139
Rev. Dr. Dr. Lahpai Awng Li MYIHTOI LAIKA GINSHI MYIHTOI LAIKA GINSHI (A SURVEY OF THE OLD TESTAMENT PROPHETS) KA LAJANG AI, Lahpai Awng Li Lahpai Awng Li Lahpai Awng Li Lahpai Awng Li Lahpai Awng Li (B.Sc (Q), M.Div, D.Min, Ph.D) DIP SHABRA AI, HPAJI BYENG-YA SUT HTINGNU No. 5, Gandama Lam, Insein, Yangon. 21 st January, 2014. Phone. 09400053018, 09421107752. Email - [email protected] MALAWM NI Laika Man CHYEJU DUM GA ............................................ 1-2 GA HPAW ............................................................. 3-7 1.Esaia Laika ......................................................... 8-53 2. Yeremia Laika ................................................... 54-79 3. Ezekela Laika .................................................... 80-103 4. Hosea Laika ...................................................... 104-122 5. Yoela Laika ........................................................ 123-132 6. Amo Laika ......................................................... 133-150 7. Obedia Laika ..................................................... 151-159 8. Yona Laika ......................................................... 160-168 9. Mihka Laika ...................................................... 169-186 10. Nahum Laika .................................................. 187-196 11. Habaku Laika .................................................. 197-211 12. Zehpani Laika ................................................. 212-224 13. Hagi Laika ...................................................... 225-237 14. Zahkari Laika .................................................. 238-254 15. Malahki Laika ................................................. 255-267 Lamu ga sum la ..................................................... 268-269 Myihtoi ni a labau prat ladaw masat .................... 270-271 Jai lang ai laika buk jahpan ................................... 272-273

ginshi

Embed Size (px)

DESCRIPTION

Kachin

Citation preview

  • Rev. Dr. Dr. Lahpai Awng LiMYIHTOI LAIKA GINSHI

    MYIHTOI LAIKA GINSHI(A SURVEY OF THE OLD TESTAMENT PROPHETS)

    KA LAJANG AI,

    Lahpai Awng LiLahpai Awng LiLahpai Awng LiLahpai Awng LiLahpai Awng Li(B.Sc (Q), M.Div, D.Min, Ph.D)

    DIP SHABRA AI,

    HPAJI BYENG-YA SUT HTINGNU

    No. 5, Gandama Lam, Insein, Yangon.21st January, 2014.

    Phone. 09400053018, 09421107752.Email - [email protected]

    MALAWM NI

    Laika ManCHYEJU DUM GA ............................................ 1-2GA HPAW ............................................................. 3-7

    1.Esaia Laika ......................................................... 8-532. Yeremia Laika ................................................... 54-793. Ezekela Laika .................................................... 80-1034. Hosea Laika ...................................................... 104-1225. Yoela Laika ........................................................ 123-1326. Amo Laika ......................................................... 133-1507. Obedia Laika ..................................................... 151-1598. Yona Laika ......................................................... 160-1689. Mihka Laika ...................................................... 169-18610. Nahum Laika .................................................. 187-19611. Habaku Laika .................................................. 197-21112. Zehpani Laika ................................................. 212-22413. Hagi Laika ...................................................... 225-23714. Zahkari Laika .................................................. 238-25415. Malahki Laika ................................................. 255-267Lamu ga sum la ..................................................... 268-269Myihtoi ni a labau prat ladaw masat .................... 270-271Jai lang ai laika buk jahpan ................................... 272-273

  • Rev. Dr. Dr. Lahpai Awng LiMYIHTOI LAIKA GINSHI

    CHYEJU DUM GA

    Ndai Myihtoi Laika Ginshi laika buk hpe ka lajangdip shabra lu ai majaw shawng nnan YehowaKarai Kasang a chyeju hpe na chying wa shakawnkung dawn nngai. Ngai hpe shangai chyinghkai ai htebau maka ai chying hkai Nu yan Wa, Hpungtau SaraAwng Gam hte Sarama Kai Raw hpe mung na chying wachyeju dum nngai. Chyum jawng lung ai aten kaw nnadai ni du hkra, lam shagu hta hpaji jaw lam madun garumshingtau la nga ai tsawra hkungga ai Tung, Sarama KabaLilian Hka Nau hpe mung grai chyeju dum nngai. Lamshagu hta hkam sharang ai hte shingdep shingtau tai yanga ai, nye a ningrum ningtau Sarama Ji Wawm hpe mung,an yan a n shang hkrat kasha yan rai nga ai Lahpai WunDan Awng hte Lahpai Sut Ring Naw hpe mung ndangtsun hkra chyeju dum nngai. Ra kaji ra kaba lam ni htatut nawng garum shingtau la nga ai jinghku jingyu ni yawnghpe mung chye ju dum dik nngai. Dai ni du hkra ra kaji rakaba lam ni hta dingyang garum shingtau la nga ai tsawra

    ai kanau Hpungtau Sara Lahpai Htoi Naw + KanamHtawshe Nyoi Yawng dinghku ni hpe mung na chyingwa chyeju dum nngai.

    Philippines mungdan de jawng sa lung ai aten htascholarship rai n lu ai aten kanau Hpungtau Sara LahpaiHtoi Naw hte rau ja gumhpraw garum shingtau ya lai wasai, Japan mungdan hta shanu nga ai, tsaw ra ai kahpukanau/kana ni yawng hpe mung chyeju dum dik ai lam kamasat da nngai.

    Dakkasu hpaji, chyum masa hpaji ni sharin hkajaai lam hta ja gumhpraw hku garum shingtau ya lai wa saijainghku jingyu ni hte, Philippines mungdan kaw D.Mindegree lung la ai shaloi, MBC scholarship lu la hkra garumshingtau ya ai Jinghpaw Wungpawng Hkalup HpungGinjaw (KBC) Ginjaw (KBC), Philippines mungdan kawPh.D lung la ai aten hta sponsor tai ya ai Tokyo KachinBaptist Church (TKBC) hpung masha ji nban ni yawnghpe mung na chying cheju dum ai lam ka masat da nngai.

    Lahpai Awng Li

    1 2

  • Rev. Dr. Dr. Lahpai Awng LiMYIHTOI LAIKA GINSHI

    GA HPAW

    Ndai laika buk hta Ga Shaka Dingsa kaw na MajorProphets hte Minor Prophets ni a lam la sang langdan da ai re. Myihtoi laika ni yawng gaw Yehowa KaraiKasang hpe hkrit hkungga na matu hte, matsun maroi ga ni hpemadat mara na matu tsun shadum da nga ai. Yaw shada ai lamgaw, Karai Kasang lata la ai Israela amyu ni Karai Kasang asali wunli tai let, Karai Kasang a hpung shingkang hpe tut nawngshadan shahkung nga ai ni tai nga na matu re. Dai yaw shada ailam hte nhtan shai ai hte makam masham kaw na htak mat wa aishaloi Karai Kasang gaw laksan myihtoi ni hpe lata san nna,Israela ni hpe sharai shading la lu na matu shadum sharin ailam galaw ai hpe mu mada lu ga ai.

    Dai majaw, chyum laika na Israela amyu ni a lam hpehkaja ai shaloi, myihtoi laika ni hpe madung tawn nna hkaja ranga ga ai. Myihtoi laika ni hta she Karai Kasang sharawng awngai amyu langai a myit jasat sat lawat hte tengman ai makammasham kaw na htak mat ai amyu a myit jasat sat lawat ni hpeasan sha madi madun da nga ai. Mung masa ningbaw ningla

    (hkawhkam ni hte arawng aya lu ai ni) ni hte makam mashamningbaw ningla ni (myihtoi ni hkinjawng ni) woi awn shut yangmung masha ni law malawng yubak mara tawt lai ai de shanangmat wa ai hte, mungdan gaw grit nem mat wa ai, amyu sha ni,mung masa sut masa shim lum lam ningra mat wa ai, jahtum ebawng dung mat ra ai lam ni hkrum sha ai hpe mu mada lu ga ai.Ningbaw ningla hku woi awn na ahkaw ahkang lu ai ni yawnggaw Karai Kasng sharawng awng ai ni n re. N hkru n kaja ai,makam masham n kaba ai ningbaw ningla ni a ga madat hkrupai majaw Israela amyu ni htenza mat wa ai hte bawng dung matwa ra ai sakse ni hpe mung mu mada lu nga ga ai. Mungdan hteamyu sha ni myihtoi ni a ga madat ai hte dinghpring ai lamhkan jang, Karai Kasang kaw na lak lai ai shaman chyeju aihkam la lu ai hpe mu lu ga ai. Bawng dung ra ai hku nna, KaraiKasang gaw ari jaw tim pyi, naw ngam nga ai sadi dung kangkaai amyu sha ni a marang e hkye hkrang la ai hte bai gaw sharawtai chyeju bai jaw nga ai hpe mu mada lu ga ai.

    Yehowa Karai Kasang hpe hkrit hkungga ai lam n ngaai, Yehowa Karai Kasang hte tawn da ai ga sadi, ga shaka ni hpeahkyak n da ai, n gawn n sawn di ai, sumla naw ai, mungdan hteamyu sha shim lam a matu Karai Kasang hpe sha, kam hpa manoimanat na malai masha (sh) tara maigan ni hpe kam hpa manoimanat ai, tara rap ra lam n nga ai, tinggyeng akyu hkrai shachyutnna kaga masha ni a matu n myit ya lu ai, lam shagu hta shadalachyen ginhka dip gamyet hkat ai, chyaru nang lu len pyaw len

    3 4

  • Rev. Dr. Dr. Lahpai Awng LiMYIHTOI LAIKA GINSHI

    ai, gaidawng gaida ni hte jahkrai n mai ni hpe roi sha ai, dinghpring ding man ai ni hpe jahpoi asawng ai lam ni gaw yubakmara re ngu nna myihtoi laika ni hta htawn tsun da nga ai. Daizawn re ai yubak mara ni tawt lai ai shaloi Yehowa Karai Kasanggaw tara maigan amyu ni hpe sharawt la nna, Israela ni hpe arijaw jeyang ai hpe mung mu mada lu ga ai (Ga Shadawn Asurihte Babelon ni). Yehowa gaw myihtoi ni hku nna Israela amyuni hpe bai hkye la na ngu ai shaloi mung, Shi a hkye hkrang la aichyeju gaw, amyu baw sang yawng a matu mung lawm ai hkusang lang dan da nga ai.

    Dai rai nna, dai ni anhte Chyurum Wunpawng sha ni(Kachin amyu sha ni) mung ndai Ga Shaka Dingsa kaw namyihtoi laika ni hpe atsawm hkaja nna myu a shawng lam hpeYehowa Karai Kasang a daru magam hpung shingkang npu egaw gap sa wa ra na ga ai. Dai hku gaw gap sa wa lu na matumyihtoi laika ni hpe atsawm hkaja ra na ga ai. Shaloi koi ra ailam ni, mye shading ra ai lam ni, gaw gap sa wa ra ai lam ni lawlaw sharin la lu na re. Karai Kasang sharawng awng ai amyulangai a shingni maka ni hpe grau grau chye na wa na re. KaraiKasang a sali wunli tai ai amyu tai wa hkra shakut lu ai machyemachyang hte n-gun atsam lu la wa na re.

    Ga Shaka Dingsa prat na Yehowa Karai Kasang a tengman ni myihtoi ni gaw, Karai Kasang sharawng awng ai asakhkrung lam hpe htawn tsun dan ai ni rai ma ai. Karai Kasangjaw ai shingran hte hkawhkam ni, arawng aya lu ai ni, shut shai

    ai hkinjawng ni, kan bau bungli hku myihtoi htoi sha ai ni, mungmasha ni a asak hkrung lam ni hpe dinglun dan nna, Karai Kasanghpang de myit malai ai hte bai nhtang wa na matu shadut ai nirai ma ai. Kaning re ai lam ni gaw Karai Kasang a man hta shutshai ai yubak mara ni re ngu ai hpe madi madun dan ai zawn,teng man ding hpring ai lam de bai nhtang wa lu na matu mungshadut ai lam ni galaw ma ai. Byin nga ai mung masa, sut masashinggyim nga pra masa ni hpe yu nna, Yehowa tara dara ari jawnga ai lam ni hte, shawng lam hta Yehowa byin shangun mayuai lam ni hte gaw gap ya na shingran ni hpe hkai dan tsun dan aini rai nga ma ai. Ga Shaka Dingsa prat hta myihtoi bungli hpekan bau bungli hku galaw sha ai myihtoi masu ni law law ngama ai. Shanhte gaw masha n na ra ai baw ga ni galoi n tsun aisha tinggyeng pu kan akyu a matu sha tsun shaga ai ni rai maai.Yehowa a tengman ai mungga hpe gwi gwi n tsun ai sha, mashana pyaw ai baw ga ni sha lata tsun ai ni rai ma ai.Teng man aimyihtoi ni hpe asawng asang di ai hte jahte tam dingbai dingnajaw ai ni rai ma ai.

    Dai ni na aten hta kadai ni hpe myithtoi ni ngu anhtetsun na ga ta? Karai Kasang jaw ai shingran hte mung masa,makam masham masa ningbaw ningla ni hte mung masha ni aasak hkrung lam hpe dinglun dan nna, Karai Kasang hpang demyit malai ai hte bai nhtang wa na matu shadut ai ni, shawnglam hta Yehowa byin shangun mayu ai lam ni hte gaw gap ya nashingran ni hpe hkai dan tsun dan ai ni rai nga ai. Kaning re ailam ni gaw Karai Kasang a man hta shut shai ai yubak mara ni

    5 6

  • Rev. Dr. Dr. Lahpai Awng LiMYIHTOI LAIKA GINSHI

    re ngu ai hpe madi madun dan ai zawn, teng man ding hpring ailam de bai nhtang wa ai ni a matu Yehowa jaw na chyeju kumhpa shingran ni hte tsun dan lu ai ni rai nga ai.

    Dai re ai majaw, ndai Myihtoi Laika Ginshi laika bukgaw Yehowa Karai Kasang a lam ni, Karai Kasang sharawngawng ai lam ni, tengman ai makam masham hte nawku daw jaulam ni, Karai Kasang jaw ai ari hte shaman chyeju lam ni hpeastawm chye na la lu na matu yaw shada let ka lajang da ai laikabuk re. Dai ni na aten hta kaning re ai mungga ni gaw, anhte amatu Yehowa Karai Kasang kaw na myihtoi ga ni rai nga aikun? ngu ai hpe mung chye na hkawn hkrang la lu na matu yawshada ai lam mung rai mali ai. Anhte Chyurum W.P shani(Kachin Amyu sha ni) a shawng lam hpe Karai mungga hte gawgap ai lam hta jut shara mi hku nna sha pyi akyu kaja jaw lu nare ngu myit mada let ka lajang dip shabra ai lam mung rai nngai.

    Grai madang tsaw ai hpaji sawk ladat ni hte ka lajang daai laika buk gaw n re. Chyum masa hpaji kung ai ni a matu yawsha ai lam n re. Chyum laika na myihtoi laika ni a lam hpe,Jinghpaw hku hkaja la mayu ai hpung up, hpung sara ni, chyumjawng ma ni, hpung tau hpung salang ni hte hpung masha jinban yawng a matu yaw shada nna ka lajang da ai lam rai nngai.Aloi sha hte yawng chye na ra na hku shading nna ka da ai laikabuk re.

    Karai Kasang a hpung shingkang shadan jahkung ai lamhta lakung lakap tai lu ai laika buk rai u ga, yaw shada let,

    Lahpai Awng Li

    ESAIA LAIKA(THE BOOK OF ISAIAH)

    Myihtoi Esaia laika gaw myihtoi law law a myihtoiga ni hpe gahkin mahkawng tawn ai laika rai nga ai.Chyum ninghkrin nkau mi gaw daw kaba 1-39 hte dawkaba 40-66 hpe garan nna daw lahkawng rawng ai laikare ngu hkam la ma ai. Bai nkau mi gaw daw kaba 1-39,daw kaba 40-55 (Deutero-Isaiah or Second Isaiah), dawkaba 56-66 (Trito-Isaiah or Third Isaiah) ni hpe garannna daw masum rawng ai laika re ngu hkam la ma ai.Hpa majaw nga yang, labau mabyin, lang ai ga hkum, kaai lai len ni shai ai hpe la kap nna dai hku sawn la ai rainga ma ai. Daw kaba 1-39 gaw Asuri hte seng ai shingdulabau mabyin ni a lapran na myihtoi ga rai nna, daw kaba40-55 gaw Babelon e bawng dung ai hte seng ai labaumabyin na myihtoi ga ni re. Bai daw kaba 56-66 gawBabelon kaw nna Yerusalem de bai nhtang wa shangunna lam hte, Israela amyu ningnan hpe bai gaw sharawt la

    7 8

  • Rev. Dr. Dr. Lahpai Awng LiMYIHTOI LAIKA GINSHI

    na lam ni lawm ai myihtoi ga rai nga ai. Rai tim Esaialaika hta Yerusalem na Esaia a mying hpe sha myihtoimying hku mu mada lu ga ai. Daw kaba 1-39 du hkra namyihtoi ga ni hpe gaw Yerusalem na Esaia mying aimyihtoi wa htoi ai myihoi ga re ngu chyum ninghkrin niyawng hkap la lu tim, daw kaba 40-55 hte daw kaba 56-66 ni hta na myihtoi ga ni hpe kadai tsun ai kadai kamazing da nna, galoi aten e daw kaba 1-39 du hkra nahte pawng nna Esaia laika ngu lang wa ai lam ni hpe asansha n chye lu ga ai. Chyum ninghkrin ni dai ni du hkranaw sawk sagawn nna dang rang hkat nga ai hpe mumada lu ai.

    Esaia laika hta hkawhkam Uzia, Yohtam, Ahazahte Hezekila ni a up hkang lam, Yuda ni Babelon de bawngdung ai lam, Yuda mung de bai nhtang wa lu ai lam nihpe ka mazing da nga ai. Aten ladaw langai hpang langailapran na, mung masa lam, makam masham lam,shinggyim nga pra masa lam ni hpe lakap nna htawn tsunai mungga ni re ai hpe chye na lu ga ai.

    I. SHINGDU LABAU NI (HISTORICALCONTEXT OF ISAIAHS WORK)A. MYITHOI WA (THE PROPHET)

    Esaia ngu ai mying a lachyum gaw Madu KaraiKasang gaw hkye hkrang la ai wa rai nga ai (the Lord is

    Salvation) ngu ai rai nga ai. Shi gaw Yerusalem mare naAmot a kasha rai nna, Yuda hkawhkam Uzia (Uzziah),Yohtam (Jotham), Ahaza (Ahaz) hte Hezekila (Ezekiah)ni a lak htak hta myihtoi ga tsun ai wa rai nga ai (1:1; 6:1).Shi gaw ding man ai wa rai nna shi a aten na shinggyimwuhpawng a n hkru n shawp ai lam ni hpe ninghkap aimungga htawn tsun ai wa re ( 1:4,17; 3:9,14-15;15:8-23).Makam masham kaba ai wa rai nna, Yuda hkawhkam ni ,maigan masha ni hpe kam hpa na malai Yehowa KaraiKasang hpe sha kam hpa manoi manat na matu dingyanghkaw tsun ai wa re (7:4-7; 30:15; 37:6-7). Teng man aimakam masham kaw nna, lam yit mat ai ni law law nga aiaten hta, shi hpang hkan ai sape ni hpe ngang kang aimakam masham hte Yehowa hpe sha, nawku daw jaunga na matu sharin achyin, n-gun jaw ai myihtoi rai nga ai(8:16-17). Hkring htawng shachyaw nna hkai hkrat wa aiga nkau mi hta, Esaia gaw Yuda hkawhkam Manashe lakhtak hta zingret hte daw lahkawng di ret dut sat kau hkrumsai ngu tsun hkai ma ai (Heb 11:37). Shi gaw mung masahte seng nna hkawhkam hkawseng ni hpe hpaji jaw ai wa(7:3; 37:2; 38:1; 39:3) rai nna hkawhkam ni hte aloi alihkrum shaga lu ai wa re majaw hkik hkam ai ru sai kawna shangai wa ai wa re ngu sawn la lu ga ai. Ding hku larai nna, kashu kasha la kasha lahkawng lu ai (7:3; 8:3,18).Yehowa shi hpe myithoi hku lata san ai shaloi, tengman

    9 10

  • Rev. Dr. Dr. Lahpai Awng LiMYIHTOI LAIKA GINSHI

    ai myihtoi ga tsun yang, ru yak kyin dut lam hkrum shara na hpe chye tim mung kabu gara hkap la ai wa re (6:9-13).

    B. MYIHTOI HTOI AI SHANING (THE DATE)Esaia laika gaw grai galu ai hte maren, myihtoi htoi

    ai shaning mung Yuda hkawhkam Uzia si ai aten (BC740) kaw nna hkawhkam Yohtam, Ahaza hte Hezekila nia aprat du hkra shaning 200 ning daram rai nga ai.Chyumninghkrin ni malawng Esaia laika hpe daw masum garanai re majaw Esaia I (First Isaiah) gaw Babelon de bawngrai n dung shi ai aten na lam hpe myihtoi htoi da ai lam nirai nga ai, hpe mu mada lu ga ai.

    C. MUNG MASA SHINGDU LABAU (POLITICALBACKGROUND)

    Yuda mung hpe hkawhkam Uzia (BC 790-739)up ai aten hta mung masa sim sa ai hte sut masa ringchying ai re. Hpyen n-gun greng ai hte, Yerusalem marena langchyi ni hte dap bunghku ni hpe shagreng da lu aimajaw hpung dagu gumhkawng ai aten re (II Hkawhkamlabau 26:3-5,8-10,13-15). Rai tim makam masham lamhta hkrat sum mat wa ai. Hkinjawng Azaria hte manangni hkum pat ai hpe ninghkap nna, hkawhkam Uzia wahkinjawng ni sha mai galaw ai, hkungri ntsa e manam

    pyaw ai baw nat nawng ai majaw, Yehowa ari jaw ai hkunna shi a lahtan hta mang gang kap mat ai re. Dai manggang gaw si du hkra tsi la n mai mat ai (II Hkawhkam15:3-5; II Hkawhkam labau 26:16-21). Uzia wa, manggang kap mat ai majaw, mungdan a up hkang power hpekasha Yohtam hpe BC 750 daram hta ap ya wu ai. BC742 hta Uzia si mat ai hpang Yohtam hkawhkam tai wa aihte Yuda mung hpe BC 735 du hkra up hkang ai re.Yohtam a aten hta Asuri mungdan gaw Tiglath-Pileser(BC 745-727) woi awn ai hte makau grup yin mungdanni hpe dingsa lu na daram hpyen n-gun rawng wa ai atenre (II Hkawhkam 15:19). Israela (dingdung Israela mung)hte Suri ni a hpyen hpe mung Yohtam wa ninghkap shakutlet, kawa zawn hpung dagu rawng hkra shakut wu ai ( IIhkawhkam 15:370). Yohtam mung kawa zawn mung masahpyen masa hta awng dang tim makam masham hta gawngkya ai wa rai nga ai ( II hkawhkam 15:34-35; IIHKawhkam labau 27:1-2). Dai hpang Yohtam a kashaAhaza Yuda mung hpe BC 735 kaw nna 715 du hkra uphkang sai. Dai aten hta dingdung Israela mungdan hteSuri mungdan yan gaw Asuri hpe ninghkap lu na matu n-gun pawng jinghku hku ma ai. Ahaza hpe saw tim shigaw Israela-Suri jinghku hpung hta n shang wu ai ( IIhkawhkam 16:5; Esa 7:6). Dai majaw Israela-Suri hpungni Yuda mung hpe jahkrit shama rai majan hpaw ma ai

    11 12

  • Rev. Dr. Dr. Lahpai Awng LiMYIHTOI LAIKA GINSHI

    (BC 734). Yuda hkawhkam Ahaza mung dai hpe hkrittsang nna (Myihtoi Esaia pat hkum nga ai lapran kaw na)Asuri hkawhkam Tiglath-Pileser hpe garum la na matu sagarum hpyi wu ai. Asuri hkawhkam wa kabu gara hkapla ai hte Suri mung a mare daju Damasku hpe BC 732,Israela mung a mare daju Samari hpe BC 722 hta gasatting la sai (II hkawhkam 17:6,24). Ahaza mung Asuri ni amayam hkawhkam hku sha Yuda mung hpe up nga lu nuai. Ahaza gaw Asuri ni a ga madat nna Yerusalem nawkuhtingnu hta Asuri hpara Asshur a tawn hkungri hpe tawnlet nawku daw jau shangun wu ai re. Ahaza a kasha langaihpe hkungga nawng jau ai lam hte kaga hkungga nawngjau ai lam ni hpe mung galaw shangun wu ai (II hkawhkam16:10-16; II Hkawhkam labau 28:3).

    Ahaza si ai hpang kasha Hezekila bai Bc 715 kawnna BC 686 du hkra Yuda hkawhkam tai wa sai ( IIHkawhkam 18:1-2). Hezekila gaw mungdan a mung masahte makam masham masa ni hpe shakut nna, gram lajangwu ai ( II hkawhkam 18:4,22; II Hkawhkam labau 30:1).Asuri ni hpe ahkun hkanse laja lana rai jaw ra ai kaw nalawt lu hkra hte nawku htingnu kata na maigan hparahkungri ni yawng tsai mat hkra shakut wu ai. BC 701 htasi na daram re ai machyi kaba hkrum tim Yehowa kawakyu aja awa hpyi ai majaw, Yehowa gaw shi hpe 15 ningbai asak galu lu na ahkang jaw wu ai (II Hkawhkam 20;

    Esa 38). Dai aten hta Babelon ni mung Asuri ni a npu nalawt lu na matu shakut nga ai aten re. Babelon hkawhkamBerodak-baladan gaw, Hezekila machyi nga ai lam nanna, shi hpang de laika hte kumhpa shagun dat wu ai.Hezekila mung Babelon dat kasa ni hpe hkap hkalum lanna, shi a arung arai nta na aja gumhpraw hte, hpyen laknak rawng ai nta hte sut dek hta rawng marawng mahkrahpe madun dan mu ai. Shaloi myihtoi Esaia gaw Hezekilahpe daru nna Yehowa gaw na nta hta rawng marawnghpe mung, na nji nwa ni mahkawng da ai arai hpe mung,Babelon de htawm mat wa ai aten du na ra ai ngu myihtoiga tsun ai re ( II Hkawhkam 20:12-18). Hezekila gawBabelon ni n-gun pawng jinghku hku let Asuri hpeninghkap na matu saw ai shaloi aloi sha hkraw kau wu ai(II Hkawmhkam 20:1-13; II Hkawhkam labau 32:24-25,31). Dai majaw mung myihtoi Esaia daru ai hpe hkrumsha wu ai ( II Hkawhkam 20:14-19).

    Asuri hkawhkam ningnan Sennahkarip gaw hkawdung ai hte rau shi a empire hpe gumlang ai ni hpe gasatshamyit wu ai. Shawng ningnan Babylon hkawhkamBerodakbaladan hpe shawng gasat wu ai. Dai hpangHpiliki (Phoenitia) hte Hpilisti pa du hkra gasat nna, Egutuni hpe mung shamyit kau wu ai (Mihka 1:10-16). Yudamung ting hpe mung shaza kau ya ai majaw, Hezzekiagaw kalang mi bai Asuri hkawhkam npu taw let, hpyen

    13 14

  • Rev. Dr. Dr. Lahpai Awng LiMYIHTOI LAIKA GINSHI

    hka wa ai hku nna ja gumhpraw law law hpe jaw kau ranu ai. Yehowa a nta hte hkawhkam htingnu a sut dek htarawng ai gumhpraw mahkra hpe hpyen hka wa ai hkunna, Asuri hkawhkam hpe wa kau ra wu ai (II Hk. Hk18:13-16).

    II. MYIHTOI LAIKA A GA HKRANG MASA(OUTLINE)

    A.Yubak mara hta len nga ai Yuda mung na Israelani hpe myit malai na matu saw shaga ai lam (Dawkaba 1-6)

    Yuda mung hta hkawhkam Uzia up hkang ai atenhta sut su nga mai tim, shinggyim nga pra lai len htemakam masham lam ni hta hten za ai lam law nga ai.Lawhpa marin marit ai hte tara rap ra lam n nga ma ai.Nawku htung sha shadik nna, asak hkrung lam gawYehowa Karai Kasang hte tsan gang nga ma ai majawarawn alai ni hten za nga ma ai. Dingdung Israela munghta myihtoi Amo hte Hosea htawn tsun ai zawn, Yudamung hta lu su ai ni matsan masha ni a ntsa adip aripbaw daw sha ai lam ni, shada lachyen ginhka dip shahkat ai lam ni hte teng man ai makam masham kaw nahtak mat ai lam ni hpe, ninghkap ai hku nna Esaia myihtoiga htawn tsun ai rai nga ai.

    Yuda mung masha ni Yehowa hpe hpa n sawn aisha, tinang ra ai hku asak hkrung ai lam hte Esaia a munggahpe npawt hpang ai re (1:1-9). Mungdan masha ni gawmakam masham hte kyang lai len ni hta hten za mat sai(1:10-31). Dai gaw Yehowa yaw shada da ai lam hte nhtan shai ai lam rai nga ai (2:1-22). Dai zawn re aiwuhpawng gaw gaya kahpa re ai tara jeyang lam hkrumhkra na maga de shanang sa wa nga ai re (3:1-4:1). Raitim tara jeyang lam hkrum sha ngut ai hpang, YehowaIsraela hpe ningnan bai gram lajang la na re (4:2-6).

    Esaia a aten hta Israela ni Yehowa a tsaw ra myithpe n gawn n sawn di ai majaw, Yuda mung gaw, tengsha bawng dung hkrum na re ngu Esaia htawn tsun ai re(5:1-30). Rai tim Israela masha malawng maga gaw daimungga hpe, n hkap la ai.Yehowa hpe hkrit hkungga aihte kang ka sadi dung ai hku asak hkrung ai n law la aiIsraela ni hpe gaw Yehowa makawp maga da na rai nna,shanhte hte shanhte a aru arat ni hku nna Israela amyuningnan hpe gaw gap la na re, ngu myit malai na matushadum sharin da nga ai.

    15 16

  • Rev. Dr. Dr. Lahpai Awng LiMYIHTOI LAIKA GINSHI

    B. Yuda mung a mung masa hkrat sum lam hteMeshia a mungdan gaw gap na lam (Daw Kaba 7-12)

    Yuda hkawhkam Ahaza hkaw dung ai aten hta,Asuri mung gaw daru magam rawt jat wa ai hte mungmaden hpang wa ai aten rai nga ai. Dai majaw Asuri amakau grup yin mungdan ni yawng tinang a shim lam amatu hkrit tsang nga ai aten re. Asuri hpe ninghkap lu namatu Suri hkawhkam hte dingdung Israela mung ahkawhkam yan gaw, Yuda mung a hkawhkam Ahaza hpeshanhte hte hpyen n-gun pawng jinghku hku na matusaw shaga ma ai. Ahaza ningdang ai shaloi, Suri hte Israelahkawhkam yan pawng nna, BC 735 hta Yerusalem marehpe htim kasat ma ai. Yaw shada ai lam gaw shanhte htepawng na matu myit hkrum ai hkawhkam langai Yudahkaw hta shadun da lu na matu rai ma ai. Myihtoi Esaiagaw hkawhkam Ahaza hpe n hkrit ai sha Yehowa hpekam hpa manoi manat jang, Yehowa Yerusalem mare hpehkye mawai makawp maga la na re ngu mungga jaw wuai. Rai tim dai mungga hpe hkawhkam Ahaza n hkap la aisha, Asuri hpe sa garum la na matu garum hpyi wu ai.Shaloi Esaia tsun ai gaw, dai zawn Yehowa a munggahpe madat mara lam n nga ai gaw, tsin yam tsin damhkrum sha na lam de woi ganawng hkawm ai lam re nguhtawn tsun wu ai. Yuda mung gaw Asuri a n pu de du

    mat na ra ai ngu aja awa sadi jaw wu ai. Rai tim Ahaza nmadat ai sha matut shanang wu ai (7:1-25; II HKawhkam16:7-8).

    Yuda mung na yu maya mung masha ni mung,Yehowa a matsun ga ni hpe ahkyak n da ma ai. Dai majawYehowa gaw Asuri hpe lasik shingna shatai nna Yudamung hpe tara dara jeyang na re (8:1-22). Rai tim daizawn nsin hta hkawm nga ai amyu ni hpe hkye mawai lana, ngwi pyaw simsa lam a madu Meshia du sa na re lamhtawn tsun wu ai (9:1-7).

    Dai hpang Esaia gaw dingdung Israela a darumagam hpung shingkang gawng kya mat wa ai hte jahtume, Asuri ni gasat dang la kau ai hkrum mat ai lam hpehtawn tsun da nga ai ( 9:8-10:4). Rai tim, Asuri gaw KaraiKasang a masha ni hpe shi myit lu ai hku roi sha mai aingu myit la ai majaw, Yehowa Asuri hpe mung tara dawdan jeyang na re (10:5-34) ngu shadum wu ai.

    Yuda mung mung, teng sha htenza mat na re. Raitim Yehowa gaw sadi dung let naw ngam ai makammasham ngang ai Israela ni hpe makawp maga la na re.Bawng dung hkrum mat wa ai Israela ni hta na, Yehowahpe hkrit hkungga ai n law la ai amyu sha ni, tinang abuga de bai n htang wa lu na rai nna, Yehowa, Meshia amungdan gaw de na ra ai (11:1-12:6).

    17 18

  • Rev. Dr. Dr. Lahpai Awng LiMYIHTOI LAIKA GINSHI

    C. Amyu bawsang mungdan ni a matu mungga(Daw kaba 13-23)

    Israela hte Yuda mung sha n rai, mungkan mungdanyawng gaw Yehowa a daru magam hpung shingkang hteup hkang ai npu e nga nga ai ni hkrai rai ma ai. Shanhte apower lung wa ai lam hte jahtum e htenza na lam ni mahkra hpe mung, Yehowa jum tek reng hkang nga ai.Babelon mungdan mung power kaba wa na re. Rai tim,Yehowa hpe hpa n sawn ai hte Yehowa a amyu hpe raidum ai myit hte roi sha ai a majaw jahtum e htenza ai baihkrum na ra ai (13:1-14:23). Asuri mung mung, htenzamat na re (14:24-32); Moba mung hkrat sum na re (15:1-16:14); Suri hte Israela hpawm chyawm hpung munghtenza mat na re (17:1-14).

    Yuda mung mung Asuri hpe ninghkap lu na matukaga mungdan ni hte jinghku hku sana n rai (18:1-7).Egutu mung mung hkrat sum na re majaw, Egutu hpekam hpa ai lam mung lachyum n pru na re ( 19:1-25).Kaga mungdan ni hte jinghku hku nna shim lam tam aigaw bawng dung lam de she shanang ai lam ai nga ai(20:1-6). Babelon, Edom hte Arab ni yawng htenza matai hkrum na ra ai (21:1-17). Rai tim Yerusalem wangshinggrup tawn da hkrum ai shaloi, mung masha niYehowa hpe kam hpa manoi manat na mara ai (22:1-25).

    Hpaga bungli hta mying gumhkawng ai Turu mare mungtara dara jeyang ai hkrum na ra ai (23:1-18).

    D. Jahtum na tara daw dan jeyang lam hte hkyehkrang la ai lam (Daw kaba 24-27). Amyu baw sang mungdan ni hpe tara daw dan jeyanglet Israela hpe hkye mawai la na re. Yehowa, lamu ga hpehten run mat shangun ai hku nna amyu baw sang hpetara daw dan jeyang na re (24:1-23). Israela hpe tara dawdan jeyang ai lam hte hpawn Yehowa a man hta sadidung kang ka ai Israela ni hpe bai hkye mawai la na re.Shnahte mung Yehowa a hkye hkrang la ai amu hpeshakawn ai mahkawn ni mahkawn na mara ai (24:1-25:12).Yehowa a matsun ga ni hta sadi dung kang ka ai majaw,tsin yam hkrum ai ni, jahtum e Yehowa a chyeju hte awngpadang dip la lu na re (26:1-21). Kaya kahpa bawng dunghkrum ngut ai hpang, kabu gara ai hte buga de bai nhtang wa lu na mara ai.

    E. Yuda mung na Israela ni dingnye lu ai lam (28:-39)Ahaza a hpang Yuda mung hpe Ezekila up hkang

    ai re. Shi hkaw dung ai hte rau Yuda mung a maigan kyithkai masa lam hte makam masham lam ni hpe bai gramlajang wu ai. Asuri hpe ninghkap ai hku nna ahkun hkansen jaw ai sha nga wu ai (II Hkawhkam 18:7). Rai tim shi

    19 20

  • Rev. Dr. Dr. Lahpai Awng LiMYIHTOI LAIKA GINSHI

    mung, Egutu ni garum la na hpe myit mada ai majawmyihtoi Esaia daru kajet ai hpe hkrum sha wu ai. Esaiahtawn tsun ai gaw Yuda mung a matu kaga maigan mashani hpe kam hpa shara n ra ai, Yehowa Karai Kasang hpekam hpa manoi manat nga na sha ra ai ngu shadum ailam rai nga ai.

    N kaja ai mung masa hte makam masham ningbawningla ni a majaw Yuda mung gaw grit nem mat wa ai rainna, Yehowa a ari jaw ai hpe hkrum sha ai re (28:1-29).Yerusalem mare wang shinggrup da hkrum shangunai hte, mau hpa hku bai hkye la ai (BC 701) gaw, Yuda nitinang a shim lam a matu maigan amyu ni hpe shamyetshanat ai lam gaw hpa akyu n nga ai ngu ai hpe, YehowaKarai Kasang madun ai lam rai nga ai (29:1-24). Egutumung hpe jinghku hku nna manoi manat ai lam mungmana bungli sha re lam Yuda ni hpe chye na la shangunnga ai (30:1-31:9).

    Asuri ni a lata na hkye mawai la ngut ai hpang,Yuda mung hpe ding hpring ai hkawhkam up na re (32:1-20). Asuri ni a lata hta tsin yam tsin dam hkrum sha ngara ti mung, Yehowa Asuri hpe jahten kau nna, Yuda hpebai shaman ya na re (33:1-24). Dai gaw jahtum e YehowaIsraela hpe hpyen tai ai mungdan ni hpe jahten kau nna(34:1-17), sadi dung kang ka ai Israela amyu sha ni hpe

    shaman chyeju bai jaw na (35:1-10) ngu kum la madun ailam rai nga ai.

    Labau mabyin hta Asuri ni Yuda mung hpe htimgasat tim (36:1-22), Yehowa Karai Kasang shanhte hpebai hkrat sum mat shangun sai re (37:1-38). YehowaEzekila a asak hpe 15 ning jat galu shangun ai hte Yudamung hpe Asuri ni jahkrit shama ai lapran hta matut uphkang shangun sai re (38:1-22). Rai tim, Hezekila gawBabelon ni mung lawm ai Asuri gumlau hpung ni a agungalau hpe n dang hkam ai majaw, Yuda mung gaw jahtume Babelon de bawng dung ra ai re ngu Esaia htawn tsunsang lang dan da nga ai (39:1-8).

    F. Bawng dung ra ai lam hte Buga de bai nhtangwa lu ai lam (Daw kaba 40-48)

    Esaia laika hta daw kaba 39 hte 40 lapran shaning150 daram gang ai ngu chyum ninghkrin ni sawk sagawnda ma ai. Chyum ninghkrin ni law malawng gaw, dawkaba 40-66 hpe Esaia ka ai n re. Kaga masha (sh) Esaia ahpang na ban masha ni ka ai hpe mahkawng bang da aishe re ngu hkam la ma ai. Hpa majaw nga yang daw kaba40 kaw nna gaw, Hkawhkam Hezekila aten na Yerusalema lam n tsun sai sha, Babelon e bawng dung ai aten hpeshe tsun nga ai majaw rai nga ai.

    21 22

  • Rev. Dr. Dr. Lahpai Awng LiMYIHTOI LAIKA GINSHI

    Ndai daw hta Yehowa Karai Kasang gawdaru magam hpung shingkang rawng dik htum ai wa rengu ai hpe pahkam jaw ai ga ni hte htawn tsun da nga ai.Yehowa gaw Israela ni hpe ari jaw ai hku nna Babelonhta bawng dung shangun tim, ya shi nan shanhte hpetinang a buga de nhtang wa let awng padang dip la shangunna re (40:1-31). Persi (Persian) hkawhkam Kuru (Cyrus)hpe shagrau shatsaw nna, Babelon hpe dang la shangunai hte, Israela ni hpe Yerusalem de bai nhtang wa shangunna re (41:1-29). Dai shaloi Yehowa a Wenyi Israela ni antsa e bang da ya nna, Israela gaw Yehowa a teng man aishangun ma tai na re. Shanhte a jaw e, myit malai lu aitara mai gan ni hpe mung Yehowa hkye la na ra ai (42:1-25). Dai lam ni gaw Yehowa a daru magam hpungshingkang hpe shadan dan ai lam rai nga ai (43:1-28).Hpara shaje sum la ni gaw asak n rawng ai, Yehowa KaraiKasang chyu sha asak hkrung ai hte daru magam hpungshingkang rawng ai Madu Karai Kasang rai nga ai hpechye la shangun na re (44:1-28). Bawng dung nga ai Yudani hpe shalawt na matu Kuru hkawhkam hpe sharawtshatsaw la ai mung Yehowa Karai Kasang rai nga ai (45:1-19). Babelon hpara ni mung Babelon ni hkrat sum ai atenhta hkye la lu na atsam nga na n rai (45:20-46:13).Gumrawgn gumtawng ai mungdan gaw kaya kahpahkrum na ra ai (47:1-15). Dai mahkrum madup ni gaw lai

    wa sai aten na lam ni hpe sharin la nna, du na ra ai atenhta Yehowa hpe n gawn nsawn rai hpara sumla naw ailam n galaw na matu sharin ya ai lam rai nga ai (48:1-22).

    G. Karai Kasang a masha ni a matu hkye hkrang laai chyeju (Daw kaba 49-55)

    Karai Kasang gaw Israela hpe shi a shangun mahku lata la tim, Israela amyu ni law malawng gaw YehowaKarai Kasang hte daw hka mat sai. Rai tim n law la aiIsraela nkau mi gaw Yehowa Karai Kasang a man htasadi dung kang ka ai hte asak hkrung ma ai. Dai sadidung ai masha ni a jaw e Yehowa gaw Israela mungdanhpe bai gram lajang gaw sharawt la na re (49:1-50:3).Karai Kasang a teng man ai shangun ma gaw, shi tawt laiai yu bak a majaw hkam sha ra ai tsin yam hta la kap nnashe, madat mara ra ai lam hte hkam sharang ra ai lam hpesharin la nga ma ai (50:4-11). Hkik hkam ai Babelon empirehpe jahten sharun kau na hte, Israela mungdan bai gawgap na lam gaw shinggyim masha ni hku myit yang, nmai byin na zawn san ai re. Rai tim dai hpe Yehowagalaw nu ai (52:1-12). Bawng dung ai lam gaw, bai nhtengwa na matu hkyen lajang ai lam rai wa ai (52:1-12).

    Tsin yam hkrum sha ai majaw Israela ni hkritkajawng ai hte maren, Yehowa a daru magam hpungshingkang hpe hkrit kajawng na ra ai. Tsin yam hkrum

    23 24

  • Rev. Dr. Dr. Lahpai Awng LiMYIHTOI LAIKA GINSHI

    sha ai wa gaw awng padang dip la lu ai wa tai wa na ra ai(52:13-53:12). Yuda amyu sha ni Babelon de bawng dungai lam gaw madu wa kaw na hka mat wa ai num hte bungnga ai, rai tim, Yehowa gaw Israela hpe mara raw dat yaai hte Shi hpang de bai woi la ai re (54:1-17). Israela niBabelon e bawng dung ai kaw nna, Yehowa a jaw ekabu gara pru wa lu let, ngwi payw ai hte woi wa aihkrum na re (55:1-13).

    H. Ya kaya hkrum tim, du na ra ai aten hpungshingkang rawng ai wa tai na (56-66)

    Du na ra ai aten hta Yuda masha ni Yerusalem maregrup yin hta bai ningngai nga lu na hpe myit mada tim,Myihtoi wa hku nna gaw dai nhtoi rai n du na re ngu mumada wu ai. Hpa majaw nga yang, Israela mungdanningnan gaw Karai Kasang a matsun maroi tara hta npawt hkridun tawn nna gaw gap ra ai rai tim (56:1-8),makam masham hte mung masa ningbaw ningla ni moina hku sha naw hten za nga ai majaw re (56:9-57:21).Yehowa hpe man man nawku daw jau tim, law hpa myitmarin ai myit hte kaga masha ni hpe lachyen ginhka roisha dip sha ai majaw re (58:1-14). La ma shanhte galaishai ai lam nnga yang, Yehowa a ari matut hkrum sha nare (59:1-21).

    Babelon kaw nna bai nhtang wa ai shaloi taramaigan amyu ni mung Yuda ni hte rau Yerusalem hpegaw gap lawm ai hte, Yehowa hpe nawku daw jau namara ai (60:1-22). Yerusalem mare hten za ai hpe mu nnaBabelon na bai wa ai ni sharung shayawt yawn madai namara ai. Rai tim kashun kasha di kau ya hkrum ai lam niyawng hpe Yehowa Karai Kasang bai jaw na re (61:1-62:12). Kashun kashe di ai masha mayu ni hpe mung arijaw na re (63:1-6).

    Dai majaw myihtoi wa gaw,Yuda mungdan a marahpe raw dat kau ya na matu Yehowa kaw hpyi nem yawu ai (63:7-64:12). Law law wa htenza nga ai aten htaYehowa hpe hkrit hkungga ai hte sadi dung kang ka aiIsraela nkau mi naw ngam nga ai. Dai ni gaw YehowaKarai Kasang a, teng man ai masha ni rai nna, Meshiamungdan a masha ni rai na ma ai (65:1-25). Yehowa KaraiKasang gaw galoi mung dingman ai myit masin hte arawnalai hpe ra sharawng ai Karai re (66:1-6). Teng man jawang ai makam masham hte asak hkrung ai ni sha, du nara ai aten na chyeju ningnan hte gingdan ai ni rai na re(66:7-24).

    25 26

  • Rev. Dr. Dr. Lahpai Awng LiMYIHTOI LAIKA GINSHI

    III. AHKYAK AI GA LAMI NI (KEY WORDS)A. Yubak mara 1:4

    Esaia gaw Yehowa Karai Kasang a san sengchyoi pra ai lam hpe shingran mu ai hpang Israela amyuni a yubak mara hte seng nna, myit tsang hkrit kajawngai lam hkam sha wu ai. Esaia laika hta Yehowa lata la aiamyu Israela ni a yubak mara ni hpe dan leng hkrahpaw shadan dan da nga ai. Dai yubak mara ni gawlachyum n pru ai shagu hkungga, matsan mayan ni hpelachyen ginhka dip roi sha ai lam, sumla nawku ai lam,arung arai hpe madung dat nna tinggyeng machyu ailam, tsa chyaru lu len ai lam, Yehowa hpe kam hpamanoi manat na malai tinang hkum (sh) kaga amyu nihpe kam hpa manoi manat ai lam ni rai nga ai.(1) Yubak mara 1:4(2) Lachuym n pru ai shagu hkungga 1:10-15;29:1,13;66:3(3) Matsan mayan ni hpe dip sha ai lam 1:17,23; 3:15;5:23; 10:1-2; 59:9-10(4) Sumla nawku ai lam 2:6-9; 10:9-11; 44:9-20; 57:3-10; 65:1-7(5) Arung arai hpe madung dat ai 3:16-23;5:8;56:11;57:17(6) Tsa chyaru lu len ai 5:11-12,22;28:1;56:12

    (7) Masha hpe grau kam hpa manoi manat ai 2:22;20:5-6; 30:1-5,12-17; 31:1-3.

    B. Myit mada shara 9:7Esaia a myihtoi ga ni hta Israela amyu ni a matu

    myit mada shara nga nga ai lam htawn tsun da nga ai. Shia myihtoi ga hpe myit htum hpa ni hte gunchyum dat aihku n rai, hpung shingkang hte hpring tsup ai, du na ra aiaten na lam hpe shingran ga ni hte tsun da nga ai. Shi muai shingran ga hta, Yehowa gaw hkye hkrang la ai lamhpe shi a dat kasa hku nna, jahtum du hkra galaw na re.Shi a mying hpe mau hpa wa, hpaji daw ai wa, darumagam Karai wa, htani htana kawa, ngwi pyaw madungu shamying na ra ai. Ga Shaka Ningnan hta, dai zawnmyihtoi htoi da ai lam gaw, Meshia madu Yesu Hkristuhpe shading nna tsun ai re ngu sang lang da nga ai. Gashaka ningnan hta Esaia laika hpe law malawng la kapnna jai lang ai hpe mung mu lu ga ai. Dai kabu gara shi gagaw Israela amyu ni a matu sha n rai, mungkan amyubaw sang yawng a matu mung rai nga ai. Esaia a myihtoiga hta sumsing mung dan ningnan, gingding aga ningnanhpe bai hpan hpajang na ngu ai ga sadi hte ginchyum danga ai.(1) Myit mada shara 9:7(2) Du na ra ai aten na hpung shingkang hte seng ai

    27 28

  • Rev. Dr. Dr. Lahpai Awng LiMYIHTOI LAIKA GINSHI

    shingran 2:1-5; 4:2-6; 9:1-7; 11:1-16; 29:17-24; 30:18-33; 32:15-20;35:1-10; 41:18-20; 51:1-6,9-11;61:1-62:12;66:10-13(3) Up hkang ai hkawhkam 9:6-7; 32:1; 55:4(4) Yehowa a mayam 52:13-53:12(5) Tara maigan ni a matu myit mada shara 2:2-4;11:12;24:15-16; 42:6-10-12; 49:6; 51:4; 52:10; 55:5; 56:1-8(6) Sumsing mungdan ninnan hte lamu ga ningnan65:17-25; 66:22-23.

    C. Hkye hkrang la ai lam 43:1Yehowa Karai Kasang gaw Shi amyu, Israela hpe

    prat tup kabai kau da na n re. Yehowa gaw Israela aKarai rai nna, hpung shingkang hte hpring tsup ai lata hteIsraela hpe hkye hkrang la na re. Nlaw la ai sadi dung aiIsraela ni sha hkye hkrang la ai hkrum na rai tim, Yehowagaw Dawi hte tawn ai ga sadi hpe shagrin da na re. Bawngdung hkrum ai kaw nna, hkum hkrang hte bai lawt wa luai sha n-ga, n kaja ai lam hte tara dara lam kaw na munglawt lu na re. Israela gaw dai zawn lawt lu ai majaw Yehowaa chyeju hpe mahkawn hte shakawn kungdawn ai lamgalaw na ra ai.(1) Hkye Hkrang la ai lam 43:1(2) Hkye hkrang la na ngu ai ga sadi ni 1:26-27; 33:2-6,20-22; 40:12-31; 41:4,10,14; 43:1-7; 44:21-22; 48:17;

    49:8-13; 52:1-3,7-10; 54:1-8; 59:16-17,20; 62:8-12.(3) Naw ngam ai ni hkye hkrang la hkrum na 1:9; 6:13;10:20-22; 11:11,16; 37:4,31-32; 65:8-10.(4) Dawi hpe jaw ai ga sadi 9:7; 16:5; 22:22; 37:35;54:10; 55:3.

    D. Yehowa Karai Kasang 54:5Esaia laika mung kaga Ga Shaka Dingsa laika buk

    ni zawn sha Yehowa Karai Kasang a hkik hkam galu kabadik ai lam hpe tsun shaleng dan da nga ai. Esaia laika htalaw lamawng lang ai ga gaw zaw nawng zaw wa up aiYehowa ngu ai mying rai nga ai. Bai nna Karai Kasanghpe Israela a chyoi pra ai Karai ngu nna mungshamying da nga ai. Yehowa Karai Kasang a chyoi prasan seng ai hte ding hpring ai lam a majaw, Karai Kasanggaw shinggyim masha hte n bung ai. Rai tim, chyoi prasan seng dik ai Karai Kasang gaw anhte a hkye hkrang laai Madu, hkrang shaw la ai wa rai nna, kawa hte ningrumningtau zawn mung rai nga ai.Yehowa Karai Kasang gaw,nga yawng danghta hpe hpan da ai wa, shinggyim mashani hpe hpan da ai wa, Israela a hkawhkam hte mungkanlabau yawng hpe jum tek up hkang nga ai wa rai nga ai.Dai hta sha n-ga Yehowa a Wenyi a lam hpe mungKarai Kasang a masat kum la langai hku sang lang danda wu ai.

    29 30

  • Rev. Dr. Dr. Lahpai Awng LiMYIHTOI LAIKA GINSHI

    (1) Yehowa Karai Kasang 54:5(2) Zaw nawng zaw wa up ai Yehowa1:9;2:12;9:7;19:16-20; 47:4:54:5(3) Israela a chyoi pra ai Karai 1:4;5:19,24; 10:20;29:23; 41:16; 47:4;54:5(4) Chyoi pra chyoi pra ai Karai 6:3(5) Hkye hkrang shaw la ai wa 1:27; 29:22; 41:14; 44:6;22-24; 54:5(6) Hkye la madu 17:10; 33:22; 43:3; 45:15;49:26; 60:16(7) Kawa 63:16;64:8(8) Ningrum ningtau 54:5(9) Hpan da madu 17:7;40:26-28; 43:1; 45:8-12;51:13;54:5(10) Israela a hkawhkam 33:22; 41:21; 43:15; 44:6(11) Shinggyim labau hpe jum tek up hkang nga ai wa40:23-24; 41:2-4,18-20; 25; 43:14-21; 44:25-28(12) Yehowa a wenyi 11:2;32:15;44:3;48:16;61:1;63:10-14

    E. Tara daw dan jeyang na lam 65:6Yehowa Karai Kasang gaw Israela amyu ni a yubak

    mara a majaw tara daw dan jeyang na matu du sa na raai. Ruyak tsin yam lam hte hpring tsup ai zaw nawngzaw wa up ai Yehowa a nhtoi gaw Yehowa a ga hpe ndang, gumlang ai masha ni hpe ala nga ai.Yehowa Karai

    Kasang gaw kaga amyu ni hpe jai lang let, Israela amyuhpe tara daw dan jeyang na rai nna, dai mungdan ni mungtinang a yubak mara a matu tara daw dan jeyang ai hkrumra na re. Asuri, Babelon, Hpilisti, Mawba, Kusha, Edom,Egutu, Turu mung hte mungkan ting hpe Krai kasangtara daw dan jeyang na re.(1)Tara daw dan jeyang na lam 65:6(2) Yehowa Karai Kasang gaw tinang a amyu hpe tarajeyang na matu du sa wa ai 1:7-9; 3:13-14; 5:25-30;7:17-25; 64:9-12; 65:1-7(3) Zaw nawng zaw wa up ai Yehowa Karai Kasang anhtoi 2:12-21;13:6,9;22:5-12(4) Ruyak tsin yam hkrum sha ai aten 3:24-4:1; 29:1-12(5) Mungdan ni hpe tara daw dan jeyang na lam 10:12-19;13:1-23:25; 47:1-15(6) Mungkan ting hpe tara daw dan jeyang na lam24:1-23; 34:1-4

    31 32

  • Rev. Dr. Dr. Lahpai Awng LiMYIHTOI LAIKA GINSHI

    IV. KARAI MASA MUNGGA(THEOLOGICAL MESSAGE)

    ESAIA I (FIRST ISAIAH)

    A. Yehowa gaw chyoi pra ai Karai Kasang rai nnaShi a amyu sha ni hpe tara rap ra ai hte dingmanna matu hpyi lajin ai Karai rai nga ai.

    Zaw nawng zaw wa up ai Yehowa gaw chyoi prachyoi pra chyoi pra rai nga ai (6:3) ngu nna 3 lang tsunshaga ai lam gaw Hebre masha ni a grau dik, tsaw dik aihpe shagrau ai htung lai len rai ma ai. Yehowa Karai Kasangdaram chyoi pra ai kaga n nga ai ngu ai lachyum hteYehowa hpe tsun shagrau ai lam re. Chyoi pra ai lam hpegalu kaba ai hte tsaw htum ai tingyang hta dung nga ai(6:1) ngu, hpung shingkang hte kapyawn nna shagrau danga ai. Esaia gaw chyoi pra ai ngu ai hpe lachyumlahkawng hku chye na wu ai.(1) hkum hkrang hku ginhkanna tsaw ai shara hta nga ai wa ngu ai hku chye na hkamla ai re. Yehowa a chyoi pra san seng ai lam gaw ngayawng danghta hte shadawn n lu hkra grau nga ai. Yehowagaw nga yawng danhta hpe hpan da ai hte nga yawngdang hta a madu rai nga ai. Dai shani hta e, mung mashani gaw, tinang a Hpan Madu hpe mada yu nna, shanhte amyi gaw Israela Chyoi pra ai Wa hpe hkungga la ra na

    mara ai (17:7) ngu nna, Yehowa a daru magam hpe chyeda ai hte, Yehowa gaw chyoi pra ai wa re lam tsun ndauai re (1:4; 5:19,24; 10:17, 20). (2) Bai nna Yehowa a chyoipra san seng ai hpe myit masa ding hpring ai lam hkunna mung shi a myit kraw lawang kaw na chye na la wuai. Zaw nawng zaw wa up ai Yehowa chyawm gaw, tarahte shagrau ai hkrum nna, chyoi pra re ai Karai Kasanggaw, ding hpring ai hte chyoi pra na ra ai (5:16), ngunna shi a yubak mara hte Israela amyu ni a yubak marahpe myit dum let nni nkri hkam sha ai hte hpyi nem aihku nna chye na la ai lam rai nga ai (6:5). Asak hkrung aiYehowa a man hta Israela amyu ni a tinggyeng machyu aimyit jasat hte, law hpa marin ai myit ni gaw yubak mararai nga ai.

    B. Yubak mara galaw ai lam gaw Yehowa hpegumlang ai lam re.

    Israela amyu ni Yehowa a ga n madat ai hte Yehowaa matsun ga ni hpe hpa n sawn ai lam ni gaw, Yehowahpe gumlau ai lam rai nga ai. Dai majaw Ngai gaw kashukasha ni hpe lanu lahku nna, kaba wa shangun ti mung,shanhte ngai hpe gumlau ma ai. Dumsu gaw tinang amadu hpe chye nga ai; lawze mung tinang madu a wakanghpe dum nga ai. Israela amyu chyawm gaw ngai hpe nchye ma ai, hpa mung n dum ma ai (1:2-3) ngu nna

    33 34

  • Rev. Dr. Dr. Lahpai Awng LiMYIHTOI LAIKA GINSHI

    Israela ni a yubak mara hpe tsun dan wu ai. Esaia myihtoibungli n nan galaw ai aten hta Israela ni a sum la nawku ailam (2:6), law hpa myit marin ai hte mayun kumhpa la ainingbaw ningla ni (1:23) hte, ninghkap lu na atsawm nnga ai matsan mayan ni hpe roi rip dip sha ai (3:13-15;10:2) yubak mara ni hpe mu wu ai. Ahaza hte Hezekilahkawhkam ni a lak htak hta mung masa shim lam a matumai gan galung hpung ni hte galung nna shim lam la aigaw, Yehowa hpe sha kam hpa manoi manat ai lam n ngaai hpe madi madun ai yubak mara re ai majaw, Esaiahkawhkam ni hpe laja lana ngu daru sharin wu ai (28:14-22; 30:15-18; 31:1-3). Dai zawn tara maigan ni hpe kamhpa ai lam gaw Yehowa hpe gumlau ai Yubak mara remajaw, Yehowa Karai Kasang hpe sha makawp maga lana matu kam hpa ra ai ngu Esaia daru sharin ai re.

    C. Yehowa gaw Israela hpe myit malai ai hte makammasham rawng na matu saw shaga nga ai.

    Shagu hkungga nawng jau ai hte sha gaw Yubakmara hpe shaprai kau lu na n re (1:10-15). Mungdan tingmyit malai ai lam she grau ahkyak nga ai. Tinang a n hkrun kaja ai lam ni hpe myit dum nna, n hkru n kaja ai arawnalai yawng hpe kau da ra ai. Dai majaw myihtoi wa gawtinang hkum kashin kau mu; tinang dai jasan jaseng mu;nanhte a n hkru ai amu hpe nye a myi man kaw na yeng

    seng kau mu; n shawp ai arawn alai kau da mu; kaja aiamu galaw na sharin la mu; ding hpring ai hpe hkanshachyut mu; nni nkri hkrum ai ni hpe karum mu;chyahkrai ma ni a matu teng man ai hku jeyang mu; gaidagai na ni hpe tau mu (1:15-17) ngu shadum sharin ai re.Mungdan ting bau sin makawp maga nga ai Yehowa hpekam hpa manoi manat ra ai. Myihtoi wa Suri Ehprimmajan aten hta hkawhkam Ahaza hpe tsun ai hta nanhten kam myit yang gaw, gaja wa grin lu na n rai (7:9) ngunna myit malai ai hte makam masham rawng ra ai lamtsun shadum ai re.

    D.Yubak mara hte gumlau ai a majaw tara dawdanjeyang hkrum na re.

    Israela ni a yubak mara hte gumlau ai myit masin amajaw, Yehowa pawt sindawng nna Asuri hpe jai langnna tara daw dan ai re. Dai majaw Asuri wa e, nye apawt sindawng ai ri nang rai nga nna, nang lang ai hkawn,nye a n-yun bu ai myit rai nga ai (10:5) ngu tsun dan daai re.Yehowa Israela hpe sharin shaga ai hku nna bawngdung shangun ai re (5:13). Dai gaw Israela hpe yubakmara kaw na jasan jaseng kashin gamun la ai lam re. Daimajaw Ngai nang hpe dun la nhtawm, na a gumhprawhkyi atsai awai jen kau nna, nang hta kap ai jang yawnghpe mung, seng kau na nngai. Moi na zawn re ai tara agyi

    35 36

  • Rev. Dr. Dr. Lahpai Awng LiMYIHTOI LAIKA GINSHI

    ni, ngai bai san da nna, nang hpe hpaji daw ya ai ni gaw,shawng na ni hte bung na mara ai. Dai hpang na a myinghpe, dinghpring ai mare, kangka ai shara, nga nna kajaina mara ai. Ziun gaw tara hte mung, shi hpang de kayinwa ai ni gaw, ding hpring ai hte mung, hkye hkrang la aihkrum na mara ai (1:25-27) ngu ari hte kashin la ai lamtsun dan da ai re.

    E. Tara daw dan jeyang ngut ai hpang, sadi dungkangka let nga nga ai, n law la ai Israela ni hkye laai hkrum na.

    Yehowa tara daw dan jeyang ai lam gaw jahtenshara kau na matu n rai, yubak mara kaw na bai jasanjaseng la na matu she rai nga ai. Dai majaw, myit malainna sadi dung kang ka ai Israela amyu ni hpe bai hkyehkrang la na ngu ai lam rai nga ai. Dai hpe Dai shanikaw nna naw ngam nga ai Israela masha ni hte, lawt lu aiYaku a masha ni gaw shanhte hpe zingri ai wa hta bai nshamyet nga ai sha, kangka re ai myit hte, chyoi pra aiWa Yehowa hta shamyet shanat nga na mara ai. Madatdingsat ngu ai, Yaku amyu hta ngam nga ai ni gaw, DaruMagam Karai Wa hpang de nhtang wa na mara ai. Israelaamyu e, na a masha ni gaw nammukdara zaibru daramlaw nga ti mung, madat dingsat chyu sha nhtang wa na raai: ding hpring ai hte tawn da sai daw dan ai lam dik wa

    na ra ai (Esaia 10:20-22) ngu nna myihtoi wa sang langdan da nga ai.

    F. Yehowa Karai Kasang gaw Dawi a aru arat htana Meshia hpe shagrau shatsaw na ra ai.

    Meshia ngu ai ga hkum nan gaw n jai lang tim,7:14-17; 9:1-7; 11:1-9 ni hta Meshia du sa na ngu ailachyum hku tsun da nga ai.

    ESAIA II(DEUTERO-ISAIAH

    ORSECOND ISAIAH)

    Ga HpawEsaia laika hpe hti yu ai shaloi daw kaba 1-39 daw

    hta gaw mungdan a yubak mara ni hpe madi madun nnaYehowa a tara daw dan hkrum sha na, naw ngam ai sadidung kangka ai ni hpe she bai hkye la na ngu ai lam nihpe madung dat tsun da tim, daw kaba 40-55 daw htagaw kabu hpa hte hkum tsup nga ai hpe mu lu ga ai. Daizawn shai hkat ai lam ni nga tim, tsa ban 18 daram duhkra na chyum ninghkrin ni gaw Yerusalem mare na Esaia

    37 38

  • Rev. Dr. Dr. Lahpai Awng LiMYIHTOI LAIKA GINSHI

    sha dai daw lahkawng yan hpe htawn tsun ai hku hkap lama ai. Shanhte myit sawn ai lam gaw, myihtoi laika htashawng daw hta gaw yubak mara a majaw tara daw danlam ni hpe htawn tsun ai lam rai nna, dai hpang gaw kabuhpa nhtoi ni bai du na re ngu ai shingran lu la ai majawkabu hpa lam ni hpe bai htawn tsun ai lam re ngu kamsham ma ai.

    Rai tim, tsa ban 18-19 daram kaw nna gaw chyumdinglik ninghkrin ni paw pru wa nna, daw 40-55 hpe myingn chye lu ai kaga myihtoi langai she htawn tsun ai nguhkap la wa ma ai. Hpa majaw nga yang hkik hkam ai gashagawp ni, grai tsawm htap ai ga hkaw ni hte lak lai aihku shaleng da ai majaw rai nga ai. Chyum dinglikninghkrin ni a ningmu hta daw kaba 1-39 daw hte dawkaba 40-55 daw yan a shai hkat ai lam hpe lam 3 hku mumada ma ai.(1) Myit jasat shai hkat ai: Daw kaba 1-39 daw hta gawyubak mara, tara dara na nhtoi ni hte hkrit tsang ra aitsinyam tsindam ni hpe madung htawn tsun nna, daw40-55 daw hta gaw hkum hkrit u ngu ai ga hkaw hpemadung dat nna htawn tsun da nga ai.(2) Mabyin masa shai hkat ai: Daw kaba 1-39 daw htagaw BC 741-701 Asuri ni n-gun ja ai aten na lam hpehtawn tsun tim, daw kaba 40-55 daw hta gaw Babelon e

    bawng dung ai Yuda wuhpawng a lam hpe adan alenghtawn tsun ai hpe mu mada lu ai.(3) Aten shai hkat ai: Daw kaba 1-39 daw gaw Yudahkawhkam Ahaza, Hezekila hte Asuri hkawhkamSennahkerib aten na lam hpe htawn tsun da nna, dawkaba 40-55 daw gaw Persi (Persian) hkawhkam Kuru(Cyrus BC 550-530) a amying hpe sha mu lu ai.

    Mungga

    A.Yehowa gaw nga yawng danghta hpe hpan da aiwa re

    Yawng mayawng hpe hpan da ai Yehowa ngai rainga nngai; ngai nan sumsing lamu hpe hpan da nngai;ginding aga hpe ngai nep da nngai (44:24) ngu nnaYehowa a hpan hpajang lu ai atsam hpe madun let,Yehowa gaw hpan da madu re lam htawn tsun da nga ai.Yuda ni Babelon kaw bawng dung nga ai aten hta Babelonni kaw mung shanhte a hpan da ai mau mwi nga ai re. DaiBabelon hpara ni hpe hkan kam shut ai lam n nga namatu, Yehowa mahtang she yawng mayawng hpe hpanda ai wa re ngu shadum da nga ai. Dai hte maren Israelaamyu hpe mung Yehowa hpan da ai re. Yehowa hta lainna shaje Karai Kasang nnga ai (44:6) ngu nna Israela ni

    39 40

  • Rev. Dr. Dr. Lahpai Awng LiMYIHTOI LAIKA GINSHI

    hta Yehowa Karai Kasang hta lai nna kaga karai shaje nnga ai lam htawn tsun da ai mungga rai nga ai.

    B.Yehowa gaw ningnan lam ni galaw ai hku nnashi a amyu sha ni hpe tsaw ra myit madun na re.

    Second Esaia hta Yehowa gaw yawng mayawnghpe hpan da ai wa re ngu ai lam hte, Shi a amyu ni hpebai hkye la na re ngu ai lam hpe kapyawn nna htawn tsunda nga ai. Yehowa a ari jaw tara jeyang ai lam ngut saimajaw, Yehowa a tara agyi bungli ngut sai. Ya gaw hkyela madu hku bai Israela amyu sha ni hpe hkye la na re.Dai majaw, Nye amyu hpe shalan shabran mu, shalanshabran mu, nga nna nanhte a Karai Kasang tsun nga ai.Yerusalem mare hpe ngwi pyaw ga tsun mu: shi a hpyenmajan ngut wa sai, shi yubak raw dat kau ai hkrum sai,yubak mara majaw ari hkrum ai hta, Yehowa lata hta nachyeju htam lahkawng hkam la nu ai, ngu nna shi hpejahtau tsun mu (40:1-2) ngu ai myihtoi ga tsun ai re.Yehowa a hkye hkrang la ai lam hpe Egutu kaw na Hkanande hkye la ai mabyin hte shingdaw nna, Yehowa she hkyemawai la na re lam htawn tsun wu ai. hkum hkrit et, ngainang hpe hkrang la ni ai; na a amying hte ngai nang hpeshaga nna, nang nye a rai nga ndai (43:1) ngu nna munghpan da madu Yehowa tsun ai pahkam hpe htawn tsundan da nga ai. Yehowa Israela hpe hkye hkrang la na lam

    gaw Israela maga na lama ma galaw ya yang she ngu aibaw hpa mung n lawm ai sha, Yehowa a galai shai ai lamn nga ai tsaw ra myit a majaw rai nga ai (43:1-7; 43:22-44:5). Bai nna Persi (Persian) hkawhkam Kuru (Cyrus)gaw Yehowa a myit ra ai lam hpe galaw gun hpai ya nare. Kuru hkaw hkam hpe la kap nna, Shi gaw nye asagu ni hpe rem ai wa rai nga ai; ngai ra mara shi shadikya nna, Yerusalem mare hpe bai de da mu ga, nawkuhtingnu a npawt nhpang ni gaw da mu ga, nga nna shihpe tsun shangun ai Yehowa nan ngai rai nga nngai nga ai(44:28) ngu nna lai wa sai aten tara maigan ni hpe jailang let Israela hpe ari jaw ai Yehowa Karai Kasang gaw,ya mung tara mai gan hpe jang lang nna shi a hkye hkrangla ai bungli galaw na re lam htawn tsun da nga ai.

    C. Hkye hkrang la ai chyeju ningnan a akyu hpeIsraela amyu ni sha n rai, amyu baw sang yawngmung hkam sha lu na re.

    Israela ni a kaji kawa Abraham hpe Yehowa KaraiKasang shi nan shaga la nna amyu baw sang yawng achyeju daju shatai na ngu ga sadi jaw ai ga hpe bai madimadun let (Ningpawt Ninghpang 12:1-3), myihtoi wa gawbawng dung nga ai Israela ni hpe Yehowa chyeju ningnanhte bai hkye la na re ngu n-gun jaw wu ai. Dai gaw Israelaa akyu matu sha n rai, Israela gaw amyu baw sang yawng

    41 42

  • Rev. Dr. Dr. Lahpai Awng LiMYIHTOI LAIKA GINSHI

    a matu nhtoi tai na matu shalawt la ai lam she rai na rengu htawn tsun wu ai. Dai majaw, Nang gaw myi kyawai ni a myi hpe hpaw ya na hte, htawng hta bawng dungai ni hpe shapraw nna, nsin htawng hta dung nga ai nihpe shalawt dat na matu, ngai Yehowa nan ding hpring aihte nang hpe shaga la nna, na a lata hpe shadaw let, nanghpe makawp maga nna, masha amyu ni a matu ga shaka,maigan amyu ni a matu nhtoi, nang hpe san da de ai(42:6-7) ngu myihtoi ga tsun ai re.

    Yehowa a hkye hkrang la ai lam gaw amyu bawsang yawng a matu mung re ai lam hpe, shangun ma amahkawn ga hta adan aleng lachyum shaleng da nga ai.Shangun ma Israela gaw Yehowa a Wenyi bang da ya aihkrum nna amyu baw sang ni hpe tara dara ai hte (42:1),amyu baw law law hpe kamawng shabra kau na ra ai(52:15). Dai rai nna myihtoi wa gaw Yaku a amyu ni hpebai sharawt nna, naw ngam nga ai Israela masha ni hpeshagrin da na matu sha, nye a shangun ma tai na, na amatu amu kaji naw rai nga ai, maigan amyu ni a nhtoi taina hte lamu ga htum hkra nye a hkye hkrang la ai lam taina matu, ngai nang hpe naw san da na nngai (49:6) ngunna myihtoi ga tsun ai re.

    ESAIA III(TRITO-ISAIAH OR THIRD ISAIAH)

    GahpawTsa ban 18-19 daram kaw nna chyum masa dinglik

    ninghkrin ni gaw Esaia lika hpe shai hkat ai daw 3 hpegumhpawn da ai re ngu sawn dinglik da ma ai (1-39;40:55; 56-66). Dai hta daw kaba 56-66 daw hpe EsaiaIII (Trito-Isaiah or Third Isaiah) ngu shamying da ma ai.Rai tim chyum ninghkrin nkau mi chyawm gaw daw kaba40-66 du hkra gaw langai sha re ai hku hkam la let, Esaialaika hpe daw kaba 1-39 hte daw kaba 40-66 ngu nnadaw lahkawng sha garan ma ai. Esaia laika hpe dawmasum garan ai ni a ningmu hta daw kaba 40-55 hte 56-66 yan a shai hkat ai lam hpe lam 4 hku mu mada ma ai.

    (1) Daw kaba 40-55 lapran na myihtoi ga gawBabelon hta bawng dung nga ai Israela ni hpe yaw shadaai lam rai nna, daw kaba 56-66 na myihtoi ga gawYerusalem hpe wa gaw gap na matu nhtang wa lu ai Yudamasha ni hpe yaw shada ai rai nga ai. Daw kaba 56-66hta daw kaba 40-55 lapran na zawn bawng dung nga ailam ni, Babelon hpara ni a mying ni, Babelon mung hteseng ai lamu ga mying ni n lawm ai.Yerusalem mare a

    43 44

  • Rev. Dr. Dr. Lahpai Awng LiMYIHTOI LAIKA GINSHI

    lam (62:6;66:10) hte Palestina hte seng ai lam ni (63:1)hpe she madung dat tsun shaga da ai hpe mu lu a.

    (2) Daw kaba 56-66 hta daw kaba 40-55 na hte nbung ai ga si n sen ni hpe mu mada lu ai sha n-ga, mabyinmasa labau hte nga ginra n bung ai masha ni hpe tsunshaga nga ai hku mu lu ai. Daw kaba 40-55 na zawn,hkye hkrang la na lam hte seng ai ga sadi ni hpe dawkaba 56-66 hta mung mu lu tim (60:1-7), yubak lam htahkan shanang nga ai masha ni a lam (59:1-8) , yubak a arihkrum na lam (59:18-19), hte Yehowa hpe hkye la namatu hpyi jahtau ai lam ni hte kapyawn nna she hkyehkrang la na lam hpe sang lang dan da nga ai.

    (3) Daw kaba 40-55 hta n mu lu ai baw nawkuhtung tara hte seng ai lam ni hpe daw kaba 56-66 dawhta mu lu nga ai. Laban nhtoi hpe hkungga ra ai lam(56:2), teng man ai lu sha gam ai lam (58:1-9), tengmanjaw ang ai asak hkrung lam hte nawng ai hkungga sheYehowa hkap la na lam (60:6-7), nawku htingnu gawYehowa hpe shakawn kungdawn shara (62:9) rai na relam ni rai nga ai.

    (4) Daw kaba 40-55 hta gaw yubak mara ni hpeYehowa raw dat kau ya nna, hkye hkrang la ai lam hpejaw ya na ngu tsun da tim, daw kaba 56-66 hta gaw daiaten hta tawt lai nga ai yubak mara ni hpe madi madunshadum jahprang nna she Yehowa a hkye hkrang la ai

    lam teng sha du na re ngu ai ga sadi hpe tsun dan da ngaai.

    Ndai daw gaw BC 538 a hpang daw hta htoi aimyihtoi ga ni rai nna, Yerusalem mare hpe mahta nna htoiai myihtoi ga ni re. Myihtoi wa a mying gaw n chye lu ai.Ndai daw hta nawku daw jau ai lam hte nawku htung laimasa ni a lam lawm ai majaw myihtoi wa gaw hkinjawnglangai rai na re ngu, chyum ninghkrin nkau mi sawn la maai. Rai tim, sakse gaw nnga ai. Bawng dung ai kaw nnaPalestina de bai du wa ai Yuda ni a matu htoi ai myihtoiga ni rai nna, Yerusalem de bai du wa ai Yuda amyu shalangai ngai rai na re ngu nna mung chyum ninghkrin nkaumi sawn la ma ai.

    Mungga

    A. Yehowa a mungga hta sadi dung kam hpa ngaai ni hte htak mat ai ni

    Ezara, Hagi hte Zahkaria laika ni hkan lawm aimabyin ni hte maren, Yuda masha ni Yerusalem de bainhtang wa nga ai aten hta ru yak tsinyam law law hkamsha ra ma ai. Htingbu maigan amyu sha ni a n ju n dawngai hte dingbai dingna amyu myu jaw ai hkrum sha ma ai(Azra 4:4-5). Hku wa wa ai majaw mari n hkrat, marangn htu, nsi nai si n tu prut ai lam ai hkam sha ra ai (Hagi

    45 46

  • Rev. Dr. Dr. Lahpai Awng LiMYIHTOI LAIKA GINSHI

    1:10-11). Dai majaw Yuda masha ni law malawng wamatsan mayan rai asak hkrung ra ma ai. Dai majaw Israelaamyu sha nkau mi a myit hta shawng na second Isaiah,Yeremia, Hagi, hte Zahkaria ni jaw ai ngwi pyaw simana tara rap ra na Yerusalam hkik hkam na (Esaia11:6-9; Yer 31:31-34) ngu ai ga sadi ni gaw shut ai nguhkam la wa ma ai. Dai majaw, moi kaw nna Yehowa jawda ai ga sadi ni gaw ya du hkra naw grin nga ai, daimajaw yubak kaw na myit malai lu ai hte Yehowa hpangde bai nhtang wa na matu myihtoi wa tsun shadum wuai.

    Dai aten na, Yerusalem mare hta nga ai mung mashani gaw, shada masu magaw, lagu lagut, hte tinang atinggyeng akyu chyu machyu ai ni law nga ma ai (59:1-15). Dai majaw dai aten na, Yerusalem mare hta nga aiYuda masha ni hta Yehowa hta matut sadi dung kang kaai ni hte makam masham kaw na htak mat ai ni ngu nna,hpan lahkawng garan mat ma ai. Yehowa a mungga nanna hkrit gari ai ni (66:5) hte tinang a myit ra ai hku n kajaai lam hkan ai ni (65:2) rai ma ai. Makam masham hta nahtak mat ai ni gaw, bawng dung hkrum ra ai lam gawYehowa sharin shaga ai re ngu ai hpe n chye ma ai. Shanhtegawk ngu sum la nawku ai lam, nse nsa re ai lam a majawjahpoi asawng ai hkrum ma ai. Dai majaw myihtoi wagaw, makam masham hta lam yit mat ai ningbaw ningla

    ni, myihtoi ni hte hkinjawng ni hpe laja lana ga ni hte darusharin wu ai. Shanhte hpe matse labye ni, myi kyaw ni,du ladi ni, nwau lu ai gwi ni, law hpa myit rawng ni, nyann rawng ai sagu rem ni, tinang akyu hkrai hkan shachyutai ni ngu nna asung arung ngu tsun shadum da nga ai(59:9-12).

    Mung masha ni mung gawk ngu sumla nawku ai,nse nsa ngang gayut ai ni rai ma ai. Makam masham lamhta na yit mat ai ni gaw ding hpring ai masha ni hpeasawng asang di ma ai. Tara maigan ni a nawku hpawnghkan shang lawm ai sha n-ga, tinang a kashu kasha nihpe sat nawng ma ai (57:3-13). Shanhte gaw masha satai ni, masu magaw ai ni, n tara ai hku galaw chye ai ni, nding n man ai ni, n hkru n kaja lam ni hpe matut mawmawn ai ni rai ma ai (59:3-7). Shanhte gaw Yehowa KaraiKasang hte tsan gang mat ai majaw, shanhte a akyu hpyiai lam ni hpe mung Yehowa nhtan ya sai. Dai majaw nanhte a shut hpyit ai gaw, nanhte a Karai Kasang htenanhte hpe jahka kau myit dai; shi n na lu hkra nanhte ayubak gaw, shi a myi man hpe magap kau nga ai (59:1-2) ngu tsun shadum ai re. Dai rai nna, shanhte a arawnalai hte maren, gumlau ni hpe myit kahtet ai, hpyen nihpe ari ahpri, shi htang jaw na ra ai; zunlawng ni hpemung akyu hte yubak htang jaw na ra ai (59:18) ngu nna,myihtoi wa htawn tsun ai re.

    47 48

  • Rev. Dr. Dr. Lahpai Awng LiMYIHTOI LAIKA GINSHI

    Rai tim tara tawt lai ai kaw na myit malai aihte Yehowa hpang de bai nhtang wa ai Yuku a mayumasha ni hpang de hkye hkrang la ai Madu du na ra ai(59:20). Karai Kasang gaw matsan mayan ni hpe kabugara shi ga hkaw tsun dan na matu, gawng run ai ni anma hpe ahkyen kayawp na matu, bawng dung ai ni hpeshalawt na matu, gyit hkang hkrum ai ni hpe htawngchying hka hpaw ya na lam hkaw dan na matu hte Yehowasharawng awng ai shaning hte anhte a Karai Kasang mataidawp ai shani hpe hkaw dan na matu, yawn hkyen hkrumai ni hpe shalan shabran na matu, Ziun mare hta sharungshayawt ai ni hpe, wan dap a malai nampan shanghkawng,sharung shayawt ai a malai kabu gara ai hpun palawngjaw na matu, shangun dat na re (61:1-3).

    B. Nawku makam masham htung lai masa(1)Yehowa gaw myit masin galai shai ai lam n nga ai sha,nawku htung shadik ai lam hpe n dawng n yawt nga ai.Shi gaw myit kyip ai hte gawng run nna, Shi a ga majawhkrit gari chye ai wa hpe mada yu nga ai (66:2). Myitmasin gaw matsat shabat lam hta pyaw len nna, hkunggaamyu myu nawng jau ai hpe Yehowa n dawng n yawt ngaai (66:3).

    (2) Israela ni hkungga sak jaw ai nhtoi (the day ofatonement) hte Yerusaelm hkrat sum mat ai hpe bai myitdum ai hku nna lu sha gam ai nhtoi masat let lu sha gamma ai (Zahkar 8:19). Rai tim anhte lu sha gam yang,nang hpa majaw n mu n ta? Anhte hkum shagrit kau yang,nang hpa majaw n matsing n ta? ngu Yehowa hpe sannna, shanhte lu sha gam ai lam gaw akyu n nga ai mi hparai matut galaw na ga ta? ngu myit la ai ni law wa ma ai.Dai hpe myihtoi wa hku nna Yehowa tsun ai gaw, lu shagam ai shani tinang pyaw ai lam hpe tam nna, mayam nihpe amu galaw shaja shangun ai, shada dang rang hkatai, ga law ga la nna, n hkru ai lata latup hte htwi let lu shagam ai majaw re ngu htai ya wu ai (58:1-4). Yehowasharawng awng ai teng man ai lu sha gam ai lam gaw taran lang ai wa a sumri hpe raw kau nna, zingri zingrat hkrumai wa hpe dat dat na hte, kangdang yawng hpe agrawpkau nhtawm, kawsi hkrum ai wa hpe lu sha jaw nna,shapraw kau hkrum ai matsan mayan wa hpe na nta dewoi shashawn na hte, hpun palawng n lu ai wa hpe shabujahpun nna, tinang manang ni hpe n koi kau ai lam ni rainga ai (58:6-7). Ndai lam hta myihtoi wa gaw lu sha gamai lam hpe ninghkap ai lam n re ai sha, tara rap ra ai hkudingman ai myit masin hte lu sha gam yang chyu shaYehowa sharawng awng ai lam sang lang dan ai lam rainga ai.

    49 50

  • Rev. Dr. Dr. Lahpai Awng LiMYIHTOI LAIKA GINSHI

    (3) Laban nhtoi hpe shachyoi shapra ai lam hpe ahkyakai tara hku Israela ni jai lang ai re. Bawng dung nga aiaten hta mung dai tara hpe hkan shadik shatup shakutma ai re. Laban nhtoi ahkyak ai lam hpe nang gaw labannhtoi hpe awu asin n di kau ai hte, nye a chyoi pra ainhtoi hta, nang ra ai hku n hkan ai sha, laban nhtoi gawngwi pyaw ai nhtoi, Yehowa matu chyoi pra ai shani,arawng lu ai nhtoi, nga nna shamying nhtawm, dai hpehkungga lara let, na a amu bungli n galaw ai hte, nang raai hku n hkan, nang hte seng ai ga n tsun nga ai, rai yanggaw, Yehowa hta nang awng sharawng nna, ga ningtsana tsaw htum ai shara ni a ntsa e, ngai nang hpe jawnshangun ai hte, na nwa Yaku a sali wunli hta nang hpebau na de ai (58:13-14) ngu nna teng man jaw ang aihku laban nhtoi hpe shachyoi shapra ra ai lam htawntsun da nga ai.

    (4) Akyu hpyi ai lam hta mung, shagrit shanem ai htemyit malai lu ai lam, madat mara ai hte tsaw ra shawangmyit, shagrau shaa hkungga la ra ai lam hte akyu hpyi raai lam shadum da nga ai (59:1-2).

    C. Yerusalem hpe bai gaw sharawt na reDu na ra ai aten langai hta Yehowa gaw Yerusalem

    hpe bai gaw sharawt na ra ai. Dai nhtoi hta Yerusalem hte

    Israela amyu hpe mau hpa hpung shingkang hte gawsharawt la na ra ai. Yehowa a hpung shingkang mungYerusalem mare hta nga nga na ra ai (60:1-2). Yerusalemmare gaw Yehowa a chyeju hta tsawm htap ai shanghkawng hte hkawhkam jan mau tai na ra ai (62:3). Taramai gan amyu ni yawng mung dai mare ningnan a arawngsadang hpe mu na ra ai (62:2). Sut gan yawng mayawngmung Yerusalem mare de du wa na rai nna, dai sharagaw hkrung mahkrung Karai Kasang hpe nawku ai sharatai na ra ai (60:5-7; 66:23). Dai aten gaw tara rap ra ai htengwi pyaw sim sa ai aten rai na ra ai (65:25). Dai yang eYehowa gaw htani htana nhtoi tai na ra ai (60:19).

    Ngai hpan da ai lam hta nanhte tut nawng kabugara sharawng awng nga mu; kaning rai nme law,yu mu, Yerusalem hpe kabu gara ai shara, de aamyu sha ni hpe sharawng awng ai lam tai na, ngaihpan da nga nngai. Ngai gaw Yerusalem mare htakabu gara nga nna, nye a amyu masha ni hta awngsharawng nga na nngai; dai mare hta htawm hpange hkrap ngu hkrap ngoi ai nsen hte, hkrap shabamai nsen, na lu na n rai (65:18-19).

    51 52

  • Rev. Dr. Dr. Lahpai Awng LiMYIHTOI LAIKA GINSHI

    V. Esaia laika kaw na sharin la na lam ni (Lessonsfrom the book of Isaiah)

    (1) Yehowa Karai Kasang tara daw dan jeyang da ai Israelani a shut hpyit ai yubak mara ni hpe hti aru yu nna, tinangmung dai zawn re ai yubak mara tawt lai nga ai kun? myityu shangun nga ai.

    (2) Yehowa Karai Kasang gaw ga sadi hte maren taradaw dan jeyang ai sha n-ga; Shi a ga sadi hte maren sadidung kang ka ai masha ni hpe ru yak lam yawng hta nahkye hkang la nga ai.

    (3) Yehowa gaw maigan amyu ni hpe jai lang let Shi aamyu hpe ari jaw sharin shaga ai zawn, maigan amyu nihpe jai lang nna, Shi a amyu sha ni hpe hkye hkrangshaw la nga ai.

    (4) Teng man ding hpring ai asak hkrung lam hpe gawgap shakut let sit shang ai hkungga hpe she Yehowa hkapla na re.

    YEREMIA LAIKA(JEREMIAH)

    I. SHINGDU LABAU NI (HISTORICALCONTEXT OF JEREMIAHS WORK)

    A. MYITHOI WA(THE PROPHET)Yeremia gaw hkinjawng Hilkiah a kasha rai nna,

    Yerusalem mare a sinpraw dingdung maga Benyaminmung daw na, Anahtot mare masha rai nga ai (1:3). Asaknaw kaji ai aten hta myihtoi hku lata la hkrum nna (1:6),ga n chye tsun nngai, ma naw rai nngai ngu bai htangtim, nang hte rau rai nga na nngai ngu Yehowa n-gunjaw let myihtoi hku shatsam hkrum ai wa re. 16: 1-4 hpela hkap nna, Yeremia gaw dinghku n de ai brang tung hkumyihtoi htoi ai re ngu chyum ninghkrin nkau mi sawn lama ai. Shi a amyu sha ni hte rau laja lana re tsim yam tsindam hkam sha let myi prwi si hkrat ai wa re majaw, hkrapngu hkrap ngoi ai myihtoi ngu nna mung myinggumhkawng ai myihtoi re (9:1; 13:17; 14:17). Yeremia

    53 54

  • Rev. Dr. Dr. Lahpai Awng LiMYIHTOI LAIKA GINSHI

    htawn tsun ai mungga yawng hpe Baruk ngu ai laika kasara wa ka mazing da ya ai re (36:4,32;45:1). Yeremiagaw Yuda hkawhkam Yoshia, Yehoiakim hte Zedekia ni alak htak hta myihtoi htoi ai wa rai nna, shaning 40 ningdaram myihtoi bungli galaw ai wa re majaw Ga ShakaDingsa hta dan dawng dik ai myihtoi langai re ngu kamasat da ma ai. Myithoi Nahum, Habakku ni hte banprat bung ai myihtoi rai nna, shanhte gaw Yuda mung amung masa shuk ai aten, hpyen majan laja lana byin hkrumhkra ai aten hta myihtoi htoi ai ni rai ma ai. Yuda mungmasha ni hpara shaje ni a hpang hkan ai lam hte law la aiyubak mara ni a majaw, ru yak shoi hpa lam ni hkrumhkra na re ngu tau myihtoi htoi ai wa re. Yerusalem marehtenza mat na re lam hpe tau hkrau sadi jaw ai hte marenBabelon hkawhkam Nebuchanezzar Yerusalem mare htenawku htingnu hpe jahten sharun kau ai sha n-ga, Yudahkawhkam hte kung zet ai Yuda amyu sha ni law law hpebawng hku Babelon de woi mat wa ai re. Yeremia gawshi htawn tsun ai hte maren byin hkrum hkra ai tsin yamyawng hpe myi chyaw mu ai wa rai nna, dai lam ni hpeYehowa a tara dara ai lam re ngu lachyum htai dan ai wamung re. Bai nna, Babelon kaw bawng dung ai kaw nnamung, du na ra ai aten langai hta bai n htang wa lu na re,ngu tau hkrau myihtoi htoi ai wa rai nga ai.

    B. MYIHTOI HTOI AI SHANING (THE DATE) Yeremia gaw Yuda hkawhkam Yoshia hkaw dung

    ai shi masum ning (627 BC) (1:2), kaw nna Yerusalemmare Babelon ni a lata de hkrat sum mat ai BC 586 ( Yer39,40,52) hpang daw aten du hkra myihtoi ga tsun ai ware. BC 586 hpang daw de, gumlang Yuda hpung ni Yeremiahpe Egutu de rim dun mat wa ma ai (Yer 43,44). Chyumninghkrin nkau mi gaw Yeremia Egutu kaw shi a jahtummungga tsun ai hte dai kaw nlung hte kabai sat hkrum aingu kam ma ai. Rai tim, Rabai ni a tsun hkai ai labau htaBabelon ni Egutu hpe BC 568/67 hta htim gasat dang lanna Yeremia hpe mung Babelon de bawng hku woi matwa ma ai. Yeremia gaw shi a mungga hpe BC 561 duhkra tsun ai wa sai ngu tsun hkai ma ai.

    C. MUNG MASA SHINGDU LABAU (POLITICALBACKGROUND)

    BC 627 hta Asuri hkawhkam Ashbanipal si ai atenkaw nna Asuri empire gaw daru magam shingkang hkratyawm mat wa sai re. Babelon hkawhkam Nabolasser gawAsuri hkawhkam Ashbanipal si ai hpang, hpang shaninghta Babelon kaw nga ai Asuri masha ni hpe gawt shaprawkau let gumlang hpang nu ai. Dai hpang Yuda hkawhkamYoshia mung Dawi hkawhkam lak htak na Israelamungdan hpe bai gaw gap lu na matu shakut wu ai.

    55 56

  • Rev. Dr. Dr. Lahpai Awng LiMYIHTOI LAIKA GINSHI

    Babelon ni gaw, Medi, Skuhti masha ni hte n-gun gahkinnna Asuri mare daju Ninawe hpe BC 612 hta gasat ting lama ai.

    Egutu hkawhkam Hpara-u-Niko II {Necho II (610-594)} gaw Suri hte Palistina mung hpe madu da mayu aimajaw, Asuri ni hpe garum la na matu shi a hpyen hpungni hte Yuda mung hku lai di let Hkarahkeme (Carchemish)de sa garum na sa wa wu ai. Dai aten hta Yuda hkawhkamYoshia mung shi up hkang ai Yuda mung hte Asuri ni aup hkang ai npu de du mat ai dingdung Israela mung hpekahkin let n gun ja ai mungdan langai byin tai hkra shakutnga wu ai. Dai majaw Yuda hkawhkam Yoshia (Josaih)gaw, Asuri ni up madu da ai dingdung Israela hpe Egutuhkawhkam Niko II (Necho II) n lu up madu la hkra,Niko hte shi a hpyen hpung ni hpe Megido (Megiddo)kadit hta hkap ninghkap kasat wu ai rai nna, dai majanhta Yoshia ndan pala hkra ai hte si mat sai (II HkawhkamLabau 35:20-24). Egutu ni majan dang ai hte Uhprat hka(Euphrates) de matut sa mat wa wu ai (II Hkaw Hkam23:29, 30). Yuda mung masha ni Yoshia a kasha Yehoaha(Jehoahaz) hpe hkawhkam shatai ma ai. Rai tim Egutuhkawhkam Niko II (Necho II) gaw Yehoaha hkaw dungai shata 3 na ai hpang hkaw kaw na jahkrat kau nna,kanau Yehoiakim (Jehoiakim) hpe mayam hkawhkam hkuYuda mung hpe up shangun wu ai. Yuda mung mung

    Egutu a up hkang ai npu du mat ai hte mayam mungdanbai tai mat ra sai.

    Bai Egutu hkawhkam Niko II ( Necho II) gaw Asurini hte pawng nna Hkarahkeme (Carchemish) de majanbaw let Babelon ni up nga ai Haran mare hpe du hkra lula na matu htim gasat wu ai. Babelon hkawhkamNabopolassar hkam kaja lam ningra mat wa ai majaw,kasha Nebuhkaneza matut nna Babelon hpyen hpung hpewoi awn wu ai. Nabopolassar a kasha Nebuhkanezawoi awn ai Babelon hpyen hpung ni mahtang grau n-gunja ai hte Egutu hte Asuri ni hpe Hkarahkeme (Carchemish)mare e BC 605 hta gasat dang la sai. Nebuhkaneza hpungni matut nna Egutu ni hpe hkan shachyut gasat ai majawEgutu ni shanhte a mungdan de htingnut hprawng matwa ra mat ma ai. Dai aten kaw nna Egutu hkawhkam gawshi a mungdan kaw nna n pru lu sai. Egutu hkawhkam upai yawng hte hpe, Egutu hka shi kaw nna, Uhparat hkadu hkra Babelon hkawhkam kashun la kau wu ai (IIHkawhkam 24:7). Egutu ni hpe hkan shachyut gasat letBabelon hkawhkam Nebuhkaneza gaw Palestina mungting hpe mung up madu la sai majaw, Yehoiakim gawBabelon ni shadun ai mayam hkawhkam hkuYuda munghpe matut up hkang nga ra mat sai.

    Yehoiakim gaw kawa Yoshia zawn Karai Kasanghpe hkrit hkungga ai lam n nga ai hta n-ga, nawku htingnu

    57 58

  • Rev. Dr. Dr. Lahpai Awng LiMYIHTOI LAIKA GINSHI

    hta nawku daw jau ai lam hpe ahkyak n da ai wa re (IIHKawhkam 23:37). Arawn alai n kaja ai wa rai nna,Babelon ni hpe ahkun hkanse jaw nga ra ai aten hta shi ahkaw htingnu hpe grau kaba hkik hkam hkra, mung mashani hpe adip arip gaw gap shangun wu ai (Yer 27:13-17).Babelon ni Yerusalem mare hpe rai n jahten shi yang,Yehoiakim si mat sai rai nna, asak 18 ning re shi a kashaYeoiakin (II Hkawhkam 24:8) bai Yuda hkawhkam tai wawu ai. Babelon hkawhkam Nebuhkaneza gaw BC 597hta Yerusalem mare hpe gasat ting la nna, hkawhkam wahte hpawn mungdan masha law law hpe Babelon debawng hku woi mat wa wu ai. Dai hpang Babelonhkawhkam Nebuhkaneza gaw Yehoiakin a kawa pang rainga ai Zedkia (Hkawhkam Yoshia a kasha ) hpe Yudamung a matu mayam hkawhkam shatai da ma ai. Shi gawBabelon ni a npu hta shangun ma hku Yuda mung hpe 10ning daram up hkang lai wa sai re. Shi up hkang nga aiaten hta Babelon hkawhkam a npu na mungdan nkau miBabelon hpe gumlang na matu bawng ban wa ai hta shimung shang lawm sai. Myihtoi Yeremia gaw n shang lawmna hku daru tim ( Yere 27:1-11), Babelon hpe gumlang namatu daw dan ai hte, madi shadaw ai mung shawa lawlaw mung nga wa ai re. Dai majaw Nebuhkaneza gawYerusalem mare hpe wang tawn da nna, laning mi e shata6 na ai shaloi Yerusalem hpe kalang bai gasat ting la kau

    wu ai. Hkawhkam Zedekia a man e shi a kasha ni hpe satkau ai hte, shi a myi hpe achyaw baw kau ya nna, hkanghkyihkyang hte gyit nhtawm, Babelon mare de woi matwa mu ai (II Hkawhkam 25:1-7). Nebuhkaneza gawYerusalem mare, hkawhkam htingnu, nawku htingnu nihpe ayai aya di jahten shaza kau ai hte ningbaw ningla nihte naw kungzet ai mung masha law law hpe Babelon debawng hku woi mat wa wu ai.

    Dai hpang Babelon hkawhkam Nebuhkaneza gaw,Dawi a aru arat ni hpe hkawhkam n shatai sai sha, Yudamung hpe ading tawk Babelon ni yu ai ginra shatai kauma ai. Dai majaw Yuda mung hpe munggyi hte sha uphkang shangun wu ai. Shawng nnan na munggyi gawGedaliah rai nna, shi gaw Babelon ni hpe nau myi mantam ai majaw, Yuda mungtsaw masha ni sat kau ai hkrumwu ai. Gadaliah hpe sat ai ni gaw Egutu de hprawng matma ai. Shanhte gaw Yeremia hpe mung, Babelon ni amyiman jaw hkrum ai wa re ngu sawn la let Babelon nihpe shagyeng na matu Egutu de rim mat wa ma ai.

    Chyum ninghkrin nkau mi gaw Yerimia Egutu kawshi a jahtum mungga tsun ai hte dai kaw nlung hte kabaisat hkrum ai ngu kam ma ai. Rai tim, Rabai ni a tsun hkaiai labau hta Babelon ni Egutu hpe BC 568/67 hta htimgasat dang la nna Yeremia hpe mung Babelon de bawng

    59 60

  • Rev. Dr. Dr. Lahpai Awng LiMYIHTOI LAIKA GINSHI

    hku woi mat wa ma ai. Shi a mungga hpe BC 561 duhkra tsun ai wa sai ngu tsun hkai ma ai.

    II.MYIHTOI LAIKA A GA HKRANG MASA(OUTLINE)

    Yeremia laika gaw myihtoi laika ni hta na chye nayak ai myihtoi laika re. Hpa majaw nga yang, htawn tsunai mungga ni gaw langai hte langai myithoi htoi ai shaninggrai gang ai majaw rai nga ai. Daw kaba 2-35 hta Yuda nihpe sadi jaw ai lam hte, tsun shadut ai lam ni rawng nna,bai gram lajang la na re ngu ai ga sadi ni hte hpumdim datda nga ai. Daw kaba 36-39 hta gaw Yeremia shi hkrumsha ai tsinyam tsindam lam ni hpe ka tawn da nna, Dawkaba 40-52 du hkra gaw Yerusalem mare htenza na lamhte Yuda masha ni hkam sha ra na tsin yam amyu myuhpe ka tawn da nga ai.

    A. Myihtoi tai na matu hkyen lajang ya ai lam(1:1-19)(1) 1:1-3 Yeremia a shingdu labau(2) 1:4-10 Yeremia hpe lata la ai lam(3) 1:11-19 Yeremia hpe shatsam ai lam

    B.Yuda mung a matu mungga (2:1-29:32)(1) 2:1-3 Yehowa Israela hpe yu lahku nga ai lam(2) 2:4-8 Israela kaji kawa ni a yubak mara(3) 2:9-13 Yehowa Israela hte dangrang hkat ai lam(4) 2: 14-19 Sadi ndung ai majaw Israela ni hkam sha ra ai lam ni(5) 2:20-25 Israela ni Yehowa hpe nawku daw jau na matu n dang ai lam(6) 2:26-37 Israela ni Yehowa jaw ai ari hte gindan ai lam(7) 3: 1-5 Sadi dung kang ka lam nnga ai Israela(8) 3:6-18 Israela hte Yuda ni myit malai lu ra ai(9) 3:19-25 Israela ni a hpara shaje naw ku ai lam(10) 4:1-4 Myit malai na matu saw shaga ai lam(11) 4:5-12Mung maden hpung ni Yuda hpe jahkrit shama ai lam(12) 4:13-22 Yuda gaw hpyen ni a wang da ai lam hpe hkrum sha ai lam(13) 4:23-31 Jehtan shaza hkrum na hte seng ai shingran(14) 5: 1-11 Yerusalem a yubak mara(15) 5:12-19 Israela hpe Yehowa ningdang kau ai lam(16) 5:20-31 Yehowa Shi a masha ni hpe sadi jaw ai lam(17) 6: 1-8 Yerusalem gaw hpyen ni hte wang da hkrum ai lam

    61 62

  • Rev. Dr. Dr. Lahpai Awng LiMYIHTOI LAIKA GINSHI

    (18) 6:9-15 Gumlang ai Israela ni(19) 6:16-21 Israela ni Yehowa a matsun da ai lam ni hpe ningdang kau ai lam(20) 6:22-30 Dingdung maga na mung maden ni shang wa ai lam(21) 7:1-15 Nawku htingnu hta Yeremia mungga htawn ai lam(22) 7:16-28 Madat mara lam n nga ai ni(23) 7: 29-8:3 Himon kadit na yubak mara lam(24) 8: 4- 17 Yubak mara hte ari(25) 8: 18-9:16 Shi masha ni a matu Yeremia yawn ai lam(26) 9: 17-26 Yerusalem mare na ni garum la na matu hkrap jahtau ai lam(27) 10:1-11 Tengman ai nawku daw jau lam hte hpara shaje naw ai lam(28) 10: 12-16 Yehowa hpe shakawn kungdawn ai lam(29) 10:17-25 Bawng dung ra na aten ni wa ai lam(30) 11: 1:17 Yeremia hte ga shaka(31) 11:18-23 Yeremia hpe gumlang ai lam(32) 12: 1:1-6 Yehowa hpe Yeremia ga san san ai lam(33) 12:7-13 Shi masha ni a majaw Yehowa yawn ai lam(34) 12:14-17 Israela ni a htingbu ni hpe Yehowa ga sadi jaw ai lam(35) 13:1-11 Lachyit shingkyit(36) 13:12-14 Tsabyi namtau

    (37) 13:15-27 Rai dum ai ni hpe Yeremia sadi jaw ai lam(38) 14:1-18 Jan gri ai lam(39) 14:19-22 Yuda masha ni Yehowa hpe hpyi nem ai lam(40) 15:1-9 Yuda masha ni a matu ari(41) 15:10-21 Yeremia Yehowa hpe aput angun ga tsun ai lam(42) 16: 1-13 Yeremia a asak a matu Yehowa a myit marai(43) 16:14-15 Bawng dung ai kaw nna bai nhtang wa na lam(44) 16:16-18 Du wa na ra ai ari(45) 16:19-21 Yehowa hpe kam ai hte Yeremia akyu hpyi ai lam(46) 17:1-13 Yuda ni a yubak mara hte ari(47) 17:14-18 Hkye la na matu Yeremia hpyi nem ai lam(48) 17:19-27 Laban nhtoi hpe shachyoi shapra ai lam(49) 18:1-12 Ga kagam hte di bu(50) 18:13-17 Yehowa hpe nyet kau ai ni hpe sadi jaw ai lam(51) 18:18-23 Yeremia hpe jawm ninghkap ai lam(52) 19:1-15 Ga mat ai namtau a kum la(53) 20:1-8 Yeremia hpe zingri ai hkinjawng Pashura a matu Yehowa a mungga(54) 20:7-18 Yeremia Yehowa hpe aput angun ai lam(55) 21:1-10 Yerusalem hkrat sum na lam myihtoi ga

    63 64

  • Rev. Dr. Dr. Lahpai Awng LiMYIHTOI LAIKA GINSHI

    (56) 21: 11-14 Yuda hkawhkam a dap hpe tara dara ai lam(57) 22:1-9 Yuda hkawhkam dap a matu Yeremia a mungga(58) 22:10-12 Hkawhkam Yoshia a kasha Shalum hpe lakap nna Yehowa tsun ai ga(59) 22: 13-19 Yehoiakim hpe lakap nna tsun ai mungga(60) 22:20-23 Yerusalem mare hkrum hkra na tsyinyam hte seng ai mungga(61) 22:24-30 Yehoiakin hpe lakap nna tsun ai mungga(62) 23:1-8 Dau na ra ai aten a matu myit mada shara(63) 23:9-32 Myihtoi ni hte seng ai mungga(64) 23:33-40 Yehowa kabai kau ai hkrum na lam(65) 24:1-10 Lakum si rawng ai ka lahkawng hte seng ai kum la(66) 25:1-14 Dingdung daw de na hpyen(67) 25:15-38 Mungdan ni a ntsa Yehowa a tara dara ai lam(68) 26:1-24 Yeremia si hkrum na kaw na lawt lu ai lam(69) 27:1-22 Sumri hte kandang a kumla(70) 28:1-17 Myihtoi Hanania a shut shai ai lam hpe tara daw dan ai lam(71) 29:1-32 Babelon de du mat ai Yuda ni hpe shagun ai Yeremia a laika

    C.Yuda hpe myit shalan ya ai lam Ga shaka nnan(30:1-33:26)(1) 30:1-24 Yehowa a ga sadi: Shi amyu ni hpe bai gram lajang la na lam(2) 31:1-22 Israela ni buga de bai nhtang wa lu na lam(3) 31:23-40 Du na ra ai aten hta Israela ni nga mu nga mai na lam(4) 32:1-15 Ga dachyawk hpe mari ai hte seng ai mungga(5) 32:16-35 Yeremia akyu hpyi ai lam(6) 32:36-44 Buga de bai nhtang wa lu na re ngu Yehowa pahkam jaw ai lam(7) 33:1-26 Yeremia Yehowa a ga sadi hpe lahkawng lang ngu na bai lu la ai lam

    D. Yuda ni hkrum sha na tsinyam tsin dam (34:1-45:5)(1) 34:1-7 Yuda hkawhkam Zedekia a matu mungga(2) 34:8-22 Kalang dat kau sai mayam ni hpe bai yam sha ai majaw ruyak shoi hpa hkrum sha na lam(3) 35:1-19 Madat mara ai Rehab amyu dap ni a matu Yehowa a ga sadi(4) 36:1-10 Baruk laika katsu hpe nawku htingnu hta hti dan ai lam

    65 66

  • Rev. Dr. Dr. Lahpai Awng LiMYIHTOI LAIKA GINSHI

    (5) 36:11-19 Du salang ni hpe laika katsu hti dan ai lam(6) 36:20-26 Hkawhkam Yehoiakim laika katsu hpe nat kau ai lam(7) 36:27-32 Yeremia laika katsu kaga langai bai ka ai lam(8) 37:1-10 Hkawhkam Zedekia hku nnaYeremia hpe Yehowa kaw akyu hpyi ya na matu hpyi nem ai lam(9) 37:11-21 Yeremia rim la hkrum ai hte sharen da hkrum ai lam(10) 38:1-13 Yeremia hkumpup hkrai rai nga ai nhkun hta jahkrat bang hkrum nna, hpang e bai shaw la hkrum ai lam(11) 38:14-28 Hkawhkam Zedekia hkrit tsang ai hte Yeremia hpe hpaji hpyi ai lam(12) 39:1-10 Yerusalem hkrat sum na re ai lam(13) 39:11-14 Nebuhkadreza Yeremia hpe htawng kaw na shalawt dat ai lam(14) 39:15-18 Hkusha masha Ebed-melek a matu myit mada shara lam(15) 40:1-6 Yeremia Gedalia hpang de sa nna mung masha ni hte rau nga nga ai lam(16) 40:7-12 Babelon hkawhkam Gedalia hpe Yuda mung up dang ai lam(17) 40:13-41:18 Gedalia sat kau hkrum ai lam

    (18) 42:1-6 Mung masha ni Yeremia hpe shanhte a matu akyu hpyi ya na matu hpyi nem ai lam(19) 42:7-22 Yeremia a akyu hpyi ga hpe Yehowa madat ya ai lam(20) 43:1-13 Yeremia Egutu de rim mat wa hkrum ai lam(21) 44: 1-30 Egutu mung hta de nga ai Yuda masha ni a matu Yehowa a mungga(22) 45:1-5 Yehowa Baruk hpe ga sadi jaw ai lam

    E. Amyu baw sang mungdan ni hpe mung taradaw dan jeyang na lam(1) 46:1-12 Hkarahkeme shara hta Egutu hkrat sum na lam(3) 46:13-25 Nebuhkadreza Egutu hpe sa gasat na lam(4) 46:27-28 Yehowa Shi a amyu sha ni hpe hkye la na lam(5) 47:1-7 Hpilisti masha ni a matu Yehowa a mungga(6) 48:1-47 Moba hpe jathen shaza kau na lam(7) 49:1-6 Ammon masha ni hpe tara daw dan na lam(8) 49:7-22 Edom masha ni hpe tara jeyang na lam(9) 49:23-27 Damasku hpe tara daw dan na lam(10) 49:28-33 Sinpraw mung na Kedara hte Hazora masha ni hpe tara jeyang na lam(11) 49:34-39 Elam mung hpe tara daw dan na lam(12) 50:1-51:64 Babelon ni hpe tara dara jeyang na lam

    67 68

  • Rev. Dr. Dr. Lahpai Awng LiMYIHTOI LAIKA GINSHI

    F. Yerusalem hkrat sum na lam (52:1-34)(1) 52:1-11 Yerusalem mare hpe jahten shaza na lam(2) 52:12-23 Nawku htingnu htenza na lam(3) 52:24-34 Yuda amyu sha ni Babelon de bawng hku woi mat wa hkrum ai lam

    III. AHKYAK AI GA LAMI NI (KEY WORDS)A.Yubak mara 2:13

    Yeremia gaw Israela ni hta yubak mara lu nga ailam tup hkrak tsun dan da nga ai. Masha a myit masinhta chyung taw nga ai yubak mara ni hpe Israela ni aasak hkrung lam hta mu mada wu ai. Dai ni gaw hparashaje nawku ai lam, kashu kasha ni hpe hkungga nawngai lam, wuhpawng kata hta tara rap ra lam n nga ai lamhte shut shai ai hku myihtoi htoi ai lam ni rai nga ai. Dingman lam n nga ai hte law hpa ra marin ai lam ni law ngaai. Dai majaw Yeremia gaw Israela ni hpe tinang a awuasin re ai arawn alai ni kau da nna Karai Kasang hpangde n htang wa na matu saw shaga wu ai.(1) 2:13 Yubak mara(2) 11:8; 16:12; 17:9 Yubak mara gaw Israela ni a myit masin hta chyung nga ai lam(3) 2:11-13;3:6-10; 7:30-31; 10:1-16; 16:10-13; 44:2-3,

    17-19 Hpara shaje naw ai lam(4) 7:30-34; 19:5 Kashu kasha ni hpe hkungga nawng ai lam(5) 3:1-5; 5:7-8; 13:26-27 Dinghku hta sadi n dung ai hte hpye ai amu galaw ai(6) 5:26-29; 7:5-6 Shinggyim wuhpawng hta tara rap ra lam n nga ai(7) 5:30-31;23:9-40; 27:9-10; 29:30-31 Shut shai ai hku myihtoi htoi ai lam(8) 5:1-2; 7:4-8 Ding man lam n nga ai(9) 3:12-14,22; 7:3,15,19-21; 18:11; 26:13 Myit malai na matu saw shaga ai lam

    B.Tara daw dan jeayng ai lam 6:19Yubak mara hte hpring tsup nga ai Yuda amyu ni a

    matu Yeremia a mungga madung gaw tara daw dan jeyanglam hte tsin yam tsindam hkrum hkra ai lam rai nga ai.Dingdung maga de na mungdan masha ni du sa nna,Yuda mung masha ni hpe jahten shaza na re. Dai shaloijan gri ai hte hku wa wa ai lam, masha law law si hkrungsi htan byin ai lam, Yerusalem mare hten za lam hteBabelon de bawng dung ra ai lam ni byin pru na ra ai.Yehowa gaw Shi a amyu sha ni a ntsa kade pawt sindawngai ngu ai gaw, Yeremia hpe shanhte a matu akyu hkumhpyi ngu nna pyi pat hkum wu ai. Rai tim tara daw dan ailam gaw Yuda masha ni hpe sha n rai, Egutu, Philisti,

    69 70

  • Rev. Dr. Dr. Lahpai Awng LiMYIHTOI LAIKA GINSHI

    Moba, Amon, Edom hte Babelon ni a ntsa e mung dupru na ra ai.

    (1) 6:19 Tara daw dan jeyang ai lam(2) 1:14-16; 4:5-31; 5:14-17; 6:1-26; 10:22; 13:20-27; 25:8-11 Dingdung maga de na du wa na tara jeyang ai lam(3) 6:1-8,19; 7:32-8:3;19:6 Htenza lam kaba(4) 8:13; 14:1-6 Jan gri ai hte hku wa wa na lam(5) 9:22;12:12 Masha wunawng hte rai si hkrum ai lam(6) 19:7-15; 32:28-36; 37:6-10; 39;52 Yerusalem mare jahten sharun hkrum ai lam(7) 25:8-11; 27:22 Babelon de woi mat wa hkrum ai lam(8) 7:16; 11:14; 14:11 Kyu n hpyi na matu pat hkum ai lam(9) 25:12-26; 46-51 Mungdan ni hpe tara jeyang na lam

    C.Yehowa uphkang nga ai lam 10:10Yehowa Karai Kasang gaw daru magam hpung

    kang rawng ai wa rai nna, shinggyim masha ni a labau htabyin pru wa ai lam yawng hpe up hkang nga ai wa re.Shawng na daw kaba 36 du hkra Ngai ngu ai ga hpelang let Shi galaw lai wa sai lam ni, ya galaw nga ai lam nihte htawm hpang e galaw na lam ni hpe tsun dan da ngaai. Yuda mung, Egutu mung, Babelon mung hte kagamungdan ni a mung masa mabyin ni gaw, shinggyimmasha shang lawm galaw gun hpai tim, shabyin ai wa

    gaw Yehowa rai nga ai. Nebuhkadneza hkawhkam gawYehowa a jeyang ai lam hpe dik tup wa shangun ai Yehowaa mayam rai nga ai. Dai majaw mungdan ni gaw Babelona kandang hpe hpai ra na, di bu sama gaw ga kagam hpedi bu galaw shachyaw ai zawn Yehowa Karai Kasang alata hte mungdan ni hpe jum tek shachyaw nga ai.

    (1) 10:10 Yehowa uphkang nga ai lam(2) 10:1-16; 50:15-19 Shinggyim masha yawng hkan sa ra ai tara(3) 32:27; 48:15; 51:57 Daru magam hpung shingkang rawng ai Karai Kasang(4) 18:7-10; 25:17-28; 46-51 Mungdan yawng a Karai(5) 25:8-9; 27:6-7 Yehowa a mayam Nebuhkadneza(6) 18:1-10 Di bu sama hte bung ai Karai

    D. Tsinyam hkam sha ai lam 15:18Yeremia gaw tara daw dan jeyang na lam hpe htawn

    tsun ai wa re ai majaw zingri zingrat hte tsinyam tsin damhkrum sha ra ai re. Shi a dai daw bu ga Anahtot mare htamasha ni sat na gyam ai hkrum sha wu ai.Yerusalemnawku htingnu htenza na re lam myihtoi ga tsun ai shaloiYuda masha ni shi hpe sat kau na daram zingri ma ai.Gayat hkrum ai, htawng hta sharen da hkrum ai, myit rumyit ra lam hkrum hkra ai.Yehowa Israela hpe tara daw

    71 72

  • Rev. Dr. Dr. Lahpai Awng LiMYIHTOI LAIKA GINSHI

    dan jeyang ai lam ni a majaw myit masin hta na chyingmachyi ai lam hkam sha wu ai. Israela hta du wa natsinyam tsindam a matu hkrap ngu hkrap ngoi wu ai.Yeremia gaw tinang a yubak mara a majaw n rai, mashani a yubak mara a majaw tsinyam tsindam hte aru arahkrum sha ai wa rai nga ai.(1) 15:18 Tsinyam hkam sha ai lam(2) 11:21-23; 12:6; 26:1-11 Yeremia hpe sat na matu gyam ai lam(3) 20:1-6; 37:11-16; 38:1-13 Gayat zingri ai hte sharen da ai lam(4) 4:19; 6:24; 10:19; 15:18; 20:14-18; 23:9 Myit masin kata machyi hkam sha ai lam(5) 8:21, 9:1,10; 13:17; 14:17; 48:31-32 Yeremia a hkrap ngu hkrap ngoi lam(6) 12:1-3; 15:15; 17:18; 18:19-23; 20:7-12 Matai bai htang na matu akyu hpyi ai lam

    E. Myit mada lam 23:5Yeremia a laika hta myit mada shara hte seng ai

    mungga hpe mung mu lu nga ga ai. Yehowa gaw Shi aamyu hpe malap kau ai n rai. Myit malai ai hte naw ngamnga ai Israela amyu sha ni hpe hkye hkrang la ai chyejubai jaw na. Bawng dung hkrum ai kaw na mung bai mawaila na. Yuda amyu ni a ru yak jam jau dik ai aten hta pyi,

    Yehowa gaw shi a amyu hpe bai hkye mawai la na re lamYeremia hkawn tsun wu ai.(1) 23:5 Myit mada lam(2) 32:1-15 Yeremia ga dachyawk hpe mari la ai lam(3) 12:15; 23:1-4; 24:1-7; 30:10,17-22; 31:1-14; 32:37-38 Babelon de woi mat wa hkrum ai kaw nna bai wa ai lam(4) 16:14-15; 27:22; 30:1-11, 17-22; 31:38-39; 32:42-44; 33:10-11,19-26; 42:10-12 Bai gram lajang la ai aten(5) 23:5-6; 33:15-17,22 Dawi ntsa tawn ai ga sadi hpe myit dum ai lam(6) 30:8-9; 31:31-34; 32:36-41 Ga shaka nnan

    IV. KARAI MASA MUNGGAA.Yehowa Karai Kasang ding hpring nga ai wa re.

    Yehowa gaw hpan da madu rai nna, mungkan ngayawng dang hte amyu baw sang yawng a ntsa daru magamhte up hkang nga ai wa re (27:5; 28:23f; 5:22, 24:10:12f).Tara mai gan amyu ni a hpara shaje ni gaw darumagam hpung shingkang rawng ai ni n rai ( 10:12f; 14:22),Yehowa gaw yawng mayawng hpe Shi a myit ra ai hkushabyin lu ai wa rai nga ai (18:5-10; 25:15-38; 27:6-8).Shinggyim masha ni a myit masin hta rawng ai lam ni hpeShi chye nga nna (17:5-10), Shi hpe kam hpa manoi manatai ni a asak hkrung lam hpe tsaw ra ai hte chye ju baw

    73 74

  • Rev. Dr. Dr. Lahpai Awng LiMYIHTOI LAIKA GINSHI

    hkum sumhpa jaw ya nga ai (2:13;17:13). Shi a amyu shani hpe tsaw ra ai wa re (2:2;31:1-3). Rai tim madat maraai hte sadi dung kangka ra ai lam hkang da wu ai (7:1-15). Tara mai gan hpara ni hpe hkungga nawng ai lam htematsun maroi ga n madat ai ni a hkungga nawng ai lam nihpe n dawng n yawt ai Karai rai nga ai (6:20; 7:21f; 14:12).

    B. Gawk ngu sumla naw ai maraYuda amyu ni a yubak mara hta gawk ngu sum la

    naw ai lam gaw kaba dik yubak mara rai nga ai. Balahpara, Molek hpara hte sumsing lamu a hkawhkam shayisha ni hpe nawku ma ai. Nawku htingnu hpe awu asindi kau na matu, shanhte gaw tinang a matsat shabat re aiarai ni hpe, dai hta shashawn ma ai. Shanhte a shayishadang sha ni hpe, Molek hpara a wan nat hkunggashatai na matu, shanhte gaw Himon kasha a kadit e Balaa tsaw ai kawng ni hpe, de da ma nu ai (7:31; 19:5;32:34-35).Yuda hkawhkam wa Yuda mung hta hpara shaje nawai lai hpe atsai awai jasan jaseng woi sai re. Rai tim shi siai hpang Yuda amyu sha ni hpara shaje nawku ai lam baimatut galaw ma ai. Dai yubak mara a majaw Yuda ni aasak hkrung lam gaw Yehowa a man e matsat shabatawu asin rai nga ma ai.

    C. Kyang lailen hten za ai lamKyang lailen hten za ai lam gaw Yehowa Karai

    Kasang hpe hkrit hkungga ai lam n nga ai majaw rai ngaai. Yuda masha ni hta ladu lai lawhpa myit rawng ma ai.Myihtoi wa kaw nna, hkinjawng wa du hkra langai htelangai masu ga hkan ma ai. Matsat shabat amu galawnna, gaya ngu ai n nga ma ai (6:13-15). Myihtoi ni Yehowaa mying gang nna masu ai ga htoi ma ai. Masu ai shingran,shaba wawt ai ga, myi le le ai hte tinang a n hkru ai nyanmaw ai hku myi htoi htoi ma ai (14:14). Myihtoi ni masuga htoi nna, hkinjawng ni dai lam hkan let, up nga ma ai