuran batan sona okunup deerlendirildiinde, onun, Felsefede ve

Kelamda tartlan nazar deerlendirmelerden uzak olduu ok rahat anlalacaktr.

nk Kuran, her hangi bir metafizik kitab deildir ve bir metafizik kitabnda

yaplan deerlendirmelerden olduka farkldr. Kuran, metafizie dair eserlerde ele

alnd gibi durgun, donuk, statik bir ulhiyet fikri ortaya koymamaktadr.16

Ulhiyet problemi, genel olarak varlk felsefesi, zel olarak da Allahn

varl, sfatlar ve fiilleri problemlerini kapsamaktadr. Ulhiyet, varlk felsefesi iledorudan ilikilidir. nk, hem Kelam hem de Felsefede Allahn dndaki btn

varlklar, kendi varln Ondan almaktadrlar. Baka bir ifadeyle Allah, nedensiz ve

zorunlu tek varlk iken, dier varlklar nedenli ve mmkn varlklardr. Bu bakmdan

ulhiyet, ontolojik bakmdan varlk felsefesinin de en temel sorunu olmaktadr.

nk Allah (Tanr) nasl bir varlktr sorusu, Felsefenin alt disiplini olan varlk

felsefesinde de, Kelamda da ilk akla gelen ve ilk sorulan soru olmaktadr.

Ulhiyet problemi, sadece Allahn varl problemiyle snrl olmayp,

Onun dier varlklarla olan mnasebetini yani alem ve insanla olan mnasebetini de

iine almaktadr. Byle olunca mesele, ayn zamanda Allahn sfatlar ve fiillerini de

kapsayan bir problem olarak karmza kmaktadr. Dolaysyla ulhiyet problemi

denildiinde u ana unsur akla gelmektedir: Bunlar Allahn varl- birlii,

sfatlar ve fiilleridir. Bu ana unsur, ulhiyet probleminin alt balklarn oluturan

konular olmaktadr. Bu konular detayl bir ekilde ortaya konulduu zaman, ulhiyet

meselesi etraflca ele alnm olmaktadr. nk bu konular, ulhiyet meselesini

ilgilendiren fikir ve dncelerin hemen hepsini iine almaktadr.

Acaba Endls filozofu bn Rd, uluhiyet problemini ayn kapsam ve

snrlar iinde mi ele almaktadr? Bu konuya gemeden nce, bn Rdn hayat ve

eserlerine dair bilgiler vermeye alalm.

16 Yldrm, Kuranda Ulhiyet, s. XIII.


13/173

12

2- bn Rdn Hayat ve Eserleribn Rd nerede ve ne zaman domutur? Onun yaad toplum iindeki

durumu nedir? O, dneminde siyasi veya ilmi bir takm grevlerde bulunmu mudur?

Onun ilmi hayat nasldr? O, hangi tr eserler vermi ve bu eserler nelerdir? imdi

bu ve buna benzer sorular cevaplandrmak suretiyle bn Rd ksaca tanyalm.

2.1- bn Rdn Hayat

Ebu'l-Veld Muhammed b. Ahmed b. Muhammed b. Rd, 520/1126 ylnda

Endls blgesinde Kurtubada domutur. Aslen Sarakustal olup sonradan

Kurtubaya yerleen bir aileye mensuptur. Babas ve dedesi de fakih seviyesinde

alim olan bn Rdn ailesinin sekin bir aile olduu kaynaklarda gemektedir. Her

ikisi de kdl- kudt vazifesinde bulunmu alimlerdir. Byk dedelerinden Rdenispetle bn Rd olarak tannmaktadr. Ayn isim ve knyeye sahip olan dedesi bn

Rd Ced (dede) den tefrik edilmesi iin, kendisi bn Rd Hafd (torun) diye

bilinmektedir. bn Rd, ocuk yalarnda Kuran, tefsir, hadis, Ear kelam, Arap

dili ve edebiyatna dair eitli alanlarda bilgi sahibi olmu, o blgenin mezhep imam

olarak kabul edilen mam- Mlikin Muvatta isimli hadis kitabn ezberlemitir.

Bunun dnda matematik, fizik, astronomi, mantk, felsefe ve tp tahsili de

yapmtr.17 Felsefe alannda bn Rdn (1198), bn Tufeyl (1185) ve bn Bacce

(1138) gibi alim ve filozoflardan ders ald ne srlmtr. bn Tufeyl ile krkyandan sonra tanm olduu, bn Bccenin de, o henz 11 yahut 12 yandayken

ld bilinmektedir. Bu sebeple sz konusu kiilerin bn Rdn yetimesinde

nemli bir etkileri olduu hususu pheli18 grnmesine ramen yine de onlardan

ders alm olmas ihtimal d deildir. Krk yandan sonra bn Tufeylden, 12

yanda da olsa bn Bcceden ders alm, en azndan etkilenmi olduu

dnlebilir.

17 Ehvn, Ahmed Fuad, slam Dncesi Tarihi (bn Rd), ev. lhan Kutluer, c. 2, s. 164, stanbul,

1990; bn Rd, Felsefe-Din likileri (Giri), haz. Sleyman Uluda, , ss. 11- 12, stanbul,

1985; Bardakolu, Ali, bn Rd, DA, c. 20, 254, stanbul, 1999.

18 Macclintock, Stuart, bn Rd, (slamda Bilgi ve Felsefe iinde), haz. Mustafa Armaan, ss. 137-

138, stanbul, 1999.


14/173

13

bn Rd, biliyede bir sre kadlk yapmtr. Bu sre ierisinde, ilerinin

younluu sebebiyle yeterince alamamaktan, Kurtubadan uzak kalmas sebebiyle

kaynak eserlere ulaamamaktan devaml surette yaknmtr. Bir sre sonra da

Kurtubaya adalet kurumunun reisi olarak tayin edilmitir. Bu dnem, bn Rdn

telif hayatnn en verimli devresini oluturmaktadr. O, bir ok eserini bu dnemde

kaleme almtr. bn Rd, ayn zamanda iyi bir tabib olduu iin, Halife Eb Yakup

Yusuf, onu, bn Tufeylin lmnden sonra zel hekimi olarak Fasn Merake

ehrine davet etmitir. Halifenin lmnden sonra, yerine olu Eb Yusuf Yakup

gemi, bn Rd bir sre de onun zel hekimi olarak almtr.19

Yneticiler nezdinde bu kadar deer gren bn Rd, bir sre sonra gzden

dmtr. bn Rdn halifeye olan yaknln kskanan alimler veyahut hakknda

iddia edilen baz sulamalar sebebiyle, halife Eb Yusuf, onu, baz alimlerle birlikte,Kurtubaya 73 km. mesafede bulunan kk bir yahudi yerleim merkezine srgne

gndermitir. bn Rd aleyhinde iddia edilen baz sulamalar unlardr: bn

Rdn, hayvanlar tantan bir kitabnda zrafadan bahsederken, onu halifenin

bahesinde grdn sylemesi ve bunun polemik haline getirilmesi. Onun Vens

gezegeninin ilah nitelikte olduunu syledii iddialar. bn Rdn Kuranda

zikredilen d kavminin tarihte mevcut olmadn ileri srmesi. Bunlarn dnda

eitli siyasi sebeplerin de olduu kaynaklarda belirtilmektedir. te bu ve benzeri

iddialar neticesinde bn Rd, mecbur ikmete tbi tutulmu, ayn zamanda kitaplarhalkn nnde yaklma noktasna gelmi, filozoflara kar felsefe kitaplarnn

tehlikeli olduu, bu ilimlerle ilgili tm kitaplarn yaklmasn emreden bir beyanname

yaynlanarak Endlsn her tarafna gnderilmitir. Ancak bu olaylarn, Endlste

sadece felsefeye kar olan antipati sebebiyle yaand iddiasn kabul etmeyenler de

bulunmutur. Eer sebep, sadece felsefe dmanl ise, bn Rd ile birlikte srgne

gnderilen baz fakihlerin durumunu izah etmek g olmaktadr.20 nk bn

Rdn yaad dnemde, felsefeye kar olanlar olduu gibi, felsefeyi seven,

19 Bkz. Karla, Bekir, bn Rd, DA, c. 20, ss. 257- 258, stanbul, 1999.

20 Bkz. Ehvn, slam Dncesi Tarihi (bn Rd), c. 2, ss. 166- 167; Karla, bn Rd, DA, c. 20, s.

258.


15/173

14

filozoflara yardm eden ciddi bir destek de sz konusudur.21 Buradan u husus ortaya

kmaktadr ki, o dnemde felsefe zerinde ciddi ihtilaflar ve kavgalar yaanmakla

birlikte, bu ihtilaflarn, sadece felsefe dmanlndan kaynaklandn iddia etmek

iin daha gl delillerin olmas gerekmektedir.

bn Rd, srgn cezasnn kalkmasndan ksa bir sre sonra, Halife Eb

Yusufun daveti zerine tekrar Merakee dnmtr. Ancak ok gemeden 75

yanda iken vefat etmitir.22 Zaman zaman en zirve noktada, zaman zaman da ileli

bir hayat yaayan bn Rd, bu arada ok byk eserler de ortaya koymutur.

2.2- bn Rdn Eserleri

Geleneksel slam dnrlerinde olduu gibi bn Rd, ansiklopedik bir

dnr olarak karmza kmaktadr. O, Fkhtan Kelama, Felsefeden Tp veAhlaka kadar hemen her sahada dnce retmi ve eserler kaleme almtr. bn

Rdn eserlerine bakldnda; Aristo zerine erh ya da yorumlar, saf Aristoculuk

adna Farabi ve bn Sinay tenkit etme ve doru anlalan felsefe ile doru

yorumlanan eriat arasnda asli uyumu gsterme gibi ama gze arpmaktadr.23

bn Rd, Aristotelesin eserlerine ve fikirlerine ok byk nem atfettii

iin, kendisine gelen Aristotelesin eserlerini erh teklifini24 hemen kabul etmi,

onun btn eserlerine ksa, orta ve byk olmak zere pek ok erh yapmtr. bn

21 Farah Anton, bn Rd ve Felsefetuhu, s. 57, Beyrut, 1988.

22 Bkz. Karla, bn Rd, DA, c. 20, s. 258; Ehvn, slam Dncesi Tarihi (bn Rd), c. 2, s. 167;

bn Rd, Felsefe Din likileri (Giri), s. 20.

23 Macid Fahri, slam Felsefesi Tarihi, ev. Kasm Turhan, s. 341, stanbul, 2000.

24 Bir rencisinin rivayetine gre bn Rd bu meseleyi yle anlatmaktadr: Bir gn bn Tufeyl beni

yanna ard ve yle dedi: Duydum ki, mminlerin emiri, Aristotelesin veya

mtercimlerinin ifadelerinin mulak oluundan yaknyormu. Eer birileri kp bu kitaplar

zetler ve kendisi anladktan sonra, Aristotelesin anlatmak istediklerini basit bir ekilde ortaya

koyarsa halkn bunlardan yararlanmas kolaylaacaktr. ayet bunu yapacak gc kendinde

buluyorsan yap. Zihninin duruluunu, aklnn akln ve felsefe sanatna yatknln

bildiim iin senin bu ii hakkyla ifa edebileceini umuyorum Bkz. Merrke den naklen

Cabiri, Arap- slam Aklnn Oluumu, ev. brahim Akbaba, s. 336, stanbul, 2000; Farah

Anton, bn Rd ve Felsefetuhu, s. 61.


16/173

15

Rd, Yunancay bilmedii iin, Aristoteles felsefesini Yahudi, Hristiyan ve

Sryanilerin tercme etmi olduu Arapa tercmelerden renmi ve erhetmitir.

bn Rd, Aristonun kitaplarn ilkinde, ksa ve zet erh, ikincisinde orta boy erh,

ncsnde ise uzun erh biiminde defa erh etmitir. Ksa ve zet erhler,

Aristonun ele ald konularn bazsnn bn Rd tarafndan telif edilmesidir. Orta

erhler, her konunun banda Aristodan birka cmle iktibas edilerek erh ve telif

edilen metinlerdir. Bu tr erhlerde, bn Rdn arih mi, yoksa mellif mi olduu

karmaktadr. Uzun ehler ise, bn Rdn Aristodan bir paragraf alnt yaparak,

onun zerine geni aklamalar getirdii metinlerdir.25 bn Rdn bu erh

metodunu baz ilim adamlar, Bat niversitelerinde tabiat felsefesi retiminin pratik

ihtiyalarna gre tertiplenmi bir metoda benzetmektedirler.26 Aslnda bu metot,

nceden beri slam dnyasnda erh gelenei iinde kullanlmakta olan bir metottur.bn Rd, mslmanlarn Kuran anlama gayretleri erevesinde yapm

olduklar tefsirlere benzer bir almay Aristoyu anlamak iin yapmtr.27 Bunu

yaparken de, Aristotelesin sadk bir talebesi gibi davranm, ona kesinlikle

muhalefet etmeden telhis ve erhlerini yapmtr.28

Daha ziyade yapm olduu bu erhlerle tannan bn Rdn kendi dnce

ve felsefesini ortaya koyduu pek ok eseri daha bulunmaktadr. Bu eserlerin, eitli

ekillerde tasnifi yaplmtr. Bunlar ierisinde en ok dikkat eken tasnif, bn

Rdn ilimler snflandrmasna gre yaplan tasniftir.29 Ancak biz, Macid

Fahrinin yapm olduu tasnife gre bn Rdn eserlerinin neler olduunu ortaya

koymaya alacaz. Macid Fahri, bn Rdn eserlerini drt ana gruba ayrmak

suretiyle dkmn yapmtr:

A- erhler ve Felsef Eserler

1- Cevmi Aristoteles fit- tabiiyyt vel- ilhiyyt.

25 Farah Anton, bn Rd ve Felsefetuhu, ss. 81- 82.

26 Macclintock, bn Rd, s. 141.

27 Hudayri, Zeyneb Mahmud, Eseru bn Rd fi Felsefetil- Usuril- Vusta, s. 5, Kahire, 1993.

28bn Haldun, Mukaddime, haz. Sleyman Uluda, c. 2, s. 1170, stanbul, 1991.

29 Bkz. Sarolu, Hseyin, bn Rd Felsefesi, ss. 33- 39, stanbul, 2003.


17/173

16

2- Cevmiul- his vel- mahss.

3- Cevmiul- hitbe ve- ir.

4- el- Cevmi fil- felsefe.

5- Cevmi siyasiyyet-i Efltn.

6- erhu m badet- taba li- Aristoteles.

7- erhu kitbis- semi vel- lem li- Aristoteles.

8- erhu kitbin- nefs li- Aristoteles.

9- erhu kitbil- kys li- Aristoteles.

10- erhus- simit- tab li- Aristoteles.

11- erhu kitbil- burhn li- Aristoteles.

12- erhu makletil- skender fil- akl.

13- Telhsu kitb-i m badet- taba li- Aristoteles.

14- Telhsul- ilahiyyt li- Nikulvus.

15- Telhsu kitbil- ahlk li- Aristoteles.

16- Telhsu kitbil- burhn li- Aristoteles.

17- Telhisu kitbis- simit- tab li- Aristoteles.

18- Telhsu kitbil- kevn vel- fesd li- Aristoteles.

19- Telhsul- saril- ulviyye li- Aristoteles.

20- Kitbul- hayevn.

21- Makle fil- akl.

22- Makle fil- kys.

23- Makle f ittislil- aklil- mufrk bil- insn.

24- Mesil vakaat fil- ilmil- ilh fi kitbi- if li- bn Sn.

25- Mesele fiz- Zamn.

26- Makle fir- redd al bn Sn.

27- Mesil fil- hikme.

28- Makle fi hareketil- felek.

29- Makle fil- kys e- art.


18/173

17

30- Makle fil- cirm es- semv.

31- Kitbu tehftit- tehft.

32- Muhtasarul- mecist.

33- Telhsul- cedel.

34- Telhsus- safsata.

35- Tefsru m badet- taba.

36- Telhsu kitbin- nefs.

37- Telhsu kitbil- maklat.

38- Telhsu kitbil- ibre.

39- Telhsu kitbil- kys.

B- erhler ve Tbb Eserler

1- Kitbul- klliyyt.

2- erhul- urcze el- mensbe li- bn Sn.

3- Telhsu kitbil- mzc li- Calins.

4- Telhsu kitbit- tearruf li- Calinus.

5- Telhsu kitbil- kuv et- tabiyye li- Calins.

6- Telhsu kitbil- ilel vel- arz li- Calins.

7- Telhsu kitbil- hummeyt li- Calins.

8- Telhsu kitbil- ustukst li- Calins.

9- Telhsul- kitbil- edviye el- mfrede li- Calins.

10- Makle fi hummeytil- afen.

11- Mesele f nevibil- humm.

12- Makle fit- tiryk.

13- Kitb fi hfzis- shha.

14- el- Kavl fi ltit- teneffs.

15- Makle fi esnfil- mzct ve nakdi mezhebi Calins.

C- Kelam ve Fkh Eserler


19/173

18

1- Kitbu bidyetil- mctehid ve nihyetil- muktesd.30

2- el- Kef an menhicil- edille fi akidil- mille.

3- Faslul- makl fm beynel- hikmeti ve- erati minel- ittisl.

4- Muhtasaru kitbil- mustasf lil- azl.

5- Makle fl- ilmil- ilh (ed- Damme).

D- Edeb ve Luav Eserler

1- ez- Zarr fin- nahv.

2- Kelm alel- kelime vel- ism vel- mutk.31

Bu eserlerinin hepsini tek tek tantmak, bu almann konusunu amaktadr.

Zaten bu eserler zerine bibliyografik olarak ayrntl almalar yaplmtr.32 Ancak

biz almamzn konusuna kaynaklk eden belli bal baz eserleri tantmak ve bnRdn hangi maksatla bu eserleri yazdn belirtmek istiyoruz. Bu eserler iinde

konumuz asndan en nemlisi el- Kef isimli eserdir. bn Rd bu kitab, eriatn

halk mkellef tuttuu akidelerin zahiri ynn incelemek, btn bu hususlarda

eriat getiren, vaz eden Hz. Peygamberin maksadn takat nispetinde ortaya koymak

maksadyla yazdn belirtmektedir. bn Rd, bu eserde, baz frkalarn kendilerinin

asl eriat zere olduklar, kendilerine muhalefet edenlerin ise, ya bidat veya kan

ve mal mbah saylan kafirler olduunu ileri srmeleri sebebiyle eriatn

maksadndan uzaklatklarn, bu sebeple de halkn bu konuda tam bir sknt iindeolduunu vurgulamaktadr.33 Felsefe ile din ilikisini ortaya koymaya alt eseri

ise Faslul- Makl adl eseridir. Bu eserinde de bn Rd, felsefenin din

meruiyetini ortaya koyarak, dinin ve felsefenin alanlarn belirlemeye almaktadr.

30 bn Rd bu kitab telif maksadnn, alimlerin daha ziyade drt mezhep imamnn fkh

hkmlerdeki ittifak ve ihtilaf noktalarn delilleriyle birlikte ortaya koymak olduunu

belirtmektedir. Bkz. bn Rd, Bidyetl- Mctehid ve Nihyetl- Muktesd, ev. Ahmet

Meyln, c. 1, s. 7, stanbul, 1973.31 Bkz. Macid Fahri, bn Rd (Feylesf Kurtuba), ss. 12- 15, Beyrut, 1986.

32 Anawati, Georges C., Melleft bn Rd, Cezayir, 1978; Karla, Bekir, slam Dncesinin Bat

Dncesine Etkileri, stanbul, 2004.

33 Bkz. bn Rd, el- Kef an Menhicil- Edille fi Akaidil- Mille mea Mukaddime fi Nakdi Medaris-i

lmil- Kelam, tahkik: Mahmud Kasm, s. 134, Kahire, 1969.


20/173

19

Allahn ilim sfatn konu edindii ed- Damme el- lmil- lh adl eserinde ise,

Allahn ilminin muhdes ilme mteallk olmas konusunu tartmaktadr. bn Rdn

bu risaleyi -her ne kadar bn Rd ak olarak zikretmese de- Muvahhidilerin halifesi

Ebu Yusuf Yakuba hitaben yazm olmas mmkndr. nk risalenin bandaki

vg szleri daha ziyade sultanlar iin yaplmaktadr. Ayrca risalenin bandaki

ifadelerden bn Rdn mektubu yazm olduu zatla daha nce bu konuda

mzakerede bulunduu hissedilmektedir. Kald ki bn Rd, halife ile alemin kdemi

konusunda ilm bir tartma ierisinde bulunmutur. Alemin kdemi konusu ile

birlikte bu risaledeki konunun da aralarnda mzakere edilmi olmas uzak bir

ihtimal deildir. Zira konularn birbiriyle ilgisi bulunmaktadr. Halifenin bn Rd

tarafndan isim olarak belirtilmemesinin nedeni ise, onu felsefeye kar toplum veya

ulemann gstermi olduu reaksiyondan uzak tutmak olabilir.

34

Gazzl'nin telifetmi olduu Tehftl-Felsife adl kitabna bir reddiye mahiyetinde bn Rd'n

yazm olduu Tehftt- Tehft adl eseri ise bir baka eseridir. Kendisinin

belirttiine gre; bu eserin amac, Gazzl'nin Tehftl- Felsife adl kitabnda

ileri srm olduu grlerin doruluk ve ikn edicilik derecesini gstermek ve bu

grlerden byk bir blmnn kesinlik ve doruluk derecesinden uzak olduunu

ortaya koymaktr. bn Rd, Gazl'nin filozoflar tenkid etmi olduu yirmi

meseleyi, Gazlnin ifadelerini aktardktan sonra, mesele hakknda kendi fikirlerini

belirtmektedir. bn Rd, Gazlyi iyi at da tkezler demek suretiyle eletirir. O,bir ok hususta Gazzlyi, filozoflarn zellikle de bn Sinann grlerini tekrar

etmekle, onlar anlamamakla sular, baz hususlarda ise onu hakl bulur. bn Rd bu

kitapta baz meselelerde Gazalinin yan sra bn Sinay da eletirmekten

ekinmez.35

bn Rde gre ilimler ve sanatlar (disiplinler) eittir. Bunlar; gayesi

yalnzca bilgi olan nazar ilimler, gayesi amel hayat iin, davranlar yerletirmek

34 Bkz. bn Rd, Dammetl- lmil- lahi (Faslul- Makal iinde), s.71, Kahire, 1983. bn Rd,

Felsefe- Din likileri (Faslul- Makal, el- Kef an Minhcil- Edille), haz. Sleyman Uluda,

ss. 172- 173, stanbul, 1985.

35 Bkz. bn Rd, Tehft Tehftil- Felsife, tahkik: Sleyman Dnya, Kahire, 1981; bn Rd,

Tutarszln Tutarszl, ev. Kemal Ik- Mehmet Da, Samsun, 1986.


21/173

20

iin bilgi retmek olan amel ilimler ve btn ilimlerde belirleyici (muayyin) olma

ve hatalardan koruyucu (mseddid) olma grevini yerine getiren mantk ilimlerdir.

Nazar ilimler, kll ve cz ilimler olarak iki eittir. Kll ilimler; metafizik, cedel

ve safsata ilimlerinden oluurken; cz ilimler ise fizik (el- ilmut- tabi) ve

matematik (ilmut- Telm) ten olumaktadr.36 Amel ilimleri; tp, siyaset, ahlak

ilimleri vb. olutururken; mantk ilimlerin ise; burhan, kyas, cedel vb. sanatlardan

olutuunu sylemek mmkndr. Grld gibi bn Rd, Kelam ilmini cedel

ilmi olarak kll nazar ilimler arasnda zikretmekte, Kelam ilminin metodu olarak

grd cedel sanatn da mantk ilimler arasna yerletirmektedir.

3- bn Rdn Dnme Yntemi ve Dnce Tarihindekinemi

bn Rd, ilim yolcusunun maksadnn zihinlerde phe uyandrmak veakllar artmak deil, gerein peinde komak olmas gerektiini belirterek,37

gerek peinde olan kiilerin, gerek d olan bir gr ile karlatnda, bu

grn gerek dln ortadan kaldracak salam ve gvenilir ncller bulamad

takdirde, hemen onun geersiz olduuna inanmamalar; bu fikri ileri sren kimsenin

izledii yolu ve metodu takip etmeleri, konuyu renmek iin uzun sre mesai

harcamalar gerektiini ifade etmektedir.38 Ona gre, ilim ehli olan kiilerin yapmas

gereken hususlardan birisi de, kendi muarzlarnn delillerini bile ortaya koyup

deerlendirirken, tpk kendi delilleriymi gibi davranmalar, objektif olmaktanvazgememeleridir.39 Sahih bir dnce ina edebilmek iin, genel olarak insanln,

zelde de mslman toplumun ortaya koyduu ilm ve kltrel birikimi de iyi

anlayp deerlendirmek gerekmektedir.40 Hem bir tavsiye, hem de bir eletiri olarak

bn Rdn nerdii bu fikirler, onun dnme biimi konusunda bize bir takm

36 bn Rd, Telhis m badet- Taba, tahkik: Osman Emin, ss. 1- 2, Kahire, 1958; bn Rd,

Metafizik erhi, ev. Muhittin Macit, ss. 1- 2, stanbul, 2004.

37bn Rd, Tehaft, c. 1, s. 416; bn Rd, Tutarszln Tutarszl, s. 135.


39bn Rd, Tehaft, c. 1, s. 373; bn Rd, Tutarszln Tutarszl, ss. 120- 121.

40 Bkz. bn Rd, Fasl, s. 26 ve 28.


22/173

21

ipular sunmaktadr. Bir filozof olarak bn Rd, daima hakikate ulamak maksad

ile aratrmalar yaplmas gerektii zerinde srarla durmaktadr.

bn Rd dncesine vkf olabilmek iin baz konularn aydnlatlmas

gerekmektedir. Bu balamda u sorular nem arz etmektedir: Onun dncesizerinde etkili olmas bakmndan VI./XII. yzylda Endls corafyasnn siyasi ve

fikri yaps nedir? bn Rdn dnce tarihindeki yeri ve nemi nedir? O, gerek

Batda gerek slam corafyasnda hak ettii deeri bulabilmi midir? O, akl- nakil

ilikisi erevesinde gr ileri srm mdr? Onun bu konudaki

deerlendirmelerinin genel dnce tarihine her hangi bir katks olmu mudur?

imdi bu sorularn cevaplarn bulmaya alalm.

3.1- VI./XII. Yzylda Endlste Siyasi ve Fikri Ortam

Endls ne zaman fethedilmitir? Endlsn fethinden mslmanlarn

buradaki hakimiyetinin sona ermesine kadar olan dnemde, siyas, sosyal ve kltrel

ynlerden bu corafyann durumu nedir? Endlsn zellikle fikr ynden slam

dncesine bir katks olmu mudur? imdi bu hususlarn deerlendirmesine

geebiliriz.

Dou istikametinde bir yol takip edilerek, Sasani mparatorluuna son

verildikten sonra, ran ve Hindistan alarak ine uzanlmas, Gney ve Bat

Anadolu zerinden stanbulun hedef alnmas ve Bat istikametinde Msr, Libya,Tunus, Cezayir gibi Kuzey Afrikann tamam ve spanyay iine alan bir yol olmak

zere koldan gerekleen slam fetihleri41 neticesinde, Bat istikametinde olan

spanya, m. 711- 714 yllar arasnda, Emevi halifesi Velid b. Abdlmelik

zamannda, Musa b. Nusayrn genel komutas altnda fethedilmitir. yl sren bu

fetih hareketinden sonra, Musa b. Nusayr, spanyann idaresini olu Abdlazize

brakarak ama dnmtr. Bylece spanyada, m. 756 senesinde bamsz

Endls Emevi Devletinin tesisine kadar devam eden, Hristiyan spanyadan

Mslman Endlse intikal merhalesi balamtr.42

41 zdemir, Mehmet, Endls Mslmanlar, c. 1, s. 7, Ankara, 1994.

42 zdemir, a.g.e., c. 1, s. 1.


23/173

22

Endls ismiyle, slam hakimiyetine giren tm spanya topraklar

kastedilmektedir. Ancak, ilerleyen yllarda lkenin kuzeyinde bamsz spanyol

krallklarnn teekkl etmesi ve gneye doru genilemeleri ile birlikte, spanyada

slam hakimiyetindeki topraklar klm, gneydeki Grnata ve evresi elde kalm,

Endls denildiinde de bu evre anlalr olmutur. Fetih ncesinde, dini bakmdan

spanya toplumunun ezici ounluunu Katolik Hristiyanlar tekil etmektedir. Bunun

yannda azmsanmayacak sayda yahudi ve bilhassa dalk ve tenha blgelerde

yaayan putperestler mevcuttur. Etnik olarak Hristiyanlarn ounu Hispano- Romen

olan yerli halk olutururken, geri kalanlar ise German rkndan olan Vizigotlardr.

Fetihle beraber ictimai bnyeye yeni bir din olarak slam ve bu dine mensup farkl

etnik unsur daha eklenmitir ki, bunlar; Araplar, Berberiler ve Mevlden ibarettir.

Bu unsura bilahare muvelledn (spanyol muhtediler) ile Saklibe (Orta ve DouAvrupa meneli azadllar) eklenmitir.43

Endls, Orta ada uygar Dou alemi ile geri kalm Bat alemi arasnda bir

kpr vazifesi grmtr. Endls sayesinde Dou kltr ve medeniyetlerine ait

birikimler, Orta a Avrupasna intikal etmi, kilise tarafndan bask altna alnan

akl dnce ve hr dnme biimi, bu sayede zgrlne kavumutur. Bylece,

Avrupada bilim tarihilerinin karanlk dnem olarak niteledikleri dnem son

bularak aydnlanma dnemi balamtr.44

spanyadaki mslmanlar, dnce ve tefekkr alannda en yksek noktaya

felsefe ile ulamlardr. Bu blgenin kltrel iklimi de bu konuda onlara yardmc

olmutur. nk burada hazr bir Grek kltr ve medeniyeti zemini bulmulardr.

spanya mslmanlar, doudan getirmi olduklar fikirlerle, Grek kltr ve

medeniyetinin kendilerine has bir sentezini ortaya koymulardr. man ve akl, yani

din ve felsefeyi uzlatrma konusunda byk aba gsteren mslman dnrler,

Kuran- Kerimin gerein ta kendisi olduunu teslim etmekle birlikte, Aristoteles

ve Platonn da doru fikirler ileri srdklerini grmlerdir. Ancak bu arada

gerein bir tek olma zorunluluu vardr. Bundan dolay din konular ile akl

meselelerin bir uyum ve uzlama haline getirilmesi gerekmektedir ki bu, slam

43 Bkz. zdemir, a.g.e., c. 1, ss. 30- 31.

44 zdemir, a.g.e., c. 1, s. XIV.


24/173

23

dnrlerinin btn almalarn bu nokta zerinde toplamalarna neden

olmutur.45

bn Rdn doduu ve yaad ehir olan Kurtuba, bn Bcce, bn Tufeyl

gibi byk ilm ahsiyetlerin yetitii, zellikle felsef aratrmalar bakmndanmerkez konumu olan bir yerdir. Bu blge, alimlerin ounun matematik ile

urat, Aristotelesin eserlerine youn bir talebin olduu bir blgedir. Hatta Farab

ve bn Sina gibi alimlerin yetersiz grld bir blgedir.46 Endlste ilk felsef

gruplamalar, 9. yzyldan itibaren teekkl etmeye balamtr. bn Meserrenin

Empedokles tesiri altndaki grlerini 12. yzylda sistemletiren bnl- rif, bn

Hazm tarafndan ciddi bir ekilde eletirilmitir. bn Hazmn ada olan bn

Gabirol da meleklerin madd beden ve suretlerinin bulunduunu ileri srerek felsefi

tartmalara katkda bulunmutur. 12. yzylda Endls, felsefe asndan hareketlibir zaman dilimine hit olmutur. Bu yzylda yetien filozoflardan biri olan bn

Bacce felsefe ile klasik kelam birbirinden ayrma cihetine gitmi, insann tek bana

kabiliyetlerini gelitirerek Faal Akl ile temasa geebileceini iddia etmitir. bn

Tufeyl ise, insanda felsefi ve metafizik dncenin doabilmesi iin herhangi bir

retime ihtiya bulunmad, bu dncenin insanda doutan bulunduu tezini ileri

srmtr. 12. yzyl Endlsnn en nemli filozofu phesiz bn Rddr. bn

Rdn tesiri altnda kalan Musa b. Meymun da bu corafyada yetien yahud

gelenee ait bir baka dnrdr.47

slam kltrnn ilk yllarna bakldnda, gerek din, gerekse dil ile ilgili

ilimler, bu devrede doup bym, ancak sonraki asrlarda sz konusu ilimlere

yaplan katk azalmtr. Ancak Endls tecrbesi, bir yandan kelam ilmi ve onun

problemleriyle, bir yandan bn Sina felsefesi ve onun irk eilimleriyle, bir yandan

da fkh mezhepleri ve onlarn kyaslaryla ilikisini kopard iin yeni ufuklar

aralamay baarmtr.48 Bu, her ne kadar ok byk bir iddia ise de, Endls

45 Philip K. Hitti, History of The Arabs, ss. 579- 580, New York, 1968.

46 Ehvn, slam Dncesi Tarihi (bn Rd), c. 2, s. 164.

47zdemir, Mehmet, Endls, DA, c. 11, ss. 221- 222, stanbul, 1995.

48 Cabir, Arap- slam Aklnn Oluumu, s. 355.


25/173

24

blgesinin, zellikle sz konusu ettiimiz dnemde her ynden canl ve hareketli

olduu gereini teslim etmemiz gerekmektedir.

bn Hazmn lmnden yaklak yetmi yl sonra Fasta bn Tumertin

liderliini yapt siyasi hareket, Fastaki Murbtn Devletine kar h. 511 ylndanitibaren silahl bir mcadele balatmtr. Endlsn ileri gelen alim ve fakihleri de

kargaay nlemek iin ondan yardm istemilerdir. Murbtlar, l kkenli olduklar

iin, siyasi ve idari mekanizmalarda hakimiyet, Malik mezhebi taraftar fakihlerin

elindeydi. Mehdi b. Tumert, iyilii emretme ktlkten sakndrma prensibini dini

bir silah, taklidi brakp asllara dnme prensibini de ideolojik bir silah olarak

kullanmak suretiyle Murabtlarn din ve ideolojik yaplarna kar kmtr. bn

Tumert, taklidi brakp asllara dnme slogann bayraklatrarak siyasi hareketini

sonuna kadar gtrm ve Muvahhidn Devletinin kurulmasna n ayak olmutur.49

bn Tumerte kadar bu corafyada selef akide hkim idi. Onun yeni bir kelam

mezhep denilebilecek dnceleri vard. Ayn zamanda onun itikad konulara dair

dncelerinde her mezhepten krntlar bulmak mmkn idi. O, Ear deildi,

Murbtn alimlerinin dedii gibi hrici deildi, mutezil deildi, akli dnce ve

tevilden uzak olan selef deildi, Gazalci de deildi. Ama onun, bn Hazmdan

etkilendii sylenebilir.50

Olaylara aklc ve gereki bir bakla yaklaan, yani din ve felsef bir

konuyu, konunun verilerini gz nnde bulundurarak eletirel bir yaklamla ele alan

Endls tecrbesinin tohumlarn bn Hazm atm, bn Tumert de bu tohumlarn

yaayp gelimesi iin araclk etmi, bn Bacce ise, bu tecrbenin aklc ieriine

derinlik kazandrmtr. Bu ahslar bn Rde yol am, onun meseleleri daha derin

bir bilin ve gereki bir akl ile ina etmesine nclk etmilerdir.51

bn Rdn yaad dnemin siyasi, sosyal ve ilmi ynlerini bylece ortaya

koyduktan sonra, onun dnce tarihindeki yeri ve neminden bahsedebiliriz.

49 Cabir, Arap- slam Aklnn Oluumu, ss. 330- 331.

50 Arb, Muhammed, bn Rd ve Felsifetl- slm (min hill-i Faslil- Makl ve Tehftit-

Tehft), s. 29, Beyrut, 1992.

51 Cabir, Arap- slam Aklnn Oluumu, ss. 343- 344.


26/173

25

3.2- bn Rdn Dnce Tarihindeki Yeri ve nemi

bn Rdn dnce tarihindeki yeri ve nemi nedir? Onun Aristoteles ile

balants nedir? Onun kendine has grleri var mdr? O bir filozof mudur? Yoksa

aktarc (nkil) veya yorumlayc (rih) mdr? Batda ve slam dnyasnda nasldeerlendirilmektedir? Onun takipileri veya mnekkidleri var mdr? imdi bu

hususlar incelemeye alacaz.

Ortaa Avrupas, 12. yzylda Endlste yaplm olan felsefi almalar

sayesinde Yunan felsefesini ve zellikle Aristotelesi tanma imkan bulmutur.

Mslman filozoflarn nakil ile akl uzlatrma ynndeki abalar Ortaa

Avrupasnda byk bir yank uyandrmtr. zellikle bn Rd, Aristoteles zerine

yazd erhler yannda Tehaft Tehaftil Felasife adl eseriyle Avrupada

kendisine itibar edilen bir filozof haline gelmitir. bn Rdn eserleri Paris

niversitesi ve dier baz akademik kurumlarda ders kitab olarak okutulmu, bu

kitaplarn tesiriyle ortaya kan Averroism (bn Rdlk) ise, 16. yzyln sonuna

kadar hakim bir dnce ekol olarak varln srdrmtr. Yaplan aratrmalar

Musa b. Meymun araclyla bn Rdden etkilenen filozoflar arasnda Albertus

Magnus, Duns Scotus, Spinoza ve mmanuel Kantn bulunduunu gstermitir.52

Aristotelesin eserleri Batya, nce spanya yoluyla Arapadan yaplm

evirilerle, sonra da dorudan Yunancadan yaplm evirilerle ancak m. 13. y.y. da,

hatta 12. y.y. n sonlarnda ulamtr.53 Bu tarihler bn Rdn yaad tarihlere

denk dmektedir. Dolaysyla, bn Rdn yapm olduu erhler de, hemen hemen

ayn tarihlerde Bat dnyasna ulam grnmektedir. Bu bakmdan bn Rdn

Batya etkisi o derecedir ki, dnce tarihi zerinde deerlendirmelerde bulunan bir

kitap yazan veya konuma yapan Batl bir bilim adam, konumalarnda veya

yazlarnda bn Rdden bahsetmeden edemez. Bu duruma ahit olmak iin her

hangi bir Batl bilim adamnn kitabn okumak yeterlidir.

Kendisi vastasyla Batda tannmasna vesile olduu Aristotelese olanhayranln bn Rd, Tabiiyyat (Fizik) adl eserinin mukaddimesinde yle dile

52zdemir, Endls, c. 11, s. 224.

53 Koyre, Alexandre, Yeni a Biliminin Douu, ev. Kurtulu Diner, s. 24, stanbul, 1989.


27/173

26

getirmektedir: Bu kitabn yazar olan Aristoteles, Yunan halknn en aklls ve

hikmete onlarn en stndr. Mantk, fizik, metafizik ilimlerinin kurucusu ve

tamamlaycsdr. nk bu ilimlerle ilgili ondan nce yazlan kitaplar, onun

kitaplar karsnda nemsiz kalmlardr. Bu yzden ilk kurucu odur. Ayrca o, bu

ilimlerin tamamlaycsdr. nk ondan sonra yaayan filozoflarn hepsi- 1500 sene

boyunca- onun sylediklerine ne bir ziyadede bulunmular, ne de onun eserlerinde

bir hata bulmulardr. Bu ilimlerin tek bir insanda bulunmas, phesiz ok mthi

bir hadisedir. Bu durumda olan kii olsa olsa melek olur. Zaten slam filozoflar da

onu Aristo el- lahi olarak isimlendirmilerdir.54 Ayrca o yle demektedir:

Aristonun burhan (akli kyas) apak bir hakikattir. Onun hakknda yle

sylememiz mmkndr. lahi inayet, ilminin imkan verdii eyi bize retmesi iin,

onu (Aristo) bize gndermitir. Allaha o kadar kretmemiz gerekir ki, bylemkemmel bir adam (Aristo) yaratm, onu insanlar arasnda tm zamanlarn en

yksek derecesine karmtr.55 Grld gibi bn Rd, Aristotelese olan

hayranln bu kadar net ifadeler ile anlatmaktadr. Daha sonra da, onun eserleri

zerine erh ve yorumlarda bulunmutur.

bn Rdn kat teistik inanc ve doulu olan rasyonel mistiklii, onu

Aristotelesilie yaklatrmtr denilebilir. bn Rdn felsefe ve din arasndaki

ilikiyi kavrarken sahip olduu n Latinlerde olmayan bir ey olduunu, bn

Rdn bu slam dncesi sayesinde felsefeye drdn sylemekmmkndr56 1251den nce bn Rd, Michael Scot ve dierleri araclyla Latin

okullarna girmi durumdadr. Auvergneli William onun ilk yorumcularndan

biridir. Albertus Magnus, bn Rdn akln birlii dncesini gzden geirir ve o

Oxfordda byk bir yorumcu olarak kabul edilir. te yandan Duns Scotus, bn Rd

ve Aristotelesi kantlama biliminin iki byk ustas olarak ilan eder. 14. yzyla

kadar, Avrupada bn Rdlk felsefenin mayas olarak kabul edilir. John

Baconthorpe bn Rdlerin en ileri gelenidir. Bu arada ayn eilimlere sahip olan

Walter Burleyi de zikretmek gerekir. Avrupada bn Rd takip edenler arasnda

54 Farah Anton, bn Rd ve Felsefetuhu, s. 80.

55 Farah Anton, a.g.e., s. 81.

56 encyclopedia.jrank.org/de/ANS_ARB/ARABISCHE_PHILOSOPHIE.html-2006, s. 14.


28/173

27

unlar sayabiliriz: Paduada Petrus Aponensis, Jandunlu John, Bayernli Louis,

Bolognal Urbanus, Venedikli Paul (1428), Cajetanus de Thienis (1465). Bu kiiler

bn Rd hakknda tartmalar yaparak, ona dair ciddi bir klliyatn olumasna

zemin hazrlamlardr. Cajetanus de Thienis, bn Rdn el yazmalar hakknda

uzun bir liste hazrlamtr. Bu liste Lombardiya ktphanesinde titiz bir ekilde

hazrlanmtr.57

bn Rdn Aristotelesin eserleri zerine yapm olduu erhlerin

Avrupada ok byk yank uyandrmas, onun takipileri ve mnekkidlerinin

olmasna ramen, slam Dnyasnda hemen hemen hibir rencisi olmamtr. bn

Teymiyye istisna edildiinde bir mnekkidi olduundan bile bahsedilemez.58

bn Rdn Faslul- Makl adl eseri, m. 13. yzyln sonlarnda

braniceye evirilmesine ramen, slam Dnyas bu eseri, Batl bir bilim adamnn(M.J.Mller) tek bir yazma nshaya dayanarak, m. 1859 ylnda neretmesi

sebebiyle ancak tanyabilmitir. bn Haldun bile, bn Rd klliyatndan haberdar

olmasna ramen, eserlerinde herhangi bir ekilde bu kitaptan sz etmemitir.59

Orta a felsefe tarihileri bn Rdden bahsederken, onun Aristoteles

felsefesinin tefsirine byk katks zerinde younlamlardr. Halbuki bn Rdn

slamn felsefi fikirler tarihindeki yeri temelinden farkldr. bn Rdn bu ekilde

sunulmas, onun orijinal fikirlerinin anlalmasn engelleyen faktrlerden olmutur.

Aristo arihi olarak zel bir yeri olmasna ramen, kendi dnce ve felsefesi

ynyle tannd veya ne karld sylenemez.60 bn Rdn bu ekilde

sunulmasnn bir ok nedenlerinden bahsetmek mmkndr. rnein onun

Ortaada dlanm ve bir ok yanl szle st rtlm Aristotelesi, Farabiden

sonra, hatta ondan daha salkl olarak ortaya karmas ve Rnesansa tamas vb.

Ancak bn Rdn bu ekilde takdim edilmesinin nedenlerini, onun dncesinin

genel hatlarn ortaya koyan oryantalist bak asnda aramak gerekmektedir. Zira

57 encyclopedia.jrank.org/de/ANS_ARB/ARABISCHE_PHILOSOPHIE.html-2006,s.18.

58 Macid Fahri, slam Felsefesi Tarihi, s. 343.

59 Arkoun, Muhammed, min Faysalt- Tefrika il Faslil- Makl eyne huvel- Fikrul- slm, Ar. ev.

Haim Salih, s. II, Beyrut, 1995.

60 Bkz. Macid Fahri, slam Felsefesi Tarihi, ss. 341- 342.


29/173

28

bn Rd, sadece Aristotelesi erhetmekle kalmam, ayn zamanda hazmedilmi bir

felsefenin pratiini slm dncelerle ilgili eserlerine de yanstmtr.

bn Rdn dnce tarihinde tannmasna sebep tekil eden faktrlerden

birisi de Gazlnin Tehftne yazd reddiyedir. Bilindii gibi Gazl, filozoflarhakknda u iddialarda bulunmutur: Filozoflarn grlerinden bir ksm din ile hi

ilikili deildir. Bunlar reddetmeye alan kimse dine zarar vermi olur. Bir dier

ksm da tamamen terminoloji ve mantkla ilgilidir, bunlarn da din ile fazla bir

ilikisi yoktur. Ancak alemin kdemi, Tanrnn sfatlar, bedenlerin hari gibi dini

yakndan ilgilendiren konularda filozoflarn grlerinin bozuk (tutarsz) olduunun

aklanmas gerekir.61 Bu iddialarla Tehaftl- Felsife adl eserini yazan

Gazalinin filozoflara kar haksz deerlendirmelerde bulunduuna iaret eden bn

Rd, Gazalinin kendisinin de filozoflar, onlarn temelini atm olduu mantksanatnn ilkeleriyle ancak eletirebildiini ifade etmek suretiyle, herkesin yanlgya

dme ihtimalini Gazalinin gzard ettiini vurgulamaktadr. Ona gre, Gazalinin

belirttii ilahi meselelerde, Allahn masum kld peygamberler dnda herkesin

hataya dme ihtimali olduu iin, filozoflarn da bu erevede deerlendirilmesi

gerekmektedir.62

bn Rd, felsefe ve dini birbirine kartrdklar iin, hem Yeni Eflatunculuk*

akmna, hem de kelamclarn sistemlerine kar itirazlarda bulunmutur.63

Hadiselerin zamana bal oluu balamnda dnecek olursak, Gazalnin de bu

61 Bkz. Gazal, Tehft, ss. 12- 14.

62 Bkz. bn Rd, Tehaft, c. 2, ss. 546- 547; bn Rd, Tutarszln Tutarszl, ss. 192- 193.

* Yeni Eflatunculuk, m. 270 ylnda len Plotinin, Eflatunun ideler nazariyesine dayanarak ortaya

att mistik bir felsefedir. Plotinin mistik anlay mnist, panteist sudru esas alan bir

felsefedir. En nemli zellii, her trl materyalist anlaya kar kmasdr. Romadan neet

eden bu felsefe, Suriye ve Atinada bir mektep halinde temsil edilmitir. Atinadaki oluum, m.

529 ylna kadar devam etmitir. Yeni Eflatuncu felsefe, Hristiyan ve slam dnyasnda

tasavvufun felsefi bir muhteva kazanmasnda tesirli olmutur. Bkz. Bolay, Sleyman Hayri,

Felsefi Doktrinler Szl, ss. 321- 322, stanbul, 1984.

63 Yves Marquet, slam Felsefesi le lgili Franszca Etdlere Umumi Bir Bak, (Uluslararas Birinci

slam Aratrmalar Sempozyumunda sunulan tebli), ev. Mehmet Demirci, s. 283, zmir,

1985.


30/173

29

eletirilerin istisnas olmadn syleyebiliriz. Bu itirazlar dolaysyla bir ok kesim,

bn Rdn eletirilerini dikkate alm ve deerlendirmitir.

bn Rdn dnce tarihindeki yeri ve neminden bahsettikten sonra, onun

akl- nakil ilikisine dair dnce ve yorumlarna geebiliriz.

3.3- bn Rdde Akl- Nakil likisi

bn Rde gre akl ve nakil nasl konumlandrlmaldr? Bunlardan birini

dierine tercih etmek mmkn mdr? Buna bal olarak onun tevil anlay nedir?

Onun bu konuyla ilgili yorumlarnn orjinal olduunu syleyebilir miyiz? imdi

bunlar deerlendirmeye alalm.

bn Rd dncesinde felsefe ve din mnasebeti, dier bir ifadeyle akl-

nakil ilikisi nemli bir yer igal eder. Bu problemin kklerini slamdan nceHristiyan kelamnda aramak mmkn olduu gibi, felsefenin slam dnyasna

giriinde de aramak mmkndr. Sz konusu problem, slam dncesine dardan

gelen yabanc bir unsurun (felsefe) hem hazmedilmesi, hem de slam unsurlarn

felsef ynden izah anlamna gelmekteydi. Bu nedenle akl- nakil ilikisi henz bn

Rde gelmeden nce, hem akl lehine, hem de nasslar lehine tartlmtr. Ksacas

bn Rdden nce problem, ana hatlaryla ortaya kmt. bn Rd ise, meseleyi

objektif, tutarl ve kll bir yaklamla ele alarak, zm noktasnda aba harcam ve

kendince katk yapmaya almtr. Bat dnyasnda da bn Rd, akl- nakil (din-dnya, din- siyaset) ilikisinin temellendirilmesi konusunda bir dnm noktas olarak

grlmtr.64

3.3.1- Akl Dncenin Dindeki Yeri

bn Rde gre felsefenin ilevi, mevcdata bakmak (dnmek, nazar

etmek), yaratlanlar zerinde tefekkr etmek, yaratcya delaleti bakmndan

varlklar deerlendirmek olunca, felsefenin delalet ettii konunun bilinmesi eriat

bakmndan vacip veya mendup olur.65 Dinin tevik ettii bu bak tarz, kyas

64 Abdulvahhab Meddeb, slamn Hastal, ev. Haldun Bayr, s. 28, stanbul, 2005.

65bn Rd, Fasl, s. 22.


31/173

30

trlerinin en mkemmeli olan burhan yoluyla ele alnmaldr.66bn Rd balamnda

felsefenin ilevinin mevcdat dnmek olmas ve bu dncenin de mevcdatn

yaratcs olan Allah merkeze koymas, akl-nakil ilikisinin erevesinin bn

Rde gre nasl belirlendiini gsterebilir. Bu erevede, varlk incelemesi,

varln bir yaratcsnn olduunu tespit etmek ve varl bu yaratcya gre

dnmek eklinde cereyan ettiinden, bn Rdn daha batan teist bir tavr

ierisinde olduunu sylemek mmkndr. Bu kadar nemli bir faaliyetin eriat

tarafndan gz ard edilmesi ise tabiatyla dnlemez.

bn Rde gre, dine inanan bir kimsenin Allahn mevcdat zerine

dnme konusundaki emrini yerine getirmeden nce, bu meselenin aleti

konumundaki hususlar bilmesi gerekir. Nasl bir fakih, hkmleri derinliine anlama

(tefakkuh) emrinden, fkh kyasn eitlerini ve bunlardan kyas olanlarla kyasolmayanlar bilmesi gerektii hkmn karyorsa, ayn ekilde arif kiinin de

mevcdat zerine dnme emrinden, bilinen eylerden bilinmeyenlere ulamak

demek olan akl kyas ve bunun trlerini bilmenin zorunlu olduu hkmn

karmas gerekir.67 Allah ve dier varlklar burhan ile bilmek isteyen kimsenin

ncelikle burhan trlerini ve artlarn, burhana dayal kyasn, cedel, hatab (hitab)

ve mualataya dayal kyastan ne ile ayrt edildiini bilmesi gerekir. Bu ise, ncelikle

mutlak kyasn ne olduunu, ka tr bulunduunu, hangi burhann kyas, hangisinin

kyas olmadn bilmeden mmkn deildir. Ayn ekilde kyasn mukaddimelerininve bunlarn eitlerinin de bilinmesi gerekir.68



68 bn Rd, Fasl, s. 23- 24. Kyas ilemi bilindii gibi bir sonu ve mukaddimelerden oluur.

Mukaddimelerin muhtevas gz nne alndnda kyas yakn ve zann kyas olarak ikiye

ayrlr. Burhan, kendilerinden zorunlu ve kesin bilginin hsl olduu mukaddimelerden

(yakniyyt) yaplan kyas trdr. bn Rdn konu edindii cedel ve hitabet ise, mmkn ve

muhtemel mukaddimelerden kurulan zann kyas trleridir. Burhann mukaddimeleri;

doruluu kesin olarak bilinen ve eree uygun nermeler olan yakniyyttan oluurken,

cedel ve hitabetin mukaddimeleri; doruluu muhtemel olan mehurt ve makbult vb.

nermelerden oluur. Bkz. Emirolu, brahim, Ana Hatlaryla Klasik Mantk, ss. 233- 259,


32/173

31

bn Rde gre hi bir kimse, akl kyasn ilk dnemde mevcut olmad

bahanesiyle onun bidat olduunu syleyemez. Fkh kyas ve trleri de daha sonra

ortaya km olmasna ramen bidat olarak grlmemektedir. Bu bakmdan akl

kyas da ayn ekilde deerlendirmek gerekmektedir. u da bir gerektir ki, slam

toplumu iinde Haeviyye taifesinden olan bir grup aznlktan baka akl kyas kabul

etmeyen yoktur.69 Akl kyas ve trlerinin mkemmel olarak bilinmesi iin, bu

konuda nceden yazlm klliyata bakmak gerektiini belirten bn Rd, ilm

anlayn bunu gerektirdiini ifade etmektedir. Ona gre, akl kyas meselesi ile ilgili

her eyi ncekiler mkemmel bir ekilde aratrm bulunduklarndan, onlarn

kitaplarna mracaat edilmesi gerekmektedir.70 Burada ncekilerden kast, bata

Aristoteles olmak zere dneminden nce konuyla ilgilenen dnrlerdir. bn Rd

bu dncesiyle kll ve nazar dncenin Aristoteles ile kemale erdiini ifade edenFarabnin dncelerini yanstmakta ve Aristotelesi vazgeilmez bir stad olarak

grmektedir.71

bn Rd, ey basiret sahipleri ibret aln72 ayetini delil getiren bir fakihin,

bundan fkh kyasn gereklilii hkmn kardn belirterek, ayn ayetten Allah

bilen (arif billah) kiinin de akl kyas bilmenin gereklilii hkmn karmasnn

ok daha doru olduunu ifade etmektedir.73 Ona gre, helal ve haram konusunda

hkm verecek kiinin ictihad artlarna -usul bilgisi ve kyas yoluyla bu usulden

hkm karma- sahip olmas gibi, varlklar hakknda hkm verecek kiinin deakln temel ilkelerini ve bu ilkelerden hkm karma yollarn bilmesi

gerekmektedir.74

stanbul, 1999; Kr. Crcan, Ali b. Muhammed, Kitbut- Tarift, ss. 44, 74 ve 99, Beyrut,

1988.

69bn Rd, Fasl, s. 25; Kr. Ear, Ebul- Hasen Ali b. smail, Risle fstihsnil- Havd flmil-

Kelm, nr. Richard Yusuf Maccarty, ss. 87- 97, Haydarabad, 1344.

70 Bkz. bn Rd, Fasl, ss. 25- 26.

71 Bkz. Farab, Ebu Nasr, Kitbul- Hurf, ss. 150- 151, Beyrut, 1986.

72 Har, 59/2.


74 Bkz. bn Rd, Fasl, ss. 44- 45.


33/173

32

Burada bn Rdn fkh kyas ve akl kyas ifadelerini yerinde ve iyi

deerlendirmek gerekmektedir. Her eyden nce yukarda ifade edilen ayet ve buna

benzer ayetlerde insanlarn ibret almalar, yani akletmeleri ve dnmeleri

istenmekte ve netice itibariyle de bir ka eyi gz nne almalar ve bunlar arasnda

bir takm balant ve ilikilerin kurulmas gerei ifade edilmektedir. Buna benzer

ayet ve nasslardan hem fkhlar hem de filozoflar, kendi kyaslarnn meruiyetini

karmaktadrlar. Ancak burada dikkat ekilmesi gereken husus, fkhlarn ve

filozoflarn daha zel olarak mantklarn kyastan anlam olduu ekil ve muhteva

ne idi? Bilindii gibi fakihlerin bilgi retme ve problem zmede kullandklar kyas,

aibin ahide kyas idi. Dier bir ifade ile nasslarda mevcut olan hid ile, nasslarda

mevcut olmayan ibin bir karine ile kyas edilmesi idi.75 Bu nedenle fakihlerin

Fkhta gtm olduklar yntem ile, filozoflarn gtm olduu yntem birbirindentamamen ayrlmaktadr. nk bn Rdn akl kyas eklinde ifade ettii kyasta,

her hangi bir karine ile deil, orta terim ile hareket edilmektedir. te bn Rdn

akl kyas ve fkh kyas ayrmn bu manada anlamak gerekmektedir.

Dolaysyla bn Rde gre, eer sz konusu ayetler fkhlarn zann kyaslarnn

meruiyetini salyorsa, burhan ve kesin neticeye gtren akl kyasn meruiyetini

daha ncelikli olarak salar ve hatta gerekli klar. Kald ki kyas, sadece dini emir ve

nehiyleri ortaya koyma ile de snrlandrlamaz. Hem din hem de dnyev bilgi

retme ve elde etmenin, varlk zerine mantkl dnmenin en temel yntemi olarakda grlmektedir. bn Rdn fkh kyastan yola karak akl kyasn zorunluluuna

vurgu yapmas onun her ikisini de bildiini gstermesinin yannda, kyasn

vazgeilemezliini de gsterdii sylenebilir.

bn Rd, felsefe ile megul olmamas gereken bir takm kimselerin

durumuna76 bakarak, ona ehil olanlar engellemeye almann yanl bir yntem

olduunu belirtmektedir. nk bu sebeple kiiye ilien zarar, kendiliinden deil,

75 Bkz. Cbir, Muhammed bid, Arap- slam Kltrnn Akl Yaps, ev. Burhan Krolu- Hasan

Hacak- Ekrem Demirli, ss. 550- 551, stanbul, 2000.

76 bn Rde gre felsefi dnce sebebiyle yoldan kanlar u kiilerdir: Ftrat eksik olanlar, bir

konudaki dnme biimini eksik ve yanl kuranlar, heva ve heveslerine stnlk

salayamam olanlar ve konuyu anlamasn salayacak bir retici bulamam olanlar. Bkz.

bn Rd, Fasl, s. 29.


34/173

33

arazi olarak ilimitir. Kendiliinden ve tabiat bakmndan yararl olan eyin, arazi

olarak mevcut olan zarardan dolay terki gerekmez.77

bn Rde gre felsefe, akll insanlarn iidir. Akll insanlar bu ekilde

mutluluun bilgisine ular. Din ise, halk eitmeyi ama edinmekle birlikte, alimveya arif kimselerin ihtiyalarn da gzard etmez. Ortak mutluluk bu iki snfn

salkl ilikisi neticesinde ortaya kar.78 bn Rdn bu konudaki dnceleri,

kendisinden nce mutedil bir felsefe ve din mnasebeti ortaya koyan Sicistn ile

byk benzerlikler tamaktadr.79

bn Rde gre akl, varlklar, sebepleriyle birlikte kavramaktan baka bir

ey deildir. nsan akl, ancak varlk aleminden hareket ederek dnebilmektedir.

Dolaysyla insan aklnn dzenli ileyii, onun varlk alemindeki tertip ve dzeni

kavramasna bal olmaktadr. Bu bakmdan, insan aklnn son derece eksikolduunu belirten bn Rde gre, varlklarda bulunan tertip ve dzenin byk bir

blmn insan aklnn kavramas mmkn deildir.80 Durum byle olunca, insan

aklnn kavrayamayaca hususlarda dine mracaat edilmesi bir zorunluluk (vacib)

olarak grnmektedir. nk vahiy ile elde edilen bilgi, ancak akl ilimlerin bir

tamamlaycs (mtemmim) niteliindedir; yani akln aciz kald her eyi Allah

insana vahiy vastasyla ulatrm ve bir rahmet olarak balamtr.81 Bu

dorultuda bn Rd, mantk sanatnn da, sebepleri ve neticeleri ortaya koyarak

77 bn Rd, Fasl, s. 29. bn Rd, felsefeye olumsuz tavr taknanlar, hatta felsefe kitaplarn

yasaklayanlar u iki rnek ile eletirmektedir: Birincisi; Allah Resul, kardeinin ishal olmas

zerine ona bal imesini emredip de baln ishali fazlalatrmasndan dolay kendisine ikayet

eden kimseye, Allah doru syler, senin kardeinin karn yalan syledi buyurmas. kincisi;

Bir topluluun su ierken, suyun boazlarnda kalp lmeleri nedeniyle, bir kimsenin de

susam birisini tatl ve souk su imekten menetmesi. nk suyun boazda kalmasndan

dolay lmek arzi bir hal, susuzluktan lmek ise zarur ve zat bir haldir.

78bn Rd, Tehaft, c. 2, s. 867; bn Rd, Tutarszln Tutarszl, ss. 329- 330.

79 Bkz. Ta, smail, Ebu Sleyman es- Sicistn ve Felsefesi, ss. 170- 171, Konya, 2006.

80 Bkz. bn Rd, Tehaft, c. 1, s. 358; bn Rd, Tutarszln Tutarszl, s. 116; Kr. Cabir, Arap-

slam Kltrnn Akl Yaps, s. 705.



35/173

34

neticelere dair bilginin ancak onlarn sebeplerini bilmek suretiyle gerekleeceini

ifade etmektedir.82

Dier taraftan yle sorular da dile getirilebilir: nsan akl, varlklarda

bulunan dzenin byk bir ksmn kavrayamadna gre burhan veya akl kyasyoluyla Allah bilmek mmkn olabilir mi? Akl kyas yoluyla varln dzeni ve

ilkelerini bilmek tam anlamyla mmkn olsa bile, byle bir inceleme/dnme

tarzyla Allahn bilinebilecei iddia edilebilir mi?

bn Rd, dinin akl dnceyi nemsediine dair Kuran- Kerimde

saylamayacak kadar ok ayetin olduunu belirtir.83 O, ey basiret sahipleri ibret

aln84 ayetinin, akl kyasn veya hem akl, hem er kyasn birlikte kullanlmasna

iaret ettiini; gklerin ve yerin melekutuna ve Allahn yaratt eylere bakp ibret

almadlar m?85ayetinin btn mevcdata ibret nazaryla bakp deerlendirmeyitevik eden bir nass olduunu syler. bn Rd, onlar gklerin ve yerin yaratln

dnrler86, bakmyorlar m develere, nasl yaratlm? Ge bakmyorlar m,

nasl ykseltilmi?87, bylece biz brahime gklerin ve yerin melekutunu

gsteriyorduk88 vb. ayetlerin de bu konuya birer rnek tekil ettiini ifade eder.

3.2.2- Tevil

bn Rd, akl- nakil ilikisi meselesini temel bir sorun olarak grmektedir.

lk dnemlerde Aristotelesin eserlerine yazd kk erhlerde, bu konuya sadece

telmihlerle yetinirken, orta ve byk hacimli erhlerde biraz daha fazla temas

etmektedir. Fakat asl son dnemlerine doru kaleme ald ve ilahiyat meselelerini

enine boyuna incelemeye alt, Tehft, el- Kef, Faslul- Makl ve buna ek

olarak yazd ed- Damme adl eserlerinde bu konuya daha youn bir biimde yer

82 Bkz. bn Rd, Tehaft, c. 2, s. 785; bn Rd, Tutarszln Tutarszl, s. 292.

83bn Rd, Fasl, s. 22- 23.

84 Har, 59/2.

85 Araf, 7/185.

86 l-i mran, 3/191.

87aiye, 88/17- 18.

88 Enam, 6/75.


36/173

35

vermektedir.89 Meselenin kelam ynn el- Kef, felsef ynn Faslul- Makl ve

ed- Dammede ele almtr. Tehaftte ise konuyu daha detayl bir ekilde

incelemitir.90

Kindiden itibaren kelamclarn filozoflar tenkit ettikleri meselelerin bandagelen bu problemi, filozoflar izah ederken, hellenistik Yeni Eflatuncu gelenekten

tevars edilen hakikatin birlii anlayn benimsemilerdir. Bylece filozoflar,

felsefi meguliyetlerini hakl karabilecekleri, kelamclar yattrabilecekleri ve

akln i uygunluk zlemini tatmin edebilecekleri mantkl bir yol bulmu oldular.91

Akl- nakil ilikisinde iki nemli husus, bn Rdn iini kolaylatrmtr:

Birincisi; bizzat Kurann yapt92 ve teden beri mfessirlerin kabul edegeldikleri

muhkem ve mteabih ayetler arasndaki fark. kincisi; Snni slamda, doktrini

tayin etme hakkna sahip bir reti otoritesinin mevcut olmay. Birinci hususunneticesi, baz ayetlerin zahiri manada alnamayacan kabul etmek idi. kinci

hususun neticesi ise, doktrinal ihtilaflar halletme hakkna sahip bir otoriteye duyulan

ihtiya93 ve bn Rde gelinceye kadar bu konunun shhatli bir zemine oturmam

olmas idi.

bn Rd, eriatta zahir ve batnn vrid olmasnn nedenini, tasdik konusunda

insanlarn ftratnn farkl, dncelerinin ayr oluuna;94eriatta birbirleriyle eliir

89 Karla, bn Rd, DA, c. 20, s. 260; Karla, Bekir, Faslul- Makal (Giri), s. 33, stanbul, 1999.

90 Karla, Faslul- Makal (Giri), s. 33.


92 Bkz. Al-i mran, 3/5.

93 Macid Fahri, slam Felsefesi Tarihi, s. 345-346. ii slamda bu hak, mmetin lideri masum imama

verilmiti. Bu husus, ii evrelerde akl ile nakil arasndaki ihtilafn ciddi bir mesele olarak

grlmemesine yol amtr.

94bn Rde gre insanlarn bir ksm hakikati burhan ile tasdik eder. Bir ksm cedelci szlerle tasdik

eder. nk onun tabiatnda bundan daha fazla bir kabiliyet yoktur. Baz insanlar da hitabi

szlerle tasdik eder. Zaten eriat, insanlar bu yolla tasdike davet etmitir: Hikmetle, gzel

tle Rabbinin yoluna ar ve onlarla en gzel biimde mcadele et (Nahl, 16/125). Bundan

dolay Allah resul kzla ve karaya peygamber olarak gnderilmekle temayz etmitir,

(Ahmed b. Hanbel, 1/250 ve 30; Mslim, Mescid, 3) onun eriat, bu davet yollarnn hepsini

iermektedir. Bkz. bn Rd, Fasl, s. 31. Bu durumda bn Rde gre, tasdike ya delil


37/173

36

gibi grnen zahir manalarn varid olmasnn nedenini ise, ilim sahibi olanlarn zahir

ile batn arasnda birletirici bir tevil yapmalar konusunda uyarlmalarna balar. O,

aadaki ayetin de bu hususa iaret ettiini belirtir.95 bn Rd, bu ayeti de yle

okumaktadr:Kitab sana O indirdi. Onun bazs Kitabn anas durumundaki

muhkem ayetlerdir, dierleri de mteabihtir. Kalplerinde erilik olanlar, fitne

karmak, kendilerine gre yorumlama isteinden dolay onun mteabih ayetlerinin

ardna derler. Oysa onun tevilini Allah ve ilim sahibi olanlarn dnda kimse

bilemez.96 Bu ayeti okurken, ilimde derinlemi olanlar (rasihun) kelimesi

zerinde vakfetmek (durmak) gerekir. Zira ilim ehli tevili bilmeyecek olsayd, bu

takdirde onlarn yannda ilim ehli olmayanlardan farkl bir iman gerektiren tasdik

meziyeti* bulunmazd. nk Allah cc. onlar, iman edenler olarak

vasflandrmaktadr. Bu ise, ancak burhan bakmndan geerli olan bir imanahamledilir ki, o da ancak tevili bilmekle mmkndr. Zira mminlerden ilim ehli

olmayanlar da imana ehildir. Ancak onlarn iman burhan ynnden geerli bir iman

deildir. Eer Allahn alimleri vasfettii bu iman, onlara has ise, bunun burhan

yoluyla olmas gerekir. Burhan yoluyla olunca, bu da tevili bilmekle mmkn olur.97

bn Rd, biz emaneti gklere, yere ve dalara sunduk; onu yklenmekten

kandlar ve korktular; onu insan yklendi98 ayetindeki emanetin sahih tevil

(burhan) ile, ya tartmayla (cedel), ya da hitabet ve belaatla ulalr. Bir insan, bu yoldan

biriyle bir hkme, yani tasdike ular. Ve bir inan tesis eder. bn Rd, tasdik ve tasavvur

arasnda ayrm yaparken, Aristotelesin cmle (kavl) ve sz (lafz) arasndaki ayrmn esas

alr ve onun kesin olarak bir ey ifade eden, doru veya yanl olan diye tanmlad cmleyi

tasdik; anlaml olan, fakat ne kabul, ne de inkar eden diye tanmlad sz de tasavvur

olarak adlandrr. Bkz. zcan, Hanifi, Epistemolojik Adan man, s. 70, stanbul, 1992.


96 Ali mran, 3/7.

*

Tasdik halkn ounluuna mahsus olmas ynyle ve halkn az bir ksmn ilgilendirmesi ynyleiki eittir. Hatab ve cedel yol halkn byk bir ksmn, burhan yol da halkn az bir ksmn

ilgilendirir. Dinin ilk maksad, burhan ehline uyarda bulunmay ihmal etmeden, halkn

ounluuna nem vermektir. Bkz. bn Rd, Fasl, s. 56.

97bn Rd, Fasl, ss. 37- 38.

98 Ahzab, 33/72.


38/173

37

olduunu belirtmektedir.99 Grld gibi bn Rd akl- nakil ilikisini tevile,

tevili de burhana, yani felsef kyasa indirgemekte, dolaysyla zm felsefeye ve

filozofa havale etmektedir. Daha ak bir ekilde ifade etmek gerekirse, bn Rde

gre u sonucu karmamz mmkndr: Fasll-Maklde bn Rd, sahih tevile

merkezi bir yer verir. O, mevcdat Yaratcdan bamsz bir ekilde dnmez.

Buna gre, varl Yaratcya nispetle dnmek, din bakmdan da vacip grlen bir

eyleme girimektir ve tevil de bu eylemin zn oluturur. Buna gre, bn Rdde

tevilin sradan bir eylem olmadn, aksine temel bir eylem olduunu syleyebiliriz.

Felsefenin ele alp inceledii ve hakknda hkm verdii bir konuda din

asndan ey sz konusu olabilir: Ya o meseleye ilikin din hibir ey sylemez.

Byle olunca felsefenin ortaya koyduu sonu, fakihlerin eri kyas yntemiyle

ortaya koyduklar hukuki hkmler mesabesinde olup doru kabul edilmelidir. Dahaak bir ekilde ifade etmek gerekirse; filozoflarn ele alm olduu konuda din hibir

ey sylemiyorsa, o zaman iki durum sz konusu olur. ayet bu durum, dinin hibir

ey sylemedii bir zellik tayorsa, onlarn elde etmi olduu bu netice, fakihlerin

ictihad ile elde etmi olduklar duruma paralel bir durum arz eder. Fakat filozoflarn

zerinde durduu konu ve elde ettikleri netice, dinin hibir tespitte bulunmad ve

din de olmayan bir konu ise, burada zaten fakihlerin deil, filozoflarn sz syleme

hakk olur. Ya da o meselede her ikisi de mutabakat halindedir. bn Rde gre din

ile felsefe arasnda zaten mutabakat olduu iin hibir problem yok demektir.Veyahut da arzi bir takm sebeplerle, felsefenin ulat sonu, ilk bakta baz

insanlarda dini nasslarla eliiyormu izlenimi uyandrabilir. Byle bir durumda ise

din ile felsefenin uzlatrlmas gerekir.100

Tevil yaplmas ile yaplmamas gereken yer arasndaki snr, bn Rd

tarafndan tam bir aklkla ifade edilmemesine ramen, onun ifadelerinden tevili

gerektiren halin olduunu karabiliriz:

1- er yahut itikad manalar zerinde icma vaki olmayan baz ayetler,

2- Birbiriyle tearuz eder gibi grnen baz ayetler,


100 Bkz. bn Rd, Fasl, s. 32; Sarolu, a.g.e., s. 212.


39/173

38

3- Felsefenin yahut tabii akln ilkeleriyle tearuz eder grnen ayetler.101

Alemin yaratc ve mdebbiri olarak Allahn varl, birlii, kemal sfatlar, tenzihi

sfatlar, adaleti, alemin yaratlml, peygamberliin doruluu ve mead gibi akide

ve hkmler ise, tevil edilemeyen esaslar oluturur. Bu esaslar Kuran muhkem bir

ekilde ortaya koymutur. Sradan insanlar, kelamclar ve filozoflarn bu hkmleri

tasdik etmekten baka seenei yoktur. Bununla birlikte, bu hususlarn nasl

anlalmas gerektii Kuranda muhkem bir ekilde tarif edilmemitir.102 Bu

durumda sz konusu problemlerin anlalmas, bn Rd nazarnda kiilerin istidad

ve birikimlerine gre sonulanacak bir eylem olmaktadr.

Dinde baz eyler vardr ki, mslmanlar onlar zahirlerine hamletmek

konusunda icma etmilerdir. Baz eyler de vardr ki, onlar tevil etmek konusunda

icma etmilerdir. Baz eylerde ise ihtilaf etmilerdir.103

bn Rd nazari konularda icmann gereklemesinin artlarn ortaya

koyarken, ayn zamanda bunun imkansz olduunu anlatmaya almaktadr. Ona

gre; icmann ba sonu belli bir asrda meydana gelmi olmas, bu asrdaki btn

alimlerin ahslar ve saylar itibariyle biliniyor olmas, belli bir mesele zerinde bu

ahslarn her birinin grlerinin sonrakilere tevatren nakledilebilmi olmas

gerekmektedir. Ayrca bu dnemdeki alimlerin; eriatta zahir ve batnn olmad,

hangi konu olursa olsun onun hakkndaki bilginin hi kimseden gizlenmemesi ve

eriat bilme konusunda insanlarn metodunun ayn olduu hususlarnda ittifak etmi

olmalarna sonraki neslin inanmas gerekmektedir.104 Bu artlara gre bir

deerlendirme yapldnda, nazari konularla ilgili bir icmann bulunduunu tasavvur

etmek mmkn deildir. nk ilk dnemdeki alimlerin ou, eriatn zahiri ve

batni ynnn olduuna, herkesin eriatn batnn bilmesinin mmkn olmadna

inanmaktadr. rnein Hz. Alinin insanlarla bildikleri kadar konuun, Allah ve

resulnn yalanlanmasn m istiyorsunuz?105 sz vb.106 Ona gre ameli


102 Bkz. Macid Fahri, slam Felsefesi Tarihi, ss. 349- 350.



105 Buhar, man, 49.


40/173

39

konulardaki icma ise mmkndr. nk byle bir icmann herkese aklanabilecei

benimsenmitir. Konunun yaygnlk kazanmas ve o konuda bir muhalefetin

olmamas yeterli art olarak kabul edilmektedir.107

bn Rd, her ne kadar din ile felsefenin mnasebeti zerine kaleme aldFaslul- Makal adl eserinde, sylediklerinin mantki sonucu buraya gtryorsa da,

ifte hakikat teorisini savunmamtr.108

bn Rd felsefe ile din arasnda bir telif yaplabilecei midinde olmakla

beraber, Tehaftte slam Dini ve Aristo felsefesi arasnda fiilen bir telif yaptn

gstermemitir. Burhani szlerin Aristonun kitaplarnda olduunu sylemesi bir

delil deil, iddiadr.109 Her ne kadar byle bir tespitte bulunulmusa da, Fasldaki

ifadeleriyle Tehft birlikte mlahaza ettiimiz zaman, onun byle bir gayret

iinde olduunu sylemek de mmkndr.

Allahn bir, basit, gayr-i cismani olmas, sfatlar, ruh- beden mnasebeti,

mead ve gk cisimleri hususunda bn Rd, Tehaftnde Gazalinin yapm olduu

tenkitleri kabul ve tasdik etmek suretiyle felsefe ve din sahalarnn sonuncu ve kesin

ekli ile telif edilebilir olmadklarn zmnen itiraf etmitir.110bn Rd, Tehaftte,

Allahn kendine ait meseleleri (Allahn cisim olup olmad, sfatlar, bilhassa ilim

sfat, Allahn zatn, gayrn, czileri bilmesi vb.), fiilleri, (mucize, alemin suduru,

mead meselesi) ruh ve ge ait meseleleri, eriattan bamsz olarak incelemenin

haram olduunu syler; onlar anlamakta akln yetersiz olduunu belirterek

meseleleri izah etmek zere sk sk ayetler zikreder. Ayn zamanda bu meseleleri

aklla izah etmenin halkn saadetini artrmayacan, bu hususta eriatn

bildirdiklerinin kafi olduunu ilave eder.111

slam me felsefesinin ilk temsilcisi olan Kindi, zaman zaman Kuran

ayetleriyle felsefenin verileri arasnda zahiren bir elikinin grlebildiini, bu

106bn Rd, Fasl, ss. 35- 36.


108 Fazlurrahman, slam Felsefesi, s. 49.

109 Trker, Mbahat, Tehaft Bakmndan Felsefe ve Din Mnasebeti, s. 378, Ankara, 1956.

110 Trker, a.g.e., ss. 391- 392.

111 Trker, a.g.e., s. 368.


41/173

40

durumda Arap dilinin inceliklerine bavurmak suretiyle ayetlerin tevil edilmesi

gerektiini syler. Farabiye gre de; hakikat bir tanedir. Felsefe bu gerein bir

yann, din de dier bir yann temsil etmektedir.112 Gazaliye gre, nazar ehli olanlar

kesin delillere dayanarak tevil yapabilirler. Ancak baz nazar ehli olan kimseler kesin

delillere dayanmakszn tevil yoluna gitmektedirler. Eer bunlarn tevilleri, dinin

esasn ilgilendiren bir konuda deilse tekfir edilmezler. Ama dinin esasn

ilgilendiren bedenlerin hari vb. konularda kesin delile dayanmakszn tevile

yeltenenler kafir olurlar.113 Ayrca Gazali, ilmin kesin bulular karsnda inat ve

srar etmektense tevile gitmenin daha akllca bir davran olduu kanatindedir.114

bn Rd, sanki Gazalyi desteklercesine tevil yapanlarn bir ksmn

eletirmitir. Ona gre, slam frkalar burhan artlarna gre eksik olan teviller

yapmlar, stelik bu tevilleri halka da aklamlardr. bn Rd Mutezilenin yapmolduu tevili Earlere gre daha isabetli grmesine karn,115 onlar da ayet ve

hadisleri tevil edip dncelerini halka aklamakla sulamtr. Daha az tevile

bavurmu olsa da Eariler de byle davranmlardr. Bu konuda birbirlerini tekfir

etmiler veya bidatilikle sulamlardr. Byle yapmakla halk kin, nefret ve

dmanlk iine sokmular, eriat paralamlardr. Onlarn tevil hususunda

izledikleri yol, ne halk tarafndan ne de havas tarafndan muteber kabul edilmitir.116

bn Rde gre, bu konuda kelam ekollerin bazs, ilkin gerekli olan hususun nazar

olduunu sylemi, bazs da iman olduunu sylemilerdir. Bylece onlar, eriatninsanlar davet ettii yollardan hangi yolun herkes iin mterek bir yol olduunu

bilememi, bunun bir tek yol olduunu zannetmilerdir. Dolaysyla onlar, r

Telnn maksadn saptrm, kendileri sapt gibi bakalarn da yoldan

112 Karla, Faslul- Makal (Giri), ss. 28- 29.

113 Gazal, Ebu Hamid, Faysalu- Tefrika beynel- slam vez- Zendeka, tahkik: Sleyman Dnya, ss.

190- 191, Kahire, 1961.

114 Gazal, Ebu Hamid, Tehaftl- Felsife, ev. Bekir Sadak, s. 14, stanbul, 2002.


116 Bkz. bn Rd, Fasl, ss. 62- 63.


42/173

41

karmlardr.117 Halbuki bn Rde gre tevil bakmndan insanlarn konumu

birbirinden olduka farkldr.

3.3.3- Tevil Karsnda nsanlarn Durumu

bn Rd, tevil karsnda insanlarn durumunun farkllk arz ettiinidnmektedir. Ona gre insanlar bu konuda e ayrlr: Birinci grup; asla tevil ehli

olmayanlardr. Bunlar, insanlarn byk ounluunu oluturan hatabe (nasihat)

ehlidir. kinci grup; cedel tevili benimsemi olanlardr. Bunlar da, sadece tabiatlar

ya da hem tabiatlar hem de alkanlklar sebebiyle cedelcidirler. nc grup ise;

yakn tevili benimsemi olanlardr. Bunlar ise, hem tabiatlar hem de hikmet

sanatlar (felsefe bilgisi) bakmndan burhan ehlidirler.118 Burhan nazar, eriata

muhalif neticelere gtrmez. nk hakikat hakikate ters dmez. Aksine uygun olur

ve onun lehine ahitlik eder.119 Bu balamda bn Rdn akl-nakil ve felsefe-din

ilikisi hususunda ne dnd yle tespit edilebilir: O, felsefe ve dinin birbirine

ters dmeyeceini, bu uyumun ise yakn tevili benimsemi olanlar araclyla

ortaya konulabileceini dnmektedir.

bn Rd tevil konusunda herkesin haddini bilmesi gerektii grndedir.

Ona gre; zahire

Documents

Ibn Rusd de Uluhiyet Problemi Godhood Problem at Ibn Rushd Thought