60 H istoria e Pop ull i t Shqiptar 
ndryshe kur princi e rrethoi veten me këshilitarë të huaj, të ciiët vepronin secili sipas interesave të shtetit që përfaqësonin.
Lëvizja “ vorio-epirote” . Protokolli i Korfuzit Problemi i parë i madh që i doli përpara Princit e qeverisë së tij, ishte shtrirja
e pushtetit në të gjitha krahinat që iu lanë Shqipërisë. Por këtu vazhdonin të qëndronin trupat greke, në kundërshtim edhe me vendimin e Komisionit Kufitar për vijën kufitare, e ciia u përcaktua në Protokollin e Firences të dhjetorit 1913. Greqia nuk po hiqte dorë nga synimet e saj për të marrë jugun e Shqipërisë, atë
Mund të pritej që tani, pas caktimit të princ Vidit në krye të shtetit shqiptar, Athina do f i jepte fund taktikës zvarritëse dhe do t’i tërhiqte trupat e saj. Ajo nuk mund t*u kundërvihej më haptazi vendimeve të Fuqive, por nuk hoqi dorë nga plani i saj për të shkëputur “Vorio- Epirin”. Ajo ndryshoi vetëm taktikë; formalisht pranoi thirrjen që iu bë nga Fuqitë, në mes të shkurtit 1914,
për të zbrazur krahinat e jugu t Më 1 mars ushtritë greke u larguan nga Korça. Të nesërmen hynë aty repartet e xhandarmërisë shqiptare të pritura si çiirimtare nga qytetarët atdhetarë. Në Korçë u vendos administrata shqiptare nën varësinë e KNK. Atje u formua edhe një korpus vuilnetarësh shqiptarë nën komandën e Themistokli Gërmenjit.
Ndërsa Korça u bashkua me atdheun, në krahinat e tjera të jugut gjendja vijoi të ishte gjithnjë e turbuilt. Duke përfituar nga kjo gjendje, Athina u përpoq t’ia arrinte qëllimit të saj duke nxjerrë në skenë të ashtuqua-jturën “lëvizje për autonominë vorio- epirote”. Në njerën anë ajo dha urdhër për tërheqjen e trupave, kurse në anën tjetër la pas me mijëra e mijëra andartë, që shtypnin egërsisht çdo shprehje të vulinetit të popu-Ilsisë. Kështu u veprua edhe në Korçë. Trupat u tërhoqën në filiim të marsit. Por në spitaiin e qytetit mbetën një numër ushtarësh “të sëmurë” dhe mjekë, që në të vërtetë, ishin oficerët e tyre. Në krah të tyre u vu edhe peshkopi grek Gjermanos. Banda “vorio-epirotësh” të fshehta u hodhën të nesërmen në suim për ta dëbuar administratën shqiptare, por xhandarmëria, nën komandën e majorit holandez Sneiien, me të ciiën u bashkuan edhe shumë fshatarë të katundeve të rrethit, të udhëhequr ngaTh. Gërmenji, i dëbuan agresorët brenda disa ditësh.
Që këtej, forcat e xhandarmërisë shqiptare, pas iuftimesh me repartet “vorio- epirote,,t vijuan marshimin në drejtim të Koionjës e të Leskovikut. Pjesa tjetër u
që në gjuhën e shovinizmit grek quhej “Vorio-Epir”.
 
Vilhelm Vidi (Wilhelm Wied) - pr inc i Shqipërisë 61
hodh në sulm të përgjithshëm për të çiiruar Gjirokastrën dhe arritën suksese të rëndësishme. Andartët grekë e grekomanët shqiptarë, për t ’u hakmarrë kundër shqiptarëve të krahinave jugore, që nuk kishin pranuar të merrnin pjesë në krijesën artificiale të autonomisë “vorio-epirote”, gjatë tërheqjes së tyre dogjën fshatra e masakruan popuiisinë e pafajshme.
Terrori shovinist grek kundër popullsisë shqiptare u shtri edhe brenda kufijve të shtetit shqiptar në të ashtuquajturin Epirtë Veriut. Më 29 priil 1914, në Manastirin e Kodrës, pranë Tepeienës, si hakmarrje për dështimin e pësuar në Hormovë, grekët masakruan 218 veta, midis tyre edhe disa gra. Numërohen më shumë se 250 fshatra të shkatërruara dhe mijëra banorë të vrarë. Si rrjedhim i ndjekjeve dhe i masakrave nga pushtuesit e rinj, banorët e këtyre viseve u detyruan të shpërnguieshin drejt të brendësisë së vendit. Dëmet e shkaktuara nga forcat pushtuese greke në viset shqiptare liogariten në dhjetëra milionë franga ari.
Autoritetet greke u përpoqën fi jepnin një mbështetje “legale” iëvizjes “vorio- epirote”. Ato organizuan në Gjirokastër një “kongres epirof nën kryesinë e ish ministrit të Punëve të Jashtme të Greqisë, Jorgji Zografit, bir i bankierit grekoman Kristaq Zografit nga Qestorati. “Kongresi” shpalli më 2 mars 1914 “autonominë e Vorio-Epirit” dhe formoi një “qeveri të përkohshme” nën kryesinë e J. K. Zograftt. Disa ditë më vonë, nën shembuliin e Zografit, majori i ushtrisë greke, himarioti Spiro Spiromiio, shpalli gjithashtu “autonominë e Himarës” në një zonë që përfshinte shtatë fshatra të bregdetit të banuara nga shqiptarë.
“Vorio-Epiri autonom” arriti të përfshinte kështu vetëm Gjirokastrën, Himarën, Sarandën, Delvinën e Përmetin. Qeveria greke mendonte t’i përdorte këto krahina si bazë për pushtimin e pjesës tjetër të Shqipërisë së Jugut. J. Zografi deklaroi se me shpailjen e “autonomisë së Vorio-Epirit” as Fuqitë e Mëdha dhe as “Greqia” nuk kishin të drejtë të ndërhynin në punët e brendshme të tij. Ai i kërkoi KNK të urdhëronte komandantët e forcave shqiptare të mos hynin brenda “kufijve të shtetit të tij”, përndryshe shkeljen e territorit “vorio-epirof do ta konsideronte “një akt armiqësor51.
Dështimi i suSmit të bandave “vorio-epirote” kundër Korçës, qëndresa e gjithë popullsisë si dhe qëndrimi kritik i Fuqive të Mëdha kundër rishfaqjes së planeve aneksioniste greke, e bindën kryeministrin grek Venizelos dhe vetë Zografin se duhej ndryshuar formulë: “autonomia” nuk do të ishte shkëputje nga territori
 
62 Historia e Popullit Shqiptar 
shqiptar. Korça e Gjirokastra, pa u shkëputur nga Shqipëria, do të administroheshin nga një guvernator me origjinë të huaj si përfaqësues i princit. Xhandarmëria do të rekrutohej nga radhët e populisisë vendëse dhe do të vihej nën komandën e oficerëve grekë me origjinë “epirote”. Gjuhë zyrtare në këto krahina do të ishin shqipja dhe greqishtja.
Qarqet kombëtare i kundërshtuan me vendosmëri manovrat e Venizeiosit, të cilat nuk ishin veçse një variant që përgatiste shkëputjen e Korçës e të Gjirokastrës. Të njëjtin qëndrim mbajti edhe qeveria e Durrësit, e cila i hodhi poshtë pa ngurrim kërkesat e Zografit. Për më tepër, ajo vendosi të organizoheshin sa më parë reparte të reja të armatosura për të dëbuar nga krahinat e jugut pushtuesit grekë dhe për të vendosur atje administratën shqiptare.
Mirëpo problemi u ndërlikua nga qëndrimi toierues i KNK. Anëtarët e tij ndërmjetësuan pranë qeverive të tyre, duke sugjeruar që “vorio-epirotëve” mund t’u bëheshin disa lëshime: të drejta të veçanta për komunitetet fetare, për gjuhën greke në shkoila, organizimi i xhandarmërisë këtu t’i ngarkohej KNK. Vetë Fuqitë u shtuan këtyre edhe disa ndryshime që mund t’i bëheshin kufirit greko-shqiptar në krahinën e Gjirokastrës e të Korçës në dobi të Greqisë.
Në fillim Vidi provoi të vepronte vetë, duke emëruar majorin holandez të xhandarmërisë Tomson si “komisar të jashtëzakonshëm” për të marrë në dorëzim krahinat e jugut. Ai do të ishte njëkohësisht përfaqësues i qeverisë së tij në bisedimet që do të zhvilloheshin në Korfuz me “vorio-epirotëf. Tomsoni pati një takim në Korfuz më 10 mars me përfaqësuesin “vorio-epirof Karapanos. Por ai shkoi shumë larg në lëshime, duke pranuar në të vërtetë, autonominë e dy krahinave, të cilat do të mbanin lidhje thjesht formale me Shqipërinë. Geveria nuk e pranoi diktatin grek dhe e iargoi Tomsonin nga detyra si "komisar”. Gjithsesi, qeveria e princit prirej t’i zhvillonte bisedimet vetë, me përfaqësuesit e saj. Por përveç Austro-Hungarisë, Fuqitë e tjera ngulën këmbë se princi nuk mund të vepronte pa pyetur KNK. Rezervat e Fuqive të Antantës i shprehu hapur delegacioni francez, duke shfaqur pakënaqësinë që “princi po prirej t’i bënte punët vetë duke mënjanuar KNK” . Duke parë se nuk i shpëtonte dot presionit të Fuqive, qeveria e Durrësit u detyrua t’ia besonte KNKtraktativat me përfaqësuesit e “Vorio-Epirif. Ndërhyrja e Fuqive dhe tërheqja e qeverisë shkaktuan një valë të re protestash të rrepta të populisisë, sidomos në Korçë, të ciiën qeveritarët e Athinës e paraqitnin si përkrahëse të autonomisë “vorio-epirote”. Komuniteti ortodoks e tregoi qartë qëndrimin e tij kombëtar.
 
Vilhelm Vidi (Wiihelm Wied)  - princ i Shqipërisë 63
nxënës ortodoksë mësimi do të bëhej greqisht. Në administratë do të përdoreshin të dyja gjuhët, shqip e greqisht. Fuqitë e Mëdha do të garantonin zbatimin e këtyre dispozitave. Protokoili do të hynte në fuqi kur të ratifikohej nga qeveria shqiptare e nga qeveria “vorio-epirote” dhe të miratohej formalisht nga të Gjashtë Fuqitë e Mëdha.
KNK pranoi gjithashtu edhe kërkesën e S. Spiromilos për t'i njohur krahinës së Himarës, zonë që shtrihej tani në 14 fshatra të bregdetit të Jonit, “venomet” e vjetra, d.m.th. autonominë që gëzonin më parë, në kohën e Perandorisë Osmane. Por shteti i ri shqiptar nuk mund të përligjte mbajtjen në këmbë të këtyre privilegjeve tashmë arkaike të kohës së sundimit osman. Me këto qëndrime të KNK sovraniteti i shtetit shqiptar qe cenuar rëndë. Fati i viseve jugore të tij u vu në pikëpyetje.
Njoftimi për nënshkrimin e marrëveshjes së Korfuzit, e cila ishte në kundërshtim me statutin organik të Shqipërisë të miratuar nga vetë Fuqitë e Mëdha dhe shkeite në mënyrë të hapur sovranitetin e shtetit shqiptar, shkaktoi një valë të re zemërimi në tërë Shqipërinë. Edhe qeveria shqiptare nuk e pranoi përmbajtjen e saj dhe nuk e ratifikoi menjëherë. Por në ditët që pasuan nënshkrimin e protokoilit gjendja e brendshme e Shqipërisë u ndërlikua nga kryengritja e armatosur, që shpërtheu në Shqipërinë e Mesme kundër regjimit të V. Vidit. Pas një ngurrimi të gjatë, nën trysninë edhe të KNK, qeveria shqiptare e ratifikoi më në fund, më 23 qershor 1914, protokoiiin e Korfuzit. Ajo shpresonte se pas kësaj udhëheqësit “vorio- epirotë” do t’u jepnin fund veprimeve të armatosura.
Forcat "vorio-epirote” jo vetëm nuk i ndërprenë luftimet, por duke përfituar nga gjendja e vështirë në të cilën ndodhej qeveria e Durrësit pas shpër-thimit të kryengritjes në Shqipërinë e Mesme, kaiuan në sulm të përgjithshëm. “Kongresi panepirof, që u hap më 6 korrik 1914 në Deivinë vendosi, me propozimin e “qeverisë” së Zografit, që të kërkonte nga KNK të rishikohej në dobi të saj përmbajtja e këtij protokolli. Në të njëjtën kohë ajo e shkeli protokoilin e Korfuzit, që e ndalonte “qeverinë e Vorio-Epirif të kryente veprime të armatosura kundër shtetit shqiptar dhe e bëri atë të pavlefshëm. Nën pretekstin absurd të mbrojtjes së popullsisë së krishterë nga persekutimet që gjoja kryenin mbi ta myslimanët shqiptarë, “qeveria” e Zografit u dha urdhër të ashtuquajturave kompani të shen jf të sulmonin e të pushtonin krahinat e Shqipërisë Jugore, që ndodheshin në duart e autoriteteve shqiptare. Repartet e rregullta të ushtrisë greke e bandat “vorio- epirote”, pas iuftimesh të ashpra me popullsinë vendase dhe me repartet e pakta shqiptare, pushtuan Kolonjën, Korçën e Tepelenën.
 
64 H istoria e Pop ullit Shqiptar 
me burimet e saj jetesën e kësaj mase të madhe njerëzish. Thirrjet shumë shqetësuese, që iu drejtuan organizatave të Kryqit të Kuq të vendeve të ndryshme për ndihma mjekësore, nuk gjetën përgjigjen e duhur. J. Zografi, një nga përgjegjësit kryesorë të kësaj tragjedie, e hodhi poshtë kërkesën e qeverisë shqiptare për të iehtësuar kthimin e muhaxhirëve në vatrat e tyre dhe për fu garantuar paprekshmërinë. Më vonë, kjo masë njerëzish, të ciiën e zuri dimri në kodrat e ullinjve të Vlorës, filioi të pakësohej ndjeshëm nga vdekjet e shumta nga uria, të ftohtit e epidemitë.
3. KRYENGRITJA £ SHQIPËRISË SË MESME  (MAJ 1914-QERSHOR 1915)
Faza e parë e kryengri tjes Pa kaiuar as dy muaj nga ardhja në fuqi e princ V. Vidit, u shfaqën
mosmarrëveshjet në regjimin etij, ndërmjet vetë personaliteteve poiitike shqiptare, ndërmjet tyre e këshilltarëve ose ushtarakëve të huaj, si dhe ndërmjet administratës së Vidit e shtresave të ndryshme të shoqërisë shqiptare, që prisnin ndryshime të shpejta të gjendjes në vend.
Në këtë ndërthurje kontradiktash të brendshme dhe të ndërhyrjeve politike të Fuqivetë Mëdha e të shteteve bailkanike fqinje, shpërtheu në Shqipëri, në vitet 1914- 1915 një kryengritje, që ka hyrë në histori si Kryengritja e Shqipërisë së Mesme. Pas kësaj kryengritjeje ishte dora e Esat Pashës dhe e grupeve të lidhura me xhonturqit, që bashkëpunonin me të.
Kryengritja pati karakter antikombëtar, sepse ishte drejtuar kundër shtetit të pavarur të sapoformuar shqiptar, simbol i të ciiit ishte edhe qeveria e princit V. Vid.
Sipas synimeve dhe përmasave të saj ajo ndahet në dy faza: Faza e parë u zhvillua në maj 1914 -tetor 1914 dhe faza e dytë në tetor 1914 -qershor 1915.
Kryengritja filloi në rrethin e Shijakut, u shtri më pas në rrethin e Tiranës, pak ditë më vonë në qarkun e Durrësit e të Elbasanit. Ajo shpërtheu në muajin maj 1914. Në ditët e para të këtij muaji E. Toptani me aleatët e tij kishin filluar të armatosnin pasuesit e tyre në rrethin e Shijakut e të Tiranës. Nën drejtimin e Man Picarit u formua në afërsitë e Vorës çeta e parë e kryengritësve.
Ndërkaq, kur batalioni me gati 800 vetë, i komanduar prej Abdi bej Toptanit, Refik bej Toptanit etj., po nisej nga Tirana për në Durrës, për f u hedhur në jug të vendit kundër forcave greke, u rrethua, më 17 maj, tek ura e Limuthit, pranë kodrave të Rrashbuilit nga një grup rebelësh të armatosur. Pas një përpjekje të shkurtër batalioni u detyrua të kthehej në Tiranë.
Përpjekja e Limuthit u ndoq nga luftime të tjera. Po më 17 maj Shijaku e Tirana u rrethuan nga rebelët Më 18 maj kryengritësit iu afruan Durrësit nga veriu e nga iindja dhe e rrethuan atë.
 
Vilhelm Vidi (Wilhelm Wied) ~ pr inc i Shqipërise 65
kryengritjes, e bindën princin të merrte masa ndaj tij. Edhe atdhetarët demokratë shqiptarë shihnin tani tek Esat Pasha organizatortn e kësaj lëvizjeje antikombëtare.
Në këto rrethana grupi proaustriak në qeveri dhe ushtarakët e huaj holandezë si koionel Tomsoni etj., që me kërkesë të Fuqive të Mëdha kishin ardhur për të organizuar xhandarmërinë shqiptare, e arrestuan Esatin më 19 maj 1914. Por Princ Vidi, me ndërhyrjen e ministrit italian në Durrës, të baronit Alioti, u detyruata lirojë së bashku me dy ushtarakët e tjerë italianë të arrestuar me të. Esat Pasha, me një anije italiane të ankoruar në brigjet shqiptare, u dërgua në Brindisi, ku u prit me të gjitha ceremonitë që organizoheshin për personalitetet e një shteti.
Më 19 maj 1914, ditën që u arrestua Esat Pasha, kryengritësit hynë në Shijak dhe morën kodrat e Rrashbullit, afër Durrësit. Pas disa ditë luftimesh me forcat qeveritare, më 23 maj ata morën Tiranën dhe rrethuan Durrësin. Princ Vidi e anëtarët e qeverisë u larguan nga qyteti dhe u strehuan në anijet e huaja që ndodheshin në portin e Durrësit, prej nga mund të largoheshin më lehtë nga Shqipëria në rast se fitonin kryengritësit. Por kryengritësit nuk hynë në Durrës.
Më 3 qershor 1914 krerët e kryengritësve organizuan në Shijak një mbledhje të përgjithshme ose një lloj kongresi, ku shpallën programin e tyre. Rolin kryesor në këtë lioj kongresi e luajtën agjentët e Esat pashë Toptanit. Kryetar i Qendrës së Përgjithshme të kryengritjes u zgjodh esatisti Mustafa Ndroqi, nënkryetar u zgjodh ish majori i ushtrisë osmane Xhenabi Adili, anëtarë të saj u zgjodhën myftiu i Tiranës, Musa Qazimi, Arif Hikmeti dhe Haxhi Adili. Komandant i Përgjithshëm i ushtrisë u zgjodh Qamil Haxhi Feza. Të gjithë këta ishin njerëz të njohur për qëndrimet e tyre proturke ose proesatiste. Programi i kryengritësve përmbante këto kërkesa: përmbysjen e Princ Vidit e të qeverisë së tij, bashkimin e Shqipërisë me Turqinë, vendosjen e një princi turk në Shqipëri, përdorimin e fiamurit turk në vend të atij shqiptar, përdorimin e gjuhës turke etj. Kushdo që do të dilte kundër këtij programi, do të ndëshkohej. Do t’u digjeshin shtëpitë dhe do të dënoheshin me vdekje të gjithë ata që strehonin përkrahësit e Princ Vidit ose që kundërshtonin kryengritjen. Për këto synime të kryengritjes do të bënte fjalë pak më vonë, në gusht të vitit 1914, kryetari i Qendrës së Përgjithshme, Mustafa Ndroqi, në një urdhër që i dërgoi Kryesisë së Këshillit të kryengritjes për Elbasanin, në të cilin shkruante: “Qëllimi ynë kryesor ka qenë shpallja e Osmanllillëkut dhe bashkimi me Mbretërinë Osmane”. Ndërsa, në një intervistë që i dha gazetës italiane “II Messaggero” më 3 shtator 1914, ai theksonte se “Flamuri turk është simbol i Këshillit të Përgjithshëm”. Përveç shtabit të tyre drejtues e platformës politike, kryengritësit organizuan njësitë e armatosura, ngritën organet e tyre të pushtetit dhe kryen një varg veprimtarish që u dhanë goditje të rënda institucioneve të reja shtetërore dhe Lëvizjes Kombëtare Shqiptare.
 
66 Historia e Popullit Shqiptar 
kundër qeverisë së Vidit, do të luftonin bejlerët pronarë të tokave dhe pushtetin e tyre.
Krerët proturq të kryengritjes dhe emisarët xhonturq me të cilët bashkëpunonin ata, u përpoqën gjithashtu të ndiznin te fshatarët mysiimanë paragjykimet fetare kundër princit evropian të krishterë dhe t’i jepnin luftës kundër tij e rrjedhimisht edhe kundër shtetit të pavarur shqiptar karakterin e një lufte për mbrojtjen e fesë islame. Ata arritën të manipulonin një masë fshatarësh dhe ta drejtonin pakënaqësinë e zemërimin e saj kundër Princ Vidit, si dhe kundër vetë shtetit të pavarur shqiptar.
Jo më pak i rëndësishëm ishte edhe një faktor tjetër: në fshatrat përreth Shijakut, shumë prej fshatarëve me pak tokë ishin bosnjakë, të ciiët ishin vendosur aty nga Porta e Lartë qysh pas Kongresit të Beriinit (pas Krizës Lindore të viteve 1875-1878). Me asgjësimin e sundimit osman në Bosnjë, këta nuk kishin pranuar të përfshiheshin në Perandorinë Austro-Hungareze, që, sipas vendimeve të Kongresit të Berlinit, pushtoi Bosnjën e Hercegovinën, por kishin ardhur në Shqipëri, e cila vazhdonte të ishte pjesë e Perandorisë Osmane. Në rrethana të tilia ishte i kuptueshëm edhe orientimi i tyre proturk e përkrahja që u dhanë krerëve të kryengritjes.
Por forca kryesore goditëse e kryengritjes u bënë ish-ushtarakët shqiptarë, që kishin shërbyer në garnizonet turke nën komandën e Esat pashë Toptanit. Duke qenë ushtarakë në iirim, ata u mobilizuan me të holla dhe me premtime nga krerët e kryengritjes.
Pas marrjes së Tiranës dhe të Shijakut, në dhjetëditëshin e fundit të majit, si dhe në gjysmën e parë të muajit qershor 1914, kryengritja u zgjerua më shumë. Në ditët e para të qershorit kryengritësit morën Kavajën e Krujën. Më 15 qershor ata shpërthyen përsëri një sulm të furishëm mbi Durrësin, që vazhdoi 15 orë. Në këto luftime, krahas forcave qeveritare te Gjon Markagjonit dhe malësorëve të Isa Boletinit, për të mbrojtur kryeqytetin morën pjesë gjithashtu edhe vullnetarë nga radhët e qytetarëve, të kryesuar nga Luigj Gurakuqi. Durrësi mundi të qëndrojë me sakrifica të mëdha.
Në luftimet e 15 qershorit u vra edhe koloneli Tomson, oficer hoiandez, që kishte ardhur më 1913 në Shqipëri i ftuar për të organizuar xhandarmërinë shqiptare. Më 17 qershor kryengritësit bënë një sulm të tretë mbi Durrësin, por përsëri nuk mundën ta merrnin. Ndërkohë reparte të tjera rebelësh marshonin drejt Peqinit, Elbasanit, Lushnjës e Beratit. Qeveria e Durrësit kishte organizuar një fuqi mbrojtëse përpara Lushnjës, por mjaft xhandarë të rekrutuar dezertuan përpara se të binin në përpjekje me kryengritësit. Lushnja ra më 17 qershor. Po atë ditë kryengritësit, duke u nisur nga Peqini dhe Qafa e Kërrabës, pas katër ditë luftimesh hynë më 21 qershor në Elbasan.
Pas disfatës së Lushnjës ministrat e qeverisë së Durrësit (Azis pashë Vrioni, Mufit bej Libohova), organizuan me shpejtësi mbrojtjen e Fierit, nën komandën e Bektash Cakranit dhe mbrojtjen e Beratit, nën komandën e kapitenit austriak L. Gjilardit. Por pa rënë ende në përpjekje me rebelët këto forca, shpërtheu kryengritja e bujqve myzeqarë, që çoi në shpartallimin e trupave qeveritare.
 
Vilhelm Vidi (Wilhelm Wied) ~ pr inc i Shqipërisë 67
e Durrësit, të Viorës e të Beratit. Fuqitë qeveritare arritën ta rimerrnin Beratin më 13 gusht, por më 19 gusht hynë përsëri kryengritësit. Orvatjet e tjera për ta ripushtuar Beratin dështuan.
Në fund të gushtit kryengritësit u përgatitën të suimonin Vlorën, por banorët e saj kërkuan të shmangnin luftën. Për këtë qëllim dërguan një delegacion, i cili u takua më 31 gusht me krerët e kryengritjes në Cakran. Me këmbënguljen e deiegacionit të Viorës kryengritësit pranuan kërkesën e vtonjatëve që me marrjen e qytetit flamuri i Shqipërtçë të mos prekej, por vunë si kusht që në Vlorë të shpërndahej administrata e qeverisë së Durrësit. Më 1 shtator 1914 kryengritësit hynë në qytet.
Princ Vidin nuk e ndihmoi as ardhja e Preng Bib Dodës, e Azis pashë Vrionit dhe e Ahmet Zogut me forcat e tyre të armatosura. Pushteti t tij në Durrës mbeti krejt i rrezikuar dhe i pashpresë.
Më 4 gusht 1914 filloi Lufta e Parë Botërore, që çoi në prishjen e Aieancës austro-italiane. Në konfliktin e madh ndërkombëtar që sapo kishte filluar, Austro- Hungaria ishte angazhuar në Bllokun Qendror kundër shteteve të Antantës, kurse Itaiia jepte e merrte me të dy blloqet ndërluftuese, duke qëndruar përkohësisht asnjanëse. Prishja e ekuiiibrit të interesave ndërmjet Austro-Hungarisë e Italisë në rrafshin ndërkombëtar qe një faktor përcaktues në paqëndrueshmërinë e pushtetit të princ Vidit në Shqipëri.
Përveç kësaj edhe vetë shteti austro-hungarez e humbi besimin te Vidi dhe e ia pa mbështetje qeverinë e tij. Ndërkaq, duke iu referuar asnjanësisë që i ishte dhënë shtetit shqiptar nga Gjashtë Fuqitë e Mëdha, Princ Vidi nuk pranoi të zbatojë kërkesën e ministrit të Jashtëm austriak Berhtold për të dërguar trupa ushtarake shqiptare kundër Serbisë, si kundërshtare e Austro-Hungarisë në luftën botërore që sapo kishte filiuar.
Në këto kushte të pafavorshme të brendshme e ndërkombëtare, Princ Vidi dhe qeveria e Turhan Pashës, më 3 shtator 1914, u larguan nga Shqipëria duke e lënë pushtetin në duart e KNK.
Dy ditë më vonë, më 5 shtator, kryengritësit hynë në Durrës dhe ngritën flamurin turk. Në duart e tyre kishte rënë gjithë Shqipëria e Mesme, prej lumit Mat në veri deri në vijën Vlorë-Berat-Pogradec në jug. Një pjesë e Shqipërisë së Veriut ndodhej e pushtuar nga ushtria serbe, kurse në jug e juglindje të Shqipërisë ndodheshin trupat greke. Pikërisht në këtë kohë drejtuesit e kryengritjes dërguan në Turqi një delegacion të kryesuar nga Haxhi Aliu, për f i paraqitur qeverisë turke kërkesën e bashkimit të Shqipërisë me Turqinë dhe për të marrë udhëzime për veprimet e mëtejshme.
Në qytetet dhe fshatrat ku hynin, kryengritësit dëbonin administratën e Princ Vidit dhe ngrinin këshiiiat e tyre, që kishin në dorë administrimin e qytetit ose të fshatit. Në veprimtarinë e këshiilave binin në sy aktet e dhunshme ndaj atyre që nuk mbështetnin kryengritjen. Dënimet shkonin nga djegiet e shtëpive të atyre që shiheshin si kundërshtarë të kryengritjes e të programit të saj proturk deri te të rrahurat me kamzhik, poshtërimet publike e vrasjet me piumb kokës. Kudo ku shkelën, ata dogjën gjithashtu regjistrat kadastraië.
 
68 H istoria e Po pu ll it Shqiptar 
Faza e dytë e kryengr itjes (tetor 1914-qershor 1915) Në këtë fazë Kryengritja e Shqipërisë së Mesme, ndonëse ruajti karakterin
e saj të përgjithshëm antikombëtar, pati disa veçori, që ia diktuan rrethanat politike të Shqipërisë në atë periudhë.
Një nga këto veçori ishte se ajo u drejtua edhe kundër Esat pashë Toptanit, çka është bërë shkak që të quhet edhe “Kryengritja antiesatiste”.
Më 2 tetor 1914, një muaj pas iargimit të princ Vidit, u kthye në Shqipëri Esat pashë Toptani. Qysh në gusht ai kishte shkuar në Paris për t’u iidhur me qeverinë frënge në luftën kundër shteteve të Bliokut të Qendrës dhe së andejmi u nis për në Athinë, ku bëri një marrëveshje me qeverinë greke të Venizelosit. Më pas shkoi në Nish, ku ndodhej në atë kohë qeveria serbe dhe lidhi me kryeministrin Pashiç një marrëveshje me të cilën i premtonte aneksimin e krahinave të Shqipërisë Veriore e Ltndore. Qeveria serbe e ndihmoi EsatToptanin të rekrutonte mercenarë dhe e pajisi me material iuftarak e me të hollat e nevojshme. Në krye të 4 000 mercenarëve të rekrutuar në kuftrin serbo-shqiptar Esati hyri në mënyrë të papritur në Durrës më 2 tetor 1914, dhe e shpaili veten si kryetar i qeverisë së Shqipërisë së Mesme e komandant i përgjithshëm i ushtrisë. Ai e mbështeste pushtetin e tij në forcat mercenare dhe në pak bejlerë që u bashkuan me të. Ndërkaq atë e ndihmonin qeveritë italiane, serbe, greke e maiazeze.
Duke u mbështetur në grupimet proturke të udhëheqjes së kryengritjes, Esati arriti të shtrinte pushtetin e vet në Shqipërinë e Mesme, që ishte synimi i tij i përhershëm politik. Ndërkaq, përtë zgjeruar pushtetin e tij në zonën e kryengritjes, ai përdori demagogjinë. Me 21 tetor njoftoi qarqet e Shqipërisë së Mesme se kishte vendosur dënimin e bejlerëve dhe shpronësimin e tyre. Në të vërtetë Esati kishte parashikuar të dënoheshin kryesisht ata bejlerë që njiheshin si pjesëmarrës të lëvizjes kombëtare.
 
Vilhelm Vidi (Wilhelm Wied)   - pr inc i Shqipërisë 69
të agallarëve të njohur si atdhetarë, si Fuat bej Toptani, Refik bej Toptani, Murat bej Toptani, Xhafer Stërmasi, Eiez Isufi, Reshit Petreia etj. Kryengritësit ndërmorën suime në të gjitha krahinat e Shqipërisë së Mesme, me përjashtim të Durrësit. Kudo dëbuan administratën esatiste dhe vendosën këshillat e tyre.
Me gjithë rrëzimin e shpejtë të pushtetit të Esat Toptanit në zonat e kryengritjes, lufta nuk mbaroi. Pashai mbeti i rrethuar në Durrës, i ndihmuar nga fuqitë e huaja. Me ndihmën e tyre arriti të mobilizojë fuqi mercenare në Dibër e Mat, rreth 6 000 vetë. Në krye të kësaj ushtrie, më 24 dhjetor 1914 ai u shpërngul nga Durrësi me antje itaiiane dhe zbarkoi në Shëllinxë për të sulmuar kryengritësit në Tiranë. Më 28 dhjetor Esati vendosi shtabin e tij në Tapizë dhe pjesën më të madhe të ushtrisë në Zezë.
Lajmi I iëvizjeve të Esatit shkaktoi një mobiliztm të shpejtë nga ana e kryengritësve. Bashkë me ta u ngritën edhe masat e qytetit të Tiranës. Haxhi Qamili nga njëra anë dhe Man Picari nga ana tjetër grumbulluan me të shpejtë gadi 2 000 fshatarë vuilnetarë dhe sulmuan më 29 e 30 dhjetor ushtrinë e Esatit, në katundin Zezë afër Krujës. Me gjithë epërsinë si në armë ashtu edhe në njerëz, forcat e Esat Toptanit u shpartalluan dhe të ndjekura prej fshatarëve kaluan në Mat e Dibër, ndërsa EsatToptani me një pjesë të ushtrisë së tij u kthye në Durrës.
Esat Pashës, që ndodhej në Durrës, i rrethuar nga kryengritësit, i erdhën në ndihmë aleatët e tij serbë, grekë, italianë. Greqisë e Italisë nuk u interesonte që shteti shqiptar, pas largimit të Princ Vidit, të vihej nën ndikimin turk. Ato vepruan me vendosmëri për ta penguar këtë, duke i dhënë përkrahje të gjithanshme edhe Esafit. Si rrjedhojë, në fund të vitit 1914 Esat Pasha kishte pozita më të forta në udhëheqjen e Kryengritjes se sa kundërshtarët e tij proturq.
Ndërkaq, hyrja e Turqisë në luftë në krah të forcave të Bllokut Qendror dhe aleanca e saj me Austro-Hungarinë sollën ndryshime në marrëdhëniet e Turqisë me krerët proturq në Shqipëri. Këtyre nisën t’u vinin udhëzime të reja nga Stambolii. Qeveria turke kishte pranuar që Shqipëria të përfshihej plotësisht në zonën e ndikimit austro-hungarez. Në fillim të vitit 1915 ajo dërgoi në Shqipëri tri delegacione, të kryesuara nga Hajredin bej Prishtina, Sati bej Jegeni, Fuat bej Pustina dhe Shefqet Peja, të cilëve iu dhanë udhëzime ta kthenin udhëheqjen e kryengritësve nga politika e mëparshme në politikën e re, të orientuar drejt Austro- Hungarisë dhe jo drejt bashkimit me Turqinë.
Por kjo kthesë nuk u kuptua e nuk u pëlqye ngatë gjithë krerët e kryengritjes dhe nga pjesëmarrësit e saj. Në këto rrethana në udhëheqjen e kryengritjes filloi përçarja, që çoi në një raport të ri forcash: Grupimiproturk, me Mustafa Ndroqin, Musa Qazimin etj, i cili, për shkaktë “orientimit të ri” politik drejt Austro-Hungarisë, aleates së Turqisë, nuk po përdorte më paruilat e vjetra për bashkimin me Turqinë, për pranimin e një princi turk, për njohjen e gjuhës turke e të flamurit turk; grupimi 
iproturqëve më fanatikësi Haxhi Qamili, Haxhi Qira, Reshit Gjata, Man Picari etj., që vazhdonin fi quanin parullat proturke si programin kryesortë kryengritjes dhe luftonin për sendërtimin e tyre.
 
70 Historia e Popullit Shqiptar 
e përbashkët e 3 qershorit 1914. Ky grupim i krahut fanatfk proturk, qysh më 11  janar 1915, pati organizuar Kuvendin e Krujës, ku pjesa më fanatrke e kryengritësve vendosën të organizonin, siç thuhej në vendimin e Kuvendit, “një kryengritje të dytë" për të arritur që Shqipëria të aneksohej nga Turqia dhe, në rast se kjo do të diite e pamundur, të vendosnin një princ osman në fronin e Shqipërisë. Ndërkaq, po sipas këtij vendimi, Esatit “i ndaiohej qëndrimi në Shqipëri” dhe gjithë atyre që do ta mbështesnin do fu digjeshin shtëpitë”.
Në këtë fazë të dytë të kryengritjes në grupimin e kryengritësve fanatikë proturk fiiloi të daiiohej gjithnjë e më shumë Haxhi Qamiii, një ish-bashkëiuftëtar i Esat Pashës në garnizonin e Shkodrës dhe ish-pjesëmarrës aktiv në kryengritjen kundër Princ Vidit. Ai ishte një katundar analfabet nga fshati Sharrë i Tiranës, me
emrin Qami! Xhameta, që luftonte me ashpërsi kundër atdhetarëve e bejierëve kundërshtarë të bashkimittë Shqipërisë me Turqinë. Pikërisht për këtë shkak ai iuftonte edhe kundër Esat Pashës, që atëherë kishte hequr dorë nga kjo kërkesë. Për këtë dëshmon edhe deklarata e Haxhi Qamiiit në gjyq, përpara ekzekutimit, në të ciiën pranoi se i kishte djegur kuilat e Esatit sepse këtë e kërkonte fetvaja (urdhëresa e Shehuiisla- mit) në Stamboli, e ciia e shpaiite Esatin armik të Turqisë e të fesë isiame.
Nëmarstëvitit1915 Haxhi Qamiii e shpaiii veten komandant të përgjithshëm të forcave kryengritëse. Por për shkak të prapambetjes dhe të fanatizmit fetar dhe të niveiit të uiët poiitik, si Haxhi Qamiii ashtu edhe shokët e tij më të afërt, megjithëse e urrenin Musa Qazimin e grupin e tij, qenë nën ndikimin e ideoiogjisë së tyre panislamike. Ata
Shtrirja e kryengritjes së Shqipërisë së Mesme   vazhduan të përdomin dhe v eprimet kryesore të saj  edhe në këtë kohë paruiiat
li g* g   ; 
f ' r *   ! li • I k 
ty, ) P e s h k o p t S ^   | !: I shem   i
. J ® ,m £ f . i 9 i s 3  1
u ,i v i : S : t \   | 
\ ^ '^ 1 g :J t „ g r ; r a n e i   I ; 5 3 . } 3 f r M W % hf ^ ,l1   /V//m/ ' d h j e t c r i t m i f    | f 
* / HkShkërnbi i K<*V&)es   V ! . ^ \ ^ 4 - 1 -19ts . J:  |
^ f t ia E i b c f s a n   ^ / 71 \  >: %   ) ™   * 3 - G T i : ^ / ' Gfukës  1 J 1
n / • ^ l , s h n j &   V ) | 1 \ Y   . p* r a  Jf £ m     ' j
• {?  „ a & e r ç f £   S y f ~ t e r . ^ fo rr /k -g u s h t ./$}>}  |j
• \ n ' f |  V K o r ç e   ij
; 0 . V / o r 6   li  : \ 3 - 3 ' & n   |
C n   > . --------------------------;----------------- - j | \ w >' '' '••) Z o n a nSr> k q n i r o / /i n %
\ ( e k r y e n y r / t t l s v c -   I:
— \ . . ;| uf ert& 'O Mir Arq ehg i ' i ~ it
Hi fc.s'/1! z h v i t l u Q n   i: -A, >v. l u f t t m e m e f v r c a t   || 
. ^ n , v i d i s t e .   (j
jA, Z h \s i H i m & / u f t i m e s h  ;l  ^ ^'"V 1006 f o m o t e ja r ti s te ' i
o \ 1 ~z* \   8 ^ ® ^ » L u f l im e tV)e f o r c a i \ 
: / c j r ç k s }i.
 
Vilhelm Vidi (Wilhelm Wied)   - princ i Shqipërisë 71
e mëparshme antikombëtare të kryengritjes, si njohja e flamurit turk e kundërshtimi i atij shqiptar; shkrimin e shqipes e fiamurin e Shqipërisë vazhdonin fi quanin, siç e kishin propaganduar me kohë xhonturqit, si shkrimin e flamurin e bejlerëve; kërkonin bashkimin e Shqipërisë meTurqinë, që shprehej ndryshe edhe me paruliën për“ardhjen e Babës” (të sulltanit) etj. Haxhi Qamili mori nismën për të çelurshkolla, por vetëm në gjuhën turke.
Nën drejtimin e Haxhi Qamilit a të “baba Haxhiut”, epitet që iu vu nga kryengritësit, kryengritja mori hov të madh. Më 9 maj u bë në Tiranë mbledhja e Këshiiiit të Përgjithshëm, ku u miratua zgjedhja e Musa Qazimit si kryetar, i cili gëzonte ende simpati sepse ! ishte kundërvënë Esat Toptanit. Ndërkohë, më 13 maj në Rrashbuil, afër Durrësit të rrethuar, në zjarrin e luftës u mblodhën komandantët e njësiteve fshatare dhe miratuan zgjedhjen e Haxhi Qamilit si Komandant i Përgjithshëm i kryengritjes.
Pas kësaj Haxhi Qamifi filioi të mos pyeste më për veprimet e tij as Këshiilin e Përgjithshëm dhe as autoritetet iokale. Veprimtaria e tij nuk pajtohej as me normat e fesë islame, as me ato civile bashkëkohore. Haxhi Qamili e drejtoi tehun e kryengritjes kundër atdhetarëve, duke përfshirë këtu edhe bejlerët mëmëdhetarë. Të gjithë largoheshin të tmerruar prej tij, ndërsa ai u digjte shtëpitë dhe i persekutonte. Në Elbasan, për shkak të djegies së shtëpive të braktisura, sipas urdhrit të tij a nga ai vetë, Haxhi Qamilin e quanin “Haxhi Zjarrmi”. Ai shante, poshtëronte, burgoste, arrestonte e vriste pa gjyq kundërshtarët ose josimpatizantët e kryengritjes, duke u mbështetur vetëm në mendjen e vet. I mjaftonte edhe një fjalë goje, për ta vrarë dikë. Kështu në fiilim të vitit 1915 kryengritja kishte hyrë në një anarki të plotë.
Në listën e të arrestuarve dhe të të burgosurve të janar-shkurtit 1915 në Berat janë vetëm bejlerët që njiheshin si mbështetës të një Shqipërie të lirë. Pikërisht këta bejierë ishin arrestuar dhe ishin internuar edhe në Elbasan, përveç atdhetarëve të tjerë me prejardhje të ndryshme shoqërore, që ishin hedhur gjithashtu në burg. Në listën e 25 vetave që u burgosën në Balish në shkurt 1915, kishte njerëz të thjeshtë, një pjesë e të cilëve quheshin fajtorë vetëm se donin gjuhën e shkoilën shqipe. Midis tyre ka pasur edhe babaliarë e dervishlerë teqesh (bektashinj). Pjesa më e madhe e të arrestuarve të kësaj periudhe përbëhej nga atdhetarë që kishin iuftuar ose përpiqeshin për një Shqipëri të pavarur e të lirë. Në këtë periudhë krerët e kryengritjes vranë edhe atdhetarë të njohur, si Ismail Klosi, Hajredin Fratari, Baki Gjebrea, Hysen Gjirokastra etj.
Në dokumentet e kryengritjes janë të rralla të dhënat që hedhin dritë mbi marrëdhëniet ndërmjet kryengritësve e çifçinjve. Nuk ka pasur ndonjë rast që t'u
 
72 Historia e Popullit Shqiptar 
Dhe ishte e qartë që ky bashkim do të silite humbjen e asaj vepre të madhe e historike të kombit shqiptar, të Shtetit të Pavarur, të Shpafiur më 28 Nëntor 1912.
Shtypja e kryengritjes Trazirat e shkaktuara nga kryengritësit e Shqipërisë së Mesme, që luftonin nën
flamurin turk, u dhanë shkak ndërhyrjeve të shteteve fqinje në Shqipëri, Serbisë e Mafit te Zi. Në mesin e majit 1915 Serbia grumbuiioi në afërsi të Dibrës e të Ohrit forca ushtarake, që ndërmorën provokacione kufitare. Shqiptarët e zonave të provokuara iu përgjigjen sulmeve dhe i ndoqën ushtarët serbë përtej kufirit shtetëror.
Më 2 qershor reparte të armatosura të ushtrisë serbe u nisën nga Dibra e Struga në drejtim të Shqipërisë së Mesme. Në thirrjen që komandanti serb u drejtonte shqiptarëve po atë ditë, thuhej se qëlfimi i ndërhyrjes ishte që “të shtypeshin ata të huaj që punonin për ifogari të Turqisë e të Austro-Hungarisë, se ushtritë serbe do të qëndronin përkohësisht e se qeverisjen e vendit do t’ia linin në dorë mikut të tyre Esat Toptanit”.
Përpjekja e parë e armatosur ndërmjet kryengritësve e ushtrisë serbe u bë në afërsi të Qukësit. Megjithëse me forcat e Haxhi Qamilit u bashkuan vulinetarë nga Qukësi, Pogradeci, Golloborda, Struga e Ohri, epërsia e reparteve serbe i detyroi kryengritësit të tërhiqeshin dhe, pas dy përpjekjesh në periferi të Elbasanit, lanë edhe këtë qytet. Në iuftime u vranë me dhjetëra fshatarë shqiptarë. Me 11 qershor 1915 repartet serbe hynë në Tiranë. Pas dy ditësh ato arritën në afërsi të Durrësit, por për shkak të kundërshtimit energjik të qeverisë italiane, ushtria serbe nuk hyri në kryeqytet. Më 12 qershor mori fund Kryengritja e Shqipërisë së Mesme.
Momenti historik në të cilin shpërtheu dhe u zhviiiua kryengritja, kur çështja themelore për kombin shqiptar ishte ruajtja e Shtetit të Pavarur, të shpafiur më 28 Nëntor 1912, si edhe parullat e saj antikombëtare, që binin ndesh me ekzistencën e shtetit të pavarur shqiptar, dëshmojnë qartë për karakterin e saj antikombëtar. Përveç kësaj, edhe fakti që kryengritja shpërtheu në një kohë kur të gjitha forcat e vendit duhej të drejtoheshin kundër ndërhyrjeve e suimeve të shteteve fqinje, Greqisë e Serbisë, të cifat vazhdonin të kërcënonin tërësinë territoriale të vendit, përbën një dëshmi më shumë për karakterin antikombëtar të kësaj kryengritjeje.
Kërkesa për aneksimin e Shqipërisë ngaTurqia, persekutimi i atdhetarëve, mohimi i flamurit kombëtar e i gjuhës shqipe dhe pranimi i flamurit turk, dëshmojnë qartë se udhëheqësit e kryengritësve nuk luftonin thjesht dhe vetëm për të përmbysur Princ Vidin, as Esat Pashën, e aq më pak për të vendosur një regjim antifeudal në një shtet të lirë e të pavarur. Qëllimi ishte për të zhdukur plotësisht shtetin e pavarur shqiptar dhe për fu bashkuar me Turqinë, për t’u kthyer në pjesë të saj e nën robërinë e saj, siç kishte qenë para 28 Nëntorit 1912.
Lëvizja e Shqipërisë së Mesme u përjetua me dhimbje dhe me një ndjenjë revolte nga atdhetarët shqiptarë, Shumë prej tyre në shkrimet që botuan në organet e shtypit brenda a jashtë Shqipërisë, dënonin rofin prej tradhtari të Esat pashë Toptanit në këtë kryengritje, si dhe të udhëheqësve fanatikë e antikombëtarë të saj.
 
Vilhelm Vicli (Wilhelm Wied) - p rin c i Shqipërisë 73
të organizuar në Durrës nga pashai toptanas. Kryetar i gjyqit ishte Xhelal Zogu. Kryengritësit u akuzuan kryesisht për grabitjen e pasurisë së të tjerëve dhe për grusht shteti. Haxhi Qamiii u dënua me vdekje e bashkë me të rreth 40 fshatarë të tjerë kryengritës. Shumë fshatarë të tjerë u vranë barbarisht, pa kaluar në gjyq, nga ushtria serbe dhe nga Esat Toptani. Udhëheqësit fshatarë të kryengritjes u shfarosën. Një numër i madh kryengritësish u burgosën. Një kujdes t veçantë iu kushtua çarmatimit në masë të popuilsisë në zonën e kryengritjes.
 
SHQIPËRIA GJATË LUFTËS SË PARË BOTËRORE  (1914-1918)
1. SHNDËRRIMII VENDIT NË SHESH TË LUFTËS BOTËRORE
Shpërthim i i luftës dhe pasojat e saj Lufta e Parë Botërore shpërtheu gati dy vjet pas Shpalljes së Pavarësisë,
më 4 gusht 1914. Kjo luftë ishte pasojë e acarimit të kontradiktave në arenën ndërkombëtare në të cilat rolin kryesor e luanin kundërshtitë me karakter politik dhe ekonomik të Fuqive të Mëdhatë kohës, që kërkonin një rindarje territoriale të botës, sidomos të kolonive.
Në fillim hynë në luftë pesë Fuqitë e Mëdha evropiane. Në njërën anë të frontit u radhitën tri Fuqitë e Antantës: Britania e Madhe, Franca e Rusia, në tjetrën dy Fuqitë e Aleancës Tripalëshe: Austro-Hungaria e Gjermania. Fuqia e tretë e kësaj Aleance, Italia, shpaili asnjanësinë ndaj konfliktit botëror. Roma mbajti këtë qëndrim për shkak të kontradiktave me aieatët e saj, veçanërisht me Perandorinë e Habsburgëve. Fqinji i Shqipërisë përtej Adriatikut hyri në luftë në maj të vitit 1915. Italia i bashkoi armët në një front me bilokun e Fuqive të Antantës, duke u kthyer kështu shpinën dy ish-aleatëve.
 
Shqipëria gjatë Luftës se Parë Botërore (1914-1918) 75
Shqipëria si shtet mbeti jashtë konfliktit botëror. Ky qëndrim asnjanës nuk lidhet aq me respektimin e vendimeve të Konferencës së Ambasadorëve të vitit 1913, që e kishte shpaliur Shqipërinë si vend asnjanës, sesa me kushtet e rënda në të cilat gjendej vendi ynë.
Fillimi i luftës e gjeti Shqipërinë në një gjendje të brendshme të mjerueshme, të paqëndrueshme si nga pikëpamja poiitike, ashtu edhe nga ajo ekonomike e shoqërore. Për më tepër 4 gushti i vitit 1914 e gjeti vendin të përçarë, aq sa në Shqipërinë e Mesme po shkohej drejt iuftës civile. Në të njëjtën kohë Shqipëria e Jugut vazhdoi të mbetej jashtë kontrollit të shtetit shqiptar. Atje ligjin e bënin forcat autonomiste të “qeverisë” së “Epirit të Veriuf, prapa të ciiave fshiheshin njësi të rregullta të ushtrisë greke dhe qeveria e Athinës.
Duke qenë pa mbështetje të mjaftueshme shoqërore brenda vendit dhe i ngujuar për disa javë në kryeqytet, kryetari i shtetit u detyrua të linte Durrësin, më 3 shtator 1914, së bashku me qeverinë e tij. Në këtë vendim të princ Vidit ndikoi, përveç kryengritjes së Shqipërisë së Mesme, edhe ndërprerja e ndihmës financiare dhe e mbështetjes politike të Austro-Hungarisë. Në rrethanat e reja të luftës, Vjena ishte e interesuar t’i hidhte shqiptarët kundër Serbisë, çka mund të arrihej me largimin e Vidit nga Shqipëria. Princi vetë nuk e pati as guximin dhe as mundësinë që “të vihej në krye të shqiptarëve” e t’u printe kundër Serbisë, siç i pati kërkuar atij qeveria e Vjenës në filiim të luftës.
Edhe Italia dëshironte largimin e Vidit dhe e mirëpriti këtë veprim të tij, por për të tjera qëiiime. Largimi i tij i krijonte qeverisë së Romës mundësinë për të arritur më iehtë synimet e saj që të vendoste ushtarët italianë në Shqipëri, sidomos në Viorë.
Me largimin e kryetarit të shtetit, Shqipëria mbeti pa pushtet qendror legjitim dhe të njohur ndërkombëtarisht, që të kishte të drejtën të përcaktonte qëndrimin e vendit ndaj iuftës botërore. Pushteti i Esat pashë Toptanit, i vendosur në një pjesë të Shqipërisë së Mesme, në tetor 1914 nuk e kishte këtë të drejtë, prandaj shpalija prej tij e luftës kundër Austro-Hungarisë në dhjetor 1915 nuk pati asnjë vierë
 juridike e nuk e impiikonte Shqipërinë si shtet në shkeljen e asnjanësisë. Për më tepër Esat Pasha dhe “qeveria” e tij kishin mbështetje shoqërore të ngushtë dhe shtrirje territoriaie shumë të kufizuar.
Gjendja kritike ndërkombëtare, e krijuar me fiilimin e luftës botërore, pati rrjedhime negative për të ardhmen e shtetit të pavarur shqiptar. Duke qenë në iuftë ndërmjet tyre, asnjëra nga të pesë Fuqitë e Mëdha evropiane nuk ishte më e interesuartë garantonte pavarësinë e tërësinë territoriale të shtetit shqiptar, sikurse ishin zotuar me vendimet e korrikut të vitit 1913. Në kushtet e reja të luftës, edhe veprimtaria e KNK, i përbërë nga anëtarë të dy grupeve ndërluftuese, u paralizua piotësisht. Kjo gjendje e jashtme nxiti iakmitë e vjetra e të reja të rretheve ekspansioniste të vendeve fqinje bailkanike dhe jo vetëm bailkanike. Ajo ndihmoi në radhë të parë italinë e Greqinë për t’u shtrirë më shpejt se të tjerët në territoret e shtetit shqiptar.
 
76 Historia e Popullit Shqiptar 
Vëmendjen e rretheve ekspansioniste të Gadishuilit Apenin prej kohësh e kishte tërhequr veçanërisht pozita gjeostrategjike e Vlorës, e ciia kishte për Adriatikun po atë rëndësi ushtarake-detare si Gjibraltari për Mesdheun.
Nga ana e vet qeveria greke synonte t’i njihej të paktën pushtimi de jure i Shqipërisë së Jugut, pushtim i cili që nga prilli 1914 fshihej gjithnjë nën petkun e forcave të “qeverisë” së “Epirit Autonom”.
Pasi dështuan në përpjekjet fillestare për t’i plotësuar planet e tyre në Shqipëri me miratimim e fuqive ndëriuftuese, pa marrë ndaj tyre asnjë detyrim, qeveria e Romës dhe ajo e Athinës ndryshuan taktikë. Ato bashkërenduan në prapaskenë veprimet, sajuan edhe pretekstetqë u duheshin. Përtë dërguarforcat e saj në bregdetin shqiptar, qeveria e Romës u kap pas “rrezikuf të pushtimit të Vlorës nga forcat “vorio- epirote”, të ciiat në fund të shtatorit 1914 hynë në Berat. Propaganda italiane lëshoi thirrjen: “Kush prekte Vlorën, prekte Italinë!”. Qeveritarët e Athinës e gjetën pretekstin në “pazotësinë” e qeverisë së J. Zografit “për të ruajtur në Shqipërinë e Jugut rendin, për të shmangur aty krimet që kryheshin ndaj popullsisë, sidomos kundër myslimanëve”. Të dyja palët, Roma, por më shumë Athina, nxorën kështu në skenë edhe kartën “e humanizmif. Sipas tyre futja në Shqipërinë e Jugut e forcave të rregullta greke do të mundësonte vendosjen e qetësisë dhe kthimin në vendlindjen e tyre të mijëra e mijëra muhaxhirëve (siç quheshin atëhere refugjatët që kishin qenë të detyruar të braktisnin vatrat në jug të vendit), të ciiët, për t’i shpëtuar terrorit të forcave greko- epirote, kishin gjetur strehim, në pjesën më të madhe, në uliishtet e Vlorës.
Meqë Italia ishte e vetmja fuqi e madhe evropiane pjesëmarrëse në Konferencën e Ambasadorëve të 1913-ës, që kishte mbetur jashtë konfliktit botëror, dipiomacia e Romës ngriti versionin se Italia kishte të drejtë të vendosej në Vlorë “përkohësishf për të “mbrojtur” këtu, sipas saj, vendimet e kësaj Konference. Versionin e pushtimit “të përkohshëm” të Vlorës e miratoi dhe e propagandoi, për çudi, edhe qeveria e Athinës.
Roma e Athina ua shkëputën të dy grupeve ndërluftuese miratimin për f u vendosur ushtarakisht në Shqipëri, brenda tetorit 1914, duke ruajtur përsëri asnjanësinë e tyre, pa marrë pra asnjë zotim para ndëriuftuesve. Fuqitë e Antantës tërhoqën kështu kushtin që i kishin parashtruar në filiim qeverisë italiane, sipas të cilit pa kontribuar për luftën që po zhvillohej, Italia nuk mund të përfitonte asgjë nga ata. Ndërkaq, vendet e Bliokut Qendror, të cilat bënin çmos që Italia të vijonte të ruante asnjanësinë, e nxisnin qeverinë italiane të vendosej në Vlorë, duke i dhënë të kuptonte se nga ana e tyre e kishte rrugën të hapur.
 
Shqipëria gja të Luftës së Parë Botërore (1914-1918) 77
mori fund aventura e krijimit të “shtetit autonom” të “Epirit të Veriut”, i cili jetoi disa muaj dhe pati pasoja tepër të rënda për popuiisinë e Shqipërisë së Jugut dhe për tërë vendin. Kjo aventurë ia prapa mjaft viktima njerëzore e shkatërrime të mëdha materiale dhe u bë një pengesë serioze për stabilizimin e shtetit të pavarur shqiptar.
Ndryshe nga Athina, qeveria e Romës ndeshi në disa vështirësi në veprimet e saj ushtarake. Orvatjet për ta përdorur E. Toptanin si vegël për vendosjen pa pengesa të ushtrisë italiane në Vlorë nuk dhanë rezultate të menjëhershme. Me kthimin e tij në Durrës në ditët e para të tetorit 1914 me ndihmën e Itaiisë dhe të dy fqinjëve ballkanikë, të Greqisë e të Serbisë, pashai Toptanas nuk e zotëroi dot gjendjen. Kundërshtarët e tij, të ciiët e akuzonin me të drejtë se ia kishte shitur Greqisë Epirin dhe Italisë Vlorën”, ishin të shumtë. Objektivi i qeveritarëve italianë për t’iu shmangur një konfiikti të armatosur me shqiptarët dhe për t ’u vendosur në Vlorë me sa më pak forca, u duk gjithashtu i vështirë për t’u vënë në jetë.
Rrethet atdhetare shqiptare ndiqnin me shqetësim si krizën e thellë poiitike që vijonte brenda vendit, ashtu edhe përpjekjet e vendeve fqinje për ta shfrytëzuar këtë krizë në dobi të mëtimeve të tyre. Shqiptarët më tejpamës nuk u besuan paruliave të Romës, sipas të cilave vendosja e Italisë në Vlorë do të kishte për qëilim “të ruante” vendimet e Konferencës së Ambasadorëve në Londër mbi Shqipërinë. Duke shprehur qëndrimin e këtyre rretheve, korrespondenti i gazetës “D/e///"shkruante nga Durrësi, në shtator 1914, se shqiptarët e kuptojnë lodrën që iuan Itaiia në kurrizin e tyre, se ata e shohin “fort bukur varrin që po u bën” dhe thërrasin: “Poshtë poiitika e ndyrë italianel". Po ashtu, rrethet atdhetare vlonjate përpiqeshin t’ i hiqnin Itaiisë çfarëdo preteksti për të zbarkuar. Për këtë qëllim ato e kishin zëvendësuar dy herë rresht me fiamurin shqiptar, atë turk, të ngritur atje nga krahu turkoman i Kryengritjes së Shqipërisë së Mesme.
Në këto kushte, itaiia iu shmang përkohësisht pushtimit ushtarak të Vlorës dhe më 29 tetor 1914 zbarkoi atje vetëm një “mision sanitar”, qëliimi i të ciiit, sikurse u pohua zyrtarisht, ishte mjekimi i disa mijëra refugjatëve të ardhur në Vlorë nga Shqipëria e Jugut. Të nesërmen, më 30 tetor, italia pushtoi Sazanin, të zbrazur nga forcat greke në qershor të atij viti.
Pas dy muajve, më 25 dhjetor 1914, kur në Shqipëri vijonte konfiikti i brendshëm i armatosur ndërmjet forcave esatiste dhe kryengritësve të Shqipërisë së Mesme, Itaiia pushtoi Vlorën, duke zbarkuar në filiim forca të marinës luftarake dhe pas tri ditësh forca tokësore.
Për shkak të gjendjes kaotike në të cilën ndodhej vendi, forcat atdhetare shqiptare nuk arritën të bashkoheshin etë organizonin ndonjë qëndresë të armatosur kundër agresorëve itaiianë. “Qeveria” e Esat Pashës, e cila si një organizëm qeverisës mund të përgatiste ndonjë qëndresë të tillë, bëri të kundërtën. Pashai Toptanas dhe pasuesit e tij, të pushtuar më shumë nga frika që u shkaktonin forcat kryengritëse që luftonin kundërtyre, i ndihmuan italianëttë pushtonin Viorën. Më 20 dhjetor Këshiili i Senatit të Durrësit miratoi një dokument, i ciii u lejonte trupave italiane të zbarkonin iirisht “në çfarëdo pike të Shqipërisë”, pra edhe në Vlorë, duke e motivuar këtë me nevojën e zhdukjes së anarkisë.
 
78 Historia e Popullit Shqiptar 
Vlorë nga një protestë me shkrim. U organizuan gjithashtu protesta nga krahinatë tjera të vendit dhe nga disa koloni shqiptare jashtë Shqipërisë, që zbulonin demagogjinë e propagandës së Romës.
Shqip ëria në Traktatin e Fshehtë të Londrës Me vendosjen e ushtrisë italiane në Vlorë, qeveria e Romës plotësoi njërin
prej objektivave kryesorë të saj, madje pa iuftë. Mirëpo vazhdimi i qëndrimit asnjanës mbarte me vete rreztqe për pianet e Romës. Zotërimi i Vlorës bëhej i pasigurt nëse Itaiia nuk do të jepte ndihmën e vet në konfliktin botëror. Fituesit nuk do ta kishtn shumë të vështirë ta nxirrnin Italinë nga Vlora, aq më tepër kur asaj iu desh të shkelte në bregdetin shqiptar me parullën e pushtimit të
 ______   “përkohshëm” dhe me atë të “mbrojtjes” së vendime- ve të Londrës më 1913 për Shqipërinë. Këtë for- mulë Roma ua përsëriti Fuqive të nesërmen e zbarktmit në Vlorë, më 26 dhjetor. Me të zbritur në Vlorë italianët bënë edhe një veprim tjetër, hoqën flamurin turk (që nuk përputhej me vendimet e 1913-ës) dhe në vend të tij ngritën atë shqiptar, krahas attj italian.
Për mjaft forca sho- qërore të Gadishullit Ape- nin po bëhej ndërkaq e qartë se, pa pjesëmarrjen e Itaiisë në konfliktin botëror, jo vetëm faktort ndërkombëtar do të vinte në diskutim qëndrimin itaiian në Vlorë, por do të bëhej i pamundur edhe bashkimi me Itaiinë i territoreve italiane nën Perandorinë Austro-Hun- gareze, që ishte objektivi tjetër kryesor i qeverisë së Romës.
Itaiia i vijoi manovrat diplomatike deri në fund të marsit 1915, kur Vjena
K r a h t n c t    e V/oi~<ss tfë  r/ o tëcrn pit so-   h e j 2 hfie>i\
K r ah in ct i ve- -  | n p r e c v e r t -   jj
/mdore ae  te ane/csoA e - jj Sn/n nga MoZ/  ;j
‘Zt dhe Scrb'ct  Krah mc t l e /u -1
| ar tex&o  /j caftt/i |
 
Shqipëria g jatë Luftës së Parë Botërore (1914-1918) 79
pranoi të hynte në bisedime për fi bërë Romës disa lëshime në territoret e Perandorisë Austro-Hungareze. Vetëm paskëtaj qeveritarët italianë zbuluan qëllimet e vërteta që ndiqnin në Shqipëri dhe më 8 priii u paraqitën përfaqësuesve të Vjenës pretendimet e tyre. Ndër kërkesat e shumta italiane, të përfshira në 11 pika, në pikat VI dhe VII paraqiteshin pretendimet e tyre në Shqipëri. Sipas pikës VI Italia i kërkonte Austro-Hungarisë të pranonte sovranitetin e plotë italian mbi Vlorën dhe mbi gjirin e saj duke përfshirë ishuliin e Sazanit si dhe një prapatokë (hinterland) për ruajtjen e Jyre. Në pikën VII i kërkohej Vjenës që ajo “të mos interesohej më fare për Shqipërinë” në kufijtë politikë të vitit 1913.
Në kohën kur po zhvillo-heshin këto bisedime me Vjenën, kabineti italian vijonte traktativat qe kishte ntsur me qeveritë e Antantës, duke pasur si qendër Londrën dhe si koordinues Sekretarin anglez për Punët e Jashtme, E. Grein. Daijen nga asnjanësia Italia e kushtëzoi me pranimin prej tri Fuqive të Antantës të kërkesave të saj politike e territoriale, të cilat të pasqyroheshin në një kontratë, ku të përcaktoheshin të drejtat e detyrimet e ndërsjella të palëve nënshkruese.
Gatishmëria e qeverive të Antantës për të kënaqur lakmitë e aleates së pritshme të ItaSisë, nuk mungoi. Bisedimet e dendura, që zgjatën gati dy muaj, përfunduan më 26 prii! 1915 me nënshkrimin në kryeqytetin britanik të një marrëveshjeje, e cila ka hyrë në histori me emrin e Traktatit të Fshehtë të Londrës. Ajo u nënshkrua nga përfaqësuesit e Britanisë së Madhe, të Francës dhe të Rusisë në njërën anë dhe të Italisë në anën tjetër.
Nga të 16 pikat e këtij traktati, 3 prej tyre (5, 6 dhe 7) kishin të bënin në radhë të parë me pretendimet ekspansioniste të Italisë në Shqipëri dhe me planet e Fuqive të Antantës, të ciiat donin të kënaqnin me territoret e shtetit shqiptar edhe lakmitë e tri monarkive fqinje ballkanike: të Serbisë e të Malit të Zi, që luftonin prej disa muajsh në anën e tyre, si dhe të Greqisë asnjanëse, të cilën shpresonin ta tërhiqnin në bilokun e tyre.
Sipas pikës 5 të Traktatit, bregdeti shqiptar prej derdhjes së Bunës në veri e deri në derdhjen e Drinit në jug parashikohej fi kalonte Serbisë e Malit të Zi, duke përfshirë edhe portin e Shëngjinit. Sipas pikës 6 përfaqësuesit e Londrës, të Parisit dhe të Petrogradit pranonin që Vlora, ishulii i Sazanit si dhe një trikëndësh toke mjaft i gjerë, kufijtë e të cilit përcaktoheshin vetëm në vija të përgjithshme, f i kaionin Itaiisë nën sovranitetin e saj të piotë. Ky trikëndësh në veri dhe në lindje do të kishte për kufi iumin Vjosë, kurse kufiri i tij jugor do të nisej nga Vjosa, në afërsi të Tepeienës, e do të diite në Himarë nëpërmjet Kurveleshit.
Sipas pikës 7 tëTraktatit, Italia pranoi që pjesët veriore e jugore të Shqipërisë f u jepeshin Malit të Zi, Serbisë e Greqisë. Por këtë lëshim që u bëri tre shteteve balikanike në territoret e shtetit shqiptar italia e kushtëzoi me këto kërkesa: do ta pranonte atë pasi të merrte tokat në Adriatikun Verior e Lindor dhe krahinën e Vlorës, siç parashikohej në pikat 4, 5, e 6 të Traktatit, si dhe nëse në Shqipërinë e Mesme do të formohej një shtet shqiptar i cunguar, autonom e neutral. Në këtë mënyrë ortakërinë për ndarjen e Shqipërisë me fqinjët ballkanikë qeveria e Romës e kushtëzoi me plotësimin më parë nga partnerët e saj të Antantës të kërkesave italiane në tokat austro-hungareze të Adriatikut. Përveç kësaj, ajo kërkoi që i ashtuquajturi “shtet shqiptar” të mos kishte marrëdhënie diplomatike me botën e
 
80 Historia e Popullit Shqiptar 
Traktati i Londrës i 26 prillit 1915 ishte një marrëveshje e arritur gjatë luftës botërore për t’u venë në jetë në mbarim të saj. Me këtë akt katër fuqitë nënshkruese për interesat e tyre merrnin nëpër këmbë të drejtat kombëtare të popuiiit shqiptar. Ato shkelnin hapur pavarësinë dhe tërësinë tokësore të Shqipërise, të njohura prej tyre gati dy vjetësh më parë me vendimet e 29 korrikut 1913 të Konferencës së Ambasadorëve. Përmbajtja e këtij Traktati i hapte rrugën një copëtimi të ri të trojeve shqiptare, si dhe zhdukjes së pavarësisë së shtetit shqiptar, kuptohet, nëse iuftën do ta fitonin vendet e Antantës, nënshkruese të Traktatit.
Pushtimi serb i Shqipërisë së IViesme  dhe ai malazez i Shqi përisë së Veriut Serbia e Maii i Zi e vëzhguan me shqetësim vendosjen e forcave të
armatosura italiane në Vlorë dhe të ushtrisë së rregulit greke në Shqipërinë e Jugut dhe synonin të ndiqnin shembullin e tyre. Serbia donte të plotësonte ëndrrën e saj të vjetër, daljen në detin Adriatik nëpërmjet trojeve të shtetit shqiptar, ndërsa Mali i Zi kërkonte të ripushtonte Shqipërinë e Veriut, sidomos Shkodrën, të cilën mbreti Nikolla i Cetinës e ciiësonte si “aspiratën e shenjtë të gjithë jetës së tij”.
Por për të hedhur këtë hap qeveria e Beogradit dhe ajo e Cetinës kërkuan të merrnin më parë miratimin e Fuqive aleate të Antantës. Ato sajuan për këtë pretekstet e nevojshme. U përpoqën të përdornin herë kërcënimet që sipas tyre u vinin nga iëvizjet e armatosura në Shqipëri dhe nevojën për “të siguruar” krahët e ushtrisë së tyre dhe herë “sigurimin” e ushqimeve për Malin e Zi, që kalonin nëpërmjet Shëngjinit e lumit Bunë, të “rrezikuara” nga shqiptarët.
Vjena ishte e interesuar t’u krijonte Serbisë e Malit të Zi vështirësi në prapavijat e frontit të iuftimeve duke nxitur në njerën a në anën tjetër të kufirit, në Kosovë, lëvizje të armatosura të shqiptarëve. Mirëpo Fuqitë e Antantës nuk i pranuan kërkesat e Beogradit e të Cetinës për të hyrë ushtarakisht në Shqipëri, as në muajt e parë të konfliktit botëror dhe as në fiilim të vitit 1915, kur Itaiia ishte vendosur në Vlorë. Nuk i miratuan ngaqë dyndja e tyre brenda tokës shqiptare do të ndeshte në qëndresën e populisisë vendëse dhe do të gozhdonte forca të shumta serbe e malazeze, të nevojshme për frontin e luftës kundër Austrisë, që kishte rëndësi të veçantë për Fuqitë e Antantës. Këto fuqi vazhduan t’i këshiiionin qeveritë serbe e malazeze që të mos nguteshin, pasi “rregu llime f tokësore do të vareshin nga fitorja nëfrontin e luftës. Shqetësimi që do të ngjallte në Itali pushtimi i tokave shqiptare nga shtetet bailkanike, ishte një arsye tjetër e këshiliave që qeveritë e vendeve të Antantës i përcollën Beogradit e Cetinës për të mos u shpejtuar. Përveç kësaj, Franca dhe veçanërisht Angiia nuk ishin të interesuara për zgjerimin e tepruar tokësor të Serbisë, si përçuese e ndikimit të Rusisë në Baiikan.
 
Shqipëria g jatë Luftës së Parë Botërore (1914-1918) 81
Për përgatitjen e këtij agresioni qeveritarët serbë nisën të grumbullonin në fillim të muajit maj forca të shumta në Prizren dhe akoma më shumë në sektorët e Ohrit e të Dibrës, prej nga mësynë në Shqipërinë e Mesme. Pas disa përleshjesh të armatosura thyen forcat kryengritëse të Haxhi Qamilit dhe arritën deri në afërsitë e Durrësit (në Kavajë), duke e shpëtuar E. Toptanin nga rrethimi disamujor. Për shkak të protestave energjike të Itaiisë forcat serbe nuk hynë brenda në Durrës dhe nuk kaluan as në jug të lumit Shkumbin. Në këtë rast qeveria e Beogradit duket se iu përmbajt marrëveshjes me qeverinë e Athinës të majit 1913, sipas së cilës vija e kufirit, që ato kishin caktuar në Shqipëri, do të ishte pikërisht lumi Shkumbin. Forcat serbe që hynë nga ana e Prizrenit arritën deri në Orosh, ku masakruan patriotin Ded Gjo Luli dhe u dhanë mundësi forcave esatiste të ndërmerrnin një ekspeditë policore në krahinën e Mirditës.
Agresioni serb i qershorit 1915 u krye në kundërshtim me udhëzimet e Fuqive të Antantës, të cilat, në shenjë mospajtimi, përgatitën edhe një notë kolektive përt’ia dorëzuar qeverisë së Beogradit, por, për arsye të kontradiktave që iindën, nuk arritën t’ia paraqitnin asaj.
Hapi i Serbisë vuri në lëvizje edhe qarqet politike të Malit të Zi. Deri në ditët e para të qershorit 1915 qeveria e Cetinës ishte tërhequr përpara trysnisë së qeverive të Antantës, ndërsa tani, kur të tre vendet fqinje i kishin shkelur vendimet e Londrës për Shqipërinë (në fillim Greqia e Italia, së fundi edhe Serbia), edhe shteti i vogël malazez vendosi të merrte pjesën që “i takonte”, pa miratimin e fuqive aleate të Antantës.
Trupat maiazeze hynë në Shqipërinë Veriore nga disa drejtime. Më 8 qershor  1915 dy kolona të këtyre trupave kaluan kufirin, njëra nga ana e Gucisë, tjetra nga ana e Gjakovës. Ato ndeshën në qëndresën e armatosur të malësorëve të Gashit e të Krasniqes, të cilët sprapsën për tri ditë rresht kolonën që vinte nga Gjakova. Vetëm pasi e shtypën këtë qëndresë, që u shkaktoi agresorëve shumë të vrarë dhe të plagosur, këta mundën të zbrisnin në Shalë. Më 10 qershor forca të tjera të armatosura malazeze, pasi shtinë në dorë krahun e djathtë të Bunës e Malin e Taraboshit, rrethuan Shkodrën, të cilën e pushtuan më 27 qershor, pa marrë parasysh statusin e veçantë të administrimit ndërkombëtar, që vijonte të gëzonte ky qytet që nga viti 1913. Me largimin në fiilim të luftës botërore të garnizonit ushtarak, të përbërë nga forca të Fuqive të Mëdha evropiane, këtë orgamzëm e zëvendësoi në Shkodër Këshilli i Konsujve, ku përfaqësoheshin fuqitë e të dy grupimeve ndërluftuese.
Popullsia e qytetit, e rrethuar prej shumë ditësh, e mbetur pa drejtim për shkak të përçarjes në rrethet politike shkodrane (ndër të cilët kishte bërë punën e vet edhe veprimtaria minuese e fuqive të huaja), nuk arriti të organizonte ndonjë qëndresë të armatosur kundër agresorëve. Rreth këtij fakti, publicisti i shquar Sali Nivica u shpreh kështu në gazetën Populli, që e botonte atëherë në Shkodër: “Një popuil i pakrye, i parregull e organizim, i patop e mitraloz, i pambrojtje e mbështetje, i ngatërruem me propaganda gjithfarësh, s’mund t’i qëndronte një ushtrie të rregulltë” . Megjithatë malësorët shqiptarë nuk i hodhën armët. Qëndresën e nisur në Gash e vazhduan dertsa forcat maiazeze u larguan nga Shqipëria e Veriut, në janar 1916.
 
82 Historia e Popullit Shqiptar 
për shpëtimin e së ciiës u dërguan forca të tjera të mëdha. Vetëm më 7 korrik këto forca patën mbi 100 të vrarë. Kjo qëndresë e udhëhequr nga Mehmet Shpendi, vijoi pa ndërprerje edhe në muajt e mëvonshëm, ndonëse nuk u përhap në të njëjtën kohë në të gjitha maiësitë.
Fuqitë e Antantës dhe ftaiia, duke dashur të vinin rreguii në marrëdhëniet me aieatët, nuk e njohën pushtimin mafazez të Shqipërisë Veriore dhe për këtë arsye përfaqësuesit e tyre në Shkodër nuk mbajtën fidhje zyrtare me organet pushtuese. Ky qëndrim kundërshtues i aleatëve nuk i pengoi megjithatë qeveritarët e Cetinës të shfaqnin shpejt e botërisht synimet e tyre aneksuese, edhe pse këto binin ndesh me deklarimet e tyre zyrtare të pragut të pushtimit, sipas të cifave Mali i Zi “nuk kishte për qëilim zaptimin”. Në të vërtetë pushtuesit vendosën menjëherë në Shkodër regjimin e tyre civii të pushtimit, në krye të të ciiit emëruan një guvernator mafazez. Ffamuri kombëtar shqiptar u zëvendësua sakaq me fiamurin e pushtuesit. Kështu regjimi ndërkombëtar i Shkodrës, i përfaqësuar nga Këshifli i Konsujve, pushoi së funksionuari si i tiflë. Autoritetet mafazeze fiiluan gjithashtu ndjekjet, internimet e vrasjet e aktivistëve të fëvizjes atdhetare shqiptare, shkodranë e të tjerë nga gjithë vendi, që kishin gjetur strehim poiitik në qytetin verior të Shqipërisë. Ndërtë internuarit ishin Luigj Gurakuqi, Sotir Peci, Aqif pashë Elbasani, Eshref Frashëri etj. Në mënyra të ndryshme likuiduan fizikisht në verën e vitit 1915 Çerçiz Topulfin, Mehmet Shpendin, Mustafa Qullin etj. dhe në janar 1916 edhe Isa Boletini bashkë me 7 vetë të tjerë në një pritë që iu bë në mes të Podgoricës ku mbahej prej disa muajsh t internuar.
Shqipëria - shesh i luftës botërore Me pushtimin në verën e vitit 1915 të Shqipërisë së Veriut dhe të asaj të Mesme
nga forcat maiazeze e serbe, territori i shtetit shqiptar paraqitej si një lloj mozaiku i ndarë politikisht në pesë pjesë. Në tri prej tyre ndodheshin njësi të armatosura të fqinjëve ballkanikë, pjesën e katërt e përbënte pushtimi italian i Vforës me rrethinë, ndërsa në Durrës e në Berat mezi mbijetonte administrata e Esat pashë Toptanit. Përveç Greqisë, e cila ruante ende asnjanësinë, tri vendet e tjera pushtuese bënin pjesë në blfokun e Fuqive aleatetë Antantës. Si rrjedhim, ndërmjettyre nuk u zhvilfuan në trojet e shtetit shqiptar konflikte të armatosura.Territori i shtetit shqiptar do të shndërrohej në shesh të iuftës botërore në fillim të vitit 1916, me shtrirjen këtu të forcave të armatosura të bilokut qendror (të Austro-Hungarisë dhe të Bulfgarisë) dhe me balfafaqimin e tyre me forcat e Bllokut të Antantës.
Në atmosferën mbytëse të Luftës I Botërore, kur në rrethet drejtuese të të gjitha vendeve ballkanike mbisundonte urrejtja nacionale ndaj popujve fqinjë dhe kur prirjet për ekspansion territorial nuk njihnin kufi, u vu në fëvizje edhe Bullgaria. Më 15 shtator 1915 ajo nënshkroi me Fuqitë Qendrore një marrëveshje të fshehtë dhe në tetor të po atij viti doli nga asnjanësia duke i shpailur luftë Serbisë. Qeveria e Sofjes mezi priste të merrte Maqedoninë e aneksuar nga Serbia në mbarim të Luftës II Bailkanike, në gusht 1913, kur Bullgaria ishte mundur nga ish-aleatët e saj.
 
Shqipëria gjatë Luftës së Parë Botërore (1914-1918) 83
“Armatën e Lindjes” dhe organizuan një front të ri në Balikan. Në janar 1916 qeveria e Maiit të Zi nënshkroi kapitullimin, ndërsa ushtria serbe, ndonëse e raskapitur dhe e përgjysmuar, u tërhoq përmes trojeve të shtetit shqiptar. Nga skeiat shqip- tare të Shëngjinit, të Du- rrësit e të Viorës rreth 150 000 ushtarë serbë u dërguan, gjatë tremujorit të parë të vitit 1916, në Korfuz, ku, pasi u riorga- nizuan, u çuan prej andej në frontin e ri të Seianikut, për të iuftuar përkrah forcave të Antantës, të dislokuara atje.
Në ndjekje të usht- risë serbe dhe në luftime me të, në janar 1916 hynë në Shqipëri ushtritë austro-hungareze. Prej kësaj kohe trualli i shtetit shqiptar u shndërrua në shesh të iuftës botërore. Forcat austriake në janar  1916 morën me radhë Shkodrën, Tiranën, Eiba- sanin dhe në shkurt hynë në Durrës, ku ndeshën me një brigadë të ushtrisë itaiiane, të cilën qeveria e Romës e kishte dërguar këtu muajt e fundit për të shtënë në dorë Durrësin dhe për ta vënë