Upload
others
View
4
Download
0
Embed Size (px)
Citation preview
389
G.1.1. PassaGesinHorace’sPoetryPertinenttotHelocationandnatureoftHevilla1
G.1.1.1. Odes1.17.1-2VeloxamoenumsaepeLucretilemmutatLycaeoFaunus…
G.1.1.2. Odes1.17.10-12…utcumque dulci, Tyndari, fistulavallesetUsticaecubantisleviapersonueresaxa.
G.1.1.3. Odes1.22.9-12NamquemesilvalupusinSabina,dummeamcantoLalagenetultraterminumcurisvagorexpeditis, fugitinermem…
G.1.1.4. Odes2.15.14-16…nulladecempedismetataprivatisopacam porticusexcipiebatArcton…
G.1.1.5. Odes2.18.1-14Noneburnequeaureum mearenidetindomolacunar,nontrabesHymettiae premuntcolumnasultimarecisas
Africa,nequeAttaliignotusheresregiamoccupavi, nec Laconicas mihinecLaconicasmihitrahunthonestaepurpurasclientae.
At fides et ingeni benignavenaest,pauperemquedivesmepetit:nihilsupra deoslacessonecpotentemamicum
1. ThepoemsarecitedfromtheeditionofD.R.ShackletonBailey,Q.HoratiFlacciopera,secondedition(Stuttgart1995).ThisisnotintendedasalistingofallpassagesinHorace’spoetrythatmightinsomewaybeconnectedwiththevilla.Thus,forexample,thefollowingpassagesareomitted:thoseaboutHorace’sbrushwithdeathwhenatreealmostfellonhim(Odes2.13;2.17;3.8);thepraiseoftheFonsBandusiae,whichcontainsnogeographicalindicationandmaynotevenbesetattheSabinevilla(Odes 3.13); the hymn to Faunus as protector of his fields and flocks (Odes3.18);thehymndedicatingapinetreetoDiana(Odes3.22);thepoemtoPhidyle,Horace’scountrymistress (Odes 3.23); the invitationpoem toMaecenas (Odes 3.29); and theapology toMaecenas for stayinglongerinthecountrythanhehadpromised(Epist.1.7).
G.1 textualsources
ByBernardfriscHer
Bernard Frischer
390
largiora flagito, satisbeatusunicisSabinis.
G.1.1.6. Sat.2.3.9-11Atquivoltuseratmultaetpraeclaraminantis,sivacuumtepidocepissetvillulatecto.QuorsumpertinuitstiparePlatonaMenandro,Eupolin,Archilochum,comiteseduceretantos?
G.1.1.7. Sat.2.3.305-313Stultummefateor(liceatconcedereveris)atqueetiaminsanum:tantumhocedissere,quomeaegrotareputesanimivitio. ‘Accipe.PrimumPrimumaedificas, hoc est, longos imitaris, ab imoadsummumtotusmodulibipedalis,etidemcorporemaioremridesTurbonisinarmisspiritumetincessum:quiridiculusminusillo?AnquodcumquefacitMaecenas,tequoqueverumesttantumdissimilemettantocertareminorem?
G.1.1.8. Sat.2.6.1-5,13-15Hoceratinvotis:modusagrinonitamagnus,hortusubiettectovicinusiugisaquaefonsetpaulumsilvaesuperhisforet.Auctius atqueAuctiusatquedimeliusfecere.Bene est. Nil amplius oro,Beneest.Nilampliusoro,Maianate,nisiutpropriahaecmihimunerafaxis......siquodadestgratumiuvat,hacpreceteoro:pinguepecusdominofaciasetceterapraeteringenium,utquesoles,custosmihimaximusadsis.
G.1.1.9. Sat.2.6.16-17Ergoubimeinmontesetinarcemexurberemovi,quidpriusillustremsaturisMusaquepedestri?
G.1.1.10. Sat.2.6.77-78CerviushaecintervicinusgarritanilisExrefabellas….
G.1.1.11. Sat.2.7.117-118…Ociushinctenirapis,accedesoperaagrononaSabino.
G.1.1.12. Epist.1.10.49HaectibidictabampostfanumputreVacunae…
G.1.1.13. Epist.1.14.1-3Vilicesilvarumetmihimereddentisagelli,quemtufastidis,habitatumquinquefocisetquinquebonossolitumVariamdimitterepatres…
G.1. TexTual sources
391
G.1.1.14. Epist.1.14.26-30…ettamenurgesiampridemnontactaligonibusarvabovemquedisiunctumcurasetstrictisfrondibusexples;additopuspigrorivus,sideciditimber,multamoledocendusapricoparcereprato.
G.1.1.15. Epist.1.16.5-14Continuimontes,nidissocienturopacavalle,sedutveniensdextrumlatusaspiciatsol,laevumdiscedenscurrufugientevaporet.Temperiemlaudes.Quidsirubicundabenignicornavepresetprunaferant?Siquercusetilexmultafrugepecus,multadominumiuvetumbra?DicasadductumpropiusfrondereTarentum.Fonsetiamrivodarenomenidoneus,utnecfrigidiorThracamnecpuriorambiatHebrus,infirmo capiti fluit utilis, utilis alvo.
G.1.1.16. Epist.1.18.104-106Me quotiens reficit gelidus Digentia rivus,quemMandelabibit,rugosusfrigorepagus,quidsentireputas?
G.1.2. Horace’svillaintHesuetonianlifeofHorace
G.1.2.1. Vixitplurimuminsecessururissuisabini,auttiburtini,domusqueeiusostenditurcircaTiburniluculum.
G.1.3. Horace’svillaandrelatedPlacesintHescHoliaofPomPoniusPorPHyrio2
G.1.3.1. ad carm. I.17: VELOXAMOENUM SAEPE LUCRETILEM. Et haec ode ad Tyndaridenscribitur,cuiplenecupienssatisfacerepoeta invitateaminfundumsuum,queminSabinishabebat.
G.1.3.2. adcarm.I.17.1-2…LucretilisautemmonsinSabinisest.
G.1.3.3. adcarm.I.17.11:USTICAECUBANTIS.UsticamonsinSabinisestquem‘cubantem’suaviterdixit,adresupinamregionemeiusadtendens.
G.1.3.4. ad carm. I.22: INTEGER VITAE SCELERISQUE PURUS. Ad Aristium Fuscum haecscribuntur quibus indicat innocentiam semper et ubique tutam esse; cuius rei testimoniumipseacceperittunc,cuminSabinisinagellosuospatiantemselupusinmensaemagnitudinisfugerit.
G.1.3.5. adcarm.I.22.10-11:ETULTRATERMINUMCURISVAGOR.Idest:ultraterminumfundimeiprocedo,lucorumvoluptateinlectus….
2. PassagesarecitedfromtheeditionofManuelaSpurioinEnciclopediaoraziana,vol.3(Rome1998)693-783.
Bernard Frischer
392
G.1.3.6. adcarm.II.13:ILLEETNEFASTOT<E>P<OSUIT>D<IE>.ExsecraturhacωδηarboreminSabinoagellosuo,quodsuperdeambulantemsedeciditacpaeneoppressit.
G.1.3.7. adcarm.II.18.12-13:NECPOTENTEMAMICUML<ARGIORA>F<LAGITO>S<ATIS>B<EATUS>U<NICIS>S<ABINIS>.Hoc est: nec amplius a Maecenate opto, qui me satisHocest:necampliusaMaecenateopto,quimesatisbeatum fecit donando me uno fundo Sabino, qua possessione contentus satis beatum meiudico.
G.1.3.8. adcarm.III.1.47-48:CURVALLEPERMUTEMSABINADIVITIASOPEROSIORES?Cur,inquit, relicto Sabino agro, ubi parvo contentus securam vitam ago, adpetam amplissimasdomuumfundorumquepossessiones,quaemihionerietmolestiaesint?
G.1.3.9. adcarm.III.22.2:MONTIUMCUSTOSNEMORUMQUE,VIRGO.Dianaepinuminfundosuo consecrat, apud quam quotannis se sacrificaturum repromittit.
G.1.3.10. adepod.1.31-32:SATISSUPERQUEMEBENIGNITASTUADITAVIT.DonatumsibiinSabinisfundumaMaecenateHoratiussaepetestatur.
G.1.3.11. adepist.I.10.49:FANUMPUTREVACUNAE.Vacuna in Sabinis dea quae sub incerta specieVacunainSabinisdeaquaesubincertaspecieestformata.Hanc quidam Bellonam, alii Minervam, alii Dianam <putant>.HancquidamBellonam,aliiMinervam,aliiDianam<putant>.
G.1.3.12. ad epist. 1.11.7: GABIIS DESERTIORATQUE. Gabiis vicus in Sabinis iuxta Lucretilemmontem,undeetaquaGabia.
G.1.3.13. ad epist. 1.14.3: QUINQUE B<ONOS> S<OLITUM> V<ARIAM>. Qui olim quinquesenatorumfuit.Varia autem est locus in Sabinis celeberrimus aliquando.VariaautemestlocusinSabinisceleberrimusaliquando.
G.1.3.14. ad epist. I.18.104-105: DIGENTIA. Nomen rivi fluentis per agrum Horat<ii>. MANDELA. Pagus est in Sabinis nimis contrahens atque algidus frigore et rugosa faciens hominumcorpora.
G.1.4. tHevillaandrelatedPlacesintHescHoliaofPseudo-acron3
G.1.4.1. adcarm.I.17.1:VELOXAMOENUMSAEPELUCRETILEM.EthancodenadTyndaridenscribitHoratius.Cuiutplenesatisfaciat,invitateaminfundumsuum,queminSabinishabebat.Dicitergo,contemptoLycaeo,monteArcadiae,venisseadLucretilemmontemFaunum,quemquidamInuumvocant.LucretilisautemmonsinSabinisest….(AΓ sim.αcp).
G.1.4.2. adcarm.I.17.11:ETUSTICAECUBANTIS.Aut nomen montis aut insulae (Autnomenmontisautinsulae(AΓD).USTICAEUSTICAE(cp).Nomenmontisvelvallis(cp).
G.1.4.3. ad carm. I.22.1: INTEGERVITAESCELERISQUEPURUS.AdAristeumFuscum scribitamicumsuum,indicansinnocentiamsemperetubiquetutamesse,etiaminterressaevasacpericulosas.Cuius rei testimonium documentumque ipse ceperit cum alias tum praecipue cumCuiusreitestimoniumdocumentumqueipseceperitcumaliastumpraecipuecuminSabinisinagellosuospatiantemseingenslupusfugerit….(AΓ(r)V).
3. PassagesarecitedfromtheeditionofManuelaSpurioandLucaParettiinEnciclopediaoraziana,vol.3(Rome1998)785-925.BecausethecommentspreservedinthevariousmanuscriptsofPseudo-Acronshowgreatvariability,Spurio and Paretti do not give a single, unified text, but print the variants in the text, grouped by manuscripts (cf. p.693).ThesiglausedarethoseoftheeditionofO.Keller,PseudacronisscholiainHoratiumvetustiora(Leipzig1902-1904).
G.1. TexTual sources
393
G.1.4.4. adcarm.II.13.1:NEFASTOTEP(OSUIT)D(IE).Exsecraturarborem,cuiuscasuinagrosuoSabinopaenepericlitatusestfunestameametinstitutoremeiusdicens(AΓ’V).
G.1.4.5. ad carm. II.18.12: POTENTUM AMICUM. Maecenatem significat, a quo se dicit maiora non quaerere,dumbeatumsefactumfateturfundoabeoinSabinisaccepto(AΓ’abV).
G.1.4.6. adcarm.III.13.1:OFONSBANDUSIAES(PLENDIDIOR)V(ITRO).HacodeBandusiaefonti sacrificium promittit. Bandusia enim Sabinensis agri regio est, in qua Horatii ager fuit…..(AΓabV).
G.1.4.7. adsat.II.3.1:SIRAROSCRIBES(v).Damasippumquendaminducitsecumloquentemqui,consumptopatrimoniosuo[perluxuriam],contulitseadStoicamsectam.Dicitetiamdehisquialienapeccatanotantoblitisuorum.IsteautemDamasippusquodamStertinioStoicohortantecoepitphilosophari(Γ’Vc).[aliter]IuniusDamasippus,consumptopatrimonio,philosopharicoeperat; ab hoc Horatius desidiam suam castigari inducit, cum ad villam secessisset etnihil scriberet. Haec ergo satyra habet quasi dialogi genus. [item] Aliter: saepe Horatiusquerebaturquodscribereinurbeconstitutusnonpermittereturmodoconviviis,mododiversisoccupationibuspraepeditus.Et ideoconfortatisauctoribusGraecisadvillamsecessit,quasiutaliquidvacansdignumscriberet.ArguiturergoaDamasippoquasireprehendentedesidiamHorati,quineinvillaquidemconstitutusaliquidlaboraverit(Γ’).
G.1.4.8. adsat. II.6.1:HOCERATINVOTIS(νζ).Hac satyra de iucunditate secessus sui loquitur,Hacsatyradeiucunditatesecessussui loquitur,qua inSabinis fruebatur, etde incommodisurbis loquitur,quaepassusestdumobsequiturMaecenati(Γ’bVc).
G.1.4.9. ad sat. II.6.16: ETARCEM (v).Aut villam in monte positam aut quasi regiam meam, ut(Verg.Buc.1.69):mearegnavidensmirabora(ristas)autarcemquaemeaburbanismolestiisvindicaret,autinvillam,quodestmelius,quaequasiarxestrustico(Γ’).
G.1.4.10. adsat.II.7.118:ACCEDESO(PERA)A(GRO)(c).QuasioctoservosHoratiusinergastulamiseritagriSabini(Γ’zVc).
G.1.4.11. ad epist. I.10.49: Certum nomen loci, significat aedem antiquam (Γ’bE). ‘Vacunam’ aliiCererem,aliideam‘vacationis’dicunt,aliiVictoriamquafacientecuris‘vacamus’(Γ’bEV).VacunamapudSabinosplurimumcultamquidamMinervam,aliiDianamputaverunt;nonnullietiamVeneremessedixerunt;sedVarroprimoRerumdivinarumVictoriamait,quodeamaximehigaudentquisapientiaevacent(Γ’bE).
G.1.4.12. ad epist. I.11.7-8: <GABIIS DESERTIOR ATQUE FIDENIS>. Civitates sunt Sabinorumdesertae(Γ’(γv)).
G.1.4.13. adepist.I.14.3:VARIA<M>.OppiduminSabinisolim,nuncvicusimminensAnieni(Γ’bEV).Sensusest:videamusutrumtuagrumanegoanimummeliuscolam.AdoctavumlapidemultraTibur, via Valeria. Va[le]rienses ergo senatores agellum suum possedisse significat (Γ’bV).
G.1.4.14. adepist.I.14.19:TESQUA(V). Loca deserta et difficilia lingua Sabinorum sic dicuntur, inde desertaetcompletasentibussicnominaverunt(Γ’bEV).
G.1.4.15. adepist.I.16.1:Quintiumalloquiturdesituagrisuidicensillumamoenitategratissimumitautinterduosmontessitusconvalliateneat,oppositussoliorientisimuletoccidenti,etexobliquo
Bernard Frischer
394
loquitur de aequanimitate ac temperantia, quare parvo esse contentus debeat unusquisque,arguens quosdam dissimulatis vitiis magis bonos videri velle quam fieri (Γ’bVVV).
G.1.4.16. adepist.I.16.6:<VALLE>.HancvalleminCarminumlibroprimo(17.11)‘Usticam’appellat(Γ’b).
G.1.4.17. adepist. I.16.12:<NOMEN>.HicBandusius (Γ’bE).Fontem Bandusium dicit in agro suoFontemBandusiumdicit inagrosuoesse, cui in libro Carminum (3.13) promisit se sacrificaturum; qui fons tam magnus est ut rivo aseprocedentistatimnomentribuatvocaturqueDigentia(νεφ).
G.1.4.18. adepist. I.18.105:MANDELAPAGUS.Mandela inSabinisest,etnonpagusbibit, sedhiquiinpagosunt(Γ’b).MandelapagusestinSabinisrugosafacienscorporahominumpraefrigore. In quem currebat fluvius Horatii Digentia de quo superius ait (epist. I.16.12): ons etiamrivodarenomenideoneus….(Γ’α).
G.1.5. Horace’svillaandrelatedsitesintHeearlymedievalscHolia4
G.1.5.1. adcarm.I.17:a)HaecodeadTyndaridemscribitur,cuiplenecupienssatisfacerepoetainvitateaminfundumsuum,quemhabebatinSabinis,laudansagrumSabinumetmontemLucretilem(λψϕ).
G.1.5.2. adcarm.I.17.1:LUCRETILEM]MonsinSabinisinquoeratfundusHoratii(λϕψ).
G.1.5.3. adcarm.I.17.11:USTICAE]UsticamonsestinSabinis.…(λϕψ).
G.1.5.4. ad carm. II.18.12-13: NEC POT<IOREM> AM<ICUM> LARGIORA FLAGITO] NihilampliusaMaecenatepeto,quiunofundoSabinomedonavitquocontentusbeatummedico,idestdivitemetfelicem.((λϕψ).
G.1.5.5. adcarm.II.18.14:UNICISSABINIS]IdestunicapossessionequamhabeoinSabinis(λϕψ).
G.1.5.6. adcarm.III.13:HacΩ∆Η repromittit sacrificium fonti Bandusiae quae est civitas in Sabinis, iuxtaquamestfonsnobilissimusliquidissimamaquamhabens,quioriturintersaxa;superilexpositaumbramsuamemittitsuperipsumfontem(λϕψ).
G.1.5.7. adsat.II.6.:DemodoagrietserviHoratiidemoribusdisceptatio(ϕ).Laudatrusetsecuritatemeius exponit. Per quod significat rus se habere et amare (ϕψ).
G.1.5.8. adepist.I.10.49:VACUNAE]deainSabinis,quaesubincertaspecieeratformata,quaedicituraquibusdamBellona,aquibusdamMinerva,abaliisDianaiuxtacuiustemplumHoratiushancepistulamdictavit(ϕψ).
G.1.5.9. adepist.I.14.3:QUINQUEBONOSSOLITUMVARIAMDIMITTEREPATRES]quiaolimquinquesenatorumfuitlocusinSabinis:adVariamcivitatemsolitieranttransireadagendascausas(ϕψ).
G.1.5.10. adepist.I.16:Quintiumalloquiturdesituagrisui,dicensillumamoenitategratissimum,itautinterduosmontessitusconvalliateneat,oppositussoliorientisimuletoccidenti,etexobliquo
4. These passages are from the so-called λϕψ scholia, edited by H. J. Botschuyver, Scholia in Horatium λϕψ(Amsterdam1935).Botschuyverdatedthecommentatortothesixthcentury.
G.1. TexTual sources
395
loquitur de aequanimitate ac temperantia, quare parvo esse contentus debeat unusquisque,arguens quosdam dissimulatis vitiis magis bonos videri velle quam fieri (ϕψ).
G.1.5.11. adepist.I.16.12:FONSETIAMRIVODARENOMENIDONEUS]Bandusiumfontemdicitin suo agro esse, cui in libro carminum (III.13) promisit se sacrificaturum; qui fons tam magnus est,utrivoaseprocedentistatimnomentribuat,vocaturqueDigentia(ϕψ).
G.1.5.12. ad epist. I.18.105: MANDELA] Mandela pagus est in Sabinis rugosa faciens corpora hominumadepist.I.18.105:MANDELA]MandelapagusestinSabinisrugosafacienscorporahominumprae frigore. In quem currebat fluvius Horatii Digentia, de quo superius ait (epist. I.16.12)I.16.12)‘fonsetiamrivodarenomenideoneus’(ϕψ).
G.1.6. Horace’svillaandrelatedsitesincarolinGianscHolia5
G.1.6.1. adcarm. I.17.1:VELOXAMOENUM]Deeademodadicitur et sic ad supradicta iungiturquasi: o Tyndari, quaero quod fias mihi amica decantatis et oblitis opprobriis et mecum ad rusmeumvenias,quoniampuchrumestintantum,quodFaunusdeusnemorummutatsuumlocum,utveniatadmeum…(ℵℑ)
G.1.6.2. adcarm.I.17.11:UsticaeratvallisinquaeratvillaillaLucretilis(ℵℑ).
G.1.6.3. adcarm.III.13.1:OFONSBANDUSIAE]Hiccantatdedelectationesuifontisetdicitquodadeoplacetsibifonsilleetpulchritudoilliusloci,quodveresibi(sic) sacrificabit et multis modishonorabit.Bandusiae nomen fontis vel regionis potest esse (Bandusiaenomenfontisvelregionispotestesse(ℵℑ).
G.1.6.4. adepist. I.10.49a:VACUNAE]Vacunaestdeavacationisetotii, sedmodo templum illiusputruit,quiaomneshominessuntincuris,nullusinotiomentis(ℵ).
G.1.6.5. adepist.I.10.49b:HAECTIBI]Scribitubihaecdictaverit,necfrustra;dicitenimquod<post>templumVacunae,idestdeaevacationis,idestliberrimiotii,scripsithaec;templumdicoiamputreidestdesertum,quianemocolitvacationem,sedomnesferesuntinappetitupecuniae(ℵ).
G.1.6.6. adepist.I.10.49:DicitsescripsissepostfanumVacunae:ostenditseilliinexemplum,scilicetquodsitinotio,idestnonintentusappetitupecuniaenecproealaborat.Quodautemdicitsedolerequodillenonsitsecum,notatillumnoncolerefanumVacunae,idestnonexpeditumabappetituetlaborepecuniae.(ℵ).
G.1.6.7. adepist.I.14.1:VILLICE]Reprehenditeosquidemagisbonoadminusbonumredeuntetillosquidebonoadomninomalumredeunt.Hitalesmagissuntreprehendendi.Horatiusponitseexemplum et quendam servientem suum; fingit enim se deserere Romam, ubi posset pluribus proficere, sicut iam fecerat, et etiam rei publicae consulendo corrigendo. Et transfert se ad villam,ubisibisoliproderitlaborandoetseipsumexhortando;quodquidembonumest,sedmaius esset, si pluribus proficeret, quod in urbe fieri posset (ℵℑ).
Servientemsuumponitinexemplum.QuicumdeurbepaenitensscurrilitatisetotiiadvillamcolereagrumHoratiiet laborandovivereabisset,quodbonumerat,modoiterumadurbemredirevolebatcausascurrilitatisetluxuriae(ℵℑ).
5. Thesepassagesarefromtheso-calledℵℑscholia,editedbyH.J.Botschuyver,ScholiainHoratiumℵℑ,volumesIV,1 and IV,2 (Amsterdam 1940-1941). Botschuyver speculates that the scholar behind these comments wasHeiricusAutissiodorensis,wholivedinthesecondhalfoftheninthcentury.
Bernard Frischer
396
G.1.6.8. adepist.I.16.8:TEMPERIEM]Hicostenditqualitatemagri:laudesibitemperiemaëris.Etquiddices,sivepresbenigneferantibicornarubricunda?Magnumcommodumestetvepresetiamferuntibipruna.Etquidetiammelius,siquercusiuvatibipecusmeummultaglande.Ilexminorestquamquercuset tamenfertglandes.Duaespeciessuntquercus,unascilicetlonganecadeoramosaest;aliaabsolutequercus,quaehumilisetramosaest;tertiaspeciesdiciturilex.Quiddelocoilloamplius?Adeodelectabilisest,quoddicasessecomparabilemTarento; hoc est: Tarentum dicas ibi florescere propius modo adductum quam soleat. Etiam fons est ibi qui idoneus est dare nomen rivo, quia tam magnus inde fluit, quod proprio nomine possit nuncupari ut Tiberis vel Rhenus; et ille fons est talis, quod Hebrus fluvius ille, qui currit per Thraciam, non est frigidior nec purior. Et etiam fons fluit ibi utilis infirmo capiti: qui ibi abluit caput vel balneat se, sanus effictur. Quasi hae latebrae huius agri sunt mihi dulces et cuivisbeneviventietetiamamoenaesunt….(ℵℑ).
G.1.7. identificationsoftHelocationofHorace’svillaandrelatedsitesfromtHerenaissanceuntil17616
G.1.7.1. 1446/53.FlavioBiondo,DeItaliaillustrata(Turin1527)7fol.70v:“etquidemapudPraenestemontesperitissimesuntdescripti.SedminoranonponitStrabolocaquiillisinmontibussitamHoratiiFlaccipoetaevillamomisit:ubisanctiIoannisincampoHoratiinuncappellant.AliaAliaetiamaStraboneomittunturquaesitunctemporisnonerant....”
G.1.7.2. Biondo, fol. 78r: (Fanum Vacunae): “Mons sancti Ioannis nunc & Mons Niger dicuntur.SupraqueeosdextrorsumestoppidulumCaputFarfaridictum:quodeoinlocoFarfarusamnishabetoriginem:quifamanotissimusSabinamregionumpraesentistemporismediamdiuidit.ImeleautemsinistrorsumestpropinquumVillaenuncoppidum.Vacunnaappellatum:cuiusmeminit Horatius adAristium: Haec tibi dictabam post fanum putre Vacunnae.Acronqueexponit/VacunamapudSabinosplurimumcultam.quidamMineruam:aliiDianamputauerunt:nonnulliVenerem.Sed Varro rerum diuinarum primo Victoriam esse ait: quod ea maxime hiSedVarrorerumdiuinarumprimoVictoriamesseait:quodeamaximehigaudent/quisapientiaevacant....”
G.1.7.3. 1446/53.Biondo,fol78r:(FlumenDigentia=RiuussolisnearPoggioMirteto)“...transmissoqueCalentinocastellumestincollepoggiummirretum:cuitorrentulusadiacetRiuussolisdictus.uidetur quod is esse quem Horatius in primo epistolarum sic describit: Me quotiens reficit gelidusdigentiariuus:Quemmandelabibitrugosusfrigorepagus/Quidsentireputas:quidcredisamiceprecari?&Acronexponit:MandelapagusinSabinis/ubiriuusDigentia....”
G.1.7.4. 1446/53.Biondo,fol.79r:(Horace’sVilla=nearFarfa)“Farfensietiammonasteriodextrorsumimminet Nerula oppidum nobile. Superius sunt Scandrilia. Tophia. Mons sanctae Mariae.Fraxum.Poggium.Donadeum.Salixanum.Poggiummaiani.HaecverouallisquamFarfarusefficit tam multis habitata castellis illa esse uidetur in qua Horatius uillam habuit. Montes enim quosaPedelucoTyburusquecontinuariostendimus:hacsolaualleinterrumpuntur:HoratiusadQuintum:Scribeturtibiformaloquaciter&situsagri:Continuimontesnidissocienturopacaualle:Sedutueniensdextrum latus aspiciet sol: leuumdescendenscurru fugienteuaporet.
6. 1761hasbeenchosenasacut-offdatenotbecausethediscussionofidentifyingthevillaandrelatedsitesceasedthen(infact,itcontinuestothepresentday),butbecausebythatyeartheLicenzasitehadbeenfound.SincethisisnotareportonHorace’sVillapersebutontheLicenzavilla,ourattentionshiftsthere,onceitsremainshadbeenidentified by antiquarians, artists, and Grand Tourists.
7. BiondowrotetheItaliaIllustratafrom1446to1453;seeDizionario Biografico degli Italiani,vol.10(Rome1968)536-559.
G.1. TexTual sources
397
Temperiemlaudes:Quidsirubicundabenignicorna/uepres /&prunaferant /&quercus/& illex: Multa fruge pecus: multa dominum iuuet umbra. Scribet etiam Horatius in primocarminumdeeodemsic.VeloxamoenumsaepeLucretilemmutatlycaeofaunus:&igneamdefendit aestatem capellis usque meis / pluuiosque uentos: EtAcron exponit / LucretilemessemonteminSabinis:exeaqueUillauinumfuituile:sicutinfrigidislocisnasciuidemus.QuodHoratiusMoecenatimissitcumhisuerbis:Vilepotabismodicissabinumcantarisgraecaquodegoipsetestaconditumleuidatusintheatrocumtibiplausus.Eratetiaminhuiusvillaeagro sylvua:dequaHoratiuscarminum itemprimosic scribit:Namquemesylua lupus insabina/dummeamcantolalagen/&ultraterminumcurisuagorexpeditusFugitintermem.fuitqueHoratio tamgratahaecuillautcarminumtertio scribat:curuallepermutemsabinadiuitiasoperosiores.&infraeiusdemuillaefontemsiclaudat:Ofonsblandusiaesplendidioruitro: Dulci digne mero non sine floribus cras donaberis haedo. infra: Te flagrans atrox hora infra: Te flagrans atrox hora caniculaenescittangere.Tufrigusamabilefessisuomeretaurispraebes:&pecoriuago.Fiesnobiliumtuquoquefontium/medicentecauisinpositamilicemsaxis/undeloquaceslymphaedesiliunt tuae: Ut non sit mirandum si Horatius ad hanc ueniens uillam fidem amico // [fol. 79v]fefellithisuersibus.Quinquediestibipollicitusmerurefuturm:Sextilemtotummendaxdesideror. Sequuntur ad Tyberim fluuii Curresii / siue Alliae ostia: ubi Sabinae regiones olim finis erat....”
G.1.7.5. 1550.LeandroAlberti,DescrittionedituttaItalia(Venice15612)fol.154v:
“Erano ne’ tempi di Strabone circa il fine del territorio Tuscolano alcune belle vaghe ville, &contrade,voicineaiBorghidiRoma,&amonteAlbano.Etetiandoaltrevicinealmare,madicattivaaria,essendolealtremoltoamene,&d’ariasana,&delettevolidavedere,etmoltopiusoavedahabitare.FraquestiluoghideimontivicoaTuscolo,vedeasilavilladiOratio.Orasonoquestiluoghi(tantolodatidaStrabone,perlehonorevolihabitationi,&perl’amenitàdelluogo)quasituttiabbaondati,etdiventatiselvaggi,essendoperlamaggiorpartecopertidirotami de i roinati edificii, sopra i quali sono urtiche, pruni, et cespugli, selve.”
G.1.7.6. 1578.IacobusCruquius,Q.HoratiusFlaccus(Antwerp1578):8adcarm.1.17.1:“Lucretilem]fuit autem Lucretilis mons in Sabinis inter eos montes quos Farfarus fluuius alluit, in cuius valle amoenitissima, multisque arboribus opacissima villa habuit Horatius, cuius situm describitepistl.16.lib.1adQuinctium.”
G.1.7.7. 1578.Cruquius,adcarm.2.13:“ExecransHoratiusarboremcuiusipseinopinatocasu,fortedeambulansinagrosuoSabino,paenefueratenectus....”
G.1.7.8. 1578. Cruquius, ad carm. 3.13: “Horatius more veterum, qui fontes sacros habebant,fontanaliaque festa celebrabant, Bandusiae fonti sacra se facturum pollicetur, haedumquemactatum,vtcuiusaquavinomixtasacrisdignasitobsplendorem,tumquodopacitatesuasitamabilisdefatigatisexoperebobus,pecoriqueabaestuadsereceptosalubrempotumexhibeat,situmquehabeat,vndelymphaepromanant,subilicevisumirabilem....Bandusiae.sichabentomneslib.manuscrip.quoslegi.alijleguntBlandusiaecumvulgatis.hicfonsfortassecaputestDigentiaeriui,cuiusmeminitEpist.1.18.dulcidignemero....”
8. ==Qvintvs Horativs Flaccvs. Editions in te nited tates and anada as e ear in te nion atalog o teEditions in te nited tates and anada as e ear in te nion atalog o te Librar o ongress(MillsCollege,California1938)20,no.210.
Bernard Frischer
398
G.1.7.9. 1578.Cruquius,adcarm.3.13.10:“nescittangere]propteropacitatemarborum:arbitrorhuncfonteminsiluafuisseSabina,cuiusmeminitOde22.lib.1.apudpraediumsuumSabinuminvalle Farfari fluuij situm, quod describit Epistl. 16 ad Quinctium.”
G.1.7.10. 1578.Cruquius,adepist.1.7.1:“merurefuturum]inSabina(utarbitror)regioneadFarfarumfluuium vbi villam suam habuit Horatius amoenissimam; de qua postea ad Quinctium epist. 16.”
G.1.7.11. 1578.Cruquius,adepist.1.14.3:“BariamVariamdimitterepa.sichabentomnesscriptilibriquosvidi,praeterTons.&Diuae.quivulgatisconsonant.Sedpluriumconsensumsecutussumcumantiquisadscriptis,vtvidereincommenta.licet.quidsiVatiamlegamus?HalicarnasseusenimantiquitatumRomanarumlib.1.Rursum,inquitaReateversusLatinamviameuntibus,occurritadtrigesimumstadiumVatia,&c.AgellusautemHoratijquemaMaecenateacceperat,tantaeratfecundidatevtquinquePatresinsuafamiliasingulosaleret,quivbitempus,&resipsapostulabant,Vatiam ibantad liteisdiscernendas.AnautemperbonospatresRomanosSenatoresintelligas,quiddumpertranquillumreipublicaeRomanaestatumlicebat,iisinagrispauciscontentivitamagebant tanquampraefecticausisVarianisdiiudicandis,nihilarbitrorimpedire.CodicesSil.&Martiniuscumeuulgatisiamolimduobus,quibusAscensiusquoquesubscribit, leguntVaria inablatiuocasu,quae lectioveriorapparet,quasiager illeRomamdimittere soleret Senatores Romanos per viatores arcessitos, si quando e republica quidstatuendumesset:PriscisnamqueSenatoribuseratvolupe<sic>rurapotiuscolerequaminvrbe otio ignauiuaque perire. hinc illud Perf. 1. Satyr. Cum trepida ante voues dictatoreminduit vxor, & tua aratra domum lictor tulit, &c. dispiciat lector. a Varia autem dicta est,vt arbitror,Plin. lib.14. cap.2viaVariana inSabino; tametsivelit is sicnominatamquodcoloremvariet.deValerianaautemvia,cuius inComenta.estmentio,videStrabon. lib.5.DefecundidateautemhuiusagriSabini,vbiHoratiussuamvillamhabuit,BlondusFlauiusinItaliaeillustrataeregionetertiaLatina,aStrabone,inquit,dehacregioneColumnensifamiliaeantequadringentosannos,sicutnuncestmaioriexpartesubiecta,&quidemapudPraeneste,montesperitissimesuntdescripti,sedminoranonponitloca,quiillisinmontibussitamHoratijFlaccipoetaevillamomisit,vbisanctiIoannisincampoHoratijnuncappellant,&c.Deindein quarta regione Vmbria, Sequitur, inquit, ad Tiberim Farfari amnis ostium: fuitque is fluuius priscis temporibus Farfar, Fabaris appellatus: nam Seruius dicit Fabarim esse fluuium, qui perSabinos transiens,&Farfarusdicitur:vndePlautus,dissipabo te tanquamfoliaFarfari.&Ouid.&amoenaeFarfaris vnde;prout certenunc etiam sunt amoenissimae: longissimoenimtractupostquamFarfarusmonteisreliquit,perplanalabiturculta,opacisvndiquetectusarboribus: qua quidem in amoenissima planitie monasterium ipsi fluuio dextrorsum imminet amplissimum,Farfenseappellatum,castellaaddecempossidens:quorumprimumFaradictumcolli impositum est monasterio imminenti: & illi dextrorsum adiacet oppidum PoggiumCurtesij, a Curtesio amne subtus delabente vocatum: quem quidem fluuium Alliam Persico nominedictumfuisseconstat.FarfensietiammonasteriodextrorsumimminetNerulaoppidumnobile.SuperiussuntScandrilia,Tophia,monssanctaeMariae,Fraxum,Poggiumdonadeum,Salixanum,PoggiumMaiani.haecverovallis,quamFarfarus interluit, tammultishabitatacastellis,eaessevidetur,inquaHoratiusvillamhabuit.hactenusBlondus,quemrecensuimuseoverbosiusquodsitinuenturarus.”
G.1.7.12. 1578. Cruquius, ad epist.1.16.5: “continui montes] descriptio situs agri. de his montibusin sua Vmbria scribit Blondus Flauius in hunc modum: Ab ipso autem Imelae fluuioli ortu apudPedelucummontes incipiunt,quisinistraciuitateReatinaperpetuo inmeridiemcursucontinuati,semperquecrescentes,&quamlongeabApenninorecedentes,Equicolorumolim
G.1. TexTual sources
399
nunc Talicotij montibus proxime adhaerent, Tiburque feruntur, &c. Et post paullo: Imelaeautemsinistrorsumestpropinquumvillae,nuncoppidumVacunaappellatum;cuiusmeminitHoratiusadAristium,HaectibidictabampostfanumputreVacunae.Deindehaecverovallisquam Farfarus efficit tam multis habitatam castellis, illa esse videtur in qua Horatius villam habuit: montes enim quos a Pedeluco Tibur vsque continuari ostendimus, hac sola valleinterrumpuntur,&c.Videpraetereaquaescripsimusepist.14 in dictione Varia.”14indictioneVaria.”
G.1.7.13. 1578.Cruquius,adepist.1.6.6:“valle]ait inodisnimirum17.lib.1.hancvallemnominariVsticam: crediderim potius montem villae Horatianae propinquum dici Vsticam, eique exoppositoLucretilemimmineremontem,cuiuseademquoqueodementionemfacit.”
G.1.7.14. 1578. Cruquius, ad epist. 1.18.104-105: “Digentia...Mandela] Blondus in Vmbria sua ad finem, Supra inquit, eius riui fontem dextrorsum est Montopolis oppidum, publicam cuius areaminnatumferreicoloris,obdurumsternitfaxum,&c.”
G.1.7.15. 1580. Giovanni Maria Zappi, “Annali e memorie di Tivoli,” edited by Vincenzo Pacifici, StudieFontiperlaStoriadellaRegioneTiburtina(Tivoli1920)90:9“…vedansianchocheAdrianoimperatore vi fabricò una villa tanta nobile et ripiena di magnificenza et di grandezza…come anchesiritrovalagranfabricaetstupendavilladiquelmagnanimodiOttavianoimperatore,comeanchiCassio,QuintilioVaro,ilgranHercule,lasaggiaSibillatiburtina,HoratioFlacco,oveeglipoetava,etMallioVopisco,liqualituttivilasciornodegnememorienotabilisìcomedimoltealtrevillechesivedonochefannoilnumeropiùdiquaranta….”
G.1.7.16. 1608.LaevinusTorrentius,Q.HoratiusFlaccus(Antwerp1608)679:10adHor.Epist.I.14.3BARIAM: “Variam habent M.S. omnes, quam scripturam probo. Eiusdem enim nominisoppida & inApulia & in Hispania legimus. Nam quod ad Sabinos attinet, postquam alijauctoresdesunt, veteres interpretes sequi debemus: qui illic quoqueVariam fuisse tradunt,olimoppidumpostvicumtantumAnieniimminentem.DeSabinorumautemsituinteraliosPliniuslib.III.c.VII.AtqueadeonuncquoqueinterTiburetPraenestelocusestnonincelebris,qui Italis Vico varo appellatur: quo fit, ut facilius credam Horatij villam ad octauum vltra Tiburlapidemfuisse:&quidemviaValeria,siveterihicscholiolocredimus.Quinetincolasaffirmantes audiui, extare adhuc eius vestigia in campo, quem hodieque Horatium11vocant.”
G.1.7.17. 1611. A. Del Re, Dell’antichità tiburtine (1611) 115-116: “Horatio Flacco Poeta LiricoVenosinomostrahauerehauutaVillainTiuoli,&èquella,chedisoprainMecenatehabbiamomostratoesserlistatadonatadaMecenate.Mostraancorl’istessoHoratiohauerlahauutainSabina.Etinoltresiraccogliedall’istessoHoratio,chehauesseancorlaVillainPrenestina.LaVillad’HoratiointerritoriodiPrenestinadiceilBiondoesserstatasùqueimonti,doueaffermadalsuonomedirsi,SanGiouanniincampod’Horatio;EtLeandroAlbertiponequestaVillaneMontivicinoaTuscolo.QuellainSabinaviendichiaratadall’istessoHoratio,chefussenelluogo del tempio vecchio, putrido della Dea VACVNA appresso al fiume Himella adorata da Sabinianticamente,&ingranvenerationetenuta,&daaltripertestimonianzad’AscensiodettaMinerua,Vittoria,oBellona,&ilsimileaffermaLeandroAlberti.BiondoFlauioasseriscetalVilla d’Horatio esser stata in Sabina in quella valle, che fà il fiume Farfaro da gli antichi detto Allia,&appressoilmontesouentedaHoratiochiamataLucretile.Ilchenonsòcomepossa
9. Theprefaceoftheworkisdated:“DaTivoliildì[5maggio1580].”
10. =QvintvsHorativsFlaccvs(asn.8)26,no.265.
11. I.e.,Camporaccio.
Bernard Frischer
400
concordarsi con Ascensio, Leandro, poche Allia è fiume diuerso da Himella, atteso che Allia vienehoggidettoFarfaro,&giacefraMonteRotondo,anticamentedettoHereto,&ilCastellodiAspraStimigliano,&altri;&HimellahoggidettoMellagiace fraStimigliano,&ColleVecchio;&circaquestavillabastadire,ch’èinSabinanelluogo,ch’ancordallaDeaVacunaviendetto,VACCONE.Lavillapoid’HorationelterritoriodiTiuolifùnelluogo,douehorsopralerouinedellaVILLAd’HORATIOèlaChiesa,&ConuentodiSantoAntoniodiPaduoadell’Ordinede’MinoriFrancescanifuoridiTiuolinonlontanodadettaVilladiCatullo.Nemiènuovo,chedaalcuniper iscrittureapennadiquestaVillahanno lasciato,dallequalitiratoFuluioCardolihadatoallastampa,chequestoluogofusselaVilladiManlioVopiscoPoetaComico,ilcheiocredoerroreperpiùrincontri,chedirremonellaVilladidettoVopisco,liqualinonconuengonoaquestoluogo.OltrechesequestafusselaVilladiVopisco,qualedaranno vicino al fiume ad Horatio, il quale chiaramente dice, che nella sua Villa lungo la ripa del fiume egli se ne andaua poetando, scegliendo versi, come l’ape, che per vaghe campagne va scegliendo i fiori. Il fiume alla ripa del quale passeggiaua poetando Horatio è quello, che passasottoalluogo,didettaVilla,horaConuento,alqualesicalauaperdiuersipiani,de’qualiancor hoggi si veggono i muri che li sosteneuano, si arriuaua fino ad vn gran piano all ripa del fiume, il quale andaua alto a quel pari di questo piano, poi cadeua di alto in vn gran fondoinluogodettoPonteLupo,ch’àtempinostrièdirupatocircaventiannisono,&secohatiratelefabriche,chesosteneuanodettopiano,&fattacalareabassopiùlaripainquellaparte,&farlainaccesibile,esassosadaquellaparte.Etdaquestopianograndedallabandadel monte si passaua per disopra detto luogo di Ponte Lupo, sotto a cui passua il fiume, si andaua all’altra ripa sinistra del fiume verso Tiuoli, doue stauano altri luoghi di questa Villa, de’qualiancorasiveggonolerouine,&muri,chemetteuanoinpianoquestparteancorversolaCittà,&cosìHoratiohaueual’vna,&l’altraripanellasuaVilla.Allaqualeandaual’acquadel fiume per quegli acquedotti grandi, che si trouauo per lo piano della strada verso detto Conuentosfondati,&rotti.Nonvoglioesserperciòcosìpertinace,chenonvogli lasciarmipiegareacredere,chesiastatopossibile,chel’istessoluogofussestatoprimaVillad’Horatio,& poi di ManlioVopisco, essendo stato Horatio nel tempo d’Augusto, & ManlioVopisconel tempodiDomitianoImperatore;&cosìmolti,&moltiannidopo.Ma i rincontridellaVilladiVopisco,cheporremodisottodescrittidaStationonquadranoaquestavilla.PirroLigorio,dicuiporremonelcap.12piùabassoregistratiiscrittiapenna,halasciatoscritto,chelaVillad’Horatiofùdouehoggisonolecasede’Sabucci,&altrivicini,sottoallequalisitrouanograndi,&nobilirouinedimuriantichi,&chepigliasselapiazza,&cosìlidonaaltrosito,&questoluogoessochiamailBoscodelleMuse,comehabbiamomostratonellaVilladiMecenate. Il che io non credo, così perche in quei luoghi non haueua Horatio la Ripa del fiume attadapoteruipoetarpasseggiando,&ancorasivedeilluogodellapiazzaesserstataarea,opiazzaperlotempiod’Hercole,&perfavuilefeste,oaltro;ilchesiconietturachiaramenteperlescolaturedell’acqua,lequalisottoallaChiesadiSanBenedettomostranovgualmenteperdisopraaquellefabricheantichestaracquedottitondidipietracotta,cheraccoglieuanol’acquadellapiazza,&labuttauanoinluoghibassiversoPonente.HoratiostudiòinAtene,&seguitòlasettadegliEpicurei,comeeglistessoconfessa....”
G.1.7.18. 1613.IanusRutgersius,NotaeinHoratium(Paris1613)6-7:…“rurissuiSabini,autTiburtini.Nonquodduopraediahabuerit(odaenimXVIII.librisecundivnicisSabinissatissebeatumait) sed quod id praedium in confinio agri Tiburtini Sabinorum situm esset, vt dubium foret, adquamregionempertineret.Talis erat ille Catulli fundus,TaliseratilleCatullifundus,
fundenoster,seuSabine,seuTiburs,(NamteesseTiburtemautumant,quibusnonest
G.1. TexTual sources
401
CordiCatullumlaedere:at,quibuscordiest,QuovisSabinumpignoreessecontendunt)SedseuSabine,siueveriusTiburs.[Catullus44.1-5]
SicHoratiusinprimalibrisecundiSatyraancepsessescribit,numAppulus,anLucanusipsesit. nimirum quod Venusia, cum in finibus vtriusque regionis sita esset, an ad Lucanos, an ad Appulospertineret,incertumforet.”
G.1.7.19. 1624.PhilippusCluverius,Italiaantiqua:Opuspostomniumcuraselaboratissimum;tabulisgeographicis aere expressis illustratum, 2 volumes (Leyden 1624). Cited from the 1659edition: Philippi Cluveri Italia Antiqua Auctoris Methodo, verbis, et tabulis GeographicisretentiscontractaoperaIoh.BunonisBunonis(Wolfenbüttel1659) 398-402:
“Porropraediumfuisse inSabinisHoratio,auctorestSuetonius invitaejus,&ipsefateturCarm.lib.IIIOdaI,itemlib.IICarm.XVIII.EundemfundumdescribitEpistolar.lib.Iepistl.XVIquaest.adQuinctium&Carm.lib.I Oda XVII ad Tyndaridem, ubi Lucretilem memoratIOdaXVIIadTyndaridem,ubiLucretilemmemoratmontem,inquoVsticavillasita.Fontem etiam in ea Blandusiam describit Carm. lib. III odaFontemetiamineaBlandusiamdescribitCarm.lib.IIIodaXIII.Deeodempraediocanitlib.Iepist.xviii,quaeestadLollium;ubimemoratDigentiamrivum&Mandelampagum.ApudAnastasiuminvitasilvestriitascriptumest.Possessio inPossessiointerritorioSabinensi,quaecognominaturadDuascasas,submonteLucretio.Haud dubie hicHauddubiehicMonsLucretiusidemest,quiLucretilisMonsdiciturHoratio.Hodieque opidulum est, haudHodiequeopidulumest,hauditaproculdextraCuresiiamnisripa,incollesitum,undeeinomenvulgareMonteLibretti.IdjamdudumnonulliviridoctiobnominissimilitudinemhaudinscitejudicaruntesseMontemLucretilemHoratii.facilisquidpesimplicivulgolapsusexLucretioinLucretti;atqueexhocporroinLibretti,necreliquaomnia,quaedefundosuonarratHoratius,abhocsituabhorrent.quidpe fons oritur sub opido ex cavis saxis, quibus ilices imposita, frigidus, purus, vitrosplendidior, rivoquedarenomen idoneus; imogelidumperopacamvallem fundens rivum;fons quem flagrantis atrox hora Caniculan nescit tangere; quia nemus, ex quercubus ilicibus constans, reductam vallem tegit; ac frigus amabile praebet; & igneam defendit aestatemsubeuntibus,pluviosqueventos.defuitautemfonsatquerivusabseptemtrionibusadmeridiemversus,indextramCuresiiripam:ita,utivallisopaca
---veniensdextrumlatusadspiciatSol,Laevum discedens curru ugiente vaoret.
ut scribit ipse Horatius iam dicta epistola ad Quinctium, Ex quo situ atque natura loci liquidoutscribitipseHoratiusiamdictaepistolaadQuinctium,ExquosituatquenaturalociliquidodeprehenditurFonshicesseHoratiiBlandusia;RivusveroDigentia:quemMandelabibebatcircumjectuspagus,frigorerugosus,idest,totustractussivefundusHoratianus.nequeenimapudbonosauctoresreperiasvocempagiprovicousurpatam:utilliintellexerunt,quiMandelampaguminterpretatisuntopidumPoggioMurteto.Vstica autem dicebatur villa Horatii in summaVsticaautemdicebaturvillaHoratiiinsummavalleistaSabina,adfontemBlandusiam,laevidepressoquesaxoimposita.CaeteruminhuncLucretilismontisacvillaeVsticaesitumrecterespondetSoractis,montiscelsissimi,adspectus:qui, in Etrusca Tiberis ripa apud Trejae confluentem Civitatemque Castellanam positus, a dicto opidoMonteLibrettiadXXcircitermilliapassuumtotusconspicitur.undeHoratiusCarm.lib.1odaIXThaliarchum,puerumsuum,itaadfatur:Vides,utaltastetnivecandidumSoracte&c:DereliquoVacunaconsecratumfuisseilludcircaBlandusiamfontemrivumqueDigentiam,nemussimulquefanumsivesacellumineositum,ipsetestisestEpist.lib.Iepist.x;quaeestadFuscumAristium.QuaeautemhaecfueritdeaVacunainfraconoscetur....
Bernard Frischer
402
Lib.II,Cap.XVII.FanumVacunae: VltraCasperiam,versusOcriculosNarniamqueeuntibus,estopidumvulgarinuncvocabulo
Vacuna,&Vacunedictum. Idhauddubie antiquitusdicebaturVacunaeFanum;circaquodejusdemVacunaeeratnemus.Pliniuslib.IIIcap.XIIVacunaenemusintempestive&alienoremotoquelocomemorat:quumVeliniaedeaenemus&fanum,apudVelinumlacumfuerit.quamquam Vacuna Dea pluribus Sabini agri locis coli potuerit. nam Horatium quoque inpraediolosuoadLucretilemmontemhabuisseejusdemdeaefanum,exipsosupraintellectumest. quam deam quidam interpretati sunt Dianam, nonnulli Cererem; alii Venerem; aliiVictoriam,deamvacationis;quodfaciatvacareacuris.Sed Varro Minervam dixit.”SedVarroMinervamdixit.”
G.1.7.20. FrancescoMarzi,Historie tiburtine (Tivoli16461,16652)144-145:“Laonde fuoltramodograto ad Horatio il donativo da Maecenate, secondo il parere diAscensio nel commentodelladettaOde[=Odes2.6] d’un’amenissimaVillapostanelsuoloTiburtinolungolarivadell’Aniene,dicuin’apparisconoalcunivestigisottoilconventode’PadridiSant’AntoniodiPadova.&oveegli,comedicenell’Odesecondadelquartolibrosolevaspessotrattenersiapoetare.
...EgoapisMatinaemore,modoquegratacarpentisthymaperlaboremplurimumcircanemusuvidiqueTiburisripasoperosaparvuscarmina fingo.[=Odes4.2.27-32]
SoprastavaaquestalavilladiCatullo....
G.1.7.21. 1661. Luca Holstenius, Annotationes in geographiam sacram Caroli a S. Paulo, ItaliamantiquamCluuerii,etThesaurumgeographicumOrtelii(Rome1666)106:12
“Cluv:p.672.38,postFanumputreVacunae]RoccaGiovanelocusnuncdicitur.NamisthicVespasianusImperatorVictoriaeTemplumvestustatecollapsumrestituit,uttestaturlapisibidemrepertus.Cluv:p.672.43]NamDigentiavicus,quinuncLicenza,proximaindesequitur.”
G.1.7.22. 1669. Athanasius Kircher, Latium. Id est, Nova et parallela Latii tum veteris tum novidescritio qua quaecunque vel Natura, vel Veterum Romanorum Ingenium admiranda eecit, Geographico-Historico-Physico Ratiocinio, juxta rerum gestarum, Temporumque seriemexponitur&enucleatur(Amsterdam1669)165:[Horace’svillawaslocated]“quoinlocohodieCoenobiumSti.AntoniiFratumMinor.Sti.Franciscisitumspectamus,ubiporticuumdirutarum multa vestigia comparent; dabaturque ex ea descensus ad ripam usqueAnienis,quemadmodum ipse de se fatetur l. 4, Ode 2. Ubi versibus fingendis occupabatur.”Ubi versibus fingendis occupabatur.”
G.1.7.23. 1669.Kircher,234-235:“HabetHoratiusduasvillas,unam,quamsupradescripsi,Tiburtinam,alternamSabinam;dequoSuetoniusinejusVita:Vixit,inquit,Horatius,utplurimuminsecessururissuiSabini,autTiburtini,domusqueejusostenditurcircaTiburi laculum;Sabinavaldedelectatum,quamoperosioribusetiamdivitiispraefert.Curvalle, inquit,permutemSabinadivitiasoperosiores?&alibi:
12. Holsteniusdiedin1661.Thisworkwaspublishedposthumously.
G.1. TexTual sources
403
NilsupraDeoslacesso;necpotentemamicumLargiora flagito,SatisbeatusunicisSabinis.
Satisquesedivitembeatumquepraedicat;obfundumunicumaMoecenateinSabinisacceptum.Huncautemfundumfusedescribitinepist.16,l.I,adQuinctium;quamconsulas:EratvicinuspraedioHoratianofonsBlandusiusamoenitateconfertus,queml.3,Oda13,hisceversibusdescribit...Poeta hujus amoenitate loci percitus, sacrificium promittit in agro Sabino, ubi villam possidebatamontemLucretilem&Vsticam.Scholiastesinhunclocumait:Lucretilismonsest in Sabinis, Vstica nomen montis vallis. Meminit fluvii Digentiae, una cum vico junctoMandelanomine….DigentiarivusestexBlandusiasuamoriginemsumens,&Mandelapagusestrivoadjacens;ubiverohicrivusspectetur,videamus.CluveriuscumBlondoputateumrivumesseDigentiam,quiinterFarfarum&Galantinum,quihodieRiodelSoledicitur, ab ortu ad occasum in Tiberim fluit; pagumque fuisse eo in loco, qui hodie poggio Muretto dicitur.SedutjamtotumHoratianeVilaesitumexactiusexhibeamus.DicoVillamfuisseinMonte Lucretili, quemAnastasius in vita S. Sylvestri vocat montem Lucretium, e regionemontisSoractis:Lucretilis vero monsputatur idemesse, in quohodievicus, vulgoMonteLibretti,situsest,subjurisdictioneceleberrimaefamiliaeRomanaedeSanctaCruce.Esthaecvillainlevidepressoquesaxoposita,quaeVsticadicebatur,adfontemBlandusium,exquoper Digentiam rivus per vallem fluebat, qui mandelam pagum irrigabat, uti ex mappa patebit; hoc loco teste Horatio, alicubi fuisse, arbitor ad Digentiam fluviolum, fanum Vacunae, de quosupra....”
G.1.7.24. 1669.Kircher,228:“PorroultraCasperiamversusVtriculum,occurritoppidumvulgoVacunaedictum,quodegocumCluverio,illoinlocositumfuisseexistimo,quoolimVacunaefanum,&nemusVacunaejunctumhabebat,cujusmeminitPliniusl.3,c.2.”
G.1.7.25. 1675.FridericusRappoltus,CommentariusinQ.HoratiiFlacciSatyras&Epistolasomnes…(Leipzig1675)723:“PraediasuainSabinisabinitiostatimcommendat,&qvinquepotissimumrebusexcelleredicit, sylvis, agris, focis, incolisvelhabitationibus&vicinia.BariamenimvelrectiusVariam,locuminSabinisfuisse,celeberrimumagro,Porphyrion:oppidumAnienifluvio imminens postea vicum alii memoriae prodiderunt. Chabotius velut συνεδριοιfuisse putat, qvo Senatores juris dicundi causa convenerint. Torrentius nunc quoque interTibur,(civitateminSabinis)&Praenestelocumessenonincelebremait,qviItalisVicoVaroappelletur;eoqvefaciliussecredereqvodvetuscommentatortradit,Horatiivillamadoctavumultra Tibur lapidem fuisse: qvidem via Valeria, qvin incolas affirmantes se audisse, extare adhucejusvestigiaincampo,qvemhodieqveHoratiumvocent.Formam & situm plenius inFormam&situmpleniusinEpistolaadQvinctiumdescripsit:‘Scribeturtibiformaloquaciter&situsagri.’”
G.1.7.26. 1703.BartolomeoCarloPiazza,Gerarchiacardinalizia(Rome1703)200-202.Note: PiazzaNote:Piazzaplaced Horace’sVilla at the foot of Mt.Vacone; several later scholars agreed (for details,seeMazzoleni,189n3).Curiously,thetownofVaconetodaystillinsiststhattheruinstobefoundherearethoseofHorace’svilla;cf.www.sabina.it/luoghi/orazio.html(seenAugust24,2002).
“SelasciassimoriferireisuoipregiadOrazio,massimamenteneltempo,chetoltosidallecurenoiosedellaCortediRoma,coltivalungotempodell’annoquivilesuegrazioseMuse,eglisenzadubbiodirebbe,chequifossestato ilTempiofamosodiVacuna,ondesenetrasse il
Bernard Frischer
404
nomediVaccone(dicuiancorasenevegganolesuperbeanticaglie),allaqualDeaegliporgevalesuepreghiereperchéno’llasciassetrasportarea’tumulti,estrepitide’ForiRomani;’magoderelaquietesaporitadiquestasuasontuosa,amena,epienaditutteleinnocentidelizieperun’animoliberale,edingenuo;enoninvidiandoicommodidellepianureSabinenelleradicide’colli,direbbe:
...curVallepermutemSabina
...divitiasoperosiores.[=HoraceOdes3.1.47-48]
Overo soggiungerebbe, amplificando le sue felicita:...HicsupraDeoslacesso,necpotentemamicumLargiora flagito,SatisbeatusunicisSabinis[=G.1.1.5]
Del tutto tempio rimangono ancora all’erudita curiosità li vestigi seguenti nel Territoriodel medesimo Castello, in vocabolo le Grotte: cioè, benche in alcuni luoghi tutto disfatto,nulladimeno inaltri latialtocinque,oseipalmi.Vicineal residuodiessovisonogrotteavolta, lunghe chi più, e chi meno, ed una lunga, tutta di un filo, palmi 190, e larga 20; sopra le quali,essendovicresciutalaterraall’altezzadimolti,visonopiantediolive,edialtrialberi.Sono ripieni di terra, e di pietre, in modo che un’huomo vi può stare difficilmente dritto; ed allaproporzione,elarghezzadellevolte,devonoesseremoltocupe.Sonomuragliefortissime,ed ancora intiere, benche all’umido sotterra; e si mantengono con la sua fina incrostatura. Si sonoinessetrovatepiùvoltepietre,conlettereintagliate,inunadellaquali,dimezzata,erascrittoaletteredimezzopalmo:MECOEN.BENEFACT.;laqualpietrafumessapermodellosottoaduntravedeltettodellaChiesaParrochiale.Inun’altravisonol’infrascrittelettere:C.OCTAVIANUSAUG.LL.OCTAVIANUS,OCTAVIANUS,
Ilrecintodidettemuraglie,egrotte,uniteassiemeco’lsopradettoTempio,sonodicircuitocanneRomane203,conresiduidialtrerovinateanticaglie;tralequaliinunpezzodipietraleggonsil’infrascrittelettere;chefannomenzionedellanominataFontanaBlandusia:PROCULHINCA.BLANDUSIAEFON.SISTEMIPOLL.
Chepoi con sinobile facondiacantassequivi ipregidella suaamenissimaVilla,dietroalTempiodiVacuna,loconfessaeglimedesimo,scrivendoaFoscoAristio:
Tunidumservas:egolaudoruris...Haec tibi dictabam ost anum utre Vacunae.[=G.1.1.12][=G.1.1.12]
FuquestaDeaVacuna,credutadaalcunilaDeaCerere,daaltriVenere,eVittoria,edaaltriMinerva;comeasserìVarrone,perchediquestasonomoltedivote,edinclinatelepersonedotte,godendomoltodelleamenità,persolliveogeneraledell’animo:Quodeamaximegaudent,quisapientiaevacant.[=G.1.7.2]AquestapurehavevanoiSabinidedicatimoltiTempi,edun’altroven’havevaOraziostessonelterritoriodiLucrezio,oLucretile,oggidiMonteLibretti.”
G.1.7.27. 1744. Ioseph Roccus Vulpius, Vetus Latium, vol. 10 (Rome 1744) 275-76, 279: [theimpressiveRomanremainsatS.Antonio inTivolibelonged to theperiodofVopiscus,notHorace]“cumexpluribusPoetaeipsius testimoniisconstet,VillamHoratiiTiburtemfuissepermodicam...verum magnifica illa rudera, quae hoc loci nondum penitus periere, probabilius multocrediderim,partemextitisseVillarumManliiVopisci,subDomitianoPoetaenobilis....Putamusenim,ipsamQuintiHoratiiPoetaeVillamTiburtem,abVopisco,processutemporis,inhabitatam;&inamplioremmultoformameductam;pluribusque,ultracitraqueAnienem,
G.1. TexTual sources
405
aedificiis constructis auctam fuisse…. Jam vero in hortis ad Visi Antonii, in suburbiis Tiburis, mentenuncconsistamus;obtutumquenostruminOrientalemSolisplagamconversamus.EccetibiContinuimontes,nempeilMontediSant’AngeloinPiaola,dellaVignaLeville,MontedelleCroci,&c.usqueadViamValeriam,mododelliReali,ubiVallisaperiturOpaca,utpotenemorosis umbris undiquehinc atquehinc in ripis anienis consita, usque adDiviAntonii,ipsumHoratianaeVillaesitum.igitur:Continuimontes,nisidissocienturopacavalle.Ex hacExhacvalleprimusSolisOrientisaspectus,&quidemdextrosibilaterevenientis,patet.Via enimViaenimValeria, nunc li Reali, matutinum Solem in Vallem, Horatianam olim, nunc Antonianam,dextrovenientibusRomamlatereimmittit....”
G.1.7.28. ca. 1750. Joseph Spence, necdotes, Observations, and aracters o Books and Men. ollected rom te onversation o Mr. Poe, and Oter Eminent Persons o His ime,2vols.,ed.J.M.Osborn(Oxford1966)vol.2,674(no.34):13“ByMr.T—.Horace’svillawasinthehillycountryoftheSabines,notfarfromVicovari.”
G.1.7.29. 1755.AllanRamsay,LettertoSirAlexanderDyck,November12,1755:14“Forthehealthandamusement of my family and to fulfill the desire I had of drawing some of the remarkable viewswelocktupourhouseandwentfor threeweeksinSeptember toTivoli;andhavingbymeansofafriendhereprocuredApartmentsattheVillad’Estewepassedourtimemostpleasantly,ridingoutalmosteverydayuponassestoseethecuriositysofNatureandAntiquitywithwhichtheneighbourhoodabounds.Inthemidstofthis,leavingKatieatTivolitolookaftertheChild,myWife,anotherEnglishladyandIsetoutonanexpeditionthatlastedtwodaysandahalf,whichyouoranymanofeleganttastewouldhavebeengladtohavepartakenof,andwhichweshallrememberwithpleasureaslongaswelive.ThiswastogoinsearchofHorace’sfarmintheSabinia.Sowesetoutearlyonemorningeachuponourasswithasumpter ass fraught with roast meat c., dining the first day under a poplar by the side of the Anio,andthesecondbyafountainwhichItookforthefonsBlandusiae,butwasafterwardsled by a Country man to one that still better answered the description of Horace. But theparticularsofthisJauntandmyobservationsuponthegroundcomparedwiththepassagesthatrelatetoitinthePoetIwilldefertillIcancommunicatetoyouatthesametimetheplanofthesituationsandsomeoftheprincipalViews,withoutwhichanydescriptionbywordsmustremainobscureanddefective.”
G.1.7.30. 1756.LeonardoCecconi,StoriadiPalestrina,cittàdelpriscoLazio(Ascoli1756;reprintedBologna1978)84-85:
“DaiversistessidiOrazioFlacco(Ode4,lib.3),espezialmentedaunaletterascrittaaLollio,incuiglidicediaverriletteinPalestrinaleOperediOmero(Lib.I,ep.2)sirilevacheancheessovipossedevaunaVilla;etalunohacreutoch’erainquellaparte,ch’e’versoFrascati(Leandr.Alberti.);benchéaltriforseconpiùraggioneabbianosostenuto,chegiacevaversoilTerritorioTiburtinoinquellaTenutacheinoggichiamasivolgarmenteS.GioanniinCamporaccio,cioèS.GiovanniinCampoOrazio(Biondi,Reggioinantiq.Tyburt.par.2,cap.5.,Suar.Praenesteantiq. in Mantis. ad pag. 24): ove fino al presente si osserva una gran quantità di muraglie antiche, che ci denotano un edifizio molto spazioso, in attestato della grandiosa villa che vi era, restandoviancheilsitodiun’anticograndiosoBagno.”
13. The work was first published in 1820; it was written during the mid-eighteenth century.
14. TheletterwaspublishedbyAlastairSmart, llan Ramsa. Painter, Essaist and Man o te Enligtenment(NewHavenandLondon1992)126.
Bernard Frischer
406
G.1.7.31. ca. 1757-58 (?). Gerardus Heerkens, Notabilium libri II (Groningen 1765) 29-35: “Amoretadmiratioquaemesemperversus sapientem illumPoetam[scil.Horace] traxit, trahebatTibure cum essem,Villae ejus situm investigare ut desideraverim.Montes, qui circum meerantTibure,Sabinimontes,Horatiivillamnonadmodumdistareindicabant.NequededissevatisuoMaecenatemcredidi,quodsemovereteumlongius.AudiebamaliquotmillibussupraTiburlocumesse,quaeVicovaridenominatur.AugurabaridviciVariam,adquemHoratianiagripatresdiebusibantcomitialibus(Horat.Epist.I.14.vers.3.).Illucigiturmulo(sicipseviamfaceresolebat[Sat.I.6.vers.105])conductitiocumpervenissem;delocorumetrivorumnominibusinquirens,audiebampronunciariLicenza.Digentiamhocesseintellegens,istucutmeducerent,rogavi.
GelidusDegentiarivus(Epist.Lib.I.18)
SedLicenzapagusest.Pagum,versusmeridiemaltomontedefensumasole,cumviderem;vidi Horatii Mandelam, rugosum frigore pagum, habitatum quinque socis, temporis lapsuappellationem suam perdidisse, et nomen induisse rivi, qui pagum perluit, gelidoque flumine perluit;quianonnisibrevem,utidixi,solisaltissimiradiumaccipiat.Igiturdubitarenonpotui,quinMandelaeessempropevillaeHoratianaesedem.Rivi cursum persequens, et percunctatusRivicursumpersequens,etpercunctatushomines meos, an non prope aliqua esset planities, montibus clausa, post paululum viaedeductussum;ubianteoculoserant
Continuimontes,utdissocienturopacaValle:sedutveniensdextrumlatus Aspiceretsol,Laevumdiscedenscurrufugiente Vaporet(Epist.I.16)
Habui gratiam Horatio, quod tam clare agrum suum descripserat, ut ne aliquando naturalocideciperet.Tumruinasaliquasaspiciens,quaesivi,annonillaenomenhaberent(quippenonsemelcumadmirationeinveneramvetustissimaruderaconservasseapudItalosantiquanomina).Dictummihiesttempliveterisessereliquias.
IgiturfanumVacunaemevidereintellexi:cujusruderibus,uteramfessusadmodum,insiderevolui, ne pigro Numini sacrificare omitterem. Inde circumspiciens aliquamdiu, montesInde circumspiciens aliquamdiu, montesoculisdimensussum,quimultodumovirides,vallemvidebanturquinquemilliumincludere.Restabat,utfontemBlandusiaeinvenirem.Requisiviacomitibusmeis,numquidfontisisticlocicognoscerent?Cognoscebant:necaruderibusmultumproculaquaevitrosplendidioresmihi ostensae sunt, quae frigus amabile praebent, et quas flagrantis atrox hora Caniculae nescit tangere (Carm. III.13). Cura decantata illa saxa, unde loquaces lymphae desiliunt, videre,Cura decantata illa saxa, unde loquaces lymphae desiliunt, videre,salutare, tangere non suffecit. Libavimus lymphas, illisque manus et ora perfundentes, utLibavimus lymphas, illisque manus et ora perfundentes, utHoratioetGeniis locibeneesset,precabamur.Quis,quiexnumerosivatiscarminepartemvoluptatishabuit,quamegoindemecuminillonolletfuisseitinere?Itinereatqueinventionemeatamlaetus,tambeatusRomamredii,utquodrepereram,obviofereunicuiquenarrarem.Arcadibus etiam,Academiae nostrae sociis, quam primum iis interfui, initeris mei inventaexposui. Sed, ut multis satisfaciebam, pluribus (sic enim fit) quidquid repereram, incertum, aut saltemplanumminimevidebatur.Aliialia,multiobjiciebantHoratiumplureshabuissevillas;habuisseillumPraeneste,habuisseTibure,habuissevillamadBajas;adeniminlyricisejus
VesterCamenae,vesterinarduosTollorSabinos,seumihideviumPraeneste,seuTibursupinum,SeuliquidaeplacuereBajae(Carm.Lib.III.4)
G.1. TexTual sources
407
Sed quid hoc significant? Horatium Musis debere Maecenatis amicitiam: qui singulis illis in locisvillashabens,patereomnesamicovativoluerat,eumqueadsingulasidentitemducebat,viaeetrhedaecomitem(Sat.II.6.42).
Essepotest,Horatio fuissedomumTibure,quacumfamiliadiverterit, cumMaecenasplusin Tiburtino ageret, quam ulla alia in villa. Sed haec domus si fuit, diversorium Horatiofuit;interurbemenimetagruminviaerat.VillaejusnovemmilliasupraTibur:millibusquedecemetoctoTiburaburbedistat.Diversoriamdomumconvenisseeinonnego;sedminimeconvenerat,eumvillasalere,quacumquealebateasMaecenas.Quafrontesevotarestringere,mediocritatemdeligere,satisbeatumviverejactassetunicisSabinis(Carm.II.18)?
Sapientis Epicuraei non erat, superflua bona quaerere, et eorum curatione impedire vitam. Sed stultifuissetetmalesanihominis,petere,possidere,curaretotdivitias,dequeearumcontemptietvanitateloqui,etcanerecoramomnibus.Tantum ridiculi non cadit in Horatium; qui, nisiTantumridiculinoncaditinHoratium;qui,nisietiamphilosophus,prudenssaltemetsapienspoeta,siquisunquam,fuit.Deinde, cum totiesDeinde,cumtotiesde Sabino suo, cur nusquam alterius agri fecit mentionem? In Sabino agro disceptat cumvillico, garrit cum Cervio vicino, jocatur cum servis; in Sabino fons Blandusiae, templumVacunae, Mandela fuit et Degentia. Horum omnium mentio fit identidem. Sed ubi de aliis villisHorum omnium mentio fit identidem. Sed ubi de aliis villis quicquamdicitur?Nonfonteminiis,nonrivum,nonvillicumnonvicinumhabuit?nihiliniisusquequaquererumfuit,exquibusaliqualoquendiautcanendieratoccasio?nihilnedemumiisinlocisegit?Habebatbibliothecamsuam(Hor.Lib.IEpist.18,vers.109)inSabinisscribebat,autscriberepromittebat,
—sivacuumtepidocepissetvillulatecto(Sat.II.3.10)
Philosophiae operam dabat, sed nusquam nisi in Sabino. Hic, utrum virtute homines beatiessent,andivitiis;hic,quaenaturasitsummiboni;hicdeamicitiis,earumquecausisinquirebat;hic denique, in rure seposito, superos orabat, votisque sibi consulebat et precibus. Locumnotabilemlubetadscriberequippequinonsolumdubitarevetet,quinunamhabueritvillam;sedquamrecteHoratius,quamadoptimihominisexemplumprecarisolebat,quoniamsimulexeodemonstrem.
me quotiens reficit gelidus Digentia rivus, quemMandelabibit,rugosusfrigorepagus,quidsentireputas,quidcredis,amice,precari?‘sitmihiquodnuncest,etiamminus…(Epist.1.18.104-107)1.18.104-107)
Credo,nonjamampliustedubitaredelocovillae,sedanullounquamtemporepostHoratiumeo in loco similes sint Superis preces expositae. Mense Septembri, paulo ante meum abMense Septembri, paulo ante meum aburbe discessum, villam inveneram, et de ea cum plurimis et cum Arcadibus nostris, utidixi pertractaverim. Quae vero exposui, postmodum attentius considerata, permovisseAbbatem aliquem Gallum15 audio, ut, eum loci positionem inspexisset, scribere hac superre dissertationem, eamque deinde edere typis voluerit. Credo eundem hunc esse, quocumaliquoties apud Pesciaeum, pictorem celeberrimum, conveneram; et cui ante omnes deinventionemealocutusfui.SedaninDissertationemeimeminerit,nescio,necrefert;cumexcausasolapropriaedelectionispervestigatioinstitutasit:nequejamrelataesset,nisiteexindepercepturum crederem, posse excursiones eas ad aliquem fructum dirigi. Sufficit mihi, notam foreHoratianaevillaesedem,quamAnastasiusKircheruslongeexviaabsurdoquodamsecessu
15. ThereferenceistodeChaupy,seeG.1.8.4.
Bernard Frischer
408
rejecerat.16Hunc inTopographiaLatii saepiuserrasse, scriptorem incertum, temerarium,etparumetiamfuisseantiquitatisperitumdeprehendi;licetRomaecelebremusaeum,quodextotveterisaevispoliiscompositumapudJesuitasvidebis,abeonontantuminstitutum,sedetdenominatumfuerit….”
G.1.8. descriPtionsoftHelicenzasiteandvalley,1761to1911
G.1.8.1. 1761.AbbateDomenicoDeSanctis,Dissertazione sopra la villadiOrazioFlacco (Rome1761) 43-44: “...Ed affinché nulla resti a desiderarsi di quanto anche in questi ultimi giorni è venuto a mia notizia su tal argomento, finirò col fare onorata menzione degl’ulteriori lumi, chepotutosomministrare la lodevolissimacura,ediligenzadelSignorBarondiSantodilleMinistroPlenipotenziariodellaMaestà dell’ImperadoreGranDucadiToscana appresso laSantaSede,Uomoche inmezzoallesuecurenutrisce ilbelgeniodell’erudizione,edellelettere.Persuasissimoanch’eglicheinLicenzasituatafosselaVilladiOraziononàlasciatod’investigarne anche più sicuramente la verità. Poiche avendo osservati i vestigj d’anticaFabricanelsitoappuntodameindicatononmoltolungi,edaldisottodiunFonte,dacuisenzafallopreseilsuonomeilRuscelloDigenza,immaginossichequiviundìfosseilCasinodiOrazio,eneintrapreseloscavamento.Àeglidigiàscopertelefondamenta,&unsotteraneodi molto bene intesa struttura, che indicar possono, se non un magnifico, e ricco Edificio, almenounabenpropria,ecommodaAbitazione.Visiosservanoancoragliavanzidiunpiccolcondotto,chel’AcquedelvicinoFontealCasinoportavanonsolopergliusidomestici,maforseancorapercommododiqualchedomesticoBagno,doveOrazio,siccomeinRomasolea,cosìancheinVillapotesseallorchèeraaffaticatoelassonell’orepiùcaldedelgiornolavarsi,esfugirel’intemperiedellarabbiosaCanicola.Sicchéproseguendoegli,comeèperlaRepublicaLetterariadesiderabilissimo,lacominiciataimpresa,sipuòsperarecherinvenirpossaqualchemonumentopiùsingolare,dacuirestisemprepiùdimostratalasituazionedellaVilladiOrazioinLicenza.”
G.1.8.2. 1765.Andrew Lumisden, Remarks on te ntiquities o Rome and its Environs: Being a lassical and oograical urve o te Ruins o tat elebrated it(London1797)419-425(AppendixNo.II.LettertoJohnMacGouan,Rome,December1,1765)422,424,425:“…neartothechurchofSt.Anthony[inTivoli],VolpiplacesthevillaofHorace.Butbythedescriptionhehimselfgivesusofhisvilla,whichhecallsLucretilis,itstoodneartotheFanumVacunae,nownamedRoccaGiovane,abouttenmilesfromTivoli…Horacetellsus,thattherewasinhisvillaaspring,soconsiderablethatitmightgivenametoarivulet.‘Fonsetiamrivodarenomenidoneus’(Epist. I.16).Suchafountainis tobeseen,a little tothenorthof theFanumVacunae.ItgavenametotheDigentia.IndeedsomeofthecommentatorssupposethatthisspringisthesamewiththeFonsBlandusiae.Butthissurelyisamistake.Thetruthis,thepoetneithermentionsitssituation,norhintsthatitwashisproperty.…AlthoughtherearenoremainsofHorace’sVilla,yethisworks,ashejustlyforesaw,arealastingmonumenttohismemory,whichtimecannotdestroy….”
G.1.8.3. 24May1765.JamesBoswell,LettertoJohnJohnston,quotedinF.A.Pottle,JamesBoswell.TheEarlierYears1740-1769[NewYork,Toronto,London1966,1985]216:“Tookhorsesand
16. Thereferenceis toAthanasiusKircher,Latium.Idest,NovaetparallelaLatii tumveteris tumnovidescriptioqua quaecunque vel natura, vel veterum romanorum ingenium admiranda eficit, geograico-istorico-sico ratiocinio, juxta rerum gestarum, temporumque seriem exponitur & enucleatur (Amsterdam 1669). KircherbelievedthatHoracehadtwovillas:aTiburtinevillaatS.AntonionearTivoli(p.165);andaSabinevilla,locatedsouthofCasperiaandnortheastofMontopoli,seeG.1.22-24.
G.1. TexTual sources
409
guideandleftMandelaongaucheandwentuptoRoccaGiovane,littlevillage.Anotherguide.Sadmountainous roads likeAuchinleck turnpike.Came to ons idoneus,Lucretilisbehind.Sawruins;fellonkneesandutteredsomeenthusiasticwords.”
G.1.8.4. 1767-1769.AbbéCapmartindeChaupy, Decouvertedelamaisondecampagned’Horace(Rome1767-1769),3vols.,atvol.3,9-11:“Jen’enfuspasétonné,lorsquepénétrantdanslaValléequis’ouvreàlagauchedeceBourg,quiestcellequeparcourtlaLicence,j’apperçusde touscotésd’autres caractères.D’aprés celuidesAspects jenecraignîspasdedire à laCompagnie avec laquelle je me trouvois, que la Maison de Campagne qui étoit l’objèt demosrecherchesdutêtreplacéedanslelieuprécisquejemontraidelamain;oùeneffetnousque jemontraide lamain;oùeneffetnous en trouvames les ruines.Elles étoient àpeinevisibles, parceque le lieu n’offre à la premiere vue que des débris d’un édifice qui ne remonte parauxanciensRomainsquisquec’étoituneEglise.J’aidéjaeuoccasiondedirequec’estune telleapparencequiempechadeuxMM.Anglois,quiavoientété lesseulsàbiensaisirlesconséquencesquinaissentdespointsétablisparCluvier&parHolstenius,de fairemadécouverte[cf.vol.1,p.xxxvii].Maissijenepusqu’enêtrefrappédabord,jemegardaibiendem’enlaisserrebuter.Jeconsiderailesruinesdeplusprès.Leurexamenexactnemedécouvrîtpas seulement que l’edifice moderne ruiné, avoit été construit des matéraux tirés de l’ancien, maisquecedernierconservoitencoredesmorceauxpropresassésconsidérables.Cenefutpastout.Portantlesyeuxsurtoutcequiremplitlesterreinsquiontfournilaplaceàd’anciensbatimens, je reconnus par tout des marques certaines d’une édifice du temps d’Auguste. Je fis observer en particulier une quantité prodigieuse de ces pierres qui formoient ce qui etoit appelédansl’ArchitecturedeVitruvel’ouvrageàrezeau,Opusreticulatum,ainsiquedecesautresquiservoientauxmosaïquesdespavésantiques.Acesfragmentscaractéristiques,j’enpusjondred’autresquin’étoientpasmoinsconcluantsaumoinsparleurmanière:c’étoientdes troncons de Colonne, des pièces de frise c. La Fontaine qualifiée par Horace de Vicinustecto jugis aquae ons,s’étoitpresentéelapremièreavecunrestedemurantiquequimarquoitl’ornementqu’elleavoiteuanciennement.Desrecherchesultérieuresporterentlachoseàunplushautdégréd’évidenceencore,puisqu’ellesdécouvrirentlaplupartdesmursdefondationquiannoncerentunChateauantiquequidutavoirdeuxcorpsdebatiment,unplusconsidérablepourl’habitationquisetrouvoitunpeuaudessusdesruinesdel’EglisedeSt.Pierre,&unautremoindreàl’endroitdesruinesmême,quelesconduitsquiyétoientindiquoientavoirétédestinéauxbains.UntravaildeCampagneàfaittrouverdepuisdegrandsmorceauxdetuiaudeplomb,dontM.l’ArchiteprêtredeLicencereservalapartieoùétoitécritunnom....”
G.1.8.5. 1769.J.J.LaLande,Voage d’un rançois en Italie, ait dans les années 1765 et 1766(VeniceandParis),vol.5,385-386:
“EnremontantleTévérone,troislieusesau-dessusdeTivoli,ontrouvelaLicenza,autrefoisDigentia,dontparleHorace,(Liv.1.Ep.18).C’estsurleborddecetteriviere,àdeuxlieuesdesonembouchure,queM.L’AbbéChaupydeCap-Martinplacelamaisond’Horace,quecegrandPoeteacélébrésisouventdanssespoesies,&dontilparleavectantdecomplaisance.Tous lesAntiquairesplaçoientàTivoli lamaisondecampagned’Horace,parcequ’ilparlesouvent de Tibur dans ses ouvrages; mais M. L’Abbé Chaupy ayant discuté a fond cettematiere,&ayantparcouru toutcecantonavecM.LeBarondeSaint-Odile,acomposéunouvrageenplusieursvolumes,dontl’impressionestdéjafortavancéeouilfaitvoirquequandHoraceparledeTibur,c’estdelamaisondeMécene,oudiquelqu’autrequ’ilveutparler;maisquequandils’agitdesapropremaison,ilparledelaDigentia,dumonteLucretile,oudesvallonsdelaSabine,danslesquelsparconséquentilfautenchercherlasituation.”
Bernard Frischer
410
G.1.8.6. 1777-84. Allan Ramsay, n Enquir into te ituation and ircumstances o Horace’s abine Villa Written during travels troug Ital in te Years 1775, 76, and 77, publishedandannotatedbyB.FrischerinFrischerandBrown,109-156.ThepaginationthatfollowsisRamsay’s(indicatedinthemarginsofFrischer’sedition).
G.1.8.6.1. 1777-84.Ramsay,Enquiry,35-36:“It isby this line [scil.Sat.2.6.2:et tectovicinus jugisaquae fons, “and a spring of never-failing water near my house”] that we are enabled todiscoververynearlytheprecisestationofHorace’shouse,foritinformsusthatitwasclosetoaperpetualfountain.OfthoseindeedthereareseveralinthevalleyofLicenzabutnoneinaplaceveryproperforhousesorgardensexceptone.Thisiscalledbythecountrypeople‘FonteRatini’,veryprobablyfromthewordHoratitowhichtheyhaveaddedoneofthosediminutiveterminationsverycommonintheirlanguage.ItrisesinthesideofMonsLucretilis,nowMonteGennaro,underthemostsoutherlyofthetwosummitscalledtheCampanile,anditssituationisatpresentpointedoutfromadistance,bythemeansof twocypress trees, theonlyonesonthehillwhichgrowverynearit.RunningdownaslantthehillitpassesneartheruinsofHorace’shouse,andcrossingtheHighwayitfallsintotheLicenzaaboutastone’sthrowtothenorthoftheMillbelongingtothevillageofLicenza,afterbeingrejoinedbyanotherstream,an artificial branch of the same fountain, which issues from the hill a little to the northwest ofHorace’shouseandofwhichtheformerCountsOrsinihavemadeaCascadebycuttingdownpartoftherockperpendicular.Besidesthegeneralcircumstancesoftheground,whatproves fully its being a fit place for setting down a house or Villa is, that there are actually stilltobefoundtheretheruinsoftwoancientdwellingsoroftwopartsofalargeone.ThesewerewhatprobablygavethenameofduaeCasaetothisplaceinthefourthcentury,whichisstillpreservedinthenameofanoldhermitageorchapelonthehillaboveit,whichiscalledl’Ermitaggiodellecase…Thetworemainsofbuildingstandatthedistanceofabout100yardsfrom one another.That to the east consists of a mosaic pavement of very elegant foliage,andexpensiveworkmanshipbeyondwhatwastobeexpectedfromthesimplicityprofestbyHorace….”
G.1.8.6.2. 1777-84.Ramsay,Enquiry,46-47:“WithintheboundaryIhavedescribed,andatthesoutheastcornerofitisahill,partofthefootofMountLucretilis,calledColleFranchisi.Nearthehighway from Vicovaro where, in turning the east corner of this hill, we first get sight of the open valley and Horace’s Villa, Bernardo Pomfili, the proprietor, told me he had some years agodugupthestonesidesofaportoneorGatewhichpointedfromthatpartofthehighway,slanting towardsHorace’shouse, and that therewasaneatpavementwent from thatgate,partofwhichhehadlikewisedugup.IhadnotanopportunityofdiggingwhenIwaslastatLicenzainJune1777,butwasshownuponthespotsomedozensofthesestones,saidtohavecomposedthispavement,andwhichwerescatteredaboutintheland.Theyareasortofwedgesofabout7inchesdeep,theheadsofthemwhichformedtheoutsideofthepavementsbeingasquareofabout3inchesandahalfofthecommonwhiterockofthesehillswhichisacoarsemarble.Thefact,asrelatedbyBernardo,wouldhavebeenofconsequenceforshewingthatHorace’sgroundextendedatleastsofarsouthandthemoreconclusivethatattheremainsoftheVillaitself,whichisaboutthreequartersofamileoff,therearethousandsofstonestobegatheredexactlyformedlikethispretendedpavement.Butasthesestones—thoughveryproperforcausewaying—areformedpreciselylikethosemadeuseofintheopusreticulatumto be found in the Mausoleum of Augustus and almost all the buildings of the first emperors as fardownasCaracalla….”
G.1. TexTual sources
411
G.1.8.6.3. 1777-84.Ramsay,Enquiry,57:“ThatHorace’sHousemusthavehaditsprincipalprospecttowards the north becomes very manifest upon the first sight of the ground where it stood. For hewasdeprivedofprospecttothesoutheastbyahillockofhisown.HiswestwindowshadtheLucretilistoonearthem,andhissouth,thoughthehillsareatamile’sdistance,affordednothing thatwasparticularlybeautiful;whereas thoseon thenorth side, lookingdown thedeclivity gave a very pleasant view of all the rivulets which form the Digentia with theirmeadows, andbehind them thepicturesquehillswherenowstand thevillagesofLicenza,Civitella,etc.ThelasttimeIwasuponthisspot,June27,1777,IdesiredtheMasterofthevineyardtotakehisspadeandlayopenapieceofthemosaicpavement,bythelinesofwhichIfoundthatthebuildinghadbeenexactlysetbythefourpointsofthecompass.Ihad,atothertimes been shown parts of this mosaic composed of flowering foliages. What I saw, upon this occasion was a border of black and white marble, of the following figure....”
G.1.8.7. 1783.JohnRamsay,[Diary],NationalLibraryofScotland,MSS1833-4,selectionspublishedbyB.FrischerinFrischerandBrown,89-91:“[August4,1783:]…RoccaGiovaneissituatedupon the top of a high rock to which the ascent and descent is very difficult. The arciprete of RoccaGiovanetoldusthatthistownwassomiserablypoorthattherewerenotahousethathad a window in it; that it was utterly impossible to find a lodging of any sort. Going out of thegateofRoccaGiovaneIcopiedaninscriptionwhichsaidthatVespasianhadrestoredthetempleofVictorywhichwasgoingtoruin….[August27:]ArrivedatLicenzaabout9wherewegotverygoodlodgingsinthePalaceofCountOrsinioutofeachofthewindowswehadamostbeautifulviewof thevalleyofLicenzawhichreacheddowntoSanCosimato&ofHorace’s country house which was just under our windows.The arciprete& Sig.Antoniodinedwithus.AfterdinnerwewentalltogethertoseeHorace’scountryhouseofwhichthereisveryfewremains.Theydugforusandopenedusupapieceofmarblewhichwasinthisform[herefollowsanillustrationofpartofthemosaicinroom4].Nearthisthereisagreatpieceofantientwall….”
G.1.8.8. 1788 (?).ASVArchivioBorghese,Busta497, fasc.61,nr.9, 21-23:17 “….Inquel tempo[scil.,1632]ilCastellodiLicenzanonavevachepoconumerodiabitanti,econsequentementepoco numero di Famiglie, che non oltre passavano cinquanta in circa da ciò deriva che ilTerritoriorimanevaperlamaggiorparteincoltoemacchioso,nonessendovipiantagionidialberifruttiferi,sidiviti,chedipereedolivi,eancoraleabitazionieranomolteristrettedopoperò,eprecisamentecircal’anno1725principiòadaumentarsiilnumerodellefamiglie,edaccrescersimoltolapopolazioneelacoltivazionedelterritorioedaumentarsiintalmodo,chepresentementesivedeilmedesimovestitodialberiOppieViti,diOlivi,Pere,edaltrialberifruttiferi,etuttocoltivato;laterraaccresciutadiunconsiderabilenumerodicase,cheprimanonvieranomaistate.TantorisultadalgiuratoesamedidueVecchidiLicenza,cioèunodianni80,edaltrodianni73,iqualigiàl’avevanosentitoraccontaredaloroantenati,echeassicuranoessereaccadutol’aumentodellapopolazioneedaccrescimentodellacoltivazionenelliprimiannidellaloroetà….”
G.1.8.9. 1792. J.Landucci,VoyagedeRomeàTivoli...auquelona joint ladescriptionde laVilladrienne et de celle d’Horace situées dans la abine aux environs de ivoli(Rome1792)51:“Villad’HoracedansuneVignesituéeaupieddumont-Lucretile,onvoitquelquesvestiges
17. Thisfasciclecontainsamemorandumaboutthesalein1761oftheremainingtwo-thirdsoftheCastellodiLicenzabyRobertoOrsinitothePrincipeBorghese.ItwascompiledasmaterialusefultotheBorgheseinrespondingtoalawsuitbytheOrsini,challengingthetermsofthesale.Itisnotdated.Thelatestdatementionedis1788(atp.48).
Bernard Frischer
412
decetteVilla,consistansendifférenteschambrespavéesenMosaique.AumilieudumontLucretileestune fontainedécriteplusieurs foisparHorace;d’oùsortunpetit ruisseauquipassoitaumilieudesaVilla,etdontleseauxservoientàcesbains.LafontaineBlanduseestsituéesurl’autrecôtédecettemontagne.”
G.1.8.10. 1796.Andrea Manazzale, Viaggio da Roma a Tivoli concernente le notizie più esatte de’monumenti illustridiquellacittà,conl’aggiuntadellavillaAdrianaedellavillad’OrazioFlacco inSabinaTiburtini (Rome1796)42,46-47: “afavor [scil., thatHoracehadavillaat S.Antonio, Tivoli] nostro Svetonio: ‘Domus ejus extenditur circa Tiburni Luculum.’ Ein vigore del testo surriferito non si pretende, che Orazio possedesse, o posseduto avessegiammaipressoTivolinelluogoindicatounatenutamoltoestesa,esenondigrande,almenodi competentegrandezza,nèdi ciòècapacequel sitoaugusto, e ristretto.Mabastaci solodi credere insiememente ai molti intelligenti Scrittori di Tivoli osservatori, e indagatoridell’Antico,cheOrazioavessequiviunCasinoinfradiun’ortorurale,nelcuiritiroinsecessururissui,comediceSvetoniopotesseattendereaistudjsenzadisturboveruno,anziconsuogiovamento,edisporto,attesolasalubritàdiquelclima,elavaga,edamenaposituradiquelbelsitogiocondo….ApièdelMonteLucretilesivedeinunavignaqualchepiccoloavanzo,incuiancoraparticolarmentesiosservanodiversestanzeconpavimentodimosaico.”
G.1.8.11. 1810.RobertBradstreet,e abine Farm, Poem: into Wic is Interwoven a eries o ranslations, iefl Descritive o te Villa and Lie o Horace, Occasioned b an Excursion rom Rome to Licenza(London1810)27-29:“InanorchardthroughwhichtricklesthewaterfromtheneighbouringspringcrownedwiththeincumbentwoodsoftheLucretilis—isfoundaconsiderablefragmentofmosaicpavement,whichmay,withthehighestdegreeofprobability,bedeemedarelicofthehouseofHorace.Thegroundisallstrewedwithfragmentsofvariousmarbles,suchasmightbesupposedtoornamenttheretreatoftheelegantfavouriteofMaecenas;at the same time that no massy or magnificent ruins remain to give the lie to his professions of philosophicmoderation.IhavepickedupsomespecimenswhichIhopetobringyouhome,andabitofglass,whichappearsmuchofthesamesortwiththatfoundamongsttheruinsofHerculaneum.Adjoiningthevineyardisabeautifullittlechestnutgrove,atthefootofwhichwindstheriverImustnowbegleavetocalltheDigentia.”
G.1.8.12. 1817.AndreaManazzale,ViaggiodaRomaaTivoli,Palestrina,Frascati,edaltricontornidiRoma(Rome1817)31:“...inunavignasituataa’piedidelmonteLucretile,sivedequalchevestigiodiquestaVilla,consistenteindifferenticamerepavimentatedimosaico....”
G.1.8.13. 1827-1830. Giuseppe Antonio Guattani, Monumenti sabini (Rome 1827-30) 16-17:“ConcludiamochedaquesticampiOrazianiovegranpartedellasuavitamenòilgeniodellemuse latine non devi partire il lettore cortese senza osservare, in mancanza di significanti rovine,ipochirimasuglide’pavimentiamosaicodellasuacasa,unpezzodivoltadeltempiodellaVittoriaosiaVacuna,laiscrizioneaccennatadiVespasianoaddossataalmurode’granajdiRoccagiovine,edilframmentatobassorilievopocoonorevolmenteimpiegatonellostipitediunaferratadellaprigionecheoffreDianacacciatricecolcane.”
G.1.8.14. 1828.FilippoAlessandroSebastiani,ViaggioaTivoli(Fulgino1828)395-396:“...miavevaassicuratoilsig.cav.Gellgentiluomoinglese,personadivastissimaerudizione,egiànotaperle sue produzioni geografiche, che vi aveva rilevato un altro pezzo di mosaico ornato di piccoli grifi, ma o fosse, che il guidatore non lo conoscesse, o che quest’avanzo venisse distrutto, io nonfuicosìfortunatodapoterlovedere.”
G.1. TexTual sources
413
G.1.8.15. 1829. J. H. Westphal, Die roemische Kampagne in topographischer und antiquarischerHinsichtdargestellt(BerlinandStettin1829)115:“InRoccaGiovane,eineraufsteilemFelsengelegenenOrtschaftbeimEingangedesThals, ist fastmitGewissheitdasFanumVacunaeanzunehmen: die Fons Blandusiae aber entspricht einer klaren Quelle unterhalb Civitella,woalsodieVilladesHoraz seinmusste.Truemmerderselben sindnichtmehrvorhanden;dennesmoechteschwerzubeweisensein,dasseinigeunfoermlicheRestevonMauerwerkmit netzfoermiger Arbeit, welche sich in dieser Gegend finden, grade ihr und keinem andern Gebaeudezugehoerthaetten.”
G.1.8.16. 1829. Friedrich Karl Ludwig Sickler. Erklärung der dreissig Bilder zu Horazens Werken(Karlsruhe1829)9-11:“DIGENTIA(Licenza).DenNamenDigentiaführtezurZeitdesHorazder crystallhelleBach,der ausderQuelleBlandusiaoderBandusia in zweiWasserstürzenseine Entstehung nahm. In einer kleinen Thalbucht des Bergs Lucretilis, der einen Theildes nordöstlichen, langgedehnten Rückens des jetzigen Monte Gennaro ausmacht, stürtztdieDigentiavoneinemFelsenherab,dereinigedreissigFussüberdemThalgrunderhobenist. Durch die zwei, neben einander befindlichen Wasserfälle, in denen sie unmittelbar der Blandusia ausdemFelsenentströmt,wird sie inderThalbucht in zweiArmegetheilt,mitdenen sie wahrscheinlich das ganze zu der Villa des Horaz gehörende Gebiet umschloss,darauf aber,bei ihremAustritt ausderThalbucht indasgrössereThal,gegenVariahinzueinemBachvereinigt.DievorliegendeAnsicht18zeigtdieschonvereinigteDigentiaindemWiesenthal, nach Vicovaro abwärts strömend. Das ärmliche, auf rauhen Felsen liegende Dorf im Mittelgrunde, trägt den Namen Licenza, wie auch der Bach, aus dem alten Namen Digentiagebildet.Von ihm aber weiss die alte Geographie nichts zu sagen; wahrscheinlich istVonihmaberweissdiealteGeographienichtszusagen;wahrscheinlichisteserstimMittelalterentstanden.DieBergeimHintergrundegehörendensteilenundziemlichunfruchtbarenSabinergebirgenan.
“FONSBLANDUSIAE.(FonteBlandusio).DerQuellderNympheBlandusiaentsprangausdem Abhang des Bergs Lucretilis in einer kleinen Grotte, aus der er gegenwärtig in zwei Armen durch dichtes Lorbeergebüsch, Licinengewächse, Thymian- und Lavendelstauden in dieThalbucht,dieehemalsdasSabinumdesHorazumschloss,herabstürtztund,nachdemdereine Arm den mit Pinien reich besetzten kleinen Berg Ustica umflossen, in seiner Vereinigung voreinerMühledenkleinenBachDigentiabildet.MitRechtverkündetHorazindemlieblichenkleinenGedichtOd.3.13seinedereinstigeBerühmtheit;dennnichtleichtistirgendeinvondenDichternderVorweltbesungenerQuellvonsovielengebildetenMenschenbesuchtoderso oft genannt worden als er. Noch immer strömt er aus des hohen Berges nächstlichem, unerforschtenDunkelinkühlerundcystallhellerFluthandasLichtdesTages;nochimmerbekränzet ihn eine üppige Vegetation der oben genannten Gewächse; noch immer gewährt er, vom hohen Bergrücken geschützt und in seiner nördlichen Lage dem ruhenden Pflugstier, wiedenweidendenZiegen-undSchafheerden,einenerquickendenSchatten.InderMittederThalbuchtzeigtmanmehrerealteMauern,diewohlzumehemaligenWohnhausedesgrossenDichtersgehörthabenkönnen.WirdmanaberhiervoneinemGefühlderEhrfurchtfürdiekleinen Lieblingsplätze ergriffen, auf denen einer der edelsten Menschen der Vorwelt so oft geweiltunddieer sodankbarverewigt; sogesellt sich,beidemAnblickder jetzigen,undsicherauchehemaligen,grossenAermlichkeitdesBodens,dereinwahresSteinfeldist,dazuauch di höchsteAchtung vor der Bescheidenheit und Genügsamkeit des stets zufriedenen
18. The reference is to Bild 5 of Carl Ludwig Frommel’sThereferenceistoBild5ofCarlLudwigFrommel’s30 Bilder zu Horazens Werken gestocen unter der Leitung vonG.GrommelnachZeichnungenv.Catel(Carlsruhe1829).Frommel’s engravings also include views of FonsFrommel’sengravingsalsoincludeviewsofFonsBandusiaeandFanumVacunae.
Bernard Frischer
414
Lebensweisen, der seinen reichen römischen Gönnern selbst so oft erklärte, wie er sich in diesenarmenErdwinkeldochsovölligglücklichdieprunkvollstenBesitzungenvertauschenmöge!”
G.1.8.17. 1834.SirWilliamGell,e oogra o Rome and Its Vicinit (London1834,1846),vol.2,350:“TheruinsofthisfamousvillaconsistonlyofaMosaicpavement,andoftwocapitalsandtwofragmentsofDoriccolumnslyingamongthebushes....Thepavementhasbeenmuchruinedbytheplantingofavineyard,andcanonlybeseenonremovingtheearthwhichcoversit.Thegroundworkiswhite,withaborderofanimalsinblack.”
G.1.8.18. 1837.A.Nibby,nalisi storico-toografico-antiquaria della carta de’ dintorni di Roma,vol.3(Rome1837)713-721,at720-721:“…DopoLamatounsentiereasinistradivergeaRoccaGiovane;edunmezzomigliodopoincontrasilastradapropriamentedettadiquelvillaggio,che inquelpuntosimostracon tutta la sua imponenzacollocatosopra rupi incimaadunmonteselvoso.Di làdallamoladiLicenza,circa4miglia lungidas.Cosimato,volgendoasinistraentrasiinuncastagnetoamenissimo,edopobrevesalitatrovasiadestrailprediodiOrazioOnorati,doveappariscono leprimevestigiadellavilladelpoetaOrazio,cioèunpavimentodimusaicobiancoenero,chesi scopree ricopreadognicuriosoche lovisita.Essofecepartediunacameraquadrilatera:ildisegnosempliceedelegantesiriduceadunastriscianegraleggiera,cheèlapiùesterna,seguitadaunabianca,allaqualesuccedeun’altrastriscia negra: viene quindi una fascia larga bianca, e poi una negra, e poi di nuovo unabianca, e finalmente una fascia di triangoli negri in fondo bianco, colla quale termina la parte conservatadelpavimento.Tuttoquestononeracheilcontornodelriquadrocentrale,ilqualeprobabilmente avrà contenuto figure, od arabeschi negri in fondo bianco. La esecuzione è fina, enonsidirebbeinalcunmodoinopposizionecollaeraaugustana.Lostatoattualede’luoghianchenegliaccessoriicorrispondeesattamentealladescrizioneinseritapoc’anzi:ancheoggilefaldediquestomontefornisconopascolidurantelastagioneestiva:laprominenzadiRoccaGiovanecopreancheoggidìquestorecessodaiventiaustrali,enefaunnascondiglioameno…Dilàdallavignadelmusaico,un’altraseneincontra,dicuiilterrenoèsparsodiruderiantichidisfattidaun’ignorantechirurgodiLicenza,DeAngelisValentino,nonsonomoltianni.Daquestavignavolgendoasettentrione,etraversandoaltreterrecoltivateedolivetisigiungeallacaduta artificiale del Digentia formata dalle acque unite insieme delle due fonti oraziane….”
G.1.8.19. 1840.RoccantonioFrezzini,SullavilladiQ.OrazioFlacco.Ragionamento(Perugia1840)89-90:“Iononsaròardito tantodaprender l’assuntodisostenereche lacasadicampagnadiOraziofosseprecisamenteinunpunto,ovesiadditanopochisassiammonticchiati,edunpicciolorestodimosaico.SorsenonlungidalLucretilenelmedioevounaChiesaintitolataaiSantiPietroeMarcellino,dicuinonrimangonovestigia.Ipochisassiel’avanzodelmosaicopotrebberobenriferirsiaquestaChiesa,edavrebberopotutoimaterialidellacasadiOrazioesserservitiacostruirla.AllorchèioavròprovatochelavilladiOrazioeranellaValleappièdelLucretile,epressoLicenza,ètantoquantobastanellamancanzaassolutapersinodiruderichenedetermininoilpunto.”
G.1.8.20. 1842.G.DennisinH.H.Milman, Lie o Horace(London1869)98-109: “...IfyoufollowthebanksoftheAnio,eightmilesaboveTivoliyoureachVicoVaro—theVariamentionedbythepoetasintheneighborhoodofhisFarm,andprobablyatthattimethenearesttown….Itisnowasmallplace,standingonasteeprock,overhangingtheroad,andstillpreservingfragmentsofitsancientwallsofrectangularmasonry.YoupresentlyleavetheAnio,andenteravalleywhichopenstothenorth.Onaheightwhichrisestotherightstandtwovillages,Cantalupo
G.1. TexTual sources
415
andBardela; thelatter issupposedtobetheMandela,whichthepoetdescribesasrugosusrigore agus; and, certes, it stands inanairyposition, at thepointof junctionof the twovalleys.Yousooncometoasmallstream,ofnoremarkablecharacter,butitistheDigentia,thegelidusrivus,atwhichthepoetwaswanttoslakehisthirst—me quoties reficit—andwhichflows away through the meadows to the foot of said hill of Bardela—quemMandelabibit.YouarenowintheSabinevalley,sofondlylovedandhighlyprized.
“CurvallepermutemSabinaDivitiasoperosiores?”
Aloftyridgeformstheleft-handbarrierofthevalley.ItisLucretilis.SirJohnHobhousesaysitisnowcalledCampanile—buteverypeasantwillpointyouout“Lucretile”.Ithasnostrikingfeaturestoattracttheeye—withitseasyswells,undulatingoutline,andslopescoveredwithwood,itwellmeritsthetitleofamoenus,thoughthatwasdoubtlessduetoitsgratefulshade,ratherthantoitsappearance.Erelongyouespy,highupbeneaththebrowofthemountain,avillageperchedonaprecipitousgreycliff.ItisRoccaGiovane,nowoccupyingthesiteoftheruinedtempleofVacuna,ofwhichmoreanon.
Fiveorsixmilesupthisvalleybringyoutothefootofaconicalheight,onwhichstandssaidtownofLicenza;whilestillloftierheightstowerbehind;fromwhichthevillageofCivitella,apparentlyinaccessible,looksdownonthevalleylikeaneaglefromitseyrie.Intheforegroundaknollcrestedwithchestnuts,risingsomeeightyorhundredfeetabovethestream,marksthesiteofthemuch-sungFarm.
Thisknollstandsatthebendofthestream;orratheratthepointwhereseveralrivuletsunitetoformtheDigentia.BehindtheknollstoodtheFarm.Afewremainsofbrickwall,ascatteredfragmentortwoofcolumns,notofmarbleorotherforeignmaterials,butofordinarytravertine,anda smallpieceofmosaicpavement,mark the exact site.These are the sole tracesnowvisible, but my host, Giuseppe Onorati, tells me that within his memory--some fifty years ago--the mosaic floors of six chambers were brought to light, but were covered again with earth, as nothingwasfoundtotempttofurtherexcavation.Themosaic,stillshown,isblackandwhite,in very simple geometrical figures, and, with the other remains, is quite in harmony with an abodewhere
“NoneburnequeaureumMearenidetindomolacunar;NontrabesHymettiaePremuntcolumnasultimarecisasAfrica.”
...The Farm is situated on a rising ground, which sinks with a gentle slope to the stream,leavingalevelinterveningstrip,nowyellowwiththeharvest.InthisIrecognizethepratumapricum which was in danger of being overflowed. The apricarurawereprobablythen,asnow,sownwithcorn— urae rivus aquae, et segetis certa fides meae.Hereitmusthavebeenthatthepoetwaswonttoreposeafterhismeal:properivumsomnusinherba;andherehispersonalefforts,perhapstodamoutthestream,provokedhisneighborstoasmile.
...Licenzabearsnotracesofantiquity.NotowncouldhaveexistedhereinHorace’stime,orhisvillicuswouldhavefoundathandthedelightshesighedafter...ItisprettyevidentthatVariawasthenearesttowntothefarm.LicenzaisbutacorruptionofDigentia—anamewhichisthussingularlypreserved,asthevulgarappellationoftheriveris‘RioVecchio,’notLicenza,
Bernard Frischer
416
asEustaceasserts.Thetownissmall,containingless thanonethousandinhabitants....Few,veryfew,ofthetravellerswhovisittheEternalCity,extendtheirwanderingsasfarasthis;andofthosefew,thegreaterpartareEnglish.Infact,itiscommonlybelievedbythepeasantry,thatHoracewasourcountryman,fortheycannotconceiveofanyothersourceofinterestinonesolongdead,andunsainted,thanthatofco-patriotismorconsanguinity.
IhavenotomittedtomakeanexcursiontoRoccaGiovane,whichisaboutfourmilesfromLicenza.Itstandsonaprecipitous,jaggedrockoflimestone,whichjutsoutmostboldlyandpicturesquelyintothevalley.Thevillagedoesnotoccupythesiteoftheancienttemple—anum Vacunae—whichseemstohavestoodaboutamiledistant,towardstheheadofLucretilis.Heresomelargemassesofbrickandstone,apparentlypartofavaultedroof,stuccoed,areshownastheremainsofthetemple.Hardbyisanancientconduitwhichstillconveyswatertowardstheruinsfromthehigherpartofthemountain....”
G.1.8.21. 1844.JeremiahDonovan,Rome.AncientandModernanditsEnvirons,vol.4(Rome1844)780-786: “Having seen Tivoli we now proceed toward Subiaco, visiting, on our way, theclassic spot immortalised by the remains of Horace’s villa, first discovered in 1761. We leave TivolibytheportaS.Angelo,takingtheviaValeriatoourright….LeavingVicovarowemeetto our right the Osteria di testaccio, opposite which are some beautiful fluviatile petrifactions, aproofoftheancientheightoftheAnioatthispoint….AdvancingfromS.RoccotowardsS.Cosimatowetakethebridleroadtotheleft,abouthalfwaybetweenS.RoccoandS.Cosimato;andenterthefarfamedvalleyofUstica,calledbythepeopleUstrica,inthecenterofwhichflows the Digentia, now called la Licenza…. Advancing by the bridle road we meet at the distance of about a mile and a half up the valley, a mountain stream, which flows down into theDigentia,andimmediatelybeyondwhichistherudebridleroadthatleadsuptoRoccaGiovane,ofwhichweshallhaveadistinctviewasweadvance.Aboutaquarterofamilefartheronweobservethatthevalleydividesnearlyintotwo,theouteronebecominggraduallynarrower; and, asHorace’svillawas situated, aswe shall see, in the recessesof the innervalley,heappropriatelycharacterisesitslocalityas‘latebraedulces.’...Abouthalfamilefromtheapproximatingpromontoriesofbothvalleyswecrossasecondmountainstreamand,onourleft,weobservethroughabreakinthehillRoccaGiovane,mostpicturesquelyperchedonthesummitofasteepandalmostperpendicularrock.HoraceinformsusthathisvillastoodbeyondthefallingtempleofVacuna….ThewretchedvillageofRoccaGiovanecontainsapopulation of about 300 inhabitants, first attracted probably by the temple. A quarter of a milefartheronwehaveaviewofthelittletownofLicenza,containing700inhabitants,andperchedontheelevationtotherightattheextremityofthevalley,andofCivitella,asmallvillageof300inhabitants,similarlyperchedontheoppositeelevationtotheleft.Abouttwomilesfartheronwemeetabridleroadtotheright,whichconductstothefarmofoneOnoratiofLicenzaandfortheVillaofHorace,bothofwhichwepassbyforthepresentinordertovisitthefountainofBandusia....AboutonehundredyardsbeyondthebridleroadjustindicatedwecrosstheDigentia,asitdescendsfromthevalleyofUstica,whichherewindstotheleft;andfollowingthecourseoftheriverwereach,afteranascentoftwomiles,theimmortalspringofBandusia,nowcalledFontebello,thesourcesofwhicharesituatedonthesteepvergeofMonteGenaro, between which and the Lucretilis flows the Digentia, in the rapid and copious stream of which the Bandusia soon merges its cool limpid waters as well as its name…. Havingpouredalibationofthedelicious,pellucidwaterofBandusia,mixedwiththevileSabinum,which latter however he will not find on the spot, the classic pilgrim may now retrace his steps, chantingthewellknownversesofHorace:‘OfonsBandusiae…’.Havingreturnedtothespotwherewebeforecrossed theDigentia,and reached the farmofOnorati,weascendby the
G.1. TexTual sources
417
bridleroadalreadymentionedthroughabeautifulchestnutgrove,andsoonreachthevineyardinwhicharetheremainsoftheVenusianpoet’svilla,consistingofawhiteandblackmosaicpavement, lightlycoveredwithmould,butuncoveredonoccasionofbeingvisited,andofsome fragments of columns in the adjoining vineyard. The mosaic floor belonged to a square chamber,thecentreofwhichhadbeenadornedwitharichdesign.Ontheheightbeyondthevineyard is an abundant artifical cascade, collected in its fall into a sort of basin, whence it escapes,poursdownthehill,andsoonminglesitswaterswiththoseoftheDigentiaandofBandusia,toglidetogetherinonebedthroughthevalleyofUsticaunderthemodernnameoftheriverLicenza….”
G.1.8.22. 1849. Investigation of alleged illegal excavation by Vincenzo Onorati at Horace’s Villa.ArchiviodiStato,Roma,FondoCamerlengatoII,AntichitàeBelleArti,b.302,fasc.3630.3630.Note: the investigation showed that Onorati inadvertently exposed a mosaic in a field while plantingatree.Heimmediatelyreburiedthemosaicandplantedthetreeelsewhere.
G.1.8.22.1. Letterdated2January1849fromG.E.Visconti,Commissariodelleantichità,toP.Sterbini,MinistrodelCommercio,delleBelleArti,ecc.,ecc.:“Dapersonadegnadituttalafedevengoassicurato,checertoOnorati,possessoredelterrenopressoLicenza,dovesicredasiastatalacelebrevillad’Orazioeseneadditanoalcuniframmentidicostruzionelateriziaepavimentiinmusaico,abbiarottiipavimentisuddettieimuriinpiùluoghiperpiantarvitiedalberi.Questadeplorabiledegradazionedicosìclassichememoriemeritad’esserpunitacontuttoilvigoredelleleggi….”
G.1.8.22.2. SterbinireferredthemattertotheGovernatorediTivoli,whosentGiovanniScipioni,Ispettoredelle Antichità Tiburtine, to investigate. Scipioni filed this report on January 14, 1849: “Mi sonorecatonelCastellodiLicenzadopoiltragittodimigliasedicicirca,ovefattaricercadelsig.PrioreComunale,edilmedesimononrinvenutomidiressialSegretariodelComune,acuiesibiiilprelodatodispaccio,inseguitodicheessostessosicompiaquediservircil’Indicatorepergli effettidiquantoecomtemplatonello stessodispaccio.PertantopercorsounmigliocircadistradadadettoCastellotuttitrefummoadunacollina,cheèquasidifrontealCastellodiLicenza,allespalleprecisamentedelMonteLucretile,ch’èpropriamenteassegnatodegliantiquariperilluogodiritiroeladeliziadelcantorediVenosa,terrenoinoggialberatoaviti,proprietàdiVincenzodelfuGiuseppeOnoratidiLicenza,secondolanotizia,checiforniilsunnominatoIndicatoreAssuntialloraintestimoniiinstrumentariiDomenicoFacchinidelfuGiov.Batt.adaTivoli,eFilippodalvivoFrancescoPaquinidaLicenzatantolocheloIspettoreScipionifummoapartitamentelastessaValletta,eneavemmoiseguentirisultati.Trentatrefossequadrofattedirecenteincostituzioneodivite,odiornellidepositiinparte,altrepoinuovedeltutto,menochevifosserostateinantico,perchetuttelefossetraccianounostessoallineamento.Alcunediqueste fossenonancora sono statepiantate.Fatta sollevare inpiùdelle medesime la terra fino al terreno vergine non si rinvenne alcuna traccia di musaico, ne chevifossaesserestatodiepocarecente,dapporcheneilatidellefossevidovrebbeessisterelacontinuazionedelmusaico,cosachenonsitrova.Intrepuntidelterrenosirinvennedellaterrasmossa,qualefattarimuoveresitrovavanoallaprofonditàdicircamezzopalmodeitrattidimusaicodidifferentecostruzioneedintese,ilchecifecesupporrecheappenaavennutoloscoprimentosospendesse ilcavodelproprietario.Edunaformalungapalmidieciemezzocircalargaduetuttorascoperta,lacuiterraeframistaazollettedicementi,manonpresentaalcunatracciadirecenterotturadiantichecostruzioni.DaquestopassatoadaltroterrenoquasilimitrofononessendodisgiuntochedaunviottolodiproprietadeglieredidelfuValentinoDeAngelidaLicenza,viosservammodeiruderidianticacostruzione,iqualinonpresentano
Bernard Frischer
418
alcunvestiggiodiesserestatibencheminimamentedirecentetocchi.Altrofattoovesopras.ivipresentilisunnominatitestimoniichesidichiaronoilletterati.”
G.1.8.22.3. Letterdated29marzo1849byG.E.ViscontitoM.Montecchi,MinistrodelCommercio,delleBelle Arti, ecc., ecc. In this letter, Visconti finds that the charges against Onorati lack proof (“mancanzadelleprovediconvinzione”).The matter is then dropped.Thematteristhendropped.
G.1.8.23. 1855.FabioGori,Viaggio ittorico-antiquario da Roma a ivoli e ubiaco sino alla amosa grottadiCollepardo(Rome1855)21-25:“VILLADIORAZIO:
Dueore lungidaVicovaro lastrada, rotabileper tresolemiglia,nel restosassosa,penetraunavallatacintaovunquedamontiaspriedorridi.NelmezzoelevasisoprauncolledirocciacalcareilCastellonominatoLicenzaperdrittodifeudospettanteaiBorghese.Nellavallelaviteconinfaustoomaggiosimaritaagliolmiedaisalci,verdeggiailgranoturco,dueruscelli,meschiate leacque,fecondanol’aridaterraeportanoilmedesimonomechahannodatoalCastello.Chicrederebbequest’angolocelebrenellmemoriedellaLetteratura?Chiunque tusii, italianoostraniero,benchèappresanonabbi ladignitosafavelladelLazio,seunpocod’istruzionepoeticaricevesti, ignotonondevetiessereilnomedelsublimeLirico,acuifupatriaVenosa,OrazioFlacco.OltrelavillettadiTivoli,egliun’altranepossedevainSabina,frequentementeinessadeliziavasi,quandolacocenteestateel’incostanteautunnoimpallidirfaceanoRoma.Appenaarrivatoaldettorecessode’monti,pressoillaghettovolgentelaMola,tisipresentaunbosco.Ilviottolochelotraversa,ticonducealpodere,ovecredesiprobabiletorreggiasseorquadraorarotondasecondoilcapricciolaCasadelPoeta.IlGarzonechen’ècustode,allatuarichiestarompeconlamarralaterraemostraunbelframmentodimusaico.Fattagli ladomanda, sevi è altrodavedere, ei ti rispondeche scavandoprofondamente ilsuolo, si trovano altri pezzi del pavimento di musaico, e resti di antico edifizio, gli stessi cheviscoprìilBarondiSantedille.Tiguidapoiaifrantumid’unaChiesuoladelmedioevo,finalmente a traverso de’ campi alla Fonte Ratini. È questa in sito elevato, composta di un semicircolodimuriattorniatodasedili.Ilfonte,raccoltoinaltodauncanale,veniascaricatoinunricettacolo,dalqualdistribuivasiindiversitubiaformargraziosecadute.Mancatalacuranecessaria,accolgonooral’acquagliusatifori,senoncheperleingiuriedeglianniedellamedesimacorrente,nonpossonofarlepercorrereilprimitivogiro,malarigettanosenzaregolaadogniapertura, lasciandovegetareunaquantitàdierbeprasite.Per tale ragione ilpiazzaleracchiusonelsemicerchioèrimastoallagato,efad’uopocamminarsuqualchesassosporgentechivogliasederesudueampiideschiditravertinocheadornavanoquestadeliziadegli Orsini. Sur uno di essi assiso puoi riguardare il Casino edificato dalla stessa Famiglia edipintodalManente.Mavendendoloinistatod’abbandono,latuaimmaginazionetraccerànellaValeUstica,ovepiùlepiace,lecinquecasedegliabitatori,indilacasadelPoetacolpinochelaombreggiavasacroaDiana.Vedrainelcampoferacedipomaenondivitiglischiaviimitando il Padrone rompere le zolle ed opporre repari al gonfio torrente affinché seco non trasporti i seminati. Pe’ fianchi del Lucretile all’ombra di alberi eccelsi fumerà l’ara in onore diFauno,edaquelNumeprotettesbrancatelemoglidelfetidocaprovagherannofrugandoperleselvegliascosicorbezzolie‘ltimo.Quindiseamicercarelepiùcelatelatebredellemontagne,bellezzeorribilinellespaccatureerisaltidelliscogliognoratisiaffacceranno....NelritornoversoVicovaroquasiametàdellastradetroveraiunsentierochevolgesuperlamontagna a Rocca Giovane. All’ingresso del Castello si presenta una lapide affissa al muro, la quale rammenta che l’Imperatore Cesare Vespasiano Augusto Pontefice Massimo...restituì a suespesel’EdicoladellaVittoriacadutapervetustà….Lalapideadunqueindicandocichequelfanovennerialzatodall’ImperatoreVespasianoc’insegnailluogodoveOrazioispiravanole
G.1. TexTual sources
419
Muse.ElungimezzomigliodalCastelloinunvignetoilContadinopressoadalcunirottamidifabbrichetiadditailsitodovefuritrovatal’iscrizione....”
G.1.8.24. 1856.GaetanoMoroni,Dizionaridierudizionestorico-ecclesiastica,vol.76(Venice1856)24-25: “La valle di Licenza Nibby la divide in due parti, l’anteriore apresi in modo anfiteatrale fin presso la mola di Rocca Giovane, dove i monti si stringono e formano come una 2.a valle interna, che dopo essersi dilata fino alle sorgenti del Digentia termina nel dorso de’ monti della Pietra e Penneccio; ed a questa 2.a valle corrisponde mirabilmente la descrizione grafica che ilpoetafecasullasuavilla.L’assedellavalleènelladirezionedasudanord,eladivisionefral’esternael’internaincontrasicirca2migliadopos.Cosimato.Lastradaopiuttostosentierorimontailcorsodelrivo,esebbenesiaincommoda,ildisagiovienealleviatodallabellaveduta.DopolamoladiRoccaGiovanetrovasiunaspecied’osteriaabbandonata,dettaLAMATO.ImontinellostringersilascianoampioillettoalDigentia,chericeveadognipassoiltributodell’acque che a destra e sinistra scendono in piccoli rigagnoli da’ monti adiacenti. DopoLamatounsentieroasinistradivergeaRoccaGiovane,edunmezzomigliodopoincontrasilaviapropriamentedettadiRoccaGiovane,cheinquelpuntosimostrailpaesecontuttalasua imponenza collocato sopra rupi in cimaunmonte selvoso….Lepossessioni diRoccaGiovaneecontitolodimarchesato,leacquistòanostrigiorniLuigidelGalloriccoscienziato,e l’ereditò il marchese figlio.”19
G.1.8.25. 1857. Francesco Belli, “Scoperta del tempio della dea Vacuna” Bullettino dell’Istitutodi Corrispondenza Archeologica 1857, 152-154: “L’ara delle marmore rimane sopra unintermonzio a circa 200 metri superiore al livello del fiume Aniene e del rivo Digentia, li qualidacolàsiveggonoscorrerequellodaunapartebenchèdalungiindirezionedalNEalSOpermoltemiglia,equestodall’altraalladistanzadisoli500metricircadalNOalSEperbrevetratto.Essaconsisteinunpianolungocircatrentametri, largodieci.UsatadasecolidagliagricoltoridiCantalupopertrebbiarviilgrano,trovasiricopertadiunaltostratoditerravegetaleedipaglia,chenonlasciavedereilsuolooriginario,ilqualeperòdeveessere,cometutti quei monti, un conglomerato di calcaria compatta biancastra, seminato di nummoliti.Stante il descritto accumulamento di terra e paglia niun vestigio di fabbricato potemmoscorgeresuquell’aja:macheviesistesseprecisamenteuntempioandatoinrovina,cisimostròmanifestodaunamoltitudinedigrandimassidipietresquadrateescolpitegiacentiproprioinprossimitàdell’ajamedesima,sìnelversantedell’Aniene,comeinquellodelDigentia.Portatelenostreosservazionisullesculturevedemmoconsistereinpilastricoicorrispondenticapitelli,in architravi con gocce pendenti dai soprapposti triglifi del fregio, fra i quali metope ornate di rosoni, di coltelli per sacrifizi, di patere, non che in cornici anche per timpano. Specialmente pei triglifi del fregio l’architettura direbbesi di ordine dorico, sebbene li capitelli sieno composti da una foglia centrale baccellata, avente ai lati due fiori co’ gambi, e poi due caulicoli con bel garborivoltiversodiessa.Laesecuzioneciparvealquanto trascurata,ma lostilegreco,enondisdicevoleall’epocadiVespasiano.Riconoscemmotuttiqueimassiesseredelladescrittacalcariadelluogo,econvenimmochealtromaterialenonfosseadoperatoinquellacostruzione,
19. OntheDelGallofamily,cf.VittorioSpreti,Enciclopediastorico-nobiliareitaliana,vol.3(Milan1930)341-42:“LafamigliaèoriundadaRieti.ConSovranochirografodiS.S.LeoneXIIdel16febbraio1824LuigidelGalloottenevailtitolodimarchesediRoccagiovine,titoloriconosciutoallafamigliail31dicembre1892.Alesssandro(1826-1892)sposòlaprincipessaBonapartediCanino.Luigifupresidentedell’AccademiaTiberina.HacontrattocospicuealleanzeconiBonaparte,iCampello,iPrimoli,iLepri,iRuspoli,iBorghese,iBoncompagniLudovisi,iDellaChiesa.LucianofusenatoredelRegno.LafamigliaèiscrittanelLibrod’OrodellaNob.Ital.enell’El.Uff.Ital.(D.M.31dicembre1892)coititolidimarchesediRoccaGiovine(m.),nobiledeimarchesidiRoccaGiovine(m.f.),edèrappresentatadaAlberto….”
Bernard Frischer
420
nonavendorinvenutocolà,edintuttalacircostantecampagnaneppureunpiccoloframmentodimattone.Finalmente il sig.Bianchimisuròedisegnò lepiù interessantidelle accennatescolture,ecomevedesidal’annessatavola(chepotetteconservarenell’archiviodell’Istituto),ha tentato ritrarre collemedesime la fronteprincipaledel tempio, il qualeperuncapitelloin angolo, ed eziandio per la figura dell’aja sembra essere stato quadrilungo. La posizione adunquediuntalemonumentoinsitoelevatodacui,comedissi,allabrevedistanzadi500metrisiraggiungelaspondasinistradelrivoDigentia,edaltrettantolungidalladestradiesso,peròcircaaltri150piùversolasorgente(ecosì ost anum)sivedelanotavilladiOrazio,apièdellacatenadelLucretile;lacostruzionediessotempiointeramenteingrandipietredataglio,fregiatediornamentiarchetettonici;ilnonessersigiammaitrovatoinquellecontrade,segnatamenteinRoccaGiovaneesuoicontorni,peroltreadiecichilometridiraggio,alcunaltrorestodiscultureodifabbricatoconvenientiaduntempioricostruitomassimeaspesediunimperatore;laidentitàdellostiledellacornicechecircoscribelaiscrizionediRoccaGiovane,aquelleoperatesullepietredelnostrotempio;tuttoinsommamiportaaconcludere,chequivi,cioèsull’indicataaradellemarmore,esistesse il fanumputreVacunaediOrazioricostruitodaVespasiano: nulla ostando che la iscrizione suddetta trovisi ora alla destra del Digentiacircaduechilometripiùversolasuafoce,cioèinRoccaGiovane,piuttostocheinCantalupoMandela;poiché il feudatariodell’unaedell’altra terraessendoda tempoimmemorabile ilmedesimo,avràcredutomegliofarlatrasportarenellaprima,assaipiùprossimadellasecondailtempiodicuifacevaparte.”20
G.1.8.26. 1885. Fanulla, 22-23 settembre 1885, no. 257: “Ora sappiamo che l’ingegnere cav. TitoBerti, impiegatoalgeniocivilediRomaeautoredelpregiato lavorosullePaludiPontine,essendosi trattenuto in quei luoghi per doveri d’ufficio, ha potuto porre in luce importanti avanzi d’impianti e mosaici fin qui non rammentati e non conosciuti dai dotti. Attendiamo il lavoro del Berti e la riproduzione di questi avanzi: ma frattanto facciamo voti perché iLicentinisiricordinodiqualecolpasirenderebberoimputabili,seconsentisserochelavangadelvillanoeleradicideglialbericontinuasseroafaresfregioaquellasacrememorie.”
G.1.8.27. 1886.TitoBerti,LaVilladiOrazio(Rome1886)9-11:“Ilmosaicodellaprimacamerahaunlatodimetri4,90el’altrodimetri3,50;èinalcunepartideteriorato,inaltreintatto;ildisegnoè di un semplicità e finezza meravigliosa. Dopo una fascia che corre lungo la parete più piccola, sistaccanotreordinidicircoliches’intreccianovagamente;succedeaquestiunabandadivariestrisciebiancheenere,nelmezzodellaqualecorreunafasciatuttaformataditriangolettiches’inseguono,poggiandoilverticesullabasedelsuccessivo;questoèforseilframmentochevide ilNibby.Dopo labandasidisegnanodelle stelle formatedaotto rombi i cui latiinferiorisistringonoalcentro,mentregliesterniservonoacombinaredeiquadri,lefacciedeiquali ricompongono i rombi di altre stelle. Il lavoro è di finissima fattura, in cubetti bianchi e neri,iqualihannoilorolatidiseimillimetri.Ilmosaicodellesecondacameraèconservatoinmodoquasiperfetto,esomigliaaquellaformageometricachechiamasicommunementegreca.Anchequestoècompostodicubettibianchieneridicircasettemillimetridilato,unitiinformadifasciechesipieganoadangolo,econalternazionegraziossima.Lavariadirezionedeitriangolettiche,comenelprimomosaico,poggianol’unosull’altro,ecorronolungoquestefascie,èdieffettodelicatoemirabile.Questomosaico,salvocheinalcunidettagli,èidenticoperdisegno,perconservazione,perfatturaalmosaicocheformailpavimentodeltabliniodiquelbell’avanzodelpalazzodeiCesari,cheilchiarissimocommendatorhadichiaratoessereiruderidellaconservatissimacasapaternadiTiberio.Iononhoaltrodagiungere,perora....
20. The structure is actually a tomb: see Mari 1994, 71 (no. 42).Thestructureisactuallyatomb:seeMari1994,71(no.42).
G.1. TexTual sources
421
Unadevastazionelenta,macontinua,cheduradaanni,spogliaapocoapocoquestoluogocarissimodellereliquierimaste.Digiàilpiccoloframmentodimosaico—cheorasiscuopreorasiricopreperuccellareilforestiere—sottoilcontinuoinsultodellavangahaperdutogranparte dei suoi cubetti preziosi. Il rimanente del mosaico della camera, smosso dalle radicididueolivicrescentiedindiscreti,sismembraediventaapocoapocounmucchioinformediinutilitassellini.Ugualpericolocorreilmosaicodellasecondacamera.Giànonsisapiùove sia il mosaico ornato di piccoli grifi che il Gell vide circa cinquant’anni indietro; nè, per quantoioneso,vipiùmemoriadelmurocircolarecheaveafermatal’attenzionedelloChaupy.Qui,comenellaprossimavignadiSanPietro,ovehodettotrovarsialtriavanziantichi,tuttovaa rifascio. Icuneidell’opera reticolatavengonoadoperatiperselciare lestrade, igrossimattonitoltidalleantichefabbricheservonoallenuovecostruzionicampestri.Nonsisapiùnulladeitubidipiombo(posterioricerto,mautiliperlastoriadelluogo)cheloChaupyvidedall’arcipretediLicenzaecheportavanol’iscrizioneT.ClaudiBurri;unsoloframmentodialtrotubodipiombo,chetrovasiinnestatoallacasadiOrazio,èconservatoinLicenzapressoVincenzoOnorati.CheèavvenutodellostiledicuiciraccontailSebastianiechefudonatoaun religioso?Nonparlodi altrioggetti toltidal luogocheornano le stanzedi abitazioniprivate.Quiparechetuttiabbianovolutosbramarelalorosetedidistruzione.Cinquant’anniindietrounchirurgo,certoValentinodeAngelis,abbattegranpartedellemuradilette;eunprete avido, certo Giovambattista Marcotulli di Percile, quasi nella stessa epoca raccoglieegetta inunacalcara tuttigli abbandonati avanzidimarmoche si trovavanoneidintorni.EppureiborghigianidiLicenzaediRoccagiovinesentonoaffettoperquestiavanzi,eadditanoorgogliosiilbelcastagnetoeildolcedorsoovesorgevalacasacampestrediOrazio.Curvisottolefatiche,rudinelvolto,abbronzatidalsole,questibuonipopolanirammentanoOraziocomesefossevissutoieriinquestiluoghi;esognanocheilcolleMenichetta,postoaldilàdelLicenzasopralapianaOtto,rammentiilnomediunadilettadiOrazio;eraccontano,comeselovedessero,chesuperlastradadeiRatini,Orazios’incontravaconladeaVacuna.Vièstatotalunochementreeraintentoallavorodiquesticampi,hacredutodivederedavantiasèlalarvadiOrazio,sorridergliedisparire...”.
G.1.8.28. 1888.BishopofClifton,“AVisittoHorace’sFarm(fromtheRomandiaryoftheBishopofClifton),”TheVenerabile,vol.1,no.4(April)301:“May1st.Tuesday.SteamedoutoftheStationabout6afterasubstantialbreakfastandafterpassingSalonewhereliethespringsoftheTreviWater,LunghezzaandthefetidAquaeAlbulae,madeabendto therightbeneathMonticelli,andsowheeledupintothehillstoTivoli.Herewesnatchedaglimpseortwoaswespedfromtunneltotunnel,oftheprettycascatelleandoftheboundingAnio—thenmovingnorth-eastinacourseroughlyparalleltotheViaValeria,byCastelMadamaandSantoPolo,arrivedabout8atVicovaro.Apicturesquebitawaitedusafteralightingandjustbeforeweenteredthevillage:—thequaintoldhouses,restingsomeofthemonremainsofstoutwallscomposedofblocksoftravertine,thebridge,towardswhichtheroaddescends,discoveringtracesofoldRomanwork, and the swift blueish river that just before reaching thebridgesweeps round the foot of a prominence and then flows on in a straight line through its avenue ofpoplars.Wetoiledupintothetownandsawlittledifferentfromaughtoneseesinthesemountain-crowningabodes,fairwhenfaroffbutfoulwhennigh—dilapidatedhouses,narrowand dirty little streets, curious women, dirty boys, and sable swine—until we reached theChapel of St. James built I should say in the fifteenth or perhaps the fourteenth century by an ArchbishopofTrani,anOrsinioftheCountsofTagliacozzo.(Taliocociadaecomites,Ursinapropago&c.).SomuchIgatheredfromtheinscriptionsurmountingthegorgeousdoorofthispretty octagonal building, which is in the Italian Gothic style.A goodly number of smallstatuesgracethefacade,someofthemtheworseforwearandtear.Afterprayingafewmoments
Bernard Frischer
422
beforetheMadonnainside,proceededuptheroadwhichiscommandedbytheChapel,untilwecametotheParishChurch,largeandcommodious,butbareandneedingrepairs,andtheBolognettiPalace—noveryelegantifanatallimposingmansion.Passingthesewewoundalong the road, I “wiring into” bread and cheese the while, until we came in view of theConventofSanCosimatowhichismostpicturesquelysituatedonaprecipitousandhugecliff,toppedwithilexandcypress,atthebaseofwhichrushestheAniothroughanarrowgorge.Westoodtoadmireitforafewminutes—Dr.Gilestoldusitisthespotwhere,astraditionrelates,thosewickedmonksattemptedtopoisonSt.Benedict,—andthenadvancingalongtheroad,descendedbyabypathtolookatthefallsjustunderthecliff.Herethereisabridge,modern,butnighitareremainsofanarchortwobelongingtoanoldRomanone.Asweremountedtotheroad,theDrollboyinformedusthathehadfeltadroportwoofrain,andindeedtheskylookedthreateningintheextreme.HoweverweturnedintotheConventChurch,inwhichthedullroarof thewatersbeneathiseveraudible,andthencameout to takeourobservationsanew.Rainwasnowfallingprettyfast,andaswestoodundertreesinfrontofthelittleportico,despondsatineveryvisage,especiallywhentheRectorbegantotalkofretreatingtoVicovaroanddiningthere.Herewasago!WewereattheentranceoftheSabineVale,oppositewasMandela, the“rugosus frigorepagus” (adescriptionnowmoreapplicable to thevillageofSaracenescopercheduponaloftyconicalpeak);beneathrantheDigentia,whichisstillquaffedbythefolkofMandela;awalkofundertwohourswouldhavebroughtustothe“latebraedulces”oftheVenusianbard:—andwehadtoturnback!Somemorepatientwaitinghowever,and the rain began to subside and finally ceased, so that without considerable loss of time we wereable tosetoutagain.Aswetookthe turn into thevalleyI readout to theRector thedescriptionofJudgeLawton’svisittoHorace’sFarm—adescriptionwhichsomesixyearsagoIcutoutoftheTimes,littlethinkingthenthatIwasonedaytotreadovertheverygroundexaminedbyhimandhisfriend.Thevalleywindsagooddeal,andasoneadvances,narrowsconsiderably.Oneithersidethemountainsarestonyandbynomeansthicklywooded.ThecourseoftheLicenza,likethatofmostmountaintorrentswhentheyreachtheopenground,ismarkedbyabroadwhiteningtract,formedbythestonesithaswhirledalongandwornsmoothin the rainy seasons, and leaves little ground on either side for cultivation—none of the fields beingprotectedbyadam,aswastheportionofHorace’sdomainsalongwhichitscoldwatersran.Atonepointwhereitnearedtheroad,Iwentdownanddrankofthestreamhealthtotheold poet’s shade, and as I walked along beneath Rocca Giovine (nigh which Signor Rosaplacesthefarm)readupthateverpleasingsixthsatireofthesecondBook,“Hoceratinvotis”.Wherevertheexactsiteofthefarmmaybe,Ithought,thesearethe“arduiSabini”:onthesebroadgiantsoldFlaccusgazedashetrotteduphereonhisbob-tailedmule;thisisthe“rus”hewaswonttoyearnafteramidthesmokeandwealthandroarofRome.Atlengthaturntotheleftshutsofffromusthewholeofthevalleyalongwhichwehavesofarbeenwending,andwe find ourselves in a delightful amphitheatre amidst the hills. Those on the left side retain theirstonyandsomewhatbarecharacter,whilstthoseontherightarefairlywoodeduptotheirsummitsandaremorepointedandpicturesque.TheyaresomeoftheminorpeaksthatonthissideofitclusterbeneaththegreatMonteGennaro.Atthefarendofthisretreat(“angulusiste”)uponarockyhillstandsthevillageofLicenza,whilsthigheruptoitsleftonanotherhillthatformspartoftheruggedbackgroundisthedesertedanddrearylookinglittlehamletofCivitella.We climbed up to Licenza and eventually succeeded in finding a house where wine was to be got;forknowinghowpoorlytheseplacesareprovidedwithvictualswehadcarriedourdinnerswith us.The room was small but pleasant after the heat.We sate at two tables, and minehostessbroughtinthelush,whilstweunpackedourprovender,andacrowdofvillageurchinswatchedouroperationsfromthedoor.Thewinewasreally“vileSabinum”thethinneststuffmortalevergulped,andifthiswasallFlaccushadtoofferhisluxuriouspatron,Icanfancythe
G.1. TexTual sources
423
lattervowinginvengeancetosetbeforehisentertainersomedishliketothatwithwhichhehadalreadyburnthisweakvitals.Ourbeef, fowl,and“cartwheel”consumed,and the lastglassgoneround,forinspiteofthevilenessoftheSabinejuicewedrankitnobly,wequittedtheosteria,descendedthehillandcrossedthestreamagain,eachonewendingthentothespothelistedtoenjoyanhour’srepose.IimmediatelymadewithClaytonforthetraditionalsiteoftheVilla,aspurrunningdowntothevalefromthehillofitsrightside,abovetheroad,infrontofthevillageofDigentia.Followingalittlewatercoursebornofafountainhigherup,whichthey point out as the veritable Bandusia, we came to a part of the vineclad slope wherefragmentsofstoneandmarbletoldoftheexistencehereatsometimeofadwellinghouse,Horace’sornotwhoshallsay?Aswepotteredabout,anativeaddressedusandinquiredifweweresearchingforHorace’svilla.Theinterviewresultedinourfollowinghimtoavineyard,inthesoilofwhichhedisclosedwithapicktheremainsofatesselatedpavement.Heinformedus that the pavement extended beneath the whole surface of the vineyard, on which werequested him to dig up at another spot and then at another. We were satisfied that the pavement was not a sham, although he had at first contrived to hit upon that portion of it that was in the beststateofpreservation.Halfafrancrenumeratedthisdescendentofthe“masculineraceofrusticsoldiers”;hetookitandlookedhardatitandatus,butwewalkedawayandlaydownonthegrassbeneaththechestnutshade,withourfacestowardsthebroadbarehillsoftheleftsideofthevalley.ThoughIhadbeenupsince3o’clockIfailedtosleep;yettheviewandthegentlebreezeweredelightful,anditwillbelongbeforeIforgetthatloungeonthetendergrassamid the first flowerets of the springtide,—a lounge which I shall ever call to mind as I read againthelines:“Orusquandoegoteadspiciam?quandolicebitNuncveterumlibris,nuncsomnoetinertibushorisDuceresollicitaejucundaobliviavitae”.Ondescendingtotheroad,IfoundIhadlostmyreturntickettoRome,andthoughIclimbedupagainandrovedaboutthegroundIhadtrodden,novestigeofitappeared.Horace’sshadeatitstricks,nodoubt!Didhisjollyghostwishtodetainmethereasakindredspirittowardswhomhefeltanattraction,orwashepunishingmefornotlingeringsolovinglynowoverhispagesasIwaswontofyore?Howeverthatbe,Ileftthegroundandbeganmywalkbackthroughthevalley,oftgazingbackonthescenewhichIprobablyshallneverlookuponagainandfeelingsomethingofapangonthataccount—especiallywhenIarrivedattheturnintheroad,passingwhichIseemedtopassawayfromthat“deliciousnest”forever.IwalkedaloneandnotoverjoysomenearlythewholewaytowheretheroadabutsontheViaValeria,oppositeMandela,andlongIlookedonthecastellatedmansionofthesideofthebroadspreadinghillandtheparishchurchthatpeaksitssummit. At Vicovaro, whither the five worthy yeomen of Horace’s realm used once to repair inordertositincouncil,wetriedmorelush,butfounditlittlesuperiortothatofLicenza.Ridehomewasunsatisfactory,asIwasverysleepyandcouldnotgetacomfortableposition.Thenativesthatwerewithusinthesamecompartmentactedasarestraintuponallmerrimentandjollity,andoneofthemsmokedapoisonouscigar,outofwhichhecontrivedbyallowingittogooutandthenrelightingittoextracttheenjoymentofawholebundle.Ihopehemayneversmokeanybetter.AfteralightinginRomewebowledalongtheNationalWayina“legno”andsetfootinthehouseataboutaquartertoten.Attenwesuppedandathalfpastsaidprayersandretiredlittlelothtoourpallets.”
G.1.8.29. 1891.A.Mazzoleni,“LavilladiQuintoOrazioFlacco,”Rivista di filologia e di Istruzione Classica19 (1891)175-241.At 227-231, Mazzoleni describes the ruins in the Vigne di S.At227-231,Mazzolenidescribes the ruins in theVignediS.Pietro with citations of Berti, G.1.8.27.There is no indication that Mazzoleni has himselfperformedasurveyofthesite.
Bernard Frischer
424
G.1.8.30. 1895.N.Fritsch,“DashorazischeLandgut,seineLageundBeschaffenheit,”NeueJahrbücherür classisce Pilologie41(1895)57-78,at74:“Denndie indenselbengefundenenrestevonmauernundsteinbödensindandererartundhabeneinemchristlichenkirchleinS.Pietroangehört,dessendienstenochheutemitdempfarramtevonLicenzavereinigtsind.”
G.1.8.31. 1899.[anon.],“CronacadiRoma.LaVilladiOrazio,”LaTribuna(Rome),23settembre1899.“Veramente usciamo dalla cerchia delle mura aureliane. Ma l’argomento è essenzialmenteromano,comequellocheriguardailpiùmoderno—cisipassiilbisticciotra—ipoetidell’anticaletteraturalatina.Ilprof.VincenzoUssani,chesioccupaconamoredellaliricaoraziana,cidescriveloscempiocheèstatofattodellavilla,incuiilpoetatrascorsegranpartedellasuavita,dopolefortunosevicendedellasuagioventù.Dopolediligentiricerche—ciscrivel’Ussani—delfranceseDeChaupyedell’italianoDeSanctisiruderidellavillafurononell’altrosecolorintracciatinelterritoriodiLicenzaa5500metridallaviaValeriainterrenicheoggialcatastodi Tivoli figuran sotto i numeri 1337-1340. Non si può immaginare lo scempio che si fa ora di quellerovine.Peiforrestierivisitarevuoldirelostessochesaccheggiareelepopolazionilacuifantasiaeccitatadaglieruditiimmaginaognigiornointornoalpoetanuoveleggende,nonrifuggonodallosmuoverecolpicconelaterraeoffrirviipezzidimosaicochesitrovanoquasialla superficie sotto il vigneto. Intanto i grossi mattoni vengono adoperati in nuove costruzioni (anche un capitello di marmo pario, d’ordine dorico, ha servito e servirà forse tuttora dagradinoinunacantinadiLicenza)el’operadellavegetazionefailresto.Questoscempiogiàdenunziatoinvanodaduebenemeriti, l’ing.Bertieilprof.Mazzoleni,dovrebbecessare.Aquegliavanzigramidell’ignoranzadegliuominiedell’iradeltempopotràforsenonaddirsiilnomepomposodimonumentonazionale,mapareamechesial’oradifarqualchecosaperlemuracheospitaronounodeipiùgrandipoetidellanostragente,quelloforsetragliantichiche,purrigorosamenteantico,mantienepiùstrettivincoliconl’animael’artemoderna.NesianoprovailCarduccieilLecontediLisle.”
G.1.8.32. 1900.KarlBaedeker,Ital. Handbook or ravelers,thirteenthrevisededition(Leipzig1900),409: “RoccaGiovane is a small village charmingly situatedon a precipitous rock.Anoldinscription,formerlybuilt into thePalazzo,refers to therestorationofa templeofVictoriaby Vespasian. According to Varro, Victoria is identical with the Sabine goddess Vacuna,and consequently Rocca Giovane is supposed to be the FanumVacunae of Horace (Epist.I.10).AguideshouldbeobtainedtotakeustothechapelofMadonnadellaCasa...,theColledelPoetello,and theFontedegliOratini.Thesenames refer to thevillaofHorace,which,however,moreprobablylayinthebottomofthevalleynearLicenza.Theancientremainsareinsignificant.”
G.1.8.33. 1904.EugenPetersen,“Funden,”Mitteilungen des kaiserlicen deutscen arcaeologiscen Instituts,RoemischeAbteilung19(1904)158–159,at159:“SollteItalien,dasdieAusgrabungderAraPacisindieHandgenommenhat,allerdingsumwerthvollsteFunstückenunschondreiVierteljahreungehobenunten imWasser legenzu lassen,nichtauchdenRuhesitzdesAugusteischen Friedensdichters untersuchen und freilegen zu lassen die Verpflichtung fühlen? Wie oft sind wir denn in der Lage einem der alten Klassiker in seiner eigenen Heimstätte nahezutreten?”Note:PetersenwasDirectoroftheGermanArchaeologicalInstitute.
G.1.8.34. 1908.VicenzoUssaniatG.1.9.13.
G.1.8.35. Rodolfo Lanciani, Wanderings in the Roman Campagna (London 1909) 121, 126: “TheexcursiontoHorace’sSabinefarm,withwhichwebringourstudyof theTiburtinedistrict
G.1. TexTual sources
425
to an end, can be easily accomplished by motor from Rome in six hours, from Tivoli infour,followingtheViaValeriatoVicovaroandSanComisato[sic],andtheUsticavalleytoLicenza.Letitbeunderstoodthattheexcursionistexpectingtoseegreatruinsofthefarm,andtofeeltheimpressionofHorace’spresenceinthisout-of-the-waycorneroftheearth,isdoomed to disappointment. The ruins are insignificant: the spring of Bandusia runs almost dry; theLucretilisisbareofitsgreenmantle;onlythegenerallandmarkswithwhichthepoet’swordshavemadeusfamiliarcanbesingledout—thevalley,theriver,thevine-cladhills,thefrowningpeaksof theGennarogroup….Note. Ihavepurposelyabstained fromgivinganaccountoftheso-calledremainsofthefarmbecauseitisnotpossibletoidentifythem.Evengrantedthatthefarmhouseshouldhavebeenpreservedduringthefourcenturiesoftheempire,inmemoryofthepoet’ssojourninthisvalley(ofwhichfactwehavenoevidence),theremainsattributedtoitbylocaltraditionaretoofaintandvaguetorepaythefatigueandthetroubleofapilgrimage.Theyconsistofapieceofmosaicpavementinblackandwhite,ofgeometricalpattern, the design of which is given by Hackert in the first sheet of his album. Around this poorrelictherearevestigesofthreeterracesofamuchlaterdatethantheAugustanera,andof such magnificence that they could not possibly be reconciled with the idea of a farm. These vestigesare tobeseenonaspurof theColleRotondo(Lucretilis?)on the leftof theroadascending to Licenza, five hundred yards before reaching the first house. The plateau stands 1320feetabovethesea.ThenamesofmanyplacesintheneighborhoodseemtorecallthoseoftheHoratianage:gliOrasiniorOratini,giventoaspringhigheruponthesamespurofthemountain;laRustica,giventoapieceoflandneartheUsticaecubantissaxa,etc.Anothergroupofruinsismarked,inHacker’sbird’s-eyeviewofthevalley,withthename“RuinesdeBains,”muchnearerthevillageofRoccagiovane;andhere,alittleabovethecountrychurchofSantaMariadelleCase,thelateexploreroftheCampagna,PietroRosa,placesthesiteofthe farm, in opposition to Sir William Gell and Nibby, who favor Licenza and the identification suggestedbyChaupy.”
G.1.8.36. 1909. Webster Merrifield, “A Visit to Horace’s Sabine Farm,” TheClassicalJournal8(October1912)25-36,at27-36:“OnDecember24,1909,itwasmyprivilegetopayavisittowhatisgenerallyconcededtobethesiteofHorace’sSabinevilla….Mycompanionandmyselftookthe7:35A.M.trainfromRomeforVicovaro,theneareststationtothesupposedsiteofthefarm—theVicusVariaofHorace’sdayandhisnearestmarket town.Thepresent-daytownboastsapopulationofabout2,000.Itislocatedhighonthehillside,acrosstheAniototheleftfromtherailwaystation,andaboutaquarterofanhour’swalkdistant.Wefollowedthedozenor more peasants, all with well-filled bags slung over their backs, who left the train on which wehadriddenfromRome,and,afterasharpclimb,foundourselvesinapparentlytheprincipaloneof the threeor four long,parallelstreetswhichmakeup the town.Aswecamealong,weinquiredofthelittlepartywhichhadleftthetrainwithus,whetheritwouldbepossibletoprocureaconveyanceofanysortinthevillage.Theyallthoughtnot—said,indeed,thatthere was no carriage in town; but finally one of the party bethought himself of a certain small inn—theonlyoneintown,sofaraswecouldlearn—whoownedacoupleofdonkeysandpossessedsomesortofacart,inwhichhesometimesdrovethemsingly.Thismanofferedtopilotustotheinn.Theinn-keeper,afterconsiderablenegotiation,agreedtotakeustothefarmandthencetoTivoli,intimeforthefouro’clocktrainforRome,forthesumof14lire,about$2.75. He promised to be ready in fifteen minutes, and meanwhile ushered us into the general roomat the inn—acombined sitting-room, storeroom, taproom,dining-room,andkitchen.Sixoreightmenandtwoorthreewomenweresmokingaboutthelongtableatoneendoftheroom and the landlord’s wife was cooking the dinner in various brass kettles over a coal fire in a smoky fireplace at the other end. A chicken and a very lean kitten hung around the fireplace
Bernard Frischer
426
andoccasionallyhelpedthemselves,surreptitiously,fromtheopenpotsoverthecoals….Justthenthelandlordcameintosaythathisdonkeyhadgoneforaloadofwoodandwemustwaitfifteen minutes longer. This proved to be over an hour. To while away the time, we strolled out intothetown.Vicovaroisaveryoldanddilapidatedtown,withsomeoftheoldRomanwallsstill standing, and has unspeakably filthy streets, like most Italian country towns. It possesses, apparently,nosewersystemandnopublicwatersupply.Certainlytheordinarydecenciesoflifewereconspicuousbytheirabsenceandweneededtowalkcircumspectly,eventhroughtheprincipalstreetsofthetown….Finallythe‘voiture’appreared,arough,two-wheeleddonkeycartbutwithacushionedseat,attachedtowhichwasamostdiminutivesaw-backed,iron-graydonkeywithaharnessalmostasheavyashimself.Thethillswereponderousaffairsandwereattachedtotheharnessatapointabovethedonkey’sbackandextendedtoapointwellbeyondandabovehishead.WhenmycompanionandItookourplacesonthecushionedseatatthebackofthecartweseemedinimminentdangerofliftingthelittledonkeyoffhisfeet,ifnotofthrowinghim,feetuppermost,overourheads.Wefeltrelievedwhenthedrivertookholdofhisbridleandledhimdownthesteephilltothemaintraveledroad,whichskirtsthetownatamuchlowerlevel.Herethedrivermounted,seatinghimselfonanimprovisedboardseatacrossthefrontofthecart.AsisusuallythecaseinItaly,thedonkeywasdrivenwithoutbitsandthedriveryankedthelinesfuriouslyinhisefforttoguidetheanimal,allthewhilecrackinghiswhiploudlyaboutthedonkey’sears.OurcoursefollowedtheancientViaValeria,runningat first high above the stream but gradually approaching the level of the river. Presently we left the Anio and skirted for the remainder of our course, the Licenza, a confluent stream (the Rivus DigentiaofHorace).Thisisasmallstream,runningameanderingcourseinitsbroad,gravellybed, but in times of flood it spreads over a wide channel, carrying down immense quantities ofsand,gravel,andhumusfromthesteep.Treeless,andeasilywashedhillsideswhichcloselyhem in thenarrowvalleyoneitherhand.Wepassedoccasionallyapeasant’shutof stone,partiallycoveredwithstuccoorwattledreeds,andsurroundedbyasmallolivegrove;but,inthemain,thecountrywasuninhabited.Asweproceeded,thehillsbecamesteeperandbolderanddrewinclosertothestream.Hereandthere,fromitshigh,rockyheadland,loomedsomeancienttown,asSaracinesco,thetownoftheSaracens,orMandela,theBardelaofHorace,sharply defined against the horizon. The fields immediately surrounding these towns were green with cultivated crops, mainly barley or flax, but, with these exceptions, the whole country seemed to be uncultivated and unused save as a sheep run. Some five miles from Vicovaro we left the main traveled road, theViaValeria, and climbed, by a steep, zig-zag, roughlymacadamizedroad,ontheleft, to theancient townofRoccaGiovine,anoldtowneveninHorace’sday,whichwasperchedontheveryedgeofaprojectingcrag,withsharp,precipitousflanks, hundreds of feet high, on every side but one. This is the Vacuna of Horace, behind whoseancientshrine,alreadyindecay,HoracewroteoneofhischarmingepistlestoadearfriendatRome,AristiusFuscusbyname,closingwiththesewords:‘HaectibidictabamfanumpostputreVacunae.’Horacewastakingarambleonebeautifulday,apparently,tabletinhand,and, finding a quiet nook back of the temple of Juno Victrix (identical with the Sabine goddess Vacuna), with a magnificent prospect over the Valley of the Digentia, penned the sprightly epistlewhichhascomedowntous.Athisfeet,tothenorthandaboutamiledistant,layhislittleestatewhichMaecenashadgivenhim.Emboweredintheleafybranchesofchestnutandolivetrees,farbelow,hecoulddoubtlesscatchglimpsesofthemodestvilla,whichisalmostasfamiliartousasitwastoHoracehimself.Thequietwasbrokenonlybythedistanttinklingofgoatbells,possiblyfromHorace’sownherds,astheyrangedthehillsidesbelow,andtheshrillbleatingoftheyoungkids.Theamphitheaterofhillswhichencirclethelittlevalley,onwhosewesternedgelayHorace’sestate,risessomethreeorfourthousandfeetabovetheplainandtheirupperslopes,atleast,musthavebeenwellwoodedinhisday.Theirlowerslopes,
G.1. TexTual sources
427
too,werehighlycultivatedthen,inmarkedcontrasttotheirpresentdesolation,andmanyavine-coveredcottageofHorace’scountryneighborsborecharmingtestimonytotheprosperityandcontentmentoftheneighborhood.Inthenumerousremainswhichhavebeenuncoverdbyapeasant’splowandtheexcavationsofthearchaeologists,wehaveabundantevidencethatthelittlevalleywaswellsettled.Thelittlevalley,indeed,musthavebeenaveritablebeehiveofruralindustryinthosedays;andasHorace,fromhispostbehindVacuna’stemple,onthatsummerday,watchedthelightsandtheshadowsfromthepassingcloudschaseeachotherin rapid succession over vineyard, orchard, pasture land, and tilled fields, with their ripening grainrustlinginthebreeze,thisupperDigentiavalleydoubtlesspresentedtohimascharmingapictureofrurallifeandsceneryascouldhavebeenofferedinallItaly.
RoccaGiovine,Vacuna’sdegeneratesuccessor,islikealltheSabinehilltowns,picturesqueenoughat adistance,butwithin thehousesare in a tumbledowncondition, the streets aremuddyanddungbecovered,withpigsrunningeverywhereandwallowinginthevilepoolswhicharecommonenoughintheabsenceofanythinglikesystematicdrainage.Thechildren,abouttheonlypeopleoneseesinthestreets,arelively,handsome,andannoyinglycurious,butatleastarenotbeggars,asthechildrenalmostalwaysareinthelargertownsofItaly.Thestockseemsvirtileandsturdy,liketheSabinestockofold,andremains,eventoday,remarablypureandunmixed.
Weretraceourstepsandaresoononthemainhighwayagain,butourlittledonkeyisdeterminedtomakehiswayback toVicovaro, inspiteofourdriver’s furious jerkingof the reinsandcracking of the whip about the donkey’s ears. Our driver finally descends, turns the donkey aboutbymainforce,fairlypullinghimalongtheup-streamroad,inspiteofthefactthatthelittlebeasthadhauledallthreeofus,withtheponderouscart,upthesteephilltoRoccaGiovine,andremountsonlywhenthedonkeyiswellunderwayagain.Asweapproachourdestination,thehillsbecomemuchsteeperandloftieranddrawclosetothelittlestream,shuttingitinoneverysidetillitisallbutimpossibletodetecteitheritsentrancetoorexitfromtherollingplateauwhichconstitutes,asitwere,thepitofanamphitheater.Herewehitchourdonkeyandfollow a rude pathway through the rolling fields, climbing numerous stone walls, till we reach theridgeofthelowfoothill,onthenortherlyslopeofwhichthesupposedsiteofHorace’svilla is located. We climb another wall and find our driver aleady scraping away the surface soilandexposingtoviewastretch,severalfeetsquare,of tessellatedpavement,composedofalternateinsertionsoftinysquaresofblackserpentineandwhitemarble.Ourdriver-guideassuresusthatthispavementextendsoveraconsiderablearea,afactwhichIverifybyrunningmywalkingstickhereandtherethroughthesixinchesormoreofoverlyingearth.Ontheouteredgeofthearea,wherethepavementisbeginningtobreakup,weremovetheearthandgatherahandfulofthelittlepeg-shapedtesserae,perhapsaneighthofaninchsquareonthetopandhalftothree-quartersofaninchlong…Thewallsofopusreticulatum[viz.,mentionedbyDeSanctis;seeG.1.8.1]werenotinevidenceatthetimeofmyvisit,havingbeenreburiedbyDeSanctisand,apparently,neversinceexcavated.Theywere,clearly,thewallsofthebasementstoryofHorace’svillaandthepavementseenbymewasthatofthesixup-stairschambersmentionedbyDeChapuy[sic]inhisthree-volumeworkonthesubject.Thebordersofthemosaicpavementwereornamentedbyblackandwhiterhombsandtrianglesandthetilingofonechamberwascomposedofawhitegroundwithaborderofblackanimals….
JustnorthofthepavementwhichIhavedescribed,andonthebrowoftheridge,isadiminutivegrotto,wherearestorednumerousremains—potsherds,roughvases,etc.—whichhavebeenduguponthegroundsadjoiningthevilla….
Bernard Frischer
428
Aswewendourwaybacktothemaintraveledroad,whereourdiminutivedonkeyhasbeengrazing while we have been alternately reflecting and rhapsodizing, we stop in an adjoining field to scrutinize certain capitols [sic],pedestals,andbrokencolumnsandwatermains,theremains perhaps of a neighboring temple. Here the local peasants—for word of our littlepilgrimagehasspreadrapidlythroughtheneighborhood—crowdaboutuswithinsistentoffersofwell-stained,possiblytime-stained,bitsofmarble,all,weareassured,fromthe‘VilladiOrazio,’whichtheyareeagertoexchangeforafewcentissimi.Weescapetheirimportunitiesby precipitate flight and remount our ‘voiture’ and soon the little donkey is madly dashing alongthedescendingroadwaytowardVicovaro,tothesharplyresoundingcracksofourJehu’slash.We meet numerous peasants, on foot and on donkey back, returning fromVicovaro,whichstill,asinHorace’sday,isthemarkettownofallthisregion.AtVicovaroweexchangeourtireddonkeyforalargerandfresherone,andexchange,too,ourdriver,thefatherfortheson,apresentablefellowseventeenoreighteenyearsold,andgo,mostlyon thegallop, toTivoli,sevenmilesdistant.Wemissourfouro’clocktrain,butescapetherainwhichcomesonatdusk.Thesixo’clocktrainisaslowoneandbringsus,afterendlessstopsandwearywaitingsatsmallway-stations,toRome—howpregnantthename!—ateighto’clock,intimefordinner….”
G.1.8.37. Before1911(?).SalvatoreMiceli,VicovaroelavilladiQ.OrazioFlacco(Rome1929)34:“IlProfessoreEberardEgeperchéerainottimirapporticonlacortedell’eximperatorediGermaniGuglielmo I, profittò di questa sua amizicia e potè provocare l’interessamento del Ministero dellaPubblicaIstruzioneItalianaachefosseroeseguitigliscaviche,conladichiarazionedellaguerramondiale,nel1914,furonosospesi.”
G.1.9. selectdocumentsfromitalianGovernmentfilesPertaininGtotHeviGnedis.Pietrositeinlicenza,1885-1911 Abbreviations: ABA = AntichitàeBelleArti AS = ArchiviodelloStato21
ACL = ArchivioStorico,ComunediLicenza MPI = MinisteroperlaPubblicaIstruzione SAL = ArchiviodellaSoprintendenzaArcheologicaperilLazio
G.1.9.1. 1885.AS,MinisterodellaPubblicaIstruzione,Dir.Gen.AA.BB.AA,DivisioneI,1913/15,BustaNo. 175. Note: the file begins with a copy of the newspaper article in theNote: the file begins with a copy of the newspaper article in the Fanullaof22-23September1885(=G.1.8.26),publicationofwhichsetoffaninquiryintoapossibleillegalexcavation.
G.1.9.1.1. Roma24sett.1885.
All’Illust.Sig.PrefettodiRomaOggetto:ScavidiantichitàpressoLicenzanellavilladiOrazioUrgente
LeggonelNo.257(22-23settembre1885)delgiornaleFanfullacheilCav.TitoBertiingegneredel Genio civile di questa provincia essendosi dovuto trattenere per doveri del suo ufficio, nel
21. Archivio Centrale dello Stato (EUR), Fondo Ministero della Pubblica Istruzione.ArchivioCentraledelloStato(EUR),FondoMinisterodellaPubblicaIstruzione.
G.1. TexTual sources
429
territoriodiLicenza,posteinluceimportantiavanzidipavimentiemusaicidellavillachefugiàdiOrazio.Selanotiziaèvera,questoMinisterononsacomprenderecomel’ing.repredettoabbiafattoscavisenzaaverneprimachiestoeottenutonepermesso,enelcasodiscopertafortuitaperchéegliabbia….
G.1.9.1.2. 24sett.1885.
AlIspettoredegliscaviedeimonumentiSig.AlbertoDalGallodiRoccagiovineOggetto:AvanzidellavilladiOraziopressoLicenzaUrgente
LeggonelNo.257(22-23settembre1885)delgiornaleFanfullacheilCav.TitoBertiingegneredel Genio Civile essendosi dovuto trattenere per doveri del suo ufficio, nel territorio di Licenza, porteinluceimportantiavanzidipavimentiemusaicidellavillachefugiàdiOrazio....[Dal[DalGalloisaskedtoinvestigate].
G.1.9.1.3. LateSeptember(?)1885(nodate).TitoBertitoSig.Capo.
InrispostaallacommunicazionePrefettiziadelgiorno29Sette.1885No.33869fattamidallaS.V.possodichiararequantosegue.
1ºNonhoeseguitoalcunoscavo.2º Ho, durante le ore non dovute all’Ufficio, cercato, indagato, copiato, nella zona compresa fraLicenzaeRoccagiovine,quantomièsembratoopportunoallosviluppodiunatesicheoraoccupalemieorediozio.Micreda.Devotissimo,BertiTito
G.1.9.1.4. Spoleto30Settembre1885.
DelGallotoSignorCommendatoreRiscontroallaletteradel24Settembre85N.dipartenza12.457Oggetto:AvanzidellavilladiOrazioinLicenza
Pregmo.SignorCommendatore, RicevoinSpoletolasualetteradel24emiaffrettoarispondereconlasollecitudinedaleirichiesta. TraduesettimanealpiùtardisaròinLicenzaepotròdarlelenotiziechedesidera.Find’ora però (non avendo qui altro aiuto che la memoria) le posso dire che secondo alcuniarcheologitraglialtriNoëldesVergers,ePietroRosa(vedileoperediOrazio,editedaFirminDidotParigi1855),laVilladiOrazionontrovasiaLicenza,mabensìaRoccagiovine.Secondo l’Abate De Sanctis ed il francese de Chaupy, ambedue scrittori della fine del secolo scorso,laVilladiOrazioesisterebbeinLicenzainunavignainprossimitadell’odiernaviacarrozzabilechedaVicovaroconducealfossoLicenzaanticaDigentia.Vidiinquelpunto,eda
Bernard Frischer
430
piùanni,alcunipavimentiinmosaicocheappartenevanoadunpiccolopossidentediLicenza,credoOnorati.SuppongochequestosiailluogoovefeceisuoiscaviilSignorBerti. Speroprestopoteredaremaggioriinformazioni.Iopregointantodigradireisensidelmioprofondorispetto.AlbertodelGalloIspettoredegliscaviemonumenti
G.1.9.1.5. 11Ottobre1885.
AlbertodelGallo,IspettoredegliscaviemonumentiAlPregmo.Sig.CommendatoreOggetto:PretesiavanzidellaVilladiOrazioinLicenzaRispostaallaministerialeNo.dipartenza1245711Ottobre1885
Pregmo.Sig.Commendatore, Ho l’onore di prevenirla che confirmandomi a quanto Ella mi prescriveva colla sua lettera in data 24 Settembre 1885, mi sono recato in Licenza per vedere gli scavi ivi fatti dietroiniziativadelCav.Berti.Questiscavisonostatieseguitiacirca200metridallaViaLicentinainunavignadiproprietàdiVincenzoOnoratidiLicenza.Furononelmesescorsoscopertiapochi centimetri di profondità alcuni pavimenti in mosaico della superficie di circa 15 metri quadrati, equindi ricopertidi terra.Questipavimentieranoperòconosciutidagran tempocomenefafedelatavolaincisainramenel1780aNapolidaJa.Ph.Hackert (carte généraleHackert(cartegénéraledelaSabinepourservirauxouvragesdeCapmartindeChaupy,del’abbédeSanctisetdeMr.DeRamsayrelativementàladècouvertedelamaisondecampagned’Horace),ecomevieneanchedescrittonelviaggioaTivolinel1825diAlessandroSebastiani. Diecianni indietrogiàvidiquestimosaiciche ilproprietarioperguadagnarequalcosascuoprealladimandadeiforastieri,mada10anninontrovainulladinuovo.Sepoiqualcheoggettosiatornatoinluceesiastatooccultato,nonsapreidirlononavendoneavutocontezzainpaese,edesendoassaiarduoancheildiscorrerecolproprietariouomorozzoedineducato:anzi prego la S.V., se ha nuove comunicazioni da fare all’Onorati, di dispensarmi dellacommissione,edinvecerivolgersiallalocaleArmade’Carabinieri. Come già riferii in altra mia lettera da Spoleto (30 Settembre 85) in risposta allasua medesima, non potrei affermare con sicurezza, malgrado tutto quanto fu stampatosull’argomento,cheinquelfondosiastatamaisituatalaVillad’Orazio,nonavendoneoranessuna prova, nè essendo sufficienti per asserirlo quei residui di pavimento. Gradisca,Pregmo.Sig.Commendatore,lanuovaconfermadelmiorispettoedellamiaconsiderazione.Suodev.mo:AlbertodelGallo,Ispettoredegliscaviemonumenti
G.1. TexTual sources
431
G.1.9.1.6. Roma,19Ottobre1885.
Rispostaallaletteradel’11Ottobre85Oggetto:ScavidiantichitànelterritoriodiLicenza
RingraziolaS.V.perlenotiziefornitemicolfogliodel11ed,allostatodellecose,noncredonecessarioinsistereperulterioriindaginiinordineall’oggettoalmargineindicato.A.Fiorucci
G.1.9.2. 1896.ResolutionoftheCityCouncilofLicenzacallingupontheMinistryofPublicInstructiontoexcavateHorace’sVilla.AS,ACL. May 28, 1896, alle ore 17 1/2. Deliberazione del ConsiglioAS,ACL.May28,1896,alleore171/2.DeliberazionedelConsiglioComunalediLicenza.Sessioneprimavera.Sedutapubblicainprimaconvocazione.RegnandoS.M.UmbertoI.
Intervenuti
Rufini Leone—Sindaco Foschi AndreaJacovelliPietro JacovelliAntonioOnorati Vincenzo Rufini IgnarioMoscetti Luigi Rufini GiovanniPassacantilli Ignazio Rufini AntonioContiAugusto PassacantiliAntonioCentroniFelice MoscettiTarquinioCherubiniGiuseppe (Nonintervenuto;defunto)
IlConsiglioComunaleritenutoessereindubitatochenelsuoterritorioeprecisamenteinunterrenodiproprietàdelSig.VincenzoOnorati,postoaipiedidellacollina,ovegiaceilpaese,visianogliavanzidellavillacampestrediOrazioFlacco,sommopoetalatino,poichéquestaopinioneèavvaloratadastudiedascrittidelDeSanctis,delDeChaupy,delSebastianiedelNibbynonsolo,maanchedalsapersiiviesisteredeipavimentiinmosaicoidenticiperdisegnoeperfatturaaquellidelpavimentodelTabliniochesiammiranelpalazzode’CesariinRomaecheilchiaroComm.Rosahadichiaratoesseredell’epocadelpadrediTiberio; Ritenutocheèutileedoverosorimettereallalucetaliavanzi; Che se tale cosa, se avvenisse, sarebbe di decoro al Comune e di lume alla scienzaarcheologicaediillustrazionegliscrittidiOrazio; RitenutochetalelavorononpuòfarsidalpiccoloComunediLicenzapermancanzadimezzi; RitenutocheèbenequindidomandarealMinisterodellP.I.che,acquistatalalocalitàovesorgonogliavanzidellavilladelgrandePoeta,vipratichigli’opportuniiscavi;chevalganoarimettereinlucelevestigiadellacasacampestredelcantoreVenosino, DeliberadiavanzareistanzaaS.E.ilMinistrodellP.I.perchéfacciagliscavidesideratinell’interessedellastoriaeperquell’amorechetuttidobbiamoportareallecoseantiche,chesonoglorianostra. Incarica il Sindaco ed il Segretario di presentare apposita istanza, sicuro che verràaccolta.
Bernard Frischer
432
G.1.9.3. 1896.July15,1896.AS.ReplyoftheDirezioneGeneraleofABAtotheMayorofLicenza.
N.diProtocollo4300Classifica d’archivio RomaN.dipartenza4759Rispostaafogliodel20-6-96Oggetto:ScavidiantichitàinterritoriodiLicenzaAlSig.SindacodiLicenza(Prov.diRoma)
HoricevutolaletteradellaS.V.eladeliberazionedicotestoConsiglioComunaleconcuisiinvitaquestoMinisteroafareeseguirescaviarcheologiciinunfondosituatopressoLicenza,oveèopinionecomunesicelinogliavanzidellastoricavilladiOrazioFlacco.LodoilnobileproposimentodicotestoConsiglioComunale,einmassima,nonsonoalienodalsecondareildesiderioespressomi,facendoeseguirescavichecredodarebberorisultatiimportantiperlastoria e per la topografia antica.Manonmièorapossibileloiniziaretrattativeinproposito,siaconcotestoComunesiacolproprietariodel fondo in cuigli scavidovrebberoeseguirsi, poichéquestoMinistero ègiàimpegnatoperaltreesplorazioniarcheologiche,indiverseprovinciedelRegnoedalcuneditaliesplorazionisonogiàincorso.E siccome vi attendono, tanto per la direzione, quanto per la sorveglianza dei lavori, ufficiali dell’Amministrazione governativa delle Antichità, non vi sarebbero ora funzionari delpersonale scientifico e tecnico da poter inviare costà per gli scavi da V.S. proposti. È quindi necessario attendere, ed Ella potrà, più innanzi, richiamare sulla cosa l’attenzione diquestoMinistero.IlMinistro
G.1.9.4. 1903. Rufini, Mayor of Licenza, to the Minister of MPI, Jan. 10, 1903. SAL (which has both thedraftandatypescript,neithergivenaprotocolnumberordate).
Oggetto:ScavidiantichitàinterritoriodiLicenza.Licenza,10gennaio1903
Conistanza20giugno1896cheebbil’onoredirassegnareaV.E.,questoComunechiesechefosserofattigliscavinellalocalitàpostainquestoterritoriooveèopinionecomune,chesitrovilavillacampestredelsommopoetaOrazioFlacco,elaE.V.sullodataconlettera14lugliodettoannoN.4300_4759,lodandoilnostropensierodichiaròcheinmassimanoneraalienodalfareseguireichiestiscavi. Finoadoraperònullaèstatafattoelavariepremurenonebberoesitofavorevole.QuindiilSindacosottoscrittosipermettedipregarenuovamentel’E.V.,tantoamantedellecoseantichechesonogloriadell’Italia,chevogliaordinarel’iniziodellavoronellacertezzachesiavrannoimportanti risultati per la storia e la topografia antica. Sarebbe superfluo insistere su l’importante oggetto presso l’E.V. perché tutti conoscono quanto amore ponga in simili cose e quindi fiducioso che la mia domana verrà ascoltata e che l’E.V.vorràlegareilproprioillustrenomeatalelavoro,ioneporgoviviringraziamenti.Conossequihol’onoredidichiararmiDellE.V.DevmoIlSindaco
G.1. TexTual sources
433
G.1.9.5. 1903. Fiorilli, Director of ABA to Gatti, Director of the Office of Excavations, Feb. 13, 1903. SAL(draftandtypescript).
N.odiprotocollo1833N.diposizione1Roma,addì13febbraio1903(Urgentissima)
Il Comune di Licenza, con la domanda qui unita, che vorrà poi restituirmi, interessò fin dal1896questoMinisteroadacquistareunterreno,oveèfamacheesistesselastoricavilladiQ.OrazioFlacco,alloscopodiesplorareemeterealucegliavanzi. FuallorarispostolodandolainiziativadiquelConsiglioComunale,edichiarandoche,inmassima,ilMinisterononeraalienodalsecondaretaledesiderio.Manonessendovialloradisponibileilpersonalenecessario,perchéimpegnatoinaltreesplorazioniarcheologiche,sipregòilSindacodiLicenzadiattendereedirichiamare,piùinnanzi,sullacosal’attenzionediquestoMinistero. QuelSindacodifatti,conletteradel27marzo1897,ricordòlapromessa;maperdurandola difficoltà medesima dell’anno precedente, nulla ne fu fatto. OraperòlostessoSindacoharinnovatolapreghierachesianoordinatiIlavoridiscavonel luogo indicato, nella certezza che si avranno importanti risultati per la storia e la topografia antica. Poiché mi vengono fatte vive premure, affinché il desiderio del Sindaco del Comune di Licenzasiasoddisfatto,pregolaS.V.didarmiintornoaciò,econlamaggioresolecitudine,ilsuoautorevoleparere.p.IlMinistroFirmato:Fiorilli
G.1.9.6. 1903. Gatti, Director of the Office of Excavations of Rome and Lazio Antico, to Fiorilli, the DirectorGeneralofABA,Feb.24,1903,AS(draft);SAL(typescript).
N.odiprotocollo93N.odipartenza91Oggetto:PropostadiscaviinterritoriodiLicenzaA.S.E.ilMinistrodellaIstruzionePubblicaDirezioneGeneraledelleAntichitàeBelleArtiRomaUrgente
IlComunediLicenzainsiste,conletteradel13correntemese,perchéilGovernofacciaeseguirescaviarcheologicinell’areadellavilladiOrazioFlacco;e l’E.V.chiedesutalepropostailparere di questo Ufficio. LerispostedatedalMinisterodellaPubblicaIstruzioneil14luglio1896enellaprimaveradelsuccessivoanno,furonouguali;nonpotersicioèprendereinconsiderazionelaproposta,pur lodevole, del Comune di Licenza, attesa la scarsità dei fondi stanziati in bilancio e lamancanzadipersonaletecnicoedisorveglianza. Ora mi permetto di fare osservare alla E.V. che due gravi difficoltà si oppongono alla esecuzionedegliscavipropostidalComunediLicenzaede’qualiloStatodovrebbesopportarelaspesa. Anzitutto,nientevièdisicuro,dicerto,circal’ubicazionedellacelebrevillaOraziana,nonostante gli studi, le indagini del Cabral, di Fausto Del Re, del Viola, del Bolzarini e
Bernard Frischer
434
specialmentediDomenicoDeSanctis,diDeChaupy,delWalckenaerediMaurizioAlbert,indaginichecomprendonounperiododitempodicircaunsecoloemezzo. Queipochiavanzidianticavillaromana,situatipressoLicenzaecommunementeindicatiquali avanzi della villa del Venosino, corrispondono in parte ai dati topografici indicati dallo stessopoeta;manientedicertopuòdirsi,tantoèvero,cheancheilcompilatoredelvolumeXIVdelCorpusInscriptionumLatinarumebbeadichiararechelaquestioneadhucsubiudiceest. Occorrerebbero quindi diligenti studi ed estese ricerche topografiche, prima di iniziare gli scavidesideratidalComunediLicenza,nonlimitandoliall’areaincuiveggonsiqueiruderisuricordati,che“amordelnostroloco”equelnaturalesentimentodinobilitarelapropriaterrapersuadanoqueidiLicenzaaconsiderarlipropriospettantiallavillaOraziana. Il che significa mandare sul posto personale tecnico, sia per rilievi topografici, sia per lostudioarcheologico;elespesenonsonocertoindifferenti,datal’ampiezzadellazonadaesplorare. EriconosciutalalocalitàpiùcorrispondenteaquellaincuifulavilladiOrazioFlacco,gliscavidovrannofarsiconuncertonumerodioperai,sottolasorveglianzadiunsoprastante,diun custode e sotto la direzione di un ispettore per quel che riguarda la parte scientifica, e di un tecnicoperciòcheconcernerilieviedisegni. Quindi ripeto, abbiamo due gravi difficoltà, scientifica l’una, finanziaria l’altra; ma che ambeduepossonolievementerisolversisel’.E.V.persuasadellautilitàdiquestericerchedellavillaOraziana,vorràassegnareunasommanoninferiorealle3000lire.IlDirettoreGatti
G.1.9.7. 1903.LetterofMinisterofMPItoAugustusScaramellaManetti,amemberofParliament,March4,1903,AS:
All’OnorevoleSig.AugustoScaramellaManettiDeputatoalParlamento,RomaProt.oGen.eN.o3350Oggetto:PropostadiscaviinterritoriodiLicenzaFattadaGattiil4Marzo1903
CaroCollega, Miraccomandasti l’istanzadelSindacodiLicenza,peravereilpermessodifarescavinel luogo ove dicesi fosse la villa di Orazio…. Ma per mettere ad esecuzione la saviaproposta dell’Ufficio degli scavi, occorrebbe una forte somma, che, almeno per ora, non mi è assolutamentepossibiledestinareallaricercadellavillaOraziana.ConaffettuosisalutiNasi
G.1.9.8. 1903. Letter of Nunzio Nasi, Minister of MPI, to the Director of the Office of Excavations, July2,1903.SAL(typescript).
Roma,addì2luglio1903(Urgentissima)
G.1. TexTual sources
435
Questo Ministero ha ricevuto vive premure, affinchè sia presa in considerazione la proposta delMunicipiodiLicenzadifareopportunericercheedesplorazioni,peraccertarel’ubicazionedellacelebrevilladiOrazio. IlSindacodiLicenzaaffermachepertaliscavioccorreràbenpoco,perchéleindaginidovrebberofarsiinunazonaassailimitatacheegliindicherebbe,enellaqualecertamente,siproverebberogliavanzidellavilla. Voglia quindi la S.V. sottoporre la proposta al Comitato per la pubblicazione delleNotiziedegliScavi, affinchè la prenda di nuovo in esame; giacchè è mio desiderio che il voto delMunicipiodiLicenzasiaaccolto.Forsecontali indaginisipotràgiungereachiarire laquestionedelluogoovesorgesselavilladelVenosinoeconstatarnegliavanzi,lascoperta,oltrechevantaggiosaallastoriaedall’archeologiaarrecheràunanotagenialeperiricordidelpoeta,checantòdalasuavillalelodidellavitacampestre.IlMinistroNasi
G.1.9.9. 1903. Letter of Mayor Rufini to the Inspector of Excavations for Rome and its suburbs, July 7, 1903.SAL(draftandtypescript).
A risposta della sua cortese lettera del 6 and<ato>, Le significo che Ella potrà partire da Romacoltrenodelle7,30escendereallastazionediMandelaovetuttiigiornitrovalavetturapostacheloporteràaLicenzaovesaròfelicissimodiservirleovepotrò.ConosservanzaIlSindacoRufini
G.1.9.10. 1903. Letter of Luigi Borsari, the Director of the Office of Excavations of ABA to Nunzio Nasi,theMinisterofMPI,aboutundertakinglimitedexcavationsonVincenzoOnorati’sland,July16,1903,AS;SAL(draftandtypescript).
N.diprotocollo523N.dipartenza436RispostaafoglioN.3350del2Luglio1903Oggetto:Licenza—PropostadiscaviAS.E.ilMinistrodellaPubblicaIstruzioneDirezioneGeneraledelleantichitàeBelleArtiRomaUrgente
Secondogliaccordipresiverbalmenteil6corr.m.conilCh.Sig.DirettoreGeneraledelleAntichitàeBelleArti,primadisottoporrealpareredelComitatoperleNotizielapropostadelMunicipiodiLicenza,dieseguirericerchearcheologichenell’areacomunementeassegnataallacelebrevilladiOrazio,misonorecatosulluogo,perprenderenuovidatiepiùpreciseinformazioni. L’areaovesonoiruderidiunagrandeenobilivillaromana,attribuita,masenzaprovecerteesicure,alSabinumdelVenosino,èmoltoestesaedappartieneacertoSig.VincenzoOnorati,chelatienecoltivataconolivetoedavignaconorti. ParlarediespropriazionecomesarebbedesideriodelComunediLicenzaèperfettamenteinutile,poichéancheillimitarel’espropriazioneallasolapartecentraledelavilla,ovesonoinotipavimentiamusaico,adecorazionegeometricaoccorrebbeunaspesasuperiorealleL2000.
Bernard Frischer
436
Dobbiamo quindi rimanere nel campo scientifico, e contentarci di eseguire dei saggidiscavoperrilevarel’estensioneelanaturadeifabbricatidellavilla,stabilirnel’età,evedereseancheglioggetti,chepotrebberotornarealuce,offranoindiziperrisolverelatantodibattutaquestionedellavillaoraziana. E questi saggi si rendono necessari anche per verificare se gli scavi eseguiti in passato, specienelXVIIIsecolo,sianostatilimitatiallasolaparteovetrovansiisumenzionatipavimentiamosaico;ovverosianostatifattisulargazona.Edibolliimpressisumattoni,suibipedali,gioverannomirabilmenteastabilireiltempodiquellefabbriche,chediconsiappartenentialpoeta. Certo,comeebbiascrivereall’E.V.il24febbraiodelcorrenteanno,moltidatiavvaloranol’ipotesichesitrattirealmentedelsuburbanodiOrazio,esopratutto,lesorgentidelDigentiarivus,lafontepressolavilla(fonsBandusiae?),lafrescaedampiavallataches’apredinanziecc.Ma,alsolito,lasoluzionedelquesitodobbiamoaspettarladallazappa,poichédiopuscolie di dispute scientifiche ne abbiamo sin troppi; anzi alla indicazione bibliografica data nella precedentemialettera,aggiungasi:BertiTito:LavilladiOrazio.Roma1886.R.H.Borge:ite o Horace’s arm.Rome1895eGastonBoissierinVirgileetHorace. IlSignorOnoratiVincenzo,proprietariodelterreno,darebbeilconsensoperl’esecuzionedeisaggidiscavo,dietroungiustocompensoperdanniallepiantagioni,eilComunesifarebbecederequantosirinvienediantico,perconservarloinLicenza,efarlovedereaivisitatorichenellastagioneprimaverilerecansiadammiraregliavanzidellavilla.IlDirettoreLuigiBorsari
G.1.9.11. 1903. Letter of Fiorilli, Minster of MPI to the Director of the Office of Excavations (Rome), July31,1903.SAL(draftandtypescript).
Roma,addì31luglio1903
Stabenequanto laS.V.miproponein tornoallaopportunitàdi limitarsiadeseguireaLicenzasoltantoisaggidiScavo,pertentaredirisolverelaquestionedellavilladiOrazio. Prima però di autorizzare i relativi lavori, è necessario che Ella mi mandi un contoapprossimativodellespeseoccorrenti,cosìperisaggidiscavocomeperilcompensodadarealproprietariodelterreno,peridannicheneverrebberoallepiantagioni. Ed è anche da assicurarsi che dalla esecuzione degli Scavi non ne vengano fastidi edimbarazziaquest’Amministrazione,siadapartedelproprietariodelterreno,siadapartedelComunediLicenza.IlMinistroFiorilli
G.1.9.12. 1903. Letter of Luigi Borsari, Director of Office of Excavations to Minister of MPI about the impossibility of starting excavations at Licenza, October 3, 1903; AS; SAL (draft;typescript):
N.diprotocollo620N.dipartenza609RispotaafoglioN.12411del31luglio1903Oggetto:Licenza—ScaviArcheologiciAS.E.IlMinistrodellP.I.Direz.neGen.leperleAntichitàeBelleArtiRomaUrgente
G.1. TexTual sources
437
Con lettera del 16 luglio scorso n.o 436, informai l’E.V. come per eseguire scaviarcheologici diretti ad investigare l’area della villa di Q. Orazio Flacco nella località diLicenza,eranecessariodifarprocederegliscavidaunaseriedisaggidiscavoperconoscerel’estensioneelanaturadeifabbricatidellavilla,stabilirnel’etàevedere,seancheglioggettichesarebberotornatialuceavesseroofferti indiziperrisolverelatantodibattutaquestionedellavillaoraziana. Nella citata mia lettera dopo di avere esposte altre considerazioni sulla necessità dieseguire prima i saggi di scavo, aggiungeva che da questo Ufficio sarebbero state fatte pratiche conilproprietariodelterrenosig.VincenzoOnorati,perdeterminareivaripuntideisaggidiscavo,vederecomeilfondoècoltivato,estabilireilcompensodacorrispondessiperdanniaiseminatiedallepiantagioni. Quantunqueautorizzatodall’E.V.conletteradel31luglion.12411,adiniziareidettisaggi,purecredettididovererimandaretuttoadaltrotempo,stantelamancanzadifondi,essendoquelli destinati a quest’Ufficio (come in questi ultimi tempi ho avuto più volte occasione di dimostrare) distolti ed impiegati, per ordine della E.V. in altri lavori estranei a questo Ufficio diScavi. AggiungasicheperrisolverelaquestionedellavilladiOrazio,nonbasterebbel’eseguiresaggidiscavonellaproprietàOnorati,pressoLicenza,maancorapressoRoccagiovinenellalocalitàdettaFontedell’Oratini,oMadonnadellaCasa,ovealtriscrittorisostengonodebbaaveresistitolavilladelpoeta. Pertutteleanzidetteragioni,parmiimpossibilel’eseguireoraancheisaggidiscavo,esel’E.V.approveràquestamiaproposta,sarògratoseverràscrivermenesollecitamente,acciòpossariferiretuttoalComunediLicenza(cheinsisteancoraperchésifaccianogliscavi)edesporrebeneleragionicheimpedisconodimettereadettomanoinquegliscavi.IlDirettoreLuigiBorsari
G.1.9.13. 1908.VincenzoUssani,Lettertotheeditor,callinguponCorradoRicci,theGeneralDirectorofABA,tofundtheexcavationofHorace’sVilla,IlGiornaleD’Italia,no.267,24settembre1908, 3, from Corrado Ricci’s files in AS and with an accompanying note that demonstrates thatRiccihadreadit:
“PerlavilladiOrazioDalprof.VincenzoUssani,dell’UniversitaDiMessina,notopergliacutieamorosistudisuipoetilatiniriceviamo:”
Preg.moSig.Direttore, Mentre l’olivadiTrieste ardenella lampadadiFirenzedinanzi alla tombadiDante eMantovaconriconoscenteamoresiapprestaalevarenelmarmounsegnomemoredicoluicheprimoleriportòlepalmeidumenee,consentaamediprendereancoraunavoltaunaparolaperquelpoetacheDanteposposesoloadOmeroealsuoduca,chedeldivinoVergiliofulametàdell’anima,edell’animamiabenpiùchelametà,primacheiotendessil’orecchioaimisteriosisussurridellacristianitàgiovineedelprimomedioevo. Tuttigliannioquasiioripercorroinpiopellegrinaggioqueltrattodistradaprovincialeche,passandosottoVicovaroelasciandodopoilconventodiSanCosimatoadestraMandelaa sinistraRoccagiovine, risale lavalledelLicenza.Làoltrepassato ilFossodiPièMoraleeprimadigiungereall’altrodelleChiuse, a sinistradella strada, suundorsoombreggiatodalla capigliatura dei castagni, in alcuni pavimenti di mosaico identici a quelli del tablinodellacasadelpadrediTiberio,furonodaunpezzoravvisatiiruderidelpossedimentosabinodonatodaMecenateadOrazio.Gliultimidubbiinpropositofuronodissipatidaunopuscolo
Bernard Frischer
438
dell’ingegnereTitoBerti,pubblicatonel1886.Eilnomedelpoetariempielavallata,sulaqualesiergelapuntaepiangeeridelafontedegliOratiniedovemièavvenutodiriscontrareil casato comune anche oggi degli Orati fino in carte del principio del secolo decimoquarto, conservatenell’archiviodelmunicipiodiLicenza.Nèmenodelnomedelpoetasiinfuturatrasformandosi la sua leggenda. Sul colle Menichetta, raccontano gli abitanti del luogo,abitavaunabella ragazza,Vacona, che il poeta vi avevamessoper sè, e nediscendeva lanotteadamorosicolloquiconlui:stranametamorfosidiquelladeasabinaVacuna,dicuinellevicinanzedellavillaesistevail‘putrefanum.’ Ma,seduranellavalleilnomeelafamadiOrazio,seachisaleiclivimemorièdatopenetrarepiùdiunsegretodellamusaoraziana(così,peresempio,nonsonoimmaginazionesoltantoperchihavisto lagoladel fossodelleChiuse leselvegementi sotto ilpesodellaneve nella ode nona e non soltanto reminiscenza di Alceo i fiumi gelati), purtroppo le traccie sensibilidellapresenzadelpoetasonodestinatiprestoasparire.Ilcolonochehainconsegnail preziosocampo,parteoggidiunaeredita indivisa, spaccia ai forestieri i cubetti bianchie neri del mosaico, fortunatamente mescolandoli con quelli più recenti e più vistosi nellatintaazzurradelleprossimeVignediSanPietro.NelladistruzionedeipavimentiicuidisegnifuronoripresiepubblicatidalBerti,congiural’operasilenziosadelleradici.Icuneideimurireticolatisiammassanonellemacere.Chesaràdellascalachescendevaaisotterranei,dellaqualeparimentièindubbial’esistenza? FavergognailpensarecheapochipassidaRoma,perunamemoriacosìcospicua,nonsiamaisaltatoinmentealGovernodifarsulserioqualcosa.Dico‘sulserio’,poichéaisacriavanzidalBorgeedalla‘BritishandAmericanArchaeologicalSocietyofRome’parveromperel’alto sonnonella testa al commediografoCostetti chepromisedi occuparsene…quando ilMinisteroavesseavutodenariepersone.Maeraunacommedia,buonaocattiva,anchequella.Piùtardi,nel1900,quandoiocuravopelLoescherlaedizionediOrazio,ilBarnabeimiinvitòapresentarealMinisterounmemorialeinproposito.Macambiò,credo,ministro,eadognimodononsiandòpiùinlàdelmemorialedelqualeiononhosaputopiùnulla.Eperquestoio,reduceancoraunavoltadall’annuopellegrinaggiocongliocchiancorpienidiunostrazioognigiornomaggiore,vorreidaquestecolonneenunciarel’auguriocheunabuonavoltaunprovvedimento sia preso. Non dovrebbe esser poi tanto difficile alla Direzione generale della antichitàracimolarequelmigliaiodilireopocopiùchesarebbenecessarioafardeisaggi.Eforseèlecitosperarechenonrestiinesauditoilvoto,giacchèaquellaDirezioneèprepostaoggilatestaveramentenonminervinadiCorradoRicci.Devotissimi:VincenzoUssani.BagnidiMontecatini,22sett.19081908
G.1.9.14. 1908. Letter of Corrado Ricci, Director of ABA, to Angelo Pasqui, the Director of the Office ofExcavations,datedOctober10,1908.RicciasksPasqui tosendtheestimateofcosts toexcavateHorace’sVillathatwasrequestedin1903;AS:
Prot.oGen.eN.o20889Oggetto:Licenza—VillaOraziana
In seguito a nuove sollecitazioni rivolte a questo Ministero per mezzo della pubblicastampaondesieseguiscanoscavigovernativiaLicenzanelfondoOnoratinelqualerestanogliavanzidell’anticaVilladiOrazio,pregolaS.V.diriassumerelaautorizzazioneministerialeaccordataconnote3-31luglio1903edimandarmiunprogettoepreventivodellasistematicaesplorazionedacompiersinellalocalitàsopraricordata.IlMinistro
G.1. TexTual sources
439
G.1.9.15. July28,1909.LetterofCorradoRicci,DirectorofABA,toGiulioVenzi,memberofParliament;AS:
Rispostaalett.del6-VII-09
Onor.Collega, Già dall’ottobre del passato anno questo ministero ha invitato il Direttore dell’Ufficio di ScaviperlaProvinciadiRomaapreparareunprogettoconcretoperlaesplorazionedellavilladiOrazioaLicenza. Poiché tale progetto non mi è ancora pervenuto, aderendo alle premure della S.V. hosollecitatoilDirettoresummenzionatoamandarlotantialtriindugicolleopportuneproposte.Tosto che mi sarà giunta prenderò un provvedimento definitivo che mi farò premura di communicarle.Distintisaluti
G.1.9.16. July29,1909.LetterofCorradoRicci,DirectorofABA,toAngeloPasqui,DirectoroftheOffice of Excavations; AS; SAL:
Prot.oN.o16132Oggetto:Licenza.ScaviallavillaOraziana
Conletteradel5-X-08invitavolaS.V.apreparareedinviarmiunprogettoconcretoedunpreventivodellespeseperlaesplorazionearcheologicadellavilladiOrazioaLicenza.Poichémigiungononuovepremuredapartedelleautoritàlocali,Lapregodimandarmiconqualchesollecitudinelesuepropostealriguardo.Ricci
G.1.9.17. 1909.AngeloPasqui’sresponsetotheletterofCorradoRicciofJuly29,1909,datedSeptember3,1909;AS:
N.prot.oF.17N.dipartenza564Rispostaaletteradel29luglioN.diPosiz.RomaN.diProt.16192Oggetto:Licenza—ScaviallaVilladiOrazioAS.E.ilMinistrodellaP.I.Dir.Gen.AntichitàeBelleArtiRoma
In un momento, in cui le cure dell’Ufficio mi davano un po’ di calma, ho preso a studiare laquestione,damoltiannidibatutta,delveroluogodovesorgevalavilladiOrazioFlaccoinSabinis, a fine di rispondere adeguatamente alla lettera qui indicata. E poiché lo studio solo di quanto si è scritti intorno alla Villa di Orazio non era sufficiente a formarsi un concetto chiaro deiricordi,suquellavilla,cheOraziostessocihatramandatinellesueinsuperabiliepistole,hovisitatominuziosamenteiluoghi;nehostudiatelecomunicazioniconl’Urbe,mehoricercatie esaminati gli avanzi degli antichi fabbricati, come hanno fatto tutti gli istoriografi di questa villa. Acquistato il pienoconvincimentoche lavilladeveessereposta ladove la tradizioneanticadelpopololapone,cioèsottoilMonteCampanile(Lucretilismons)aVignadellaCorte,acapodiunavallettabreveesolitaria,tagliataacapodalrioDigenzia.
Bernard Frischer
440
PiùcheglistudidelChampis[sic] sulla fine del sec. XVIII, del De Sanctis, del Sebastiani, delNibby,diFabioGori,diBorge,delBertiecc.designano,conindubbiaprecisione,illuogodellavillaiversioraziani:
Me quoties reficit gelidus Digentia rivusQuemMandelabibit
Infattia150mdallavillatraeoriginiilDigentiachescorreversoMandela. Inoltreèl’unicoluogo,pervastissimaestensioneattorno,checonserviavanzidicostruzionilequaliindubbiamenteappartengonoadunavillaeadunaggregatorusticoannesso. Iomimeravigliocomeicoltivatoridique<lacunaatendofline:4-5lettersmissing>-roni<continuationofwordatendofpreviousline,whichismissing>abbianoconservato,econservino tuttora gelosamente gli avanzi dei pavimenti a mosaico di lavoro finissimo, i muri a reticolato di calcare e ogni altro avanzo che affiora il terreno. Essiaspettano,conunaveraenobileansia,cheunoscavoregolareesaggiomettaalloscopertoilfortunatorecessoregalatodaMecenateaOrazio,cheinquestocomposemoltideisuoiinsuperabiliversi,intarsiandolasuapoesiaconladescrizionedellebellezzenaturalidelsuopossesso. Il campo da esplorare non è mol<to> vasto, circa due ettari di superficie, nei quali,<in a>lcunipunti,rimanebenpocaterra.Loscavoquindi,inmassima,nonèmoltodispendioso,potendosicalcolareunasommadilire3500perleopereoccorrentialloscavo,neilimitiincuiapparentementesimani-<f>esta.Manonpuòandaredimoltooltreque<s>tolimite,perchéèbencircoscrittodaterrenochenonmostraalcunavanzodifabbricato,eche,naturalmente,dovevacostituireilpodere. Il terreno da esplorarsi è diviso fra vari proprietari, di cui sono i principali: gli erediOnorati,CaponettiEmilio,FoschiRocco,Foschini[sic]MariaAssuntainRicciottiDomenico,AngelettiAntonio. Io mi voglio augurare che l’E.V. approvato il progetto di massima di un’esplorazionearcheologica sul terreno ove sorgeva laVilla di Orazio, verrà incaricarsi di espletare tuttele pratiche relative alle indennità che loro possano competere per mancato prodotto e perabbattimentodipiante.Sebbene i proprietari sianod’accordoconmeper stipulareunattoamichevole di temporanea cessione, io sarei di parere di fare ora qualche saggio, inteso ariconoscere lo stato dei ruderi e la loro entità; e mi permetterò di consigliare il Ministeroad attendere il risultato di queste indagini per venire, nel caso, ad una espropriazione delterreno.IlDirettoreA.Pasqui
G.1.9.18. September24,1909.Ricci’s letter toPasqui in response toPasqui’s letterofSeptember3,1909;AS:
Prot.oN.o18825Rispostaaletteradel3sett.‘09Oggetto:Licenza.Scaviallavillad’Orazio
Rendo grazia alla S.V. per aver diligentemente risposto a quanto questo Ministero LechiedevaintornoallaesplorazionedellaVilladiOraziopressoLicenza.Eliminatoognidubbiosullaesattasituazionediquelpreziosomonumento,èdoverosoprocedereadunregolareesistematicoscavo,comelaS.V.propone,perunaspesapreventivatainL.3500,chegraveràsuifondi della dotazione di codesto Ufficio. Autorizzo dunque la S.V. ad avviare coi proprietari dei fondi le pratiche relative alla occupazione temporanea del terreno e alle indennità da
G.1. TexTual sources
441
corrispondersi;eafarprecedereintantoquellaesplorazionedaalcunisaggipreliminarisulluogo.IlMinistroC.Ricci
G.1.9.19. 1909. Letter ofA. del Gallo of Roccagiovine, toAngiolo Pasqui, dated October 8, 1909.SAL:
N.diProt.o487-E-17Li9ottobre1909Mandela.8ottobre1909SignorDirettoredegliscaviemonumenti,Roma
Riscontrosuadel7.ott.ovemiprevienechesiprocederàallaesplorazionedelluogoovetrovai la Villa di Orazio—sono ben lieto di tale notizia, ma tengo fin d’ora a ricordarle che le opinionidegliarcheologisonodiversecircalaveraubicazionedellaVillastessa—emiriservodiconferirnedirettamenteconleiinRoma. Intanto ha subito scritto al Signor Sindaco di Licenza…mentre ad esso sarà d’uoporivolgersi per le trattative relative alla occupazione temporanea dei terreni, nonchè alleindennitàdacorrispondersi.Riveriscodistintamente.A.DelGallodiRoccagiovineIspettorescavi
G.1.9.20. 1909.LetterofCorradoRiccitoAngeloPasqui,datedNovember28,1909,blockinginitiationof excavations in the current fiscal year for lack of funds; AS:
N.diPosiz.1RomaN.diProt.25712Rispostaaletteradel28-11-1909N.o734Oggetto:Licenza—scavidellavillad’Orazio
Ho ricevuto il progetto di scavi della villa d’Orazio a Licenza; ma debbo significarle che nel corrente esercizio finanziario non vi è più alcuna somma per scavi a disposizione di questo Ministero. È quindi necessario rimandare le progettate ricerche a tempo più.IlMinistro
G.1.9.21. February21,1910.EdoardoDaneo,MinisterofMPI,issuesadecreepermittingtheexcavationofHorace’sVillaatstateexpense;AS:
21Febbraio1910IlMinistrodellaPubblicaIstruzione
ConsideratalaopportunitàdieseguirescaviarcheologiciperlaricercadegliavanzidellavilladiOraziopressaLicenza; Vedutol’articolo19dellalegge20giugno1909n.364perleantichitàebellearti; DECRETA: È dichiarata la convenienza di eseguire scavi archeologici a spese dello Stato e per cura dellaDirezionedegliScavidiRomadelLazioAnticoedellaprovinciadiAquila,interritorio
Bernard Frischer
442
di Licenza, nelle proprietà dei Signori Rocco Foschi,AntonioAngeletti, Giulio Caponetti,Maria,RosaeLuisaOnorati.Roma21Febbraio1910IlMinistroDaneo
G.1.9.22. 1910.LetterofCorradoRiccitoAngeloPasqui,datedFeb.22,1910;SAL:
N.diprot.o118-E-17Li22febbraio1910Oggetto:Licenza—ScavidellaVillad’Orazio
Ho ricevuto gli atti in cessione dei terreni da esplorare a Licenza, ove sono celati gliavanzidellaVilladiOrazio,unitamenteairelativitipicatastaliperl’accertamentodellediverseproprietà,sucuisiestendevaladettaVilla. MentreapprovoquantolaS.V.haconvenutocoisingoliproprietari,sonodolentedoverleripetere che, sebbene i proposti scavi presentino grande interesse, nel corrente eserciziofinanziario non si ha più alcun fondo disponibile per gli scavi. Ciòperònonvuoldire che si debba rinunziareo rimandare a tempo indeterminato laesplorazionedellaVilladiOrazio.Soloconverràattendere ilprincipiodelnuovoesercizio1910-1911perdarprincipioagliscavi. Intantoperòhoemessoildecretoche,amentedell’art.15dellaLegge20giugno1909n.364perleantichitàebellearti,dichiaralaconvenienzadegliscavidicuisitratta.IlMinistroRicci
G.1.9.23. 1910.LetterofCorradoRicci,datedJuly1,1910,totheUndersecretaryofStateinforminghimthatfundshavebeensetasidetocommencetheexcavationofHorace’sVilladuringthe1910-1911 fiscal year, AS:
Oggetto:Licenza
Eccellenza, MipregioinformarLacheallericherchearcheologichepressolacelebreVilladiOrazioin Licenza, la Direzione degli Scavi di Roma e del Lazio antico porrà mano al principiodell’esercizio1910-1911.SonostaticompiutiinquestigiornitutigliattirelativiallacessionetemporanneadeiterrenisucuisiestendevalaVillaedallepiantecheoccorreràabbattere:lacorrispondentecomplessivasommadiL.3715ègiàstatavincolatasulcapit.79 del Bilancio79delBilancio1909-1910.[signed]ilDir.Gen.
G.1.9.24. April29,1911.LetterofPasquitoRicciinforminghimthattheexcavationswillbeginonMay8,1911.
Class.E.-17N.dipartenza365Rispostaaletteradel27Aprile1911N.diProt.9000/8930Oggetto:ScavidellaVilladiOrazio,Licenza
G.1. TexTual sources
443
In seguito all’approvazione dell’E.V. ho disposto che il giorno 8 Maggio vengonoincominciatiilavoridiscavointornoallVillad’OrazionelComunediLicenza. Mi farò un dovere di informare continuamente l’E.V. sull’esito delle scoperte che perstudigiàdamefattipromettonodiriuscireinteressanti.IlDirettoreA.Pasqui
G.1.10. documentarysourcesreGardinGPasqui’sexcavations,1911-1914
G.1.10.1. May22,1911.ExcerptsfromA.Salvagnini’sreporttoCorradoRicciaboutthenewlystartedexcavationinLicenza;AS:
Ieri,domenica,mi sono recatoaVicovaroemovendodi là, incompagniadel collegaavv.Parpagliolo,caposezioneperimonumenti,edelnostroegregioIspettoreOnorarioProf.EberhardEge,hovisitatol’importanteinsiememonumentaledelconventodiS.CosimatoepoigliscavidellaVilladiOrazioaLicenza…. NelpomeriggioabbiamovisitatogliscavidellaVilladiOrazio(cosìalmenoritenutadellatradizione)sopraunpiccolopoggiochedominalafrescavalledellaDigentia(oraLicenza). Loscavoèiniziatodapochigiorni.Benpochesostruzionidellavilla—chepurdovevaessereabbastanzavasta—sonovenuteinluce;sembraanzichesitrattadipartediunatermaannessaallavilla.Madaalcunisaggifattineiprativicinisonoapparsideimosaicidigrandefinezza (simili a quelli della Casa di Livia sul Palatino) ed è a ritenersi che rimossa la terra dai detti prati e da una stradicciola che lì attraverso, emergeranno dei pavimenti magnifici e perfettamenteconservati, chedarannoun’ideadello splendoredellavilla.Poiché lavilluladiLicenza(comelachiamamodestamenteOrazioperunmentaleconfrontoconlesontuosevillediMecenate,diSallustio,diQuintilioVaroed’altririchissimisuoiamici)dovetteessereun’abitazione signorile, costruita ed arredata con gusto raffinato di artista perfetto qual era il poetavenosino. Poichésuquestopiccoloscavo(cheperòdovràestendersiatuttalacollina)sonorivoltigli’occhidituttoilmondocoltononsoabbastanzaraccomandare: 1oChesiavigilatonotteegiorno. 2oChenonsianolasciatisulpostoneppureipiccoliframmentidimarmi,dimosaiciediintonacicolorati.Icontadini,specialmenteragazzi,delluogosiaffollanointornoadognivisitatoreespecialmenteseforestierosiaffrettanoadesibirgliqualcheframmentodellacasadiOrazio.Inpassatosonostatidispersicosìinnumerevoliframmenti. 3oChei trovamentidiunacertaimportanza(marmilavorati,mosaici,mattoniinscrittiecc.),chenonpossonorimaneresulluogodelloscavo,nonsianoportatiaLicenza. Suquest’ultimopuntomipermettodiinsistere.GiàvaripezzisonostatitrasportatidallaDirezionedegli scavi,alvicinopaeseesonoconservatinell’alloggiodeinostri funzionari.Sonooggettidiscarsaimportanza,èvero,maseungiornoavvenisse,pernostrafortuna,iltrovamentodiun’operad’artedigrandevalore,iltrasportarlaaLicenzasarebbegravissimoerrore.AndremmoincontroallaripetizionedelgravecasodelleterrecottediVelletri.Perciò,secondome, sidovrebbe incominciare subitodalportarealtrove (aRomastessa,omeglioall’AntiquariumdiS.Cosimato)ipochiframmentirinvenuti.Lequestionièmeglioevitarlechenonrisolverletardi;siapureconlaforzachedalalegge,macontroilvoleredellapopolazionee le influenze politiche. Velletri informiVelletriinformi!A.Salvagnini
Bernard Frischer
444
G.1.10.2. July29,1911.ExcerptfromletterofPasquitoRiccireportinghisviewthattheexcavationshave proven that the villa was definitely Horace’s; that the ruins should be left uncovered at theendoftheproject;andthatthereforethelandshouldbeexpropriated;AS:
Class.E-17N.dipartenza610Oggetto:Periziedell’espropriazioneedegliscavidellaVillad’OrazioaLicenza
Dopotremesidiesplorazionisistematicheeassidueintrapreseconmezziscarsissimidicui poteva disporre questo Ufficio si è potuto aggiungere fatti e argomenti nuovi per affermare chlavillaregalataadOraziodaMecenateinSabinisèprecisamentequellaicuiavanziricchiegrandiosisitrovanopocosottolesorgivedelDigentiainlocalitàVignalaCorte. Giammai, credo, siano state contrastate, distrutte e riedificate le prove dell’esistenza e della vera ubicazione di un edificio dell’antichità, nella guisa che si è fatto per questa Villa d’Orazio,dalDeSanctis,dalloChaupy,dalSebastiani,chericonobberolaVillasulluogodovenoil’abbiamotrovata,aPietroRosa,alBellieadaltrichenonvolleronemmenoriconosceresul luogo le rovine di un edificio romano, ma battezzarono queste per avanzi di una chiesa bizantina! Ma ripresa spassionatamente la questione, che per due anni ho studiato percorrendoperognidove il territorio indicatodallostessopoetae facendoanchequalcheassaggiohopotutoritrovareaVignalaCorteemaialtrovegliavanzidiunaveraepropriavillaconoperereticolateeconmosaicicherispondonoalperiodoaugusteoelìpressogliavanzigrandiosiemeritevolidiognicuradiunatermaalimentatadallestesseacquedelDigentiache,comeciavverteOrazio,avevanovirtùsalutari. CotestoMinistero, al cuinon sfuggì la somma importanzadella ricercaeaccogliendofavorevolmente le mie proposte ordinò che si facesse un’espropriazione temporanea dellalocalità trattandoamichevolmentecoidiversiproprietariechesicorrispondesseaquesti ilcorrespettivodelmancatoraccoltoequindisiponessemanoailavoridisterro. Tutto questo è avvenuto senza la minima difficoltà e anche si è potuto porre mano al lavorodiscoprimentofacendoassegnamentosulfondototaleassegnatoaquestadirezione,inmisuramoltoesigua.Tuttorasicontinuaillavoroadoperandounnumerolimitatodioperai,maciònonpotràdurarealungo,perchéverranoamancareimezzipecuniari. Eormaiaccertatochegliavanzisianoditaleimportanzachenonpossonoesserescopertisemplicementeperesserestudiatiepoiricoperti.Meritanoessi,senzadubbio(edèneivotidituttiglistudiosi),chevenganotenutialloscopertoesottopostiallavigilanzadelR.Governo. EnemmenosaràpossibilecheilR.Governodatequesteragioni,siobblighipertempoindeterminatoacorrispondereannualmenteaiproprietariilcanone,cheègiàstatostabilitoecheènonpocogravoso(L.1152). E’piùrazionalesottotuttigliaspetticheilR.Governoespropriiterreni,cheinquellelocalità non sono molto costosi, e che facilmente sono limitabili all’estensione puramentenecessaria,perchémoltofrazionati. Date quindi le tradizioni letterarie, l’amenità del luogo, il concorso tradizionale deiforestieriedeglistudiosiperlavenerazionechehannoalsommoliricoelerecentiscopertechepongonoinlucel’interapiantadellavillaoraziana,ilR.Governoèingradodisostenereleragionidell’espropriazioneeprovvedereifondispeciali,siaperladettaespropriazionecheperilavorituttioccorrentiperlacompletaricercaeconservazionedelMonumento….
G.1. TexTual sources
445
G.1.10.3. ca.August1,1911.Thenextdocumentintheseriesfollowing1.10.2isundated,unsigned,andhandwritten.ProbablywrittenbyanaidetoRicci,itsummarizesPasqui’sargumentin1.10.2.AcrossthetopRiccihaswritten“impossibileottenerefondistraordinariandiamomanmanocoifondiordinari.”
G.1.10.4. October 3, 1911. Pasqui informs Ricci that all funds allocated in fiscal year 1911-1912 to excavateSegniandLicenzahavebeenexhaustedandthathehasthereforeorderedthecessationofwork;AS:
Class.E-17N.dipartenza741Oggetto:SospensionedegliScavidiLicenzaediSegni
Acausadelquasicompletoesaurimentodell’assegnodotalediL.6000stabilitoperquestaDirezione per la durata dell’esercizio 1911 e 1912 ho dato ordine perché con la fine della correntesettimanavenganosospeseleesplorazioniarcheologicheintornoallaVilladiOraziopressoLicenza,esull’areadelCapitoliumdiSegni. Hoprovvedutogiàperlacustodiadeglioggettitrovatisianell’unachenell’altralocalità,edhoprovveduto altresì perLicenza chevenganoprotetti con razionali e nondispendiosirestauriiruderiscoperti. GliscavidiSegnipossonosubirequestasospensionesenzaalcundannonéperlascienzanéperl’Amminstrazione. Non così deve dirsi degli scavi intorno al luogo dove è stata riconosciuta la Villa diOrazio,pressoLicenza,inquantochedovrebberoesserelasciatiinesploratiperuntemponondefinibile le parti più importanti dello scavo, le quali nascondono quello che costituiva una veraepropriavilla. Vogliosperarechel’E.V.,nonsolorispondendoalmiodesideriomaancheaquellodeglistudiosi, cheoramai s’interessanopassionalmentedella scopertadellaVillad’Oraziovorràprovvedere alla prosecuzione dei lavori almeno fino alla stagione invernale, assegnando mezzi specialichepossonoessereprelevatidalfondo,sussididiscavinonGovernativi.IlDirettorePasqui
G.1.10.5. October7,1911(dateatheadbutsignedOct.17).LuigiCredaro,MinisterofMPI,approvesasupplementalallocationtocontinuetheexcavationsofHorace’sVilla;AS:
Prot.oN.o24733Rispostaa:Oggetto:ScavidiLicenza.SussidioL.2000IlMinistro
ConsideratocomesiautilechequestoMinsterocontribuiscaconunsussidionellespesecheilComunediLicenzasostienepergliscavidiantichitàchesivannoeseguendoinquelterritorio, ConcederetaluopolasommadilireDuemila(L2000)dellaqualeordinoilpagamentonellapredettacittàafavoredelComunediLicenzaconquietanzadelsuoTesorierecontroproduzionedellarelativabolletta.
Bernard Frischer
446
TalesommasaràprelevatadalCap.197delbilancioincorso.Roma17Ottobre1911IlMinistroCredaro
G.1.10.6. October25,1911.ExcerptfromletterofPasquitoRiccirequestingpaymentfordamagestoGiulioCaponetti,onwhoselandthe1911excavationswereconducted;AS:
Class.E-17N.dipartenza803Oggetto:Licenza—ScavidellaVilladiOrazio
GliscavieseguitipercontodelR.GovernoattornoallalocalitàoveebbesedelaVillad’OraziopressoLicenza,sonostatilimitatiinquestoprimoperiodoatuttaquellazonacompresaentroilimitidelterrenodiproprietàdelSig.GiulioCaponetti.Ivipernecessitàdellericercheeperoccupazionedelsuoloamotivodegliscarichidellaterrarimossasièdovutoabbattereunnumerodipiantedafrutto,ilcuivaloreeragiàstatocomtemplatonelcontrattodel30gennaio1911stipulatotrailR.GovernoeilSig.Caponetti….
G.1.10.7. September11,1912.ExcerptfromletterofSig.Foschi,MayorofLicenza,toCorradoRicciaskingforasupplementalallocationtocontinuetheexcavation:
ProvinciadiRomaComunediLicenzaN.852delprotocolloOggetto:DomandadisussidiopergliscavidellaVillad’OrazioFlacco
Dabendueanniinquestoterritorio,dietroconcessionedicodestoOn.Ministero,furonoiniziati gli scavi della Villa di Orazio Flacco, i quali hanno dato finora risultati superiori ad ogni speranza, sia per la parte topografica che per gli oggetti antichi rinvenuti. CosìlastoricaVillahaassuntounastraordinariaimportanzanelcampoarcheologico,tantodaattiraresulluogoamatori,studiosiescienziatidiogninazionalità,tutticoncordinelgiudizioche gli Scavi medesimi rispondono perfettamente alla scienza, e finanche il nostro augusto Sovranosidegnòdivisitarli,esprimendolaSuasoddisfazioneedesternandoildesideriocheilavori procedano con alacrità per giungere al più presto ad un completo e definitivo risultato. Ma mentre i lavori sono giunti a tal punto da dare pieno affidamento su ulteriori importantissimescoperte,sisondovutisospenderepermancanzadelrelativostanziamentodifondinelbilancio. Taleforzatasospensioneapportagravediscapitosiaairisultatigiàottenutisiaaquelliavvenire;poichéiprimi,permancanzadelladovutasistemazione,portannoesseredanneggiatidallaimminentestagioneinvernale,enonvenendoeffettuatiisecondi,verrebbeamancareilnecessariocompletamentoall’operacosìfelicementeiniziataesviluppatasottolasapientedirezione del Prof. Angelo Pasqui, il quale dedica tutta la sua energia e competenza al proficuo procedimentoditalilavoritantoutiliallascienzaarcheologica. Adevitaregl’inconvenientisupposti,mirivolgoall’E.V.pregandolacaldamenteavolerconcedere un congruo sussidio a questo Municipio, come nel passato anno, affinché si possano fornire all’Ufficio Scavi i mezzi per la continuazione dell’opera, che oltre ai vantaggi scientifici riesceanchedisollievoeconomicoaquestapopolazione….
G.1. TexTual sources
447
G.1.10.8. September24,1912.ExcerptofletterofPasquitoFoschireportingthatMPIhasgiventhesupplementalallocation
DirezionedegliScavidiRoma,etc.Class.E-17N.dipartenza599
Oggetto: Scavi della villa d’Orazio—Rendiconto dell’assegno di L. 2000 date dalMinisteroalMunicipiodiLicenzaInossequioagliordiniricevutidall’E.V.conletteradel2ottobre1911N.24733hogestitol’assegnodiL.2000concessodacotestoMinisteroalMunicipiodiLicenzaperproseguirelericerchedellaVillad’Orazio.Conquestofondochefuesigibilesoltantonelmarzodelcorrenteanno,hopotutosostenerelespesesiadilavoridisterro,siadilavoridirestauropercircaseimesicongrandevantaggiodelmonumentocheoggisipuòdirescopertointuttelesueparti….
G.1.10.9. October 1, 1914. Ricci orders Pasqui to finish the excavation at Licenza and give the site its definitive design; AS:
Prot.oN.o12862Rispostaafoglio7-8-1914
Non è chi non riconosce l’importanza delle ricerche condotte da cotesto ufficio presso la VilladiOrazioaLicenzamanonsipuòperònonosservarecheèoramaigiuntoilmomentodi definire quella campagna di scavi, togliendo la relativa zona archeologica allo stato di provvisorietà in cui da tempo si trova e sistemandola in modo conveniente e definitivo. Quello stato di precarietà, infatti, colle consequenti necessità di affitti di terreni e di locali difrequentimissioni,ecc.nonpuònongravareoltremisurasulristrettobilanciodicotestoufficio, togliendogli disponibilità che non potrebbe più utilmente impiegare altrove. Per questa ragioneLapregodivolerprocederesenzaaltri indugiallostudiodiproposteconcretechedando a quello scavo il suo assetto definitivo, tengasi conto ad un tempo degli’interessi della scienzaedellecondizionidelbilancio.IlMinistro
G.1.10.10. October23,1914.Pasqui’sreplytoRicci’sorderofOctober1;AS:
Class.E-17N.dipartenza463Rispostaaletteradel1ottobrecorr.N.diProt.12862Oggetto:ScavidiVilladiOrazioinLicenzaAS.E.IlMinistrodellaPubblicaIstruzione(R.DirezioneGeneraledellaAntichitàeBelleArti)Roma
La lettera qui contrasegnata e riflettente gli scavi della Villa d’Orazio presso Licenza, non puòavereoraunamiadecisivarispostaperchéoccorrechelasistemazionedelloscavo,ilsuoassettoamministrativosianocorroboratidadocumentichemiprocureròquantoprimamisaràpossibile.
Bernard Frischer
448
Altravolta(lettera29luglio1911N.610)esposilanecessitàdivenireadunaespropriazionedelterrenoeformulaidettagliatamenteleproposteelemisurepiùopportune.AlloralaperiziasommariadeivariappezzamenticompresidalloscavoascendevaaL.13.683esarebbestatomoltogiovevoleallapubblicaAmministrazioneentrareintrattative,perchéoggiilprezzodeiterrenièaumentatodiqualchecentinaiodiLireogniettaro. MagiovafarnotareacotestoMinisterocheidenarispesiprimaepoinelloscavononsonostatipernullasprecati,tantochésipuòcalcolarechesianostatirimossipiùdidiecimilametricubiditerraalprezzodiL.0,50perognimetrocubo.Scavicosìvantaggiosinonsonostatifattimai,perchénellaregionesabinadovetrovasidettaVillahoavutaoccasionediadoperareiterrazzieriquandodifettavanoilavoriagricoli. Dellavillaèstatamessaalloscopertol’interapiantachesiconservavacollesueparetialtein media cm. 60. È stata inoltre rafforzata con lavori murari nei luoghi più pericolanti e le teste deimurisonostateprotetteconcopertinaacocciopesto. CiòrenderàsolidissimoquantoavanzadellaVilla,tantopiùessendotuttiimuridireticolatodipietracalcareequindipococoerentiperlacalceridottaaterriccio;questacoperturaequestorestauro s’imponevano se si voleva mantenere scoperta (quale infatti ne era il fine) i ruderi e protetticontroildannodeigelicheinqueiluoghisonotemibili. Dell’importanzadellascopertafannofedeglistudiosieivisitatoridiognigenerechedicontinuovigiungonoinpellegrinaggio,lodandopoiinarticolieinpubblicazionipiùestesel’operadelGovernochecondiligenzasommaeconpocaspesahafattorivivereinquellaplagadellaSabinalamemoriadelsommolirico.FuappuntoilMinisterodellaPubblicaIstruzioneche aderendo al desiderio dei letterati italiani e stranieri, fino dal 2 luglio 1903 ordinava all’Ufficio per gli scavi e le scoperte del Regno di studiare e riferire sulla possibilità e sui mezzipereseguirelericerche.Chiriferìnoncredetteinsisterenellostudiodeiluoghi,mailMinistero fececontinuepremureesenzadettarecondizionispeciali,masoloapprovando ipatticontrattualicoivariproprietarimidiedeordinediincominciarelericerche.OggilaVillasimostraintera,edèilpiùbelloesempiodivillaromanadeitempiAugustei. Facciovivepremureall’E.V.perchéloscavosiacondottoatermine,siaprotettoediventiproprietà dello Stato, al cui fine ora mi dedico senza indugio. Ma mi resta a fare una preghiera acotestoMinisterochecioènonmanchinegliscrittil’incoraggiamentopermeeperchihalavorato con tanti sacrifizi, con tanta passione allo scoprimento di così singolare e importante edificio.IlDirettoreA.Pasqui
G.1.10.11. ca.November23,1914.Fourth,and last,handwrittendraftofundated letter fromRicci toPasquireplyingtoPasqui’sletterofOctober23;22AS:
Prot.16137Rispostaaletteradel23Ottobre1914Oggetto:ScavidellaVillad’OrazioAlDirettoredegliScavidiRomaedelLazioAnticoRoma
QuestoMinistero,nellasuanotadel1ottobre1914,riconosceval’importanzadegliscavinellavillad’Orazio;edoraaggiungeunaparoladilodeperilmodoconcuifuronocondottiedicompiacimentoperinotevolirisultatiottenuti.
22. The other drafts are dated November 3, 13, and 16, 1914.TheotherdraftsaredatedNovember3,13,and16,1914.
G.1. TexTual sources
449
Ciòpremesso,però,debboripetereallaS.V.chequestoMinisteroèdiparerechequelloscavo deve ormai considerarsi come compiuto nel suo insieme e che le attuali ristrettezzedell’Erariononconsentonodiindugiarcipiùalungointaliricerchedinanziadaltreesigenzearcheologicheugualmenteimportantiepiùurgenti,chepremonoeincalzanodaogniparte. Perquestaragione,purconsentendocheEllaproseguailavoriincorsoperqueltantocheè strettamente necessario a portare a compimento definitivo lo scavo, desidero di conoscere qualtempoequalisommeoccorrerebberoancorainviaassolutaperpoterchiudereinmododefinitivo la campagna di scavi di Licenza e sistemare la relativa zona archeologica in modo convenienteedurevole.IlMinistroRicci
G.1.11. Horace’svillainPasqui’sPrivatecorresPondence
G.1.11.1. 1912.LettertoBarnabei,Licenza,4May1912;CarteggioFeliceBarnabei,BibliotecaAngelica(Rome)busta362: “LoscavodellaVillad’Orazioharichiestopertuttaquestasettimanalamia...vigilanza,in modo che non mi è stato possibile ritornare per oggi (sabato) a Roma, come Le avevapromesso.....”
G.1.12. documentsPertaininGtoPasqui’sexcavations23
G.1.12.1. 1912-1916.ThesurvivingpagesoftheGiornale di ScavokeptbyNicoladeRossi,March26,1912toNovember30,1916;SAL:
DATA LUOGO TROVAMENTI
26Marzo1912 TerrenoAngelettiAntonio
OggisièincominciatoillavorodiscavonelterrenodiAngelettiAntonioeprecisamentenelgriptoporticosinistro;attiguoallafognaprincipale;ovesonovenutiinlucemoltiframmentidimarmodivariequalità.Nelproseguireillavorosisonoabbattutialberivitatino.2.Viti3.
27Marzo1912 id Procede il lavoro nella stessa zona con la metà degli operai,mentrel’altrametàhainiziatountaglioditerrainlineaaimusaiciesistenti entro il terrenodegli erediOnorati comedaordinedelSig.Direttore,abbatendono.1alberovitatoeno.8viti
28Marzo id Prosegueillavorodaamboleparti.Nellapartedelgriptoporticosiscoprealtromuroreticolatoconintonacorosso,dellalunghezzadim.2;altezzacentimetri25circa
Sièabbattutoun’alberovitato
Vengonoinlucemoltiframmentidimarmo,edallaprofonditàdicircametri2siètrovataunapiccolamonetadibronzo,rottadaunapartenellaqualesiriconosconoleseguentiparole/P.CLAVDI/neldrittoe/SACRAT/
23. Below follow all the documents pertaining to Paqui’s excavations of 1911-1914, except the legal documents forBelowfollowallthedocumentspertainingtoPaqui’sexcavationsof1911-1914,exceptthelegaldocumentsfortheoccupationoftheland.Thesehavebeenexcludedbecausetheyarenumerous,lengthyandcontainnothingofarchaeologicalinterest.IthankDr.ClaudiaGnocchiforhelpintranscribingsomeofthePasquiletters,whichsurviveonlyinbarelylegibledraftform.Theoriginalspellinghasbeenretained(evenwhenthereareerrors).
Bernard Frischer
450
DATA LUOGO TROVAMENTI
29Marzo id Seguitaillavorodiscavonellestessezone,abbatendono.3viti.Nella profondità di circa 2 metri è venuto in luce una monetalogora rottadaunapartenellaqualesiconoscono le rimandentiparole/IMPDIOCLETIZIAB
NVS~~neldritto.Altramonetadibronzo.NeldrittotestamaschilenudaconlelettereIMPCONSTANTINVSP:~~~
E nel rovescio figura incerta con lettere SOLIIN VI~~CONIT
30Marzo AngelettiAntonio Nelseguitodel lavorodelgriptoporticoallaprofonditàdicircaduemetrisiètrovatounmascheroneperornamentodifontanainmarmogreco,vuotodallapartedidietro,misurantecentimetri14dialtezza
Manca del mento e di parte delle guance, ha gli occhi forati;presentaunpiccoloornamento
Sporgentesopralafronte,eilnasoconnarici
Largheschiacciate,elametàdiunbaffoe
L’altromancanteafatto
Nellapartesuperioredellatestavièunpiccolo
Bucodimezzocentimetrodidiametrochetrapassa
Alvuotodellaparteinterna
1Aprile1912 AngelettiAntonio Sièripresoillavorotantogriptoporticocomeneltaglioditerrainlineadeimusaici
L’operaio Centroni Luigi è stato inviato dalla Direzione aRoccagiovine per alcune richerche di marmi nel recinto di S.Angelo.
Nellapartedelgriptoporticosiètrovatounframmentoinmarmogrecomisura15x15concavoconcorniciatura
2Aprile Angeletti Seguitandoillavoronelgriptoporticovengonoinluceframmentidimarmodivariequalità;E’venutoancheinluceunascalaconquattrogradinicoperticontravertino,lamaggiorpartedeteriorati
3Aprile Angeletti
FoschiRocco
Nella fine della scala il muro reticolato della parte sinistra seguita; edilmurodellapartedestrasvoltaancoraadestra
Vienescopertaunaformadichiusino,quadrato,entroilqualesirinvengono gran quantità di marmi fino alla profondità di circa metri2
4Aprile FoschiRocco Oggiinlinearettasièsviluppatoil lavoronelterrenodiFoschiRocco fino al confine di Foschi Mariasunta; ove segue il muro reticolato; e parte degli operai lavorano nel confine tra Angeletti AntonioeFoschiMariassunta
G.1. TexTual sources
451
DATA LUOGO TROVAMENTI
5Aprile FoschiRocco Si prosegue il lavoro nelle zone suddette abbattendo una piantadiolivodiFoschiRocco,seguitandoillavoroperlascopertadelmuroreticolato
6Aprile FoschiRocco Si lavora semprenel terrenodiFoschiRocco,dovevengono inlucemoltiframmentidimarmodivariequalitàegrandezza.
8Aprile FoschiRocco Prosegue il lavoro nelle zone suddette; e con 2 operai si èincominciato il lavoro di saggio nel terreno degli eredi Onoratidovevieneinluceunapartedimusaicoemurireticolati
9Aprile FoschiRocco L’operaio Centroni Luigi lavora sempre a Roccagiovine. Coirimanenti operai si prosegue la scoperta di altro musaico nelterrenodeglierediOnorati;elascopertadituttoalmuroreticolatocheunisceiduegriptoportici
Vicinoallascalasinistraeprecisamenterasentealmuroreticolatosonovenuteinluceduemonetedibronzodimediagrandezza,diuncordianus[sic]ediungalienus.
10Aprile1912 ForschiRocco NelterrenodiFoschiRoccosisonofattivarisaggidovesisonotrovatifondamentidimuro;sièabbattutounalberodiolivo;edaltraprofonditàdicircametri1/2evenutoinluceunamonetadibronzo.Si conoscono solo le lettere ////////////////C//S A///////Siconosconosololelettere////////////////C//SA///////
11Aprile FoschiRocco Siprocedealtrasportodellaterradeisaggifattiil10,conseguitandoancheillavorodipulituradifognadovesitrovanomoltiframmentidimarmo,edunamonetachefuconsegnataalSig.Direttore
12Aprile1912 FoschiRocco Partedeglioperailavoranonelloscoprimentodelmuroreticolato,eduelavoranonelladiremazionedellafognadovevieneinluceunamonetadibronzodimediagrandezzaindecifrabile.
13Aprile1912 FoschiRocco Lavorando nella diramazione della fogna si scopre fino a circa metri 7, poi finisce e non si trova finora punto di sbocco.
15Aprile1912 FoschiRocco NelseguitodellascopertadeimurivicinoalmuroreticolatoallaprofonditàdiunmetrosiètrovatounapiccolamonetinarottadacapoconlelettereIMPCONS///DI
16Aprile FoschiRocco Seguitaloscoprimentodeifondamentideimuri
17Aprile FoschiRocco NellacintadellafrattadelterrenodiFoschiRoccovieneinluceunapartedeimusaici,peròmoltodeteriorati
18Aprile FoschiRocco Nellostesso terrenoedallaprofonditàdicircam.2evenuto inluceunamonetinadibronzoindecifrab.
19Aprile FoschiRocco Nel seguitare il lavoro dello scoprimento dei muri reticolati inlineaaimusaicideglieredidelfuOnoratiVincenzo;sempre,nelterrenodiFoschiRoccovieneinluceunascaladitravertino,nonsiconosceperòancoralaformaelagrandezza.
20Aprile FoschiRocco Siseguitanoascoprireifondamentideimuri
Bernard Frischer
452
DATA LUOGO TROVAMENTI
22Aprile FoschiRocco Parte degli operai lavorano allo scoprimento della scala e partelavoranonellaprosecuzionedeifondamentidialtrimuri.
23Aprile FoschiRocco Seguita il lavoro nel terreno Foschi Rocco e precisa vicino allascaladelgriptoportico,allaprofonditàdicircam.1,50vieneinluceunpocodipiomboconanellodiferro, tiratoapunta,dellalunghezzadicent.20, larghezza c. 520,larghezzac.5
24Aprile1912 FoschiRocco SeguitaillavorodisterronelterrenodiFoschiRocco
25Aprile1912 FoschiRocco NelterrenodiFoschiRoccovengonoinlucepilastrinidimattonichesiestendonoanchenelterrenodiFoschiMariasunta
26Aprile1912 FoschiRoccoeFoschiMariassunta
Seguita lo scoprimento dei pilastrini di mattoni nel terreno diFoschiMariassuntaedallprofonditàdim.1,50vieneinluceunamoneta di bronzo di media grandezza in cui si leggono le solelettereINVS…AUG.///SPRS////
Alrovescio////AVC.immezzoS-C.
27Aprile1912 FoschiRoccoeFoschiMariassunta
Il lavoro si estende nel terreno di Foschi Rocco e di FoschiMariassunta, e nel terreno di Foschi Mariassunta viene in luceunlumettodicocciocolbolloCOPPERES.Le monete sono stateLemonetesonostatespeditealSig.Direttore
28Aprile1912 FoschiRocco Siavanzaillavoroconpartedeglioperaifuoridelmuroreticolatodovevengonoinlucemuriacortina,edatufelli,mentreglialtrioperailavoranoperlaformazionediunostradalerasentealgriptoportico,edaambeduelepartivengonoinluceno.8monetecomevengonodescritteinseguito.
UnamonetapiccolacuisileggeIMPCONSTANTINVS
DENVC
Altramonetapiccolaindecifrabile
Altramonetadimediagrandezaindecifrabile
AltramonetadimediagrandezaincuisileggeCAESARVESPAVOC,edalroversciolelettereS.C.
Altramonetadimediagrandeza,aldrittosi leggeIM~~~VS.alrovescioSECVE///SAVG
AltramonetadibronzoincuisileggeIM////CCERMCOS----
Altramonetamediaindecifrabile
AltrapiccolamonetaconlelettereIMPCLAVDIOedalroverscio---------TI/////////////
30Aprile1912 FoschiRocco Altramonetadibronzodimediagrandezzacon lettere /////G----AL////contestavoltataasinistra
Altramonetadimediagrandezaallaprofonditàdim.1,50, e sileggeIM//////AUC//////COS
G.1. TexTual sources
453
DATA LUOGO TROVAMENTI
1Maggio1912 FoschiRocco Glioperainonhannolavoratoacausadellapioggia
2Maggio1912 FoschiRocco SeguitaillavorodiricercasemprenelterrenodiFoschiRoccoesisonorinvenuteunamonetadirameilleggibileeduntriensedirame che da una parte vi è una figura di un cavallo, ed alla altra unaformadistella
3Maggio FoschiRocco Vicino alla scala del giardino altra moneta con le sole letterelegibili///////////ATER
4Maggio1912 FoschiRocco Nelproseguireillavoroallaprofonditàdicircam.1,80vengonoinlucevariframmentidiintonaco
6Maggio1912 FoschiMariassunta
OggisilavoranelterrenodiFoschiMariassunta,edèvenutoinluceunamonetadimediagrandezza,dispessoreerto,neldrittouna testa, nel rovescio la figura di un uomo che tiene una mano protesainalto.
7Maggio FoschiMariassunta
Silavorasopralafognaabbattendoun’alberodiolivo
8Maggio FoschiMariassunta
Oggi4operainonlavoranoperserviziomusicale,edirimanentioperai lavorano nel terreno di Foschi Mariassunta dove allaprofonditàdiunmetroevenutoinluceunmusaicodifatturapocobuona,lavoratoagrezzimostaccioligrossietasselliirregolari.
9Maggio1912 FoschiMariassunta
SeguitandoillavorodelloscoprimentodelmusaicoesistenteentroilterrenodiFoschiMariassunta,sirompepoilasiepedellastradaComunalescoprendom.5x30dimusaico
Nelterrenodellasuddettaallaprofonditàdicircaunmetrovieneinluceunagrossamonetasucuisileggesuldritto///MCO///NO////NVS///
10Maggio1912 FoschiMariassunta
Allaprofonditàdiunmetrovienetrovataunamonetacheneldrittosilegge///RELIVSC///AVCP///nelrovesciosilegge///TRPOT///OS///SC
11Maggior1912
FoschiMariassunta
AltramonetadibronzodimediagrandezzacheneldrittosileggonoleparoleIMPIANAUCCLIRM.COS//enelrovescioilleggibile
13Maggio1912 FoschiMariassunta
AltramonetaconneldrittolaleggendaCERV////nelrovescio///RH///
27Maggio1912 AngelettiAntonio Vicino alla scala del gripto portico, e preciso entro la piccolazonadovepassa la fognaevenuto in luceunamoentadimediagrandezza ove nel dritto si legge IMP MAXIMIANVS /// SPEAVCenelrovescioSSAEP
17Giugno1912 AngelettiAntonio Nelfondodellafognaprincipaleèvenutoinluceunanellod’oroconpietradismeraldo,delpesodigrammi7
19Giugno1912 StradaComunale UnamonetadibronzocuisileggeIMP///MSAVCVS//AenelrovescioSTAPVUI////CO///
Bernard Frischer
454
DATA LUOGO TROVAMENTI
20Giugno1912 id Altra moneta di bronzo in cui si legge nel dritto le lettereIMPANTONINHVSAVC///enelrovesciolelettereLIGITATE
21Giugno1912 FoschiMariassunta
Altra moneta di bronzo di media grandezza con le lettereIMPCAESARVS////COSVIII
22Giugno1912 id Altramonetaindecifrabile
1Luglio1912 FoschiMariassunta
Nellaprofonditàdicircam.1,40viene in luceunframmentodimarmoconleseguentiiscrizioni
///////TALES
///////OMVS,P,N
//EAM
10Luglio1912 AngelettiAntonio Nel fondo della 1a diramazione della fogna, nello strato dove ela lava vengono in luce no. 21 monete di varie grandezze; variframmenti di marmo, di vetro, e tasselli di musaici di diversequalità
11Luglio AngelettiAntonio Nellalocalitàdicuisopravengonoinluceno.8moneteindecifrabili,frammentidimarmiemusaicididiversequalità
16Luglio FoschiRocco Allaprofonditàdim.1,40vieneinluceunamonetaincuisilegge:CAE
17Luglio AngelettiAntonio NellospurgodellafognanelterrenodiAngelettiAntoniosisonotrovateno.5monetetutteillegibile
Altramonetachesilegge…:MADCIAOTACIL//VIDalrovescio///LIAAVC
18Luglio1912 AngelettiAntonio Altra moneta cui si legge ANTONINVS PIVS AVC DE ed alrovesciocavalloecarrozza
19Luglio1912 AngelettiAntonio Altra moneta cui si legge IM ///ANTONINVS PI. AVC ed alrovescioSOLIINV///OTOCO///TI
20Luglio id Un’anellodibronzoconpietradicolorturchino
Sempre nella fogna del terrenoAngeletti vengono in luce no. 5moneteilleggibili
21Luglio AngelettiAntonio Allaprofonditàdim.1,30vicinoallavascaevenutoinluceunamonetabucatadimediagrandezacuisileggeIMPCNAXINTIUVSPFAVC
23Luglio FoschiRocco Altramonetacuisilegge/////CAE///alrovescioAHB/////
29Luglio AngelettiAntonio NellaterradellafognaentroilterrenodiAngelettiAntonioportatasopraloscaricosiètrovataunamonetacuisileggeMAMAEAAVCVSTAedalrovescio///ASPVELICS.C.
30Luglio AngelettiAntonio AltramonetapiccolaconlelettereGAIEPINAAVGedalrovescioS.C.
G.1. TexTual sources
455
DATA LUOGO TROVAMENTI
1Maggio1913 AngelettiAntonio Si incomincia il lavorodi espurgodellapiccola fogna chedaval’acquaallapiccolavascadabagnodovevengono in lucemoltiframmentidimarmoemusaicidiversi
23Maggio1913 FoschiRocco Seguitandoil lavoronel terrenodiFoschiRoccosiè trovatounbollodivasoaretinoconlelettereCAER///
25Maggio1913 FoschiRocco Nello stesso terreno sono venuti in luce no. 3 bolli di vasiilleggibile
27Maggio1913 FoschiRocco AltrobollodivasoaretinoconlaiscrizioneIXVI
29Maggio1913 AngelettiAntonio Nel muro del giardino vicino al gripto portico sinistro allaprofonditàdiduemetrisièrinvenutaunamonetagrandedibronzocuineldrittosi leggeADRIANVSAVCVSTVSedalroversciono. 3 figure, le lettere S.C. e COSII. Attorno però altre lettere sonoAttornoperòaltreletteresonoilleggibile
4Giugno1913 FoschiMariassunta
Cinque operai hanno abbandonato il lavoro per ordine dellaDirezioneperchésonostatiadebitiailavoridiMontemario.
Sièaumentatounoperaio
Nell’ultimareilpozzodellacalcenelterrenodiFoschiMariassuntaallaprofonditàdiunmetroèvenuto in luceungomitodistatuadellalunghezadicentimetri24,circonferenzacentimetri30
Nellostessopuntosièrinvenutounapalmadiunamano(conlediterotte)dipiccolastatuachemisuracentimetri7circonferenzamediacentimetri14,nonchèunframmentodimarmolavorato.
12Giugno1913 AngelettiAntonio Vicinoalgriptoporticoallaprofonditàdi2metrisiè rinvenutounamonetadibronzodimediagrandezzanellapartedrittasilegge----AVC ---- XIII figura Aurelio. Nel rovescio (S.C. immezzo) e le lettere
SALVTI///COS….dell’anno169
25Giugno ErediOnorati Facendo la ricercadelmaterialedacostruzioneneldepositodeisassi,sièrinvenutounframmentodimarmoinformadirosonecon sole due foglie della lunghezza di centimetri 8, larghezzacentimetri12
4Luglio1915 Ho rinvenuto una piccola moneta di bronzo, di Giuliano(riconosciutadalSigDirettore)enelrovesciolelettereS.C.
25Luglio1915 Superficialmente nel terreno di Angeletti Antonio ho trovato una moneta di bronzo; ed una pietra di anello (smeraldo), con unafigura, ed un animale vicono alla figura, questa fu consegnata al Sig.Direttore
29Luglio1915 NellapescinahorinvenutounamonetadibronzocuisilegeVS//////AVC,edalrovescioS.C.
Bernard Frischer
456
DATA LUOGO TROVAMENTI
25Agosto1915 HorinvenutoancheunamonetadibronzoconlelettereseguentiCONSTAN ---- consegnata al Sig Conte Negri Alfonso il 5Settembre1915
30Agosto1915 Ho rinvenuto una pietra di anello (smeraldo) con una figura da uomoconsegantaalSigNegriAlfonsoil5Settembre1915.
Novembre1916 Superficialmente nel muro (non restaurato) della vasca da Bagno horinvenutounbollo, inunframmentodidorlod’olio incuisilegge
FAVONIAECF
Q’FABRICIFE rotto, che era messo dentro il muro comeriempitura
Novembre1916 Sempre superficialmente e precisamente vicino ad un avanzo di colonnadipietrahotrovatounamoneta,media,dibronzoincuisilegge
////AVRELCOM
G.1.12.2. Official correspondence concerning Pasqui’s excavations
G.1.12.2.1. 1912. SAL. Classificazione di Archivio E-17-32.
Li22genn.1912Ill.moSig.DirettoreLicenza21Gennaio1912
L’intonacodelgriptoporticonellaVilladiOrazio,siccomeeracopertoconunatela,senzaindossarciterra,ilgelolodeterioraabbastanza.Iosenzaordinenonhofattonientemacertoqualcherimediobisognerebbefarci.Ancheimuricheeranocopertiparteconterra,eparteconarena,lepioggiecontinuespecialmenteneiciglisisonodilavatielagelataglirecamoltodanno che cadono a terra. Se devo farci qualche rimedio (anche senza compenso) attendoriscontro,comepureaimuridilavati.ConossevanzamipregioDevmoDeRossiNicolaPerfavoresaluteraiilSig.Gatti,ilSig.Conte24
G.1.12.2.2. 1912. SAL. Classificazione di Archivio E 17.
No.DiPartenza47All’IllustrissimoSindacodiLicenzaOggetto:RiparazioniairuderidellaVillad’OrazioAll.:1Roma,addì22gennaio1912
24. Edoardo Gatti was an Ispettore and Pietro Conti was a Custode in Pasqui’s office. Edoardo Gatti was an Ispettore and Pietro Conti was a Custode in Pasqui’s office.
G.1. TexTual sources
457
PregolaS.V.(Illustrissima)diconsegnarealsig.NicolaDeRossilaletteraquiunita,affinché egli possa eseguire alcuni piccoli ripari a ridosso dei ruderi della Villa d’Orazio. PrendooccasioneperavvisarelaS.V.Illustrissimacheègiàapagamentoilsussidioavutodal Ministero della Pubblica Istruzione per proseguimento degli scavi della detta Villa esareiobbligatissimoallaS.V.Illustrissimasevolesseinformarmiquandodettosussidiosaràriscosso da codesto esattore Comunale, affinché si possa riceverlo come d’accordo mio con il Ministro.IlDirettoreAngeloPasqui
G.1.12.2.3. 1912. SAL. Classificazione di Archivio E 17.
No.diPartenza49RispostaaLetteradel21gennaio1912AlPreg.Sig.NicolaDeRossi,LicenzaOggetto:RiparazioniairuderidellaVilladiOrazioRoma,addì22gennaio1912
Per danni denunziati dalla S. V. si potrà rimediare coll’appoggiare una colmata di terra fin sugliorlideimurichesonominacciatidaigeli.Pertutelaregliavanzidell’intonacodelcripto-portico non basta di rimettervi la tela, ma occorre addossarvi la terra mescolata alla rena.QuestilavoripossonoessereeseguitidallaS.V.coll’aiutodiunoperaiodietrocompensocheverrà stabilito. Terminato il lavoro mi verrà inviato il settimanale affinché io possa provvedere alrelativopagamento.IlDirettoreAngeloPasqui
G.1.12.2.4. 1912.Ministerodell’IstruzioneDirezioneGeneraledelleAntichitàeBelleArti.
Prot.N.19396Oggetto:VilladiOrazioaLicenzaAl Direttore dell’Ufficio Scavi di Roma e del Lazio Antico. RomaStamp of the Ufficio per gli Scavi: No di Prot. 49 E 17 Li 30-1-1912Roma,addì29gennaio1912
Vien riferito a questo Ministero che presso laVilla di Orazio a Licenza si deve oggilamentare un notevole ristagno delle acque. Prego la S.V. di accertare l’inconvenientelamentatoedistudiareepropormiiprovvedimentinecessariaottenereloscoloregolarediquelleacque.IlMinistroRicci
G.1.12.2.5. 1912. SAL. Classificazione d’archivio: 58 E-17. 1 febbraio 1912.
IllmoSig.DirettoreLicenza31-1-1912 InrispostaallaletteraNo.49consegnatamidalSegretarioil26c.m.,comunicoallaS.V.Illmacheillavoroperlariparazionedell’intonacoedeimuri,comepureloscolodell’acquafuoridellosboccodellafognaestatoeseguitodamesoloinduegiorni,nonperaltroscopo,
Bernard Frischer
458
soloperchéioquasituttiligiornialloscavocivadolostessosebbenenonvièdalavorare.Ilsettimanale firmato lo mando in bianco in modo che la S.V. Illma possa stabilire il compenso. Ansiososapereinqualeepocasiriprenderannoilavori;sarebbemoltodesiderabileunavisitaondepoterandareancheaRoccagiovine.ConosservanzamipregioDev.DeRossiNicola AvràlacortesiadisalutarmiilSig.GattiedilSig.Conte.Iononhopiùnessunsettimanaleinbianco.
G.1.12.2.6. 1912. SAL. Classificazione di Archivio E 17.
No.diPartenza72RispostaaLetterano.IRoma19336del29gennaio1912AS.E.ilMinistrodellaPubblicaIstruzione.Dir.GenA.B.B.A.RomaOggetto:Licenza.ScavidellaVilladiOrazioRoma,addì31gennaio1912
Voglioassicurare l’E.V.cheprimadi lasciaregliscavidellaVillad’OrazioaLicenzaquest’ufficio con lavori appositi convogliò le acque dei cavi nella grande fogna antica da noi ritrovataeinteramentevuotataerestaurata.Lepozzangherechesiformanonellastagionedellepioggesiriduconoaipochidislivellicherisultanodiconseguenzainunosterrocosìgrandiosoe non ancora assestato. Una sola volta, e fu nei primi del novembre dell’anno scorso, si verificò chelagrandefognanonavevaadeguatosfogosulterrenosottostante,masiprovvidesubito.Forse la lettera qui contro indicata vorrà significare questo fatto. Anche nella settimana scorsa, sebbeneiodifettidimezzi,hoordinatounpiccololavorodirestauro,eciòvaleadimostrarecomemistianoacuorequestiscavidellaVillad’Orazio,appenaincominciatiegiàabbastanzanotevoliepromettenti.Delrestolavillad’Oraziosidistende(…)<thenextpageismissing>
G.1.12.2.7. 1912. SAL. Classificazione di Archivio E 17.
No.diPartenza81Rispostaaletterano.91del29gennaio1912All’Ill.maSignoriaSig.SindacodiLicenzaOggetto:ScaviallaVillad’OrazioRoma,addì2febbraio1912
Sarei grato alla S. V. Ill.ma se, appena l’Esattore avrà ritirato l’assegno stanziato dalMinisterodellaP.I.pergliscavidellaVillad’Orazio,iopotròessereavvertitoperveniredipersonaarilevareinversamentol’importodidettoassegno.Appenailtempocelopermetteràriprenderemol’esplorazionedellaVillad’Orazio.IlDirettoreAngeloPasqui
G.1. TexTual sources
459
G.1.12.2.8. 1912.SAL.ProvinciadiRoma.ComunediLicenza.
Stamp of the Ufficio degli scavi: Prot. no. 69 E. 17 dell’8 febbraio 1912Licenza,7febbraio1912
EgregioSig.Prof.Pasqui, AspettavocheVerduchipassassedameprimadipartireperpotergliconsegnareunmiobigliettoperlei,manonessendovenutoscrivoperlaposta.Comeavràcertoimmaginatonoiabbiamofattodelnostromeglioversoigitanti,chesperosarannorimasticontenti.Iltempofucattivoelipregammoditornareascavoapertoedintempimigliori,edilCav.BallerinipromiseunagitainLuglio.Potràvenirearitirareildanarodalunedì19inpoimanonoltreil25.Seperòvenisseil19mifarebbepiacere.Perònondeveassolutamenteincomodarsievenireadognimodoil19madevevenireasuocomodo.Vuoldirechelapostapagheràilmandatoall’Esattoreil19oalpiùil20eleipotràasuocomodovenireeritirareildanaro.Solosarebbebenechepreavvisassediduegiorni.<nosignature>
G.1.12.2.9. 1912. SAL. Classificazione di Archivio E 17.
No.dipartenza90All’Ill.maSignoriailSindacodelComunediLicenzaOggetto:Villad’OrazioRoma,addì7febbraio1912
Prego la nota cortesia della S. V. Illustrissima di volere ordinare per conto di questo ufficio alSig.DeRossiillavorodelcancellodilegnorustico,adoprandoperlatraversaunatavoladapareteunpocostortachetrovasisulloscavo.LaS.V.Ill.maaquantopromisealSig.VerduchifaràprovvederedallostessoDeRossileduecolonnedisostegnoalcancello,tagliandolenellamacchiacomunale.LeduebandellecompleteverrannofatteeseguirenelmodocheaccennavoalfabbrodiLicenza.IlSig.DeRossistesso,senzaaltriaiutipotrebbeeseguireildettolavoro.Così finito questo mi invierà un piccolo settimanale firmato soltanto e la piccola nota del fabbro.SonopureinformatochelaS.V.Ill.maavràprestoin(pronto?)unacalcaraevorreipregarelaS.V.Ill.maarilasciarepercontodiquestaDirezione20quintalidicalceappenasaràprontaediciòpuòpureincaricarsiilSig.DeRossichefaràdisporrelacalcesulfornelloaspargerla.IlDirettoreAngeloPasqui
G.1.12.2.10. 1912. SAL. Classificazione di Archivio E 17.
No.dipartenza99AlPreg.moSig.NicolaDeRossiLicenzaOggetto:avanzodimonumentisepolcraliRoma,addì12febbraio1912
PocotempoprimadicominciaregliscavidellaVillad’OraziomivenneroindicatidalCentroni Ignazio alcunigrandiblocchidi calcare sguardati edispersi inuncampoche stasopraallacasettadelfossodellaChiesa.ViandammocolCentroniesiaccompagnòconnoiancheAttilioRossidelMinistero.Oradesiderereisaperesequelcampoèliberodallesementi
Bernard Frischer
460
eseilproprietariosicontentacheiofacciaunsaggiosulpuntodovesonopiùfrequentiidettiblocchi.Fareiquestolavoronellafuturasettimana,comefareil’altro(tempopermettendolo)delle Marmore, se anche questo terreno fosse libero dalle sementi. Gradirei una rispostasollecitaperpoterdisporredeltempo.ConsalutiIlDirettoreAngeloPasqui
G.1.12.2.11. 1912.SAL.N.143delProtocollo.
Rispostaallanotan.17/98del12(?)N.diprot.92E17Li19febbraio1912
All’Illustrissimo Direttore ufficiale degli ScaviLicenza,il1421912
Pregiomi significare alla S. V. Illustrissima che ho fatto consegnare la lettera a De Rossi edhocomunicatoagliinteressatiquantomiscrive.Inparitempomiparvedovered’avvertirlache questo ufficio postale ha dovuto tornare il mandato per correzione della somma netta da pagareperchéerrata,echequindisiccomecalcoladinonriaverloprimadel25Lapregadiveniredal26inpoi,esemprenonoltreil29amattina.SaràbenepoichelaS.V.Ill.maabbialacortesiadipreavvisaredelsuoarrivo.ConossequioIlSindacoFoschi
G.1.12.2.12. 1912.SAL.N.diprot.o85E-17.
Li16febb.1912IllmoSignorDirettoreLicenza,15Febbraio1912
Inrispostaalla letteraNo.99mipregio informarlache ilcamposopraallacasettadelFossodelleChiuseeseminatoagrano.Peròhoparlatocolproprietariocheèunmiofratellocugino,esebbenesiaseminatoagranoconcedeilpermessodifareilsaggiopagandogliilsolodannochesiriduceapoco. InquantoalleMarmorelaparteentroil territoriodiMandelaeseminatoagrano;e lamaggiorpartedellavorosidovrebbeeseguirenellasuddettazona;perlaparteentroilterritoriodiLicenzanonèseminatomaappartieneaRicciotti----Ansiosidiunasuavisita.Prontoaisuoiordini.ConossequiomipregioDevmoDeRossiNicolaSaluti a tutti i componenti l’ufficio Scavi
G.1. TexTual sources
461
G.1.12.2.13. 1912. SAL. Classificazione di Archivio E 17.
No.dipartenza136All’IllustrissimoSindacodelComunediLicenzaOggetto:Licenza.ScavidellaVillad’OrazioRoma,addì29febbraio1912
PregolaS.V.Ill.madifarprovvederepermezzodelSig.IgnazioCentroniduequintalidigessodamuratore,dibuonaqualità,efarlorimettereincuradelSig.NicolaDeRossi.SarebbedesiderabilechedettogessofosseprontoinLicenzaperdomanimattina.IlDirettoreAngeloPasqui
G.1.12.2.14. 1912. SAL. Classificazione di Archivio E 17.
No.dipartenza138AS.E.ilMinistrodellaPubblicaIstruzioneDirezionegeneraleantichitàebelleartiOggetto:Roccagiovane.ScopertadiantichitàRoma,addì1marzo1912
Durante una breve missione nel territorio sabino della Valle Ustica ebbi occasione distudiare le località diverse, la quali hanno relazione con le tradizioni letterarie della Villad’Orazio.CosìdovettitrattenermiintornoalCastellodiRoccagiovanedovesiponeiltempiodelladeaVacuna,edebbioccasionediincontraremoltiavanzidimaterialicheappartennerocertamente ad un edificio pubblico di notevole importanza. La località è denominata S. Angelo; trovasidifronteaRoccagiovaneesullavecchiastradachedaquestocastelloconducevaaVaria(Vicovaro).Traqueimaterialiebbilafortunadiscoprireipezzidiunfregiomarmoreoconrappresentanzadellestagionieconavanzidiunalungaiscrizionemetricalatinaegreca.FeciraccogliereetrasportareentroRoccagiovaneinunastanzachiusaidettiframmenti,mentrehogiàprovvedutoperchévenganoriunitiecementatiinsieme.Hovolutodarequestanotiziaall’E.V.perché,essendolalocalitàmenzionatadiproprietàdelMunicipiodiRoccagiovane,e avendo trovato tutte le facilitazioni sia dal Sindaco che dai proprietari limitrofi, io stimo non solo conveniente, ma indispensabile di fare in quel luogo qualche ricerca sistematica,usufruendo di una piccola parte del fondo, di cui può ancora disporre questo ufficio.IlDirettore
G.1.12.2.15. 1912. SAL. Classificazione di Archivio E 17.
No.dipartenza140All’Ill.moSig.RegioIspettoredeiMonumentiedegliScaviAlMarcheseA.diRoccagiovaneOggetto:Roccagiovane.Scopertadiun’iscrizioneimportanteRoma,addì1marzo1912
In una mia breve gita a Roccagiovane ho scoperto nel muro della vecchia Chiesa diS. Angelo gli avanzi di un fregio colle figure delle stagioni e con iscrizione frammentaria sepolcralelatinaegrecaeinformametrica.HodatoinconsegnaalSindacoladettaiscrizionecheprovienedaluogodiproprietàdelMunicipio,einparitempohoprovvedutoperchévengasubitorestauratadaunoperaioidoneodiquestadirezione.
Bernard Frischer
462
IlDirettoreAngeloPasqui
G.1.12.2.16. 1912.SAL.N.diprot.o116E-17.
Li2marzo1912Licenza1marzo1912
Lerimettoilsettimanaledal26Febbraioal2MarzoammontandoinLire51.00 NelsettimanalediNo.4alnomediMariFeliceAntoniohosegnatogiornate4aL.2.50algiornopercoprirelaspesaoccorsaaRoccagiovinedistintacomeappresso. MuratoreL.3.00Calce,rena,acquaecc.L3.00TrasportodeimaterialidaS.AngeloallapiazzaL2.00TrasportodallapiazzaallachiesaL.1.00CompensoalSindacodiLicenzaperilpoggiolodelcancellodellavilladiOrazioL1.00: Domani2MarzoCentroniportal’arenaagliscavi.DomenicaportadaTivoliilgesso. IllavorodiRoccagiovineprocedebene,edomanisaràdeltuttoordinato.ConosservanzamipregioDevmo.VeduchiGiuseppe
G.1.12.2.17. 1912. SAL. Classificazione di Archivio E 17.No.dipartenza147Al Sig. Economo dell’Ufficio Scavi RomaOggetto:SettimanaledegliscavigovernativiAll.n.3Roma,addì2marzo1912
Trasmetto alla S. V. il settimanale degli operai addetti agli scavi della Villa d’Oraziopresso Licenza, con preghiera di provvedere al relativo pagamento, essendo il settimanaledebitamente firmato dagli operai interessati.IlDirettoreAngeloPasqui
G.1.12.2.18. 1912. SAL. Classificazione di Archivio E 17.
No.dipartenza150RispostaaletteraAlPreg.moSig.GiuseppeVerduchicustodedegliscaviinmissione.LicenzaRoma,addì3marzo1912
Avrei risparmiato questa lettera se mi fosse stato possibile partire oggi per Licenza,come avevo predisposto; ma urgenti necessità d’ufficio mi trattengono fino a domani. Spero quindidivenirecostàdomaninelleorepomeridianeperpoterepoiconcretareillavorodelleMarmore.Desideroditrovaretuttoprontoperquestolavoro.VioccorreràsoltantoilDeRossiePietroCentroni.SulpostopoistabiliròildafarsipergliulteriorilavoridiRoccagiovane.IeristessotrasmisialSig.EconomoisettimanalicompilatiinperfettoordinedalDeRossienondubitocheverràprestoeseguitodettopagamento.SepoioccorresseliquidareilmuratorediRoccagiovaneanticiperòioidenari.IntantosaràopportunocheilSig.Parsiaccartoccilefascediferroinmododarenderleunaspeciedi“sverzelle”:bastadifermareuncapoallamorsaedi
G.1. TexTual sources
463
daretregiriallalamina.Ridottaalargacartaccia<?>diventerannopiùrobusteeprenderannomeglioilgesso.Nonaltrochesalutiatutti.IlDirettoreAngeloPasqui
G.1.12.2.19. 1912. SAL. Economato e Ufficio di riscossione della tassa d’ingresso ai monumenti e agli scaviRomacorsoUmbertoI219(PalazzoBonaccorsi).
No.diProtocollo2120No.diPosizione8Rispostaaletteradel2marzo1912no.147Al Sig.re Direttore dell’Ufficio degli Scavi di Roma e ProvinciaOggetto:Licenza,settimanalidioperaipagamentodicontiStamp of the Ufficio degli Scavi: N. di Prot. 125-E-17 Li, 7 marzo 1912Roma,addì7marzo1912
PerdeferenzaversolaS.V.hoprovvedutoalpagamentodelsettimanaledal26febbraioal2marzo1912deglioperaichehannolavoratoagliScavidellaVillad’OraziopressoLicenzanelmodoindicatonellaletteracitataalmargineeinbasealdocumentofattoquietanzareinprecedenzadallaS.V.Micorrel’obbligo,peraltro,d’avvertirelaS.V.chegliArt.li(Articoli)373e438delReg.to(Regolamento)perlacontabilitàgeneraleel’art.lo(articolo)296dellaistruzionesul serviziodelTesoro,ed ingenerale il concettoacuiè inspirata lacontabilitàGenerale Dello Stato, mi fanno obbligo di eseguire qualsiasi pagamento alle persone deicreditori,vietandomidicorrisponderequalsiasisommapermezzoditerzieatitolodirimborso.Ora,comprenderàlaS.V.chelafunzionedelicatissimadieconomatoedicassacheingeneraresponsabilità gravissime a carico dei titolari, non può ammettere la minima trasgressioneaqualsiasiprescrizionedilegge.Perlaqualcosa,iopregolaS.V.divolersicompiacereditrasmettere, in avvenire, in tempo utile, i conti o i settimanali da pagare o anche fornirmisemplicementelenecessarieindicazionicheoccorronoall’economato,pereseguirequalunquepagamento; mentre questo Ufficio si riserva di vedere, - Suaessendolaresponsabilità–seinqualchecasospeciale,possaomenoderogaredalletassativeprescrizioni.L’EconomoEmilio<nameillegible>
G.1.12.2.20. 1912. SAL. Classificazione di Archivio E 17.
No.dipartenza164Rispostaaletterano.2120del7marzo1912Al preg.mo Sig. Economo dell’ Ufficio degli Scavi di Roma e ProvinciaOggetto:PagamentodeisettimanalidiLicenzaAll.n.1/3Roma,addì9marzo1912
TrovogiustiirilievifattidallaS.V.nellaletteraquicontroindicataerelativaalpagamentodella mercede degli operai avventizi adoperati negli scavi di questo ufficio. Ma per eliminare le difficoltà che potrebbero sorgere dal ritardo dei pagamenti, lavorandosi presentemente a intervalli, occorrerebbecheognidomenicamattina fosse fatto il pagamento. Il sabato io
Bernard Frischer
464
provvedereiisettimanali.Ogniindugiorecadannoaglioperai,iqualipoidopoladomenica,sevengonolicenziati,perchéripetocheillavoroèsaltuario,nonsitrovanoaLicenza.Trasmettoil settimanale corrente già firmato dagli operai e da me portato giusto oggi da Licenza.IlDirettoreAngeloPasqui
G.1.12.2.21. 1912. SAL. Classificazione di Archivio E 17.
No.dipartenza179All’Ill.moSig.SindacodelComunediLicenzaOggetto:ScavigovernativinellaValleUsticaAll.no.1Addì13marzo1912
SaròmoltoobbligatoallaS.V. Ill.ma sevorràavere la compiacenzadi consegnarealSig.OrazioTani,SegretariodiCotestoMunicipiolaletteraquiunita.Con ringraziamenti eConringraziamentieossequiIlDirettoreAngeloPasqui
G.1.12.2.22. 1912.SAL.N.diprot.o121E-17.
Li16marzo1912Licenza15Marzo1912
Rimetto il settimanale dal 11 al 16 Marzo ammontando in L. 39.25. Nel N.o 4 delsettimanalesonolespeseditrasportodeicalchifattialleMarmoreinN.odi15,cioèN.o9fattiprimae6fattiilgiorno14Marzo;LaspesadeltrasportohocombinatoaL.0.75l’unoammontandoinL.11.25. IlgessospeditodaRomaestatosvincolatodaCentronipagandoL.10.17- SeguelanotadiCentronidelmaterialeformitoedellavorofatto.ConosservanzamipregioDevmoDeRossiNicolaP.S. Il Signor Verduchi mi dice che lui deve firmare il settimanale come soprastante.
G.1.12.2.23. 1912. SAL. Classificazione di Archivio E 17.
No.diPartenza187AlPreg.Sig.VerduchiGiuseppeCustodedegliscaviinaLicenzaOggetto:Licenza.ScavigovernativiRoma,addì16marzo1912
Questamattina aspettavo letteradaLicenza.Mioccorre sapere, aposta corrente, se èvenutoilgessodaTivoliedaRoma.Sepoipermartedìavremodisponibileunquintaledigessodamuratoreper i calchi diOrvinio.Se aLicenzanonvi fosse bisognaprovvederlosubito da Tivoli per lunedì sera. Il De Rossi ritenga i settimanali fino al mio arrivo perché l’Economopagheràquellipassatiequellopresentemartedìomercoledìdellafuturasettimana.HostabilitodiritornareaLicenzalunedìgiorno.
G.1. TexTual sources
465
IlDirettoreAngeloPasqui
G.1.12.2.24. 1912. SAL. Classificazione di Archivio E 17.
No.diPartenza188Al Preg.mo Sig. Economo dell’Ufficio Scavi RomaOggetto:SettimanaledeglioperaiaddettiagliscavigovernatividiLicenzaAll.no.1Roma,addì16marzo1912
HogiàscrittoaLicenzachetantoilsettimanalepagatoquantoquellocorrenteverrannopagatimartedìomercoledìdellaprossimasettimana.IntantotrasmettoallaS.V.ilsettimanalecorrentecheimporta£39.29oltreaiduesettimanalivièdapagarealSig.IgnazioCentronila nota di spese per acquisto e trasporto di materiali da Tivoli e Licenza per la sommaapprossimativadilireventicinque.IlDirettoreAngeloPasqui
G.1.12.2.25. 1912.SAL.Ministerodell’Istruzione.
DirezioneGeneraledelleAntichitàebelleArtiAlSignorDirettoredegliScavidelLazioantico.RomaNo.diPosiz.1Prot.6024Rispostaaletteradel1°marzo1912no.138Oggetto:Roccagiovine:Scopertadiantichità.Stamp of the Ufficio per gli Scavi: No. di Prot. 144 E 17 Li 18 marzo 1912Roma,addì16marzo1912
Ringrazio la S.V. per le notizie datemi sulla scoperta di antichi manufatti di notevoleimportanzadaleiconstatatapressoilCastellodiRoccagiovane,emicompiacciodellebuonedisposizionidell’autoritàlocaleedeiprivatiproprietarinelfavorirel’operadelGovernoperlaricercaeperlaconservazionedelleantichità.ConsentoquindidibuongradochelaS.V.facciaeseguireinquelluogoqualcheesplorazionesistematica,conifondichesonoancoraadisposizione di cotesto Ufficio. IlMinistroRicci
G.1.12.2.26. 1912.SAL.DirezionedegliscavidiRoma,delLazioanticoedellaprovinciad’Aquila.
All’On.DirezionedegliscavidiRomaedelleProvinciediRomaediAquilaOggetto: Trasmissione di carte d’ufficioStamp of the Ufficio per gli Scavi: N. di Prot. 156 E 17Li26marzo1912All.No.1Licenza,li25marzo1912
EbbidalSig.Isp.Ghislanzoniledueletteredel23correntecollecartechemiriguardavano.Inparteho rispostodirettamenteeconTelegrammaallevariequestionimaoccorreche la
Bernard Frischer
466
lettera allegata alla presente sia protocollata da cotesto ufficio e inviata subito alla Direzione generale.Pernonporreunindugiochepotrebberecaredannoall’interessatotrasmettopureuna lettera del disegnatore Gatti Guido del Museo di Firenze affinché il Sig. Dr. Ghislanzoni la mostrialProf.DellaSeta,ilqualericonosceràgiustissimiidesideridelSig.Gatti.Mercoledìa sera ritornerò in ufficio dove sarei desideroso di trovare copia di tutte le iscrizioni di Orvinio (Umbria),especialmenteleiscrizionichesitrovanopressol’anticaChiesadiSantaMariadelPiano.DituttoquestopuòprendersiincaricoilDr.Mancini.IlDirettoreAngeloPasqui
G.1.12.2.27. 1912.SAL.DirezionedegliscavidiRoma,delLazioanticoedellaprovinciad’Aquila.
Oggetto:Licenza.ScaviGovernativiStamp of the Ufficio per gli Scavi: N. di Prot. 164 E 17Li27marzo1912All.No.1Licenza,li25marzo1912
PregotrasmetterealSig.EconomoilsettimanaledeilavoririguardantigliscavidelleVillad’Orazio,pregandoloavolereprovvederesubitoalpagamento,perchédiquiinavantivengonosospesiisettimanaliperlavorigovernativiesiprocederàagliscaviconsettimanaliacaricodelfondoassegnatodalGovernoalMunicipiodiLicenza.Hoprovvedutocheilsettimanalequi unito fosse completato dalle firme degli operai per facilitare il compito dell’incaricato del pagamento.Allasommaindicatanelsettimanalesidovràaggiungerequellarisultantedallenotedilavorifattidalfalegname,dalfabbroeinoltrequelladell’acquistoedeltrasportodellapozzolana,lequalinotecomplessivamentepotrannoascendereacircaquarantacinquelire,opoco più, e verranno presentate dai relativi interessati nel momento della venuta dell’ufficiale pagatore.IlDirettoreAngeloPasqui
G.1.12.2.28. 1912.SAL.N.diprot.o165E-17.
Li29marzo1912IllmoSig.DirettoreLicenza27Marzo1912
La compilazione del settimanale corrente per gli operai è fissato in L. 2.25 e per me non avendoneparlatononsocomeregolarmi. Mi raccomando caldamente alla S.V. Illma di fissarmi una giornata rimunerativa calcolando chetutte ledomenichechefaccioservizioalloscavo,e leoredivigilanzafuoridel lavorodeglioperaiequalchecosadiscritturaiononlocalcolo,comenemmenoloscorsoannolocalcolai. IomirimettoallavolontàdellaS.V.Illma. Intanto per questa settimana fisserò in L. 3.50 come il settimanale scorso. Miperdonideltroppoardirepreso.OssequiandolamipregioDevmoDeRossiNicolaPerfavoresalutarmiilSig.Gatti,ilSig.Conte.
G.1. TexTual sources
467
G.1.12.2.29. 1912. SAL. Classificazione di Archivio E 17.
No.diPartenza208Al Sig. Economo dell’Ufficio per gli Scavi di Roma, del Lazio antico e della provincia di AquilaOggetto:Licenza.ScavigovernativiAll.No.1Roma,addì28marzo1912
TrasmettoallaS.V.ilsettimanaledeilavoririguardantigliscavidellavillad’Orazio,conpreghieradiprovvederesubitoalpagamentoperchéd’orainavantivengonosospesiilavorigovernativi.Allasommaindicatanelsettimanaledovràaggiungerequellarisultantedallanotadeilavorifattidalfalegname,dalfabbro,inoltredell’acquistoetrasportodellapozzolana,lequalinotecomplessivamentepotrannoascenderealire49.00opocopiù,everrannopresentateall’ufficiale pagatore.IlDirettoreAngeloPasqui
G.1.12.2.30. 1912.SAL.N.diprot.o168E-17.
Li30marzo1912Licenza,li28Marzo1912
IllmoSig.Direttore, RimettoallaS.V.Illmailsettimanaledal25al30MarzoammontandoinL.179.85. Nelgriptoporticodovesilavoranellatodestroèvenutoinlucecircametriduediintonacodell’altezzadicircacentimetri25dicolorrossocomequellotrovatoprima. Illavoroprocedebene.OssequiandolamicredaDev.DeRossiNicola
G.1.12.2.31. 1912. SAL. Classificazione di Archivio E 17.
No.diPartenza214All’Ill.moSig.SindacodelComunediLicenzaProvinciadiRomaOggetto:Licenza.ScavigovernativiRoma,addì30marzo1912
PregolaS.V.Ill.maavolersiinteressareperchégiovedìmattinaiopossaritiraredalSig.Esattore di cotesto Municipio l’assegno di £ 1847 concesso dal Ministero della PubblicaIstruzioneperilproseguimentodegliscavidellaVillad’Orazio.IlDirettoreAngeloPasqui
Bernard Frischer
468
G.1.12.2.32. 1912. SAL. Classificazione di Archivio E 17.
No.diPartenza215AlPreg.moSig.VerducchiGiuseppe.CustodeinmissioneagliscavidellaVillad’Orazio.LicenzaOggetto:SettimanalidegliscaviRoma,addì30marzo1912
Mi avverte l’Economo che martedì prossimo manderà a pagare il settimanale deglioperai addetti agli scavi governativi. Pel settimanale corrente provvederò io stesso alpagamentomercoledìprossimo.PeròbisognafarenotarealDeRossicheoccorreràsegnarebendiversamente lefrazionidellagiornata;maaquestoproposito lostessoEconomodaràistruzioniesatte.Ilsettimanalechedovròpagareiostessoverràcompilatodameed’accordocolDeRossi.IlDirettoreAngeloPasquiP.S. Giungono in questo momento in ufficio le copie dei settimanali in corso, che restituirei perchénonpossonofarsisuimodulidiquestaDirezione.Idettisettimanalisifarannocomehodettosopra.A.P.
G.1.12.2.33. 1912.SAL.N.diprot.o170E-17.
Li1oaprile1912Licenza,30Marzo1912
Illmo Sig. Direttore dell’ufficio Scavi I lavori di scavo procedono bene, il gripto portico lunedi a sera sarà ultimato fino al confine di Foschi Rocco; i muri reticolati seguitano da ambo le parte; ivi vengono a luce intonachidicolorrossodiunaltezzadicentimetri25circa. Nelgriptoportico stessooggiabbiamo trovatoun frammentodimarmo (apparisceunmascheronediornamentodifontana). Lapartedavantieovale,lapartedidietroevuoto,misuracentimetri25dicirconferenzaecentimetri14altezzamedia. Dalla parte davanti ha gli occhi forati da due piccoli buchi, ha un piccolo ornamentosporgentesopralafronte;nasoconnaricilargheeschiacciate;leguancemancantidimetà,baffi uno solo e rotto in mezzo. Haunpiccolobuconellapartesuperioredellatestachetrapassaalvuoto;orasitrovaamagazzino.Dimarmisenetrovanounaquantita.Nehofatoriportarealmagazzino5carioleeduecofanediintonaco; Se Lunedi finisco il lavoro del gripto portico dove dovrò seguitare a lavorare? Attendo suoiordini. L’altro saggio in linea ai musaici procede finora senza trovare niente. Miperdonideltroppoinesattoschiarimento.OssequiandolamipregioDevmoDeRossiNicola
G.1. TexTual sources
469
G.1.12.2.34. 1912. SAL. Classificazione di Archivio E 17.
No.diPartenza216All’Ill.moSig.SindacodelComunediRoccagiovane.Prov.diRomaOggetto:Roccagiovane.ScopertadiantichitàAll.no.1Roma,addì1aprile1912
MipregioinviareallaS.V.Ill.maunacopiadellaletteraministeriale,laqualerispondealleinformazionidamedatecircalascopertadiantichimarmiaS.AngelopressoRoccagiovaneecircailprogettodiunaricercaspecialeesistematicadelmonumento,acuiappartenevanoidettimarmi.Con ossequi rispettosiConossequirispettosiIlDirettoreAngeloPasqui
G.1.12.2.35. 1912. SAL. Classificazione di Archivio E 17.
No.diPartenza217AlPreg.moSig.VerducchiGiuseppe.CustodeinmissioneagliscavigovernatividiLicenzaOggetto:Licenza.ScavigovernativiRoma,addì1aprile1912
Ho avuto dal caposquadra De Rossi il rapporto sulle ultime scoperte, e mi affretto arispondere,datal’urgenzadiprovvederesubitoall’andamentodellavoro.IlDeRossifacciaprocedere loscavodelcriptoporticoanchesul terrenodelSig.Foschi.Domani l’Economoprovvederàalpagamentodelsettimanale18-23marzoedellenotedelfabbro,delfalegnameedelcarrettiere.MercoledìogiovedìritorneròiostessoaLicenza.IlDirettoreAngeloPasqui
G.1.12.2.36. 1912.SAL.N.diprot.o200E-17.
Li15aprile1912Illmo Sig. Direttore dell’ufficio scavi di Roma e ProvinciaLicenza,li13Aprile1912
LerimettoilsettimanalediRoccagiovineammontandoin L.29.50IlsettimanalediLicenzain L.152.75
Totale L.182.25 Rimane in mia consegna £ 17.75 unito ai quali le rimetto No. 12 marche da bollo, per IRimaneinmiaconsegna£17.75unitoaiqualilerimettoNo.12marchedabollo,perIsettimanali. Colgol’occasioneperfarleconoscerecheilsaggioincominciatopervedereselafognaandavaallapescinaèstatoeseguitoper5metrilineari,maappariscecheimboccanellafognaprincipale.Hofattosospendereillavoroperchéimurieletegolenonvannopiùavantiedilcaricodellaterraèenorme.Dell’altrolavoroseguonoimurisenzareticolato-ConosservanzamipregioDevmoDeRossiNicola
Bernard Frischer
470
G.1.12.2.37. 1912. SAL. Classificazione di Archivio E 17.
No.diPartenza243AlPreg.moSig.VerduchiGiuseppe.CustodeinmissioneagliscavigovernatividiLicenzaOggetto:Licenza.RestauriagliscavidellaVillad’OrazioRoma,addì14aprile1912
Appena Ella avrà terminato il lavoro di esplorazione e di muratura a S. Angelo diRoccagiovane, ritornerà in ufficio, dovendosi interporre un po’ di sosta nella sua missione, anche a motivo dei mezzi. Intanto prima di lasciare lo scavo darà gli ordini perché siaprovvedutoariempireiformellidicalcebuona,prendendolapossibilmentedallacalcaradelSig. Giovanni Rufini, come abbiamo stabilito sul luogo. Quando io mi sarò reso libero dai molti impegni, il che potrà essere verso la fine del corrente mese, andremo a fare i rilievi sulle sculturediOrvinio.Intanto,primadilasciareloscavodiLicenzarestaurisecondoilprogettolagradinatadel criptoportico.E’necessario far avvertire ilDeRossi chenell’esplorazionedella fogna che scende alla piscina non s’inoltri molto, cioè non giunga sotto l’alto stratodi terradelcampoAngeletti.L’esplorazionedellafognasi faràdopochéavremorimosso ilterrenosoprastanteperfareilvialeattornoallavasca.Peroracibastadiavereaccertatoladirezionedell’acquedotto.IlDirettoreIscrizioneAngeloPasqui
G.1.12.2.38. 1912. SAL. Classificazione di Archivio E 17.
No.diPartenza244Al Preg.mo Sig. Edoardo Parsi, custode degli scavi in missione d’ufficio a LicenzaOggetto:Licenza.ScavigovernativiRoma,addì14aprile1912
Comeaccennaialmomentodellamiapartenzadacotestiluoghi,ènecessariochelaS.V.ritorniaRomamercoledìprossimo,procurandodiavereaggiuntoallanotaiscrizionequellofinora scoperto a S. Angelo, e, se fosse possibile, ripulendo con tutte le precauzioni i rilievi sulla porta della Chiesa di Percile. Il suo ritorno viene anche imposto perché in ufficio non abbiamoilCrescenzicheèammalato,echeabbisognadilungacura.Nelsuoritornoporteràseco la macchina fotografica colla cassetta dove si trovano tre chassisconlastrepronteperessereimpressionate.IlDirettoreAngeloPasqui
G.1.12.2.39. 1912.SAL.N.diprot.o207E-17.
Li17aprile1912Illmo Sig. Direttore dell’ufficio degli scavi di Roma e ProvinciaLicenza16-4-1912
AccusorecezionedellaletteraN.o243nellaqualemifaconoscerecheappenaterminatoillavorodiesplorazioneedimuraturaaS.AngelodiRoccagiovine,edirestauridellagradinatadel criptoportico di ritornare in ufficio.
G.1. TexTual sources
471
L’esplorazione non è finita, perché ci lavora un uomo solo, ed i rimanenti operai servono nell’arte muraria, che è in quantità di m.c. 8 senza tenere conto del cappello di tutto ilfabbricato. LacostruzionedelcappellolofarebbeunmuratorediRoccagiovineacontrattoperL2.00ilmetrolineare-essendoraccomandatodalSindaco. Nell’esplorazionevengonoinlucedeifondamentidimurilavoratiasacco,allaprofonditàdicirca35centimetri,dellalunghezzadim.10.condivisoridim.2.50elargo0.45.Sicchéillavorodafareèparecchio. Attendo suoi ordini come mi devo contenere in riguardo del lavoro e della venuta inRoma. Il De Rossi attende ordini per il pagamento del settimanale dal 15 al 20Aprile comedeve comportarsi perché gli operai che lavorano fino a Sabato Lunedi non riattaccano, perché devonoripigliareilturnoiprimicheiniziaronoillavoroinN.odi15echetuttiriprenderannoservizio.OssequiandolamipregioDev.VerduchiGiuseppe
G.1.12.2.40. 1912. SAL. Classificazione di Archivio E 17.
No.diPartenza250AlPreg.moSig.VerducchiGiuseppe.CustodeinmissioneagliscavigovernatividiLicenzaOggetto:ScavigovernativiallaVillad’OrazioRoma,addì16aprile1912
Ho ricevuto i settimanali ed il rapporto del capo squadra De Rossi colle notizie sulle(delle)ultimescopertealla(sulla)Villad’Orazio.Pelprossimosabatoprovvederòaspedireildenarooccorrenteperpagare il settimanale incorso. IntantosaràbenediordinarealDeRossilaprosecuzionedeglisterridellavillanellaproprietàFoschieErediOnorati.LoscavodeveprimacompletarsinelfondoFoschipertuttalalunghezzadeifabbricati,senzatoccarelastrada.IlDirettoreAngeloPasqui
G.1.12.2.41. 1912. SAL. Classificazione di Archivio E 17.
No.diPartenza256AlPreg.moSig.G.Verducchi.CustodeinmissioneagliscavigovernatividiLicenzaRispostaaletteradel16aprile1912Oggetto:Licenza.ScavigovernativiRoma,addì17aprile1912
Ilcapo-squadraDeRossiperlunedìprossimosostituiràlasquadracoilavorantidelprimoturno,chenaturalmentesarannotuttiequindici.Sepoisipresentassequalcunodinuovononsisostituiscaconaltri.IoritorneròaLicenzadopolamiagitaaTerracinaecioègiovedì29di questo mese. Intanto sarà bene che Ella non lasci Licenza e finisca il lavoro di muratura del cimitero vecchio di Roccagiovane, affidando l’appalto della copertura alta 2 m. a quel muratoreraccomandatodalSig.Sindaco.AllaVillad’Oraziorestaurilascalanelmodochesi
Bernard Frischer
472
è detto e intanto ordini al guardafili di Orvinio di fare le due impalcature più alte sul campanile. IlParsiritornerà<thenextpageismissing>
G.1.12.2.42. 1912.SAL.N.diprot.o212E-17.
Li20aprile1912IllmoSig.DirettoreLicenza17-4-1912
Per ilpagamentodelsettimanale incorsovabenissimoquanto laS.V.Illmahadecisofare.Orachiedo istruzioniper il settimanalediRoccagiovine, se sidevepagaredanoihodall’economo. ComelaS.V.IllmaèinformatoLunedivienecambiatoilturno.GlioperaichedovrebberoattaccareallavorosonoinN.odi16compresoilgarzone,cioèquellidelprimoturno. Comesipresentaillavoroglioperainonpotrebberoesserepiùdi13almassimoecioè Operaisettealtrasportodellesettecariole Operai3adaiutareacaricarelecariole Operaio 1 a scavare la terra è sufficiente perché lo scarico della terra e lontano, e specie se fossepiovosochebisognapassaresopralepalanche,essendoglioperaiinN.odi16sarebbeunlavorodiconfusione. IlLucidiGiovannidicuiglieneavràparlato ilSignorParsi25 èquel talecheprimadiattaccareallavorosipresentòallaS.V.Illmaesenzaconoscerloglipromisediaccettarloallavoro.Quandoperòsentilerelazioniche……………..nonfupiùaccettatoilLucidiafattoilcontrattoperandareaMarinoeprestopartirà.
G.1.12.2.43. 1912. SAL. Classificazione di Archivio E 17.
No.diPartenza258AlPreg.moSig.G.Verducchi.CustodeinmissioneagliscavigovernatividiLicenzaOggetto:ScavidiRoccagiovaneedellaVillad’OrazioRoma,addì20aprile1912
Ricevo solamente questa sera la lettera del De Rossi in data 17 corr. Egli dice devecomporrelasquadraperilprossimoturnocoglielementidelprimoturno,sequalcunomancanonlorinnovi,maliaccettituttiesedici,qualorafosserodisponibili.Nonprendanellasquadrané Orsini, né Placidi <Lucidi, cr. lettera del 17 arile 1912 rot. 212 E 17 indirizzata a Pasqui>Giovanni.Dividaillavoroinmodochesiforminoduesquadredicarriolanticondueterrazzierichelavorinoalpiccone.Deveinoltrepagarecoidenariinviatiieritantoilsettimanaledi Licenza, quanto quello di Roccagiovane, avvertendo che quest’ultimo deve essere fattonelmodello stampato,poiché l’Economomidovrà rimborsare la spesa.Nel settimanalediRoccagiovanerichiedereiancheLuigiCentroni,comesièfattoneglialtrisettimanali.Appenai detti settimanali saranno firmati il De Rossi l’invierà a me.IlDirettoreAngeloPasqui
25. Edoardo Parsi was employed as a Custode in the Ufficio Scavi di Roma e Provincia beginning in 1912. Edoardo Parsi was employed as a Custode in the Ufficio Scavi di Roma e Provincia beginning in 1912.
G.1. TexTual sources
473
G.1.12.2.44. 1912. SAL. Classificazione di Archivio E 17.
No.diPartenza266All’Ill.moSig.SindacodiOrvinioOggetto:Orvinio.CalchidirilieviantichiaS.M.delPianoRoma,addì22aprile1912
Questa mattina sono stato informato che un dipendente di codesta Amministrazioneavrebbe intimato il guardafili telegrafico a non praticare due o tre buche nel paramento a mattoni ovvero a muratura insignificante della torre campanaria di S. M. del Piano. Questa proibizione per un lavoro ordinato da un ufficio governativo, che infine è responsabile di quello chefadevepartiredaunaautoritàriconosciuta.PregopertantolaS.V.Ill.maarimuovereognidifficoltà affinché il guardafili incaricato di costruire i ponti possa seguitare il lavoro iniziato, e pregolaS.V.Ill.madifarconsiderareall’impiegatodicodestoMunicipiochequestaDirezionenontemeimposizionidisorta.IlDirettoreAngeloPasqui
G.1.12.2.45. 1912. SAL. Classificazione di Archivio E 17.
No.diPartenza267AlPreg.moSig.NicolaDeRossi.LicenzaOggetto:Licenza.ScavigovernativiRoma,addì22aprile1912
Hoavuto il rendicontodellespesefattonell’ultimasettimanapergliscavigovernatividiRoccagiovaneediLicenza.StabenequantolaS.V.scrive.Intantoperquellocheriguardaillavorosaràbenechesiprosegual’esplorazionepertuttoilcampoFoschi,dovehosaputodalVerduchi che sarà pronta la scala simmetrica a quella scoperta dalla parte opposta nelcriptoportico.IlDirettoreAngeloPasqui
G.1.12.2.46. 1912.SAL.Provinciadell’Umbria.
CircondariodiRietiMunicipiodiOrvinioProt.Num.631RispostaalfoglioN.17-266del22aprile1912Oggetto:CalchidirilieviantichiinS.M.delPianoAll’IllustrissimoSignorDirettoredegliScavidiRomaTimbro dell’Ufficio per gli scavi: No. di Prot. 215 E 17 Li 25 aprile 1912Orvinio,li23aprile1912
In risposta alla nota controdistinta significo alla S.V. Ill.ma quanto appresso: Il suo Rappresentante venuto ad Orvinio, mi incaricò di provvedere a quanto era necessario perl’impalcatura a S. M. del Piano. Alla Sua volta ebbe l’incarico anche il guardafili telegrafico. Infatti io detti l’ordine che avessero presenziato alle operazioni le Guardie Comunali perevitare danni al monumento. Il guardafili anziché mettersi d’accordo con le Guardie Comunali
Bernard Frischer
474
che si prestavano a qualunque servizio, incaricò altri in Suo aiuto, ed al guardafili stesso dissi difarefarel’impalcaturasempreconl’assistenzadelleGuardie.L’ImpiegatoComunalecheconosceva il mio provvedimento disse al Guardafili che non si fosse mosso da solo senza l’intervento delle Guardie. Quest’oggi lo stesso Guardafili con le Guardie Comunali ha provvedutoall’impalcaturanecessaria.Trattasidiunmalintesopoichél’ImpiegatoComunalenon ha proibito al guardafili di eseguire le impalcature stesse. Con stimaConstimaIlSindacoL.Francorsi
G.1.12.2.47. 1912. SAL. Classificazione di Archivio E 17.
No.diPartenza278All’Ill.moSig.SindacodelComunediOrvinioRispostaaletteradel23aprile1912Oggetto:CalchiingessodiantichiframmentiaS.M.delPianoRoma,addì25aprile1912
Ringrazio laS.V. Ill.maper la letteraquinotataeapprovoquantoèstatodispostoperl’assistenzadelleguardiecomunali.DiciòhopureavvisatoilSig.Verduchi,dipendentediquesto Ufficio, il quale è incaricato appunto dei calchi da farsi sugli avanzi monumentali che sitrovanomuratinelcampaniledellachiesadiS.M.delPiano.Con ossequi distintiConossequidistintiIlDirettoreAngeloPasqui
G.1.12.2.48. 1912. SAL. Classificazione di Archivio E 17.
No.diPartenza281AlPreg.moSig.GiuseppeVerducchi.CustodeinmissioneagliscavigovernatividiLicenzaOggetto:CalchidirilieviantichiaOrvinioRoma,addì25aprile1912
Non vennero impedirci la impalcatura dal Municipio di Orvinio, ma fu suggerito daun impiegato dello stesso Municipio che venissero adoperati i guardiani comunali, comeassistenza e aiuto al guardafili del telegrafo. Oggi le cose sono state appianate ed io ne ho scrittoalSig.SindacodiOrvinioperapprovarel’operadelleguardiecomunali;quindisperochetuttoprocederàinordine.Intanto,senzainterporreindugioportiimaterialiaOrvinioeincominci i calchi. Sulla fine della settimana ritornerò a Licenza col Sig. Parsi.IlDirettoreAngeloPasqui
G.1.12.2.49. 1912. SAL. Classificazione di Archivio E 17.
No.diPartenza282AlPreg.Sig.SindacodelComunediLicenzaOggetto:Licenza:scavigovernativiAll.no.1Roma,addì26aprile1912
G.1. TexTual sources
475
NeldubbiocheilSig.Verducchi,incaricatodellacustodiadegliscavigovernatividellaVillad’Orazio,nonsitroviinLicenza,maaOrvinio,pregolaS.V.Ill.maaconsegnarelaunitalettera al caposquadra De Rossi Nicola, affinché possa ricevere con sicurezza le correzioni a riguardodelcorrentesettimanale.IlDirettoreAngeloPasqui
G.1.12.2.50. 1912. SAL. Classificazione di Archivio E 17.
No.diPartenza283AlPreg.moSig.NicolaDeRossi.Caposquadrasugliscavigovernativi.LicenzaOggetto:Licenza.SettimanaledeglioperaiRoma,addì26aprile1912
Impegni d’ufficio mi impediscono di venire domani a Licenza. Ma anche se il Verduchi èlontano,cioèaOrvinio,vogliosperarecheleoperediscavoprocedanoregolarmente.OraloscopodellapresenteletteraèquellodiordinareaLeichepreparietrattengapressodiséilcorrentesettimanale,intripliceesemplareesuglistampatirichiestidallaAmministrazionedello stato, inquantoché tanto il corrente settimanale, quanto gli altri del mese di maggioverranno pagati con riguardo a disposizioni di questo ufficio e per mano dell’Economo. I fondi poirimastiadisposizionedelComunediLicenzaverrannorisparmiatiperproseguiregliscavinelmesedigiugnoeluglio.Intantoilsig.Economomifasaperechemartedìprossimoverràapagarenonsoloilsettimanalecorrente,diLicenzaediRoccagiovane,maancoraicontidellacalce,seèstatapreordinata,edellespesefattedalCentroni.IlDirettoreAngeloPasquiP.S.HospeditoapuntoglistampatideisettimanalidirettialVerduchi,macheEllapuòritirare,seurgenti.
G.1.12.2.51. 1912.SAL.N.diprot.o230E-17.
Li29aprile1912Licenza,li27Aprile1912
Accusodiaver ricevutadapartedelSegretario la letteraN.o283, laqualem’informadifare ilsettimanaledal22al27neimodulistampati,cheMartedivienel’economoper ilpagamento.Ilsettimanalequandoverràl’economoesemprepronto. PerRoccagiovinequestasettimananonabbiamopagamentidafarecircaisettimanali. CentroniIgnaziodomanivaaTivolieporteràtavole,mezzimurali,epalodiferro,cheforsepotràessererimborsatoanchedall’EconomoMartediseperònonoccorrelavidimazionedellaS.V.Illmaprimadelpagamento. Sopralavoltadella2afognascoperta,vengonoinlucepilastrinidiquadridimattoni,comequellichesitrovavanovicinoallavasca.Siccomequestipilastrinidimattoni(soprapposti)nevengonounaquantitàanchenelterrenodiRicciotti;misonopermessopenetrarecollavoroanchesulterrenoRicciotti,eseguitanoancora;senzaperòabbatterepiante. IllavorodiscavonelterrenodelFoschiequasituttoesplorato.Sitrovanosolofondamenti.Di trovamentisolo tremonetedibronzochesi leggequalche lettera.Lealtrenonsi leggenessunalettera. SiètrovatounlumettodicocciocolbollochesileggeCOPPERES
Bernard Frischer
476
Sarebbeansiosodiunasuavisita,onderegolaresedevoseguireillavoronelterrenodiRicciotti,opurenelterrenodeglierediOnoratipoichèilterrenodiFoschicomevannoimuriequasituttoscopertoeloscaricodellaterrasièstrettoabbastanza. PereconomiadellavoroloscaricodellaterrasarànecessariofarlonelterrenodeglierediOnoratiancheseguitandoillavorosianelterrenoForschieRicciotti. LascalasimmetricaalcriptoporticocomeinformòilVerduchiedeltuttoscoperta.Sonocinquescali,peròinbuonostatosonotre. Nonsipuòseguireillavorodelcriptoporticodovesonostatetrovatelescaleperchéloscaricodella terradovrebbeessere trasportatoal terrenodeglierediOnorati,ed insecondoluogosepiovediventaunpozzo,nonavendosfogodanessunaparte. Stia tranquillo chenel lavorononvi è dubbio faròperquantopossoper accontentarecotestaDirezione.Attendosuoiordini.ConosservanzamipregioDevmoDeRossiNicolaP.S. Le lire 118.80 che tengo io le devo spedire a Roma o riconsegnarle quando viene aLicenza?
G.1.12.2.52. 1912.SAL.N.diprot.o229E-17.
Li29aprile1912Licenza,li27Aprile1912
IllavorodeicalchiinOrvinioestatoincominciatoMercoledieterminatooggi. Icalchisonovenutiperfettamentebeneconsiderandoanchechesilavoravapericoloso.Intantopossoassicurarecheperquanteprecauzionihoadottatesonoriuscitoafarciunabuonafigura anche di fronte agli Orviniesi che sono restati ammirati. IcalchisonoinN.o18edoggistessocolcarroCentronisonostatitrasportatidaOrvinioaLicenzaedepositatiinsiemeaicalchidelleMarmore. Per le spese occorse parleremo a voce in ufficio, liquidando a ciascuno la mercede spettante. NonabbiamoscrittoprimaconlasperanzacheoggifossevenutoaLicenza. DomanianderòaRoccagiovinepercombinarelacalceevedereilmurodatoacontrattose e finito, o nò.OssequiandolamipregioDevmoVerduchiGiuseppe
G.1.12.2.53. 1912. SAL. Classificazione di Archivio E 17.
No.dipartenza285All’Ill.moSig.SindacodelComunediLicenzaOggetto:scavidellaVillad’OrazioAll.no.1Roma,addì27aprile1912
G.1. TexTual sources
477
Approfitto della squisita gentilezza della S. V. Ill.ma per far consegnare al caposquadra DeRossiNicolalecarteallegateallapresente,lequaliriguardanoilpagamentodeisettimanalidegliscavigovernatividiLicenzaediRoccagiovane.Con ringraziamenti ed ossequiConringraziamentiedossequiIlDirettoreAngeloPasqui
G.1.12.2.54. 1912. SAL. Classificazione di Archivio E 17.
No.dipartenza286AlPreg.moSig.DeRossiNicola.LicenzaOggetto:SettimanalidiLicenzaediRoccagiovaneRoma,addì27aprile1912
Nella mia lettera di ieri ho detto che debbono essere preparati per l’Economo i duesettimanalidiLicenzaediRoccagiovane.Quest’ultimosettimanaledeveesserefattoinmododacomprenderecollagiornataillavoroappaltatodauntalemuratorechehapresoimpegnodieseguirelacopertinadelmurodiS.Angelo.Seilsettimanalenonpuòcomprenderetuttala somma fissata dal Verduchi a un tanto il metro, ogni rimanenza verrà pagata col prossimo settimanale.Ora siccome l’Economoochi sarà incaricatodipagare i settimanalinonavràtempodisalireaRoccagiovane,occorreràchedomenicaEllavadalaggiùepaghicoidenarichehainmano(£66)ilsettimanalediRoccagiovane.Iomifaròrimborsaredall’EconomopoichéquestiverràaLicenzamartedì,ediomitroveròcostàappuntoinquelgiorno.Lenotedialtrespese lepreparinelle ricevutecheaccludoallapresente; intendoparlaredellanotadellacalceediquelleCentroni.AltracosaimportantissimasarebbequelladifarmisapereseilproprietariodelterrenolimitrofoaS.Angelosarebbedispostodatouncompensoafarmifare,dentromaggio,laesplorazionedelsuoterreno.Questacosasarebbepermerisolutiva.SeEllamipreparalapratica,iopotreiconcluderecolproprietario.Sperocheloscavoprocedacontutteleregole.SonosoltantodispiacentecheilVerduchinonmiabbiascrittodaunasettimana.QuindinonsostrovasicostàovveroadOrvinio.SarebbemiodesiderioaffrettasseillavorodiOrvinio.Spero di venire lunedì giorno.Sperodivenirelunedìgiorno.IlDirettoreAngeloPasqui
G.1.12.2.55. 1912. SAL. Classificazione di Archivio E 17.
No.dipartenza291All’Ill.moSig.SindacodelComunediOrvinioOggetto:CalchidirilieviantichiRoma,addì29aprile1912
QuestamattinasonostatominutamenteinformatodalfunzionarioincaricatodifareicalchideiframmentimonumentaliedelleiscrizioniromanemuratenellachiesadiS.M.delPianoche il lavoro è stato compiuto con sollecitudine e senza difficoltà anche mercé gli aiuti messi anostradisposizionedallaS.V.Ilmedesimofunzionariomicomunicavaildesiderioespressodal Municipio di Orvinio di avere qualche riproduzione in gesso dei migliori frammentisopranotati.VoglioassicurareallaS.V.Ill.machenonappenasaròdiritornoaLicenzafaròeseguireicalchiel’invieròacodestoMunicipio,nellostessomodochehopresoimpegnodiinviarealcuniesemplarialMuseoRegionalediPerugia.Iononreclameròperquestonessun
Bernard Frischer
478
compenso,avendo intenzionedipoterecoll’inviodiquesticalchicorrispondere inqualchemodoallefacilitazioniusatemidacotestoComune.Con ossequi distintiConossequidistintiIlDirettoreAngeloPasqui
G.1.12.2.56. 1912.SAL.Preg.moSig.Comm.reA.Pasqui.Direttore dei Scavi e Monumenti.DirettoredeiScavieMonumenti.
Ufficio per gli scavi – N. di Prot. 239 E 17 Li 6 maggio 1912Roma,1maggio1912
Quantunque in ritardo riscontroSuadel16Dicembre1911ClasseE17No.901, chemi comunica la diffida del Parroco di Licenza sui mandati di £ 227 e di £ 716 a me intestati permancatoraccoltoepianteesiepiabbattutenelmioterrenoinLicenzamappa1213perlaricercadellaVillad’Orazio.AmmessoanchecheilParrocosuddettovogliaaccamparedirittidicorrispostasutaleterreno(cosachehoincaricatoilmioLegaleperrisolverelavertenza),questosidovràlimitaresolamentesulmandatodi£227cheèdelmancatoraccolto,enonsiquellodi£716chenonèaltroun risarcimentodidannidipiantee siepiabbattute,chesidovrannorimpiazzarequalorasi riconsegnasse il terreno.Pregopertanto laS.V. Ill.maavolerefardarecorsoaldettomandatodi£716concortesesollecitudine,diversamentedovròricorrereancheperquestoinvialegale,conriservadeidannietc.ConlamassimaosservanzaLaringrazioeriveriscoGiulioCaponettiDaForoTraiano
G.1.12.2.57. 1912. SAL. Classificazione di Archivio E 17.
No.dipartenza299All’Ill.moSig.SindacodiPercile(Prov.diRoma)Oggetto:RicercheintornoadunmonumentoanticoRoma,addì6maggio1912
Ebbilafortunadipoteredimostrareall’AssessoreSig.UmbertoJori,eadaltriconsiglieridicodestoComune, l’importanzadiuna ricercasistematica intornoallachiesaanticadiS.Maria.Questa ricercamivenivasuggeritadal trovarsinellaportadidettachiesa,messi inoperacomedecorazioniarchitettoniche,alcuniframmentibellissimidisculturemarmoreediconsiderevole importanza, le quali sculture evidentemente appartennero ad un monumentosepolcrale dei primi tempi dell’Impero. Questo Ufficio che non solo ha lo scopo di tutelare imonumenti antichima anche lo scopodi ricercarenuovi documenti intorno aimedesimipropone fin d’ora di assumersi uno scavo sistematico, che dovrà occupare tutta la zona d’accessodallaviaalladettachiesaeilpiccoloappezzamentodiformatriangolarechetrovasisulladestadiquestoaccesso.SebbeneperinformazioniprivateioabbiasaputochelachiesadiS.M.ètuttoradiproprietàdemanialenondimenosonoinformatocheilterrenodoveiointendoportarelamiaprossimaesplorazioneèdiproprietàdicodestoMunicipio.QuindipregolaS.V.Ill.madivolermiinformareconcortesesollecitudinesullequestionicheriguardanoquesteproprietà, promettendomi di mettere subito mano ai lavori, e, a scavo finito, di rimettere in pristinumilterreno.Riguardopoiairisultatidelloscavosaràprocedutoatenoredelleleggivigenti.IlDirettoreAngeloPasqui
G.1. TexTual sources
479
G.1.12.2.58. 1912.SAL.Letterwithoutdate.
Mittente:ProvinciadiRomaMunicipiodiPercileRispostaallaNotadel6-5-1912Num.299Oggetto:RicercheintornoadunmonumentoanticoDestinatario: Ill.mo Sig. Direttore dell’Ufficio Scavi di RomaStamp of the Ufficio per gli Scavi: No. di Prot. 272 E-17 Li 30 maggio 1912
QuestoComuneringrazialaS.V.Ill.madell’interessamentochesièpresopergliscaviintornoall’anticachiesadiS.Mariaedèbenlietodivederlieseguiti.AtalescopoioLedòogni autorizzazione perché possa fare tali scavi sullaproprietà Comunale ed Ella prima diiniziarepotràavvisarmiperfarselaprecisare.Con osservanzaConosservanzaIlSindacoC.Marcotulli
G.1.12.2.59. 1912.SAL.N.diprot.o244E-17.
Li8maggio1912IllmoSig.DirettoredegliscavidiRomaeProvinciaLicenzali7Maggio1912
Approfitto dell’occasione che il Sig. Verduchi viene a Roma, per farle conoscere che lo scavoprocederegolarmentenelpuntodovemièstatoordinatodallaS.V.Illma,eprecisamentenelterrenodiRicciottiediFoschi.Nessuntrovamento;solovariframmentidiintonoacochesono stati trasportati al magazzino. Nel terreno di Ricciotti e stata abbattuta una pianta diolivo. Domani8Maggio4operaiconcertistinonlavoranoperragionediservizio.MidiceilverduchicheilMaestronehainformatolaS.V.Illmadiquestofatto.Perilsettimanaledal6al11ApriledevomandarloaRomaperlavidimazioneopurecome?Sel’economononpotessevenire Sabato 11 c.m. potrebbe venire alla fine del turno cioè Sabato 18. Per qualche acconto macari con mio sacrificio ma ci penso io. A talepropositodomandose lecopiedeisettimanalidal22al27Aprileedal29al4Maggio se devo farle e rimetterle all’ufficio, perché mi sembra che tutte le copie fatte le abbia ritiratel’Economo.Le scale del cripto portico sono finite.Attendosuoiordini.OssequiandolamipregioDevmoDeRossiNicola
G.1.12.2.60. 1912. SAL. Classificazione di Archivio E 17.
No.dipartenza305AlPreg.Sig.NicolaDeRossiCaposquadraagliscavigovernatividiLicenzaOggetto:ScavidellaVillad’OrazioRoma,addì9maggio1912
Rispondobrevementeallasuanotadel7maggioperavvertirladitenerepressodisélecopiedeisettimanalichedovrannoesserepagatineiprimigiornidellafuturasettimanadal
Bernard Frischer
480
Sig.Economo.RiguardoallavorodiscavosidisponganotutteleforzenelfondoRicciotti;maunpaiodipersoneprimadovrannocollegarelosterrodovevennerofuoriiframmentidelvasorosso,poidovrannoseguitarelericercheattornoaimusaicisulcampoOnorati.Raccomandoche si cerchi bene fta la terra affinché non sfuggano monete ovvero oggetti piccoli. Per cause imprevisteiononpotròessereaLicenzachelunedìomartedìprossimo.IlDirettoreAngeloPasqui
G.1.12.2.61. 1912.SAL.N.diproto.oE-17-250.Li 11 maggio 1912.Li11maggio1912.
Illmo Sig. Direttore dell’ufficio scavi di Roma e ProvinciaLicenza,li10Maggio1912
Accuso recezione della lettera N.o 305 seguiterò il lavoro come la S.V. Illma mi haordinato. Per il pagamento del settimanale se l’Economo manda Serafini potrebbe venire allo scavo. Intanto io Sabato sera vado a Roccagiovine per far firmare il settimanale al Muratore e se vuoleildenarofaròallameglioioperpargarlo. UnanuovascopertadimusaicoèstatafattanelterrenodiRicciottiDionisio,precisamentequasiindirezionedelcriptoporticovicinoallasiepeesottolastrada. Allaprofonditadicircametri1.20–èvenutainluceilsuddettomusaicodiformaunpogrezza,gobbodavaripunti,condoppia fascianera,ai lati, lavoratoamostacciolibianchi,separatidariganera. Imostacciolisonoinmisuradi38x27. Itassellidelmusaicosonodiuncentimetroinmediadilarghezzaediuncentimetroemezzo di altezza. La larghezza di tutto il musaico finora scoperto e di metri 5 x 3.20 e di metri 5x2. Nonhopotutoseguitareillavorodiscoprimentopercagionedellastrada,cheperscoprirlol’horidottaapoco. Ilmusaicoèstatolavatoecopertoconarena. Nel terreno suddetto si sono rinventute anche no. 3 monete che le terrò fino alla sua venuta.Attendosempresuoiordini.OssequiandolamipregioDevmo
DeRossiNicola,Caposquadra
G.1.12.2.62. 1912. SAL. Classificazione di Archivio E 17.
No.dipartenza306All’Ill.moSig.SegretariodelComunediRoccagiovaneOggetto:MarmiscopertiaS.AngeloRoma,addì9maggio1912
Approfitto della sua squisita gentilezza perché colle dovute cautele Ella avverta il Sig.Sindacoe ilSig.ArcipretediRoccagiovaneanonpermetterechestudiosiovisitatoris’introducano nella stanza dove sono riuniti i marmi scritti e figurati, scoperti presso S.
G.1. TexTual sources
481
Angelo. Questa lettera prende motivo dal fatto che un giovane dell’IstitutoArcheologicotedesco,certodott.Gummerusè stato introdottonelladetta stanza,doveegli (comemihadichiaratopersonalmente)dovevatrarrecopiadallaiscrizione.Sarebberiuscitonelsuointentose, stante l’ora tarda, avesse potuto studiare e calcare l’iscrizione. Per conto mio ho fattodebiterimostranzeaquestosignore,facendogliintenderecomechiscoprehailpienodirittodi renderenotaperprimo la scoperta.Ellavede ilpericolochesicorremettendo inmanoaglialtriimaterialiantichi,dopolefaticheelevicissitudinichecicostano.Sarànecessariodunqueavvertirechihainconsegnaqueimarmichenonèpossibilenévederli,néprendernenota senza la speciale autorizzazione di questo Ufficio. E ciò valga non solo per le persone autorevoli ediligenti diRoccagiovanemaancheper chiunqueche allettatoda ricompensefacessevederedinascostoimarmiinquestione.Con la massima osservanzaConlamassimaosservanzaIlDirettoreAngeloPasqui
G.1.12.2.63. 1912. SAL. Classificazione di Archivio E 17.
No.dipartenza312AlPreg.moSig.GiulioCaponetti.PiazzadelForoTraiano.CittàOggetto:IndennitàperabbattimentodipianteRoma,addì11maggio1912
IlMinisterodellaPubblicaIstruzionehagiàdispostopelpagamentodilire716afavoredellaS.V.perindennitàdovutaacausadall’abbattimentodellepiantedafruttonelfondodellaVillad’Orazio.IlrelativomandatosaràprestoesigibileallaRealeDelegazionedelTesorodiquestacittà.IlDirettoreAngeloPasqui
G.1.12.2.64. 1912. SAL. Classificazione di Archivio E 17.
No.dipartenza313Al Preg.mo Sig. Economo dell’Ufficio degli scavi di RomaOggetto:Licenza.PagamentodeisettimanaliRoma,addì11maggio1912
Occorrechevenganopagatilunedìomartedì,alpiùtardi,isettimanalidiLicenzaediRoccagiovane,cheammontanoacircalire260.IsettimanalisonogiàprontieinmanodelcustodeVerduchi.IlDirettoreAngeloPasqui
G.1.12.2.65. 1912.SAL.N.diprot.o267E-17.
Li27maggio1912Illmo Sig. Direttore dell’ufficio scavi di Roma e ProvinciaLicenzali25Maggio1912
Miperdoneràseprimanonhoscrittoperchéattendevaalpiùprestolasuavisita.Certoeramiodovere.Colgol’occasioneperfarlesaperecheimodellisonotuttimessiaposto,ediquadri
Bernard Frischer
482
nuovinesonostatifattialtriingiornatadiierichehapiovuto,edomaniDomenicanefaremoaltri.Nelmagazzinoèstatoincominciatoillavorodellafenestra.LacalcediRoccagiovinesiincominciaatrasportareLunedi27c.m. Ilmuroreticolatoattiguoallascalaècompletatoperlalunghezzadicircametri7.Ilavoriprocedonobene,tantoillavorodiscavoquantoillavorodimuratura.ConosservanzamipregioDevmoVerduchiGiuseppeSalutidalSig.DeRossiedalSig.Narsi.
G.1.12.2.66 1912.SAL.Telegramof29maggio1912. DaLicenzaaRoma There are two stamps of the Ufficio per gli scavi: a) No.diProt.270B-7(correttoinE17)Li29maggio1912 b) No.diProt.E17Li29maggio1912 Testo:AspetterògitantidomanioraindicatadovendoritornarevenerdìRoma.PasquiPasqui
G.1.12.2.67 1912. SAL. Classificazione di Archivio E 17.
No.dipartenza343 RispostaaletteraNo.259del19maggio1912 All’Ill.moSig.SindacodelComunediPercile Oggetto:Ricercheintornoadunmonumentoantico Roma,addì30maggio1912
RingraziolaS.V.Ill.maperlaconcessionefattamidiesplorareascopodistudiol’areadi proprietà comunale intorno alla chiesa di S. Maria. Eseguirò questa esplorazione nonappena me lo permetteranno le cure dell’Ufficio. Intento prenderò gli accordi opportuni con l’Assessoreperlaricognizionedeilimitidelterrenodaesplorare.Con ossequi distintiConossequidistinti
IlDirettore AngeloPasqui
G.1.12.2.68 1912. SAL. Classificazione di Archivio E 17.
No.dipartenza348 All’Ill.moSig.SindacodelComunediLicenza Oggetto:Licenza.ScavidellaVillad’Orazio Roma,addì1giugno1912
HogiàscrittoaS.E.laPrincipessaRuffodellaScalettaperlaconcessionedelnotolocalesituato nel suo palazzo e alla condizione che in compenso di un triennio d’affitto questo Ufficio farà eseguire i lavori di adattamento. Prego la S. V. Ill.ma affinché, giusta quanto fu stabilito ultimamenteinLicenza,vengapurescrittodacodestoMunicipiotantoallaSig.aPrincipessaquantoalsuoagenteIng.Nicolini,raccomandandocheperildecorodelpaeseedancheperl’utilitàdeilavoricheilR.GovernoeseguisceintornoallaVillad’Orazio,vengaaccettatalamiaproposta,comequellacheèdettatanondaspeculazionemadalsentimentodifarbene.Conossequi
IlDirettore AngeloPasqui