1

CHYURUM WNPAWNG SHA NI A SHANGLAWT KARAI MASA (Kachin Theology of Freedom)

Ga Hpaw

Shanglawt ai (freedom) ngu ai hpe Oxford Advanced Learner's Dictionary hta tek jum, dip ka-up, uphkang da ai lam n nga ai, hkum pat shingdang da hkrum ai lam nnga ai, mayam tai ra ai lam n nga ai sha hkrung nga lu ai masa hpe tsun ai re ngu sang lang dan da nga ai. 1 Bai nna, Donald K. McKim wa tsun ai gaw shinggan kaw nna matsun, n-gun, shingkang, dip ka-up lam n nga ai sha, tinang a laikyang shingni hte tinang a sak hkrung masa lam ni hpe wanglu wanglang lata la lu ai masa re ngu shaleng dan da nga ai.2 Dai majaw, shanglawt ai (freedom) ngu ai gaw hkum pat ai, dip ka-up ai, shingdang ai, gyit hkang da ai, lama ma a mayam tai nga shangun ai lam n nga ai, wanglu wanglang re ai masa hpe tsun ai re. Tinang a myit ra ai hku tsun shaga lu, hkawm sa lu, dawdan lu, galaw lu, gin shalat la lu ai lam re. Mung masa ga hku tsun ga nga yang, tinang hte seng ai lam ni hpe tinang nan madu tai nna wanglu wanglang gaw gap la lu ai, gin shalat la lu ai masa hpe tsun ai re. Karai masa hku tsun ga nga yang Karai Kasang a hkrang bung sumla ngu ai shinggyim ahkaw ahkang hpring hpring lu la ai hte tinang a shawng lam asak hkrung lam hpe Karai Kasang a chyeju hte gaw gap nga lu ai masa rai nga ai.

Chyum Laika hta sang lang dan da ai shanglawt masa(1) Lawt lu ai ngu ai a lachyum

Karai Kasang gaw shinggyim masha hpe Shi a hkrang bung sumla hte maren hpan da sai re. Shinggyim masha ngu ai manu, sari sadang hte ahkaw ahkang hpring hpring jaw da ai re. Dip ka-up ai, lachyen ginhka hkrum ai, mayam shatai da hkrum ai, roi sha hkrum ai, hkrit kaya ra ai lam ni hpa mung n nga ai chyeju hpe jaw da ai re. Rai tim, yubak lu ai shani kaw nna, yubak a mayam, Tsadan a mayam, jep ai tara a mayam, si hkrung si htan a mayam, shingra tara a mayam, shinggyim masha shada a mayam tai nga ra mat ai re. Rai tim, Karai Kasang gaw yubak mara hte n hkru n kaja ai lam yawng kaw na lawt shangun mayu ai Karai Kasang re. Machyi makaw ana zinli hte tsinyam tsindam kaw na (Mk. 5:1-6,18-19; Lk. 13:16; Acts. 10:38); kaw si hpang gara ai lam hte matsan chyaren ai kaw na (Tara.J 15:1-11;24:19-22; Mt. 25:37-40; Kasa 11:27-29); tara maigan ni a up sha hkrum ai hte shada roi rip dipsha lachyen ginhka hkrum ai kaw na (Pru. 6:6; Nahum. 3:18-19; Zeph. 3:19; Shingran 19:20); mayam tai ra ai hte tara rap ra lam nnga ai wuhpawng a hkrang tara masa ni kaw na ( Pru. 22:21-27; Tara.Jhp. 23:15-16; Lk. 4:17-19; Yaku. 5:4-6); shingra tara a dip ka-up ai hte shinggyim madang hpe shagrit kau ya ai lam shagu kaw na (Rom. 8:21-24) shalawt la nga ai re.Yesu hkristu hku nna Karai Kasang jaw ya ai chyeju hpe hkap la kam sham ai ni sha dai zawn mayam tai ra nga ai prat kaw na lu mai ai re (Yawhan 8:36;Roma 7:4-6;8:2; Hebre 2:14-15).

(2) Chyeju hte lit

Wenyi a myit ningnan lu la ai asak hkrung lam gaw, Karai Kasang hpe tsaw ra ai hte htingbu wa hpe tinang a hkum hte maren tsawra let shada daw jau nga ai asak hkrung lam rai nga ai (Roma 7:6; Gal 5:13-14). Yesu Hkristu a marang e lu la ai, shanglawt ai lam gaw n kaja ai amu a matu n rai, Karai Kasang a shangun ma, ali ama zawn, ding hpring ai a mayam tai na matu shanglawt ai ni rai ra ai (Roma. 6:18,22; I Petru 2:16). Kam sham ai ni gaw, Yesu Hkristu jahpu manu jaw nna mari da hkrum ai ni re ai majaw Hkristu a mayam , Hkristu a shanglawt rai nga ga

1 Oxford Advanced Learner's Dictionary, New 8th edition, 618.2 Donald K. Mckim, Westminister Dictionary of Theological Terms (Louisville, Kentucky: Westminister John Knox Press, 1996), 109.

2

ai ( I Kor 7:22-23). Dai gaw, Karai Kasang kaw na lu la ai chyeju rai nna Karai Kasang hpe shagrau shaa na matu re (I Kor 6:19-20).

Bai nna shanglawt ai lam a akyu ara gaw, Karai a kashu kasha tai lu ai chyeju sha n-ga, Karai Kasang a sali wunli hkam la lu ai ni tai wa ai re (Yawhan 8:35-36;Roma8:12-17; Gal 4:1-7). Karai Kasang tsaw ra matsan dum la ai chyeju hte, lu la ai shanglawt ahkaw ahkang rai nga ai hte maren, Karai Kasang hpe tsaw ra ai hte Karai Kasang sharawng awng ai hku madat mara let shanglawt ahkaw ahkang hpe jai lang ra ai. Karai Kasang jaw ai shanglawt ai chye ju hpe tinang hkam la lu ai zawn, kaga masha ni hpe mung dai chyeju hkam sha lu hkra daw jau ai ni rai ra ai.

(3) Daru magam hte ahkang aya

Yesu a hkrungrawt ai lam gaw Tsadan a palen, n hkru n kaja lam a palen, si hkrung si htan a palen hpe awng dang ai lam rai nna, dai gaw hpan da ai nga yawng danghta hpe ningnan bai byin hkra gyin shalat ya ai hpung shingkang mung rai nga ai. Dai hpung shingkang gaw, shinggyim masha a ahkaw ahkang, sari sadang hte manu hpe mung bai gaw gap la lu shangun ai lam re. Karai Kasang a man hta n hkru n kaja ai lam hku asak hkrung nga ai daru magam, arawng aya, machye machyang lu ai ni hpe mai kaja ai hku asak hkrung na matu mye shading ya nga ai sha n ga, gawngkya ai ni hte daru magam ahkang aya n lu ai ni hpe tara rap ra lam hte, tinang a gam maka hpe tinang nan gaw gap la lu shangun ai hpung shingkang mung jaw ya nga ai. Dai hku nna Hkristu hta masha ningnan tai ai shinggyim masha hte shinggyim wuhpawng tai wa hkra gaw gap ya nga ai re. Dai gaw gap ya ai lam gaw, htawm hpang prat si ai hpang hkam la lu na akyu a matu sha n rai, n dai dinghta mungkan hta nan mung dai akyu hpe hkam la lu wa shngun nga ai. Dai hku nna shinggyim masha hpe tengman ai lam hta asak hkurng ai, tsaw ra myit hta asak hkrung ai, tara rap ra lam a matu asak hkrung ai, grit nem nga shangun ai lam ni yawng kaw na shanglawt lu na lam a matu ap nawng ai, ngwi pyaw sim sa lam a matu asak hkrung ai shinggyim masha/wuhpawng tai wa shangun nga ai re. Dai zawn re ai wuhpawng hta shinggyim masha shagu gaw hkrang bung sum la a atsam ningja hte Karai Kasang a daru magam hpung shingkang hpe asak hkrung lam hku shadan shadawng nga na ra ai.

Dai shaloi shinggyim masha hte shinggyim wuhpawng hpe kaji kadun, grit nem, chyana, atsam kata, n-gun kata byin nga shangun ai Tsadan a palen ngu ai 'hkrit tsang myit', 'gyawng kya shangun ai' hte "si htum shangun ai' lam ni hpe dang manga la lu shangun nga ai.Yesu wudang hte si hkrung si htan a pelen hpe n hkrit ai sha gwi gwi lai di awng dang lu ai zawn, kam sham ai shinggyim masha ni gaw Yesu Hkristu hte kahkin gumdin nga ai a marang e, Yesu Hkristu jaw ai hpung shingkang hte 'hkrit gari ai lam' 'gawng kya nga shangun ai' lam' hte si htum mat shangun ai lam' ni kaw na shanglawt lu la shangun nga ai. Dai hku nna Karai Kasang a hkrang bung sumla a manu, sari sadang, ahkang aya, atsam ningja hpring hpring hte hkrung nga lu ai masha/ wuhpawng tai nga lu shangun ai re.

Chyurum W.P Sha Ni A Labau Hta Mu Lu Ai Shanglawt MasaI. Sak Hkrung nga pra masa

Myen Mung kaw nga ai Chyurum W.P sha ni a labau hpe maram yu ai shaloi, Du amyu, Darat amyu hte Mayam amyu ngu nna masha madang (tsang) masum nga ga lai wa sai. Shinggyim nga pra masa prat mung, Gumchying Gumsa, Gumlau hte Gumrawng Gumtsa prat ngu nna hpan masum nga lai wa ai hpe mu mada lu ga ai.

(A) Mayam Prat

Chyurum W.P sha ni gaw 1886 ning du hkra tinang amyu tinang mungdan rai, kade npu e mung

3

mayam n tai ai, kade e mung shagrau hkungga ahkun hkanse n jaw ai sha nga lai wa sai re. Rai tim, Chyurum W.P sha ni hta "A.D 1300 ning daram kaw nna"3 amyu sha shada hte kaga masha ni hpe mayam shatai ai, mayam prat nga lai wa sai hpe chye lu ga ai. 4 Du ni, du n rai tim (Darat Daroi ni) n-gun ja shingkang kaba ai ni, ja hpaga lu su ai sahti ni mayam lu ma ai. Marip H. Naw Awn ka ai laika hta mayam prat byin hpang wa ai lam hpe lawu na hku sang lang dan da nga ai.

(1) "Du shada da u hpung hte u hpung majan gasat nna dang ai ni gaw sum ai ni hpe mayam shatai ma ai.

(2) Hka kap nna hka n wa lu ai ni hpe mayam shatai ma ai.(3) Ntsen ai masha ni hpe mayam shatai kau ma ai.(4) Hpyi 'Lasawp" lu ai ni hpe mayam shatai kau ma ai.(5) Du jan, Nang shayi (Du kasha) ni hpe shut shai ai ni hpe mayam shatai kau ma ai.(6) Jahkrai nmai ni hpe mayam shatai kau ma ai.(7) Mayam kanu kawa kaw nna shangai ai kashu kasha ni yawng mayam bai tai mat wa nga ai."5

1886 hta English koloni asuya Chyurum W.P sha ni nga ai mungdan kata de shang kabye bang wa nna 1926 hta shanhte a tara upadi hte htung lai masa (British law and custom) hte n htan shai ai ngu nna, mayam mari shalawt ai hte mayam prat hpe jahtum kau ya sai re.6 Dai hku nna Karai Kasang gaw mayam lailen hte up hkang hkat ai nga pra masa prat kaw nna Chyurum W.P sha ni hpe shalawt la sai.

(B) Gumchying Gumsa Prat

Gumchying Gumsa mung masa hku woi awn ai prat gaw, Hkrang hku majoi a hpang daw de, ji wa ni Nga Shaga hpe sat sha ai shani kaw nna7 Wunpawng Mungdan Shanglawt Hpung byin pru wa nna, Shanglawt hpung ni tsep kawp dawm kau ya ai ten du hkra prat tsawm ra galu ai hpe chye lu ga ai.8 Gumchying Gumsa mung masa hku woi awn ai 'Du" n kau mi grai mazut ai hku dip ka-up, lachyen ginhka ladat hte woi awn ma tim, "Du" n kau mi si mani ai hku mare masha ni hpe makawp maga gam jaw gam ya let up-hkang woi awn ai ni mung nga lai wa sai hpe chye lu ga ai. Rai tim Gunmchying Gumsa Du ni a matu lu na, sha na, bu na, hpun na hte, rawng na dum nta ma hkra hpe mung shawa ni hte shanhte a mayam ni galaw ya ra ai. Mung shawa ni Du ni hpe ahkun hkanse jaw ra ai. Shingkawn(kawn) jaw ra ai. Up hkang ahkaw ahkang daru magam daju gaw Du wa kaw sha nga ai majaw masha tsang ginhka ai lam, ahkaw ahkang ginhka ai lam, akyu ara hkam sha lam hta ginhka ai lam ni nga nga ai. Bai nna, du amyu ru sai hte darat daroi ni a lapran masha tsang madang lachyen ginhka ai lam nga nga ai. Dai lam ni gaw, mungkan shinggyim ahkaw ahkang hku yu tim, Chyum laika masa hku yu tim shut shai nga ai.

3Marip H. Naw Awn, Wunpawng Labau Ginshi (Thai mungdan shara mi: KIO, 1986), 68. 4 Bertil Lintner, The Kachin: Lords of Burma's Northern Frontier (Bangkok,Thailand: Thung Hua Sinn Printing Co.,LTD,1997), 36-38; Ola Hanson, The Kachins: Their Customs and Traditions (Rangon, Burma: American Baptist Mission Press, 1913), 71-72.5 Marip H. Naw Awn, Wunpawng Labau Ginshi ( Thai mungdan shara mi: KIO, 1986), 68-69.6 Bertil Lintner, The Kachin: Lords of Burma's Northern Frontier (Bangkok,Thailand: Thung Hua Sinn Printing Co.,LTD,1997), 38; Marip H. Naw Awn, Wunpawng Labau Ginshi ( Thai mungdan shara mi: KIO, 1986), 74.7 Hkasha Uma Awng, Jinghpaw Wunpawng Sha Ni A Ningpawt Labau: GInru GInsa Hkrun Lam hte Amyu Lakung Ni Karan Wa Ai Lam (Yangon: Moon Offset, 2013), 94.8 Marip H. Naw Awn, Wunpawng Labau Ginshi( Thailand: Wunpawng Mungdan Shanglawt Hpung, 1986), .69,75.

4

Nat ni pyi n ra sharawng ai ngu nna labau sara nkau myi ka da nga ma ai.9

Gumchying Gumsa uphkang lai len masa gaw ginra nkau myi hta, W.P mungdan shanglawt hpung hpaw ai hpang daw de du hkra naw matut grin nga ai majaw, W.P mungdan shanglawt Asuya e woi dawm kau ai hpang she tsep kawp htum, wai mat ai re.10

(C) Gumlau mung masa prat

Gumlau mung masa prat galoi kaw nna hpang wa ai ngu ai shaning hpe hkrak gaw n chye lu ga ai. Rai tim Gumchying Gumsa du ni a up hkang woi awn ai lam hpe n ra ai mung shawa ni jawm gumlau malan kau ma ai lam labau laika law law hta mu lu nga ga ai. N-gup ga hku ginlen shalai hkrat wa ai labau hta Dumsa ni gumlau majan woi hpang wa ai re. Gumchying Gumsa uphkang lailen gaw shinggyim masha hkum tsun nat ni pyi n ra sharawng ai re majaw, gumlau ni hpang maga de nat ni du hkra gasat lawm ai ngu tsun hkai ma ai.11Dai hku nna Chyumrum W.P sha ni nga ai shara shagu de gumlau gumsa majan chyam bra mat wa nna, majan chying hkraw shaning mung grai galu ai hku chye na la lu ga ai. Rai tim, Gumchying Gumsa Du nnga sai majaw, wuhpawng hpe woi awn hparan na hkrang ningnan bai ra wa ai majaw, hpang daw de Gumrawng Gumtsa woi awn masa bai paw pru wa ai rai nga ai.

(D) Gumrawng Gumsa prat

Shinggyim masha gaw wuhpawng hte nga ai re majaw wuhpawng a shim lam, hkam kaja lam, hpaji lam, tara rap ra lam, ngwi pyaw simsa lam, etc. ni hpe lit la woi awn ai up hkang masa ra nga ai. Rai tim Gumchying Gumsa hpe mung n ra sharawng re ai majaw, mungchying shawa hta ahkaw ahkang daju tawn nna, mung shawa akyu a matu lata shatsam da hkrum ai ni wuhpawng hpe woi awn ai Gumrawng Gumtsa lai masa hpe gaw gap la mat wa ai rai nga ai. Dai lai masa hpe Marip H. Naw Awn gaw lawu na hku sang lang dan da nga ai:

"Gumrawng Gumtsa up hkang masa gaw mung shawa lam yan masa rai nga ai. Lam mi hku tsun yang 'tara rap ra masa' rai nga ai. Du ni a lata kaw na dawm la ai ahkaw ahkang hpe, mung shawa ni nan jum tek ai lam yan rai nga ai. Mung shawa ni kaw na grau machye machyang kaba, grau myit su ai wa hpe up hkang ningbaw tang sharawt nga ma ai"12

Dai majaw Gumrawng Gumtsa lai masa gaw ahkaw ahkang daju hpe mung shawa madu nna, mung shawa jawm lata ai ni mung shawa a makyu matu ningshawng tai woi awn ai ladat re. Dai masa hta Du magam amyu, darat daroi amyu, mayam amyu ngu ai n nga nna, shagrau hkat ai, lachyen ginhka hkat ai lam nnga ai. Du amyu ru sai re ai majaw Du mying matut gun ai ngu ai mung nnga ai. Ya ta tut asak hkrung lam hta chye chyang kung hpan nna, atsam ningja dat let woi awn shingshawng lu ai ni hpe jawm hkungga shagrau ai masa she jai lang ai re. Mung shawa yawng lam shagu hta rap ra ai tara npu hta shanglawt lu ai, nga pra masa rai nga ai.

(E) Koloni PratChyurum W.P sha ni a ginra de English koloni mung maden ni 1886 hta maden kabye

9 Maran Brang Di, Kachin Ahtik Labau (Jinghpaw/ Singpho): From the Earliest Tmes to 1837 ( Laiza: Kachin Research Centre, 2004), 90.10 Marip H. Naw Awn, Wunpawng Labau Ginshi( Thailand: Wunpawng Mungdan Shanglawt Hpung, 1986), 75.11 Maran Brang Di, Kachin Ahtik Labau (Jinghpaw/ Singpho): From the Earliest Tmes to 1837 ( Laiza: Kachin Research Centre, 2004), 90.12 Marip H. Naw Awn, Wunpawng Labau Ginshi( Thailand: Wunpawng Mungdan Shanglawt Hpung, 1986), 72.

5

shang wa ai hte maigan amyu ni a dip up sai chyup ai hkrum sha mat wa ai re. 1940 hta Japan ni English hpe sa gast dang la nna grai gumshem ai ladat hte Chyurum W.P ginra hta uphkang sha lai wa sai. 1944-45 daram hta English Levy hpyen hpung hte American Ranger hpyen hpung ni bai du sa nna, Japan ni hpe gasat shapraw kau ma ai. Chyurum W.P myu sha ni law law mung, English Levi hte American Ranger hpyen hpung ni hta shang lawm nna Japan hpe gawt shapraw ai hta shang lawm lai wa sai re. Shingrai English Koloni Asuya kalang bai Chyurum W.P ginra hpe up hkang lai wa sai. 1947 ning February 12 ya hta Bo Chuk Aung San woi awn ai Myen amyu ni hte rau, shanglawt la nna Munghpawm Myanmar Mungdan jawm gaw de na matu, Sam Mung Pang Lung mare kaw myit hkrum ga sadi jawm ka da lawm ai re. Dai majaw, Chyurum W.P sha ni, 1948 ning Januari shata 4 ya hta Myen, hkang, Kayin Mun, Rahkai, Kaya, Sam ni hte rau Munghpawm Myanmar Mugndan ngu ai hku English koloni asuya kaw na shanglawt lu la saga ai. Dai hpang 1948 January shata praw 10 ya hta Myanmar Munghpawm Mungdan a mungdaw langai ngu, Kachin mungdaw (Kachin State) hpe masat sai hte maren, Chyurum W.P sha ni a mungdan gaw mungdaw madang de grit nem mat wa sai re. Dai hta sha n-ga, Myen asuya ni gaw, amyu kaba myit jasat lailen (Chauvism) hte English hte Japan koloni lai masa jai lang nna, masu magaw hte Pang Lung ga sadi hpe n shadik shatup sai sha, masha jahpan nlaw ai kaga amyu ni hpe dip up sai chyup gumshem zingri uphkang sha mat wa sai re. 13 Shingrai Chyurum W.P sha ni gaw Myen Koloni ni a mayam bai tai nga ra mat sai.

Dai majaw 1949 ning February 16 ya hta Chyurum W.P sha Du Kaba Naw Seng hte Du Kaba Zau Seng woi awn ai Chyurum W.P myu sha hpyen la hkying jan gaw Myen Asuya hpe rawt gumlau malan gasat hpang wa ai re. Myamyo, Lashio, Kuthkai, Sen Wi, Namphakka mare, Mungyu, Muse, Nam Hkam mare ni hpe gasat la lai wa sai. Chyurum W.P mungdaw (Kachin State) de matut lung wa nna mung shawa ni hpe wa myit sharawt let Myen asuya hpe rawt malan gasat mat na na yaw shada da tim, mungdaw ningbaw Du Wa Sin Wa Naw hte Du gyi salang nkau mi myit n hkrum ai sha n-ga, Myen U Nu Asuya maga tsap nhtawm hpyen hpung ni tin shapun hpaw jat la nna ninghkap gasat wa ai hpe hkrum kadup wu ai. Dai majaw tinang amyu shada da gasat hkat wa ra nna, shada n pyaw n ngawn ai lam ni pru wa na hpe koi yen ai hku nna Du Kaba Naw Seng gaw masha 600 daram hte Mi Wa mung de shang mat wa nna, Du Kaba Zau Seng gaw masha 60 daram hte Thai Mung jarit de yu mat wa ai hte shanhte a rawt malan lamang hpe jahkring kau ra mat ma ai.14 Rai tim dai shanglawt mungmasa gaw zim mat, htum mat ai n rai. KIO/KIA ngu ai W.P mungdan shanglawt hpung paw pru wa na a npawt tai wa sai re.

(F) KIO hte Shanglawt Mung Masa

Du Kaba Zau Seng 1957 ning hta Kayin mung shara mi kaw Yangon, Mandale Dakasu hkan lung nga ai Chyurum W.P jawngma ni hte matut mahkai nhtawm shanglawt rawt malan masing bai woi hpang wa ai gaw, 1961 ning January shata 15 ya shani Lashio mare kaw W.P mungdan Shanglaw Kongsi (Kachin Independence Council) hpaw dat sai. Dai hpang 1961 ning Februry shata praw 5 ya shani Lashio mare kaw W.P shanglawt Gumsan Mungdan gaw gap na lam hte laknak lang hpyen dap (makawp maga dap) hpaw shagreng na lam jawm daw dan ma ai. Dai nhtoi hpe Wunpawng Mungdan Shanglawt Rawt Malan Nhtoi ngu masat shagrin da ai lam rai nga ai.15

KIO a mung masa kamsham lam mung "mung shawa hta shadip jahpang nga ai Wunpawng Gumrawng Gumtsa Mungdan hpe gaw sharawt shagrin da lu ai shani she Wunpawng Mungdan ngwi pyaw simsa ai hte rawt galu kaba wa na re"16 ngu ai makam hte "Gumrawng

13 Tu Jai, 1961-1978 Ning Na Rawt Malan Labau, 2-3.14 Tu Jai, 1961-1978 Ning Na Rawt Malan Labau,4-5. 15 Tu Jai, 1961-1978 Ning Na Rawt Malan Labau, 9-11.16 Wunpawng Mungdan Shanglawt Hpung A Ninggawn Mung Masa Lamyan (Laiza:KIO), 3.

6

Gumtsa Uphkang Lailen hpe tsaw htum ai kasi kamang shatai lang nna"17 Mungchying Uphakng lam masa hta shakut shaja nga ai re. Dai mung masa kam sham lam a npawt nhpang madung tara kanu ni gaw (1) mungdan hte amyu hpe tsaw ra ai hpring tsup ngang kang ai myutsaw myit (2) "Awmdawm shanglawt ai mungdan hta, shadip jahpang gaw mung shawa hta nga ra na hte mungshawa a hpawng ka-ang e tara rap ra ai ahkaw ahkang nga ra na " ngu ai Dimokresi tara masa (3) sak hkrung lam a npawt nhpang ra ahkyak (basic necessities) rai nga ai lu sha, bu hpun, hkamja, chyechyang, shim lam, myit pyaw simsa lam, ni mungsha ji nban lu la hkra hte nga sat nga sa madang hte nga mu nga mai madang rawt jat wa hkra tinang nan shakut shaja ai mungshawa tai wa hkra ngu ai masa rai nga ai.18 Karai masa hta gaw "anhte a awng padang Yehowa Karai Kasang ngu ai" lashum ga baw hte padang hkrun lam majan hpe woi awn nga ai re.19

Dai majaw KIO a mung masa gaw, mung masa ga hku tsun ga nga yang Chyurum W.P Democrecy (Gumrawng Gumtsa) mung masa lam yan rai nna, Karai masa hku tsun yang Karai Kasang lata la ai amyu a ahkaw ahkang, manu, sari sadang hte maka kum la ni hpe gaw gap ai mung masa lam yan rai nga ai. Dai ni a aten hta KIO gaw tinang a amyu sha n rai, Munghpawm Myanmar Mungdan hta lawm ai amyu ni yawng tengman ai shawnglawt lu la na matut woi awn shakut nga ai re.

II. Chyurum W.P Sha Ni A Makam Masham lam hte Shanglawt Masa

Anhte Chyurum Wunpawng sha ni gaw chyahtum chyalai daru magam hpung shingkang rawng ai wa (Supreme Being) nga ai ngu ai hpe moi chyaloi n hkoi kaw nna chye ga ai. Laika hte hkrak ka da ai hpe hti nna ban hte ban tsun ginlen hkrat wa ai lam n rai ti mung, n-gup aga hte hkai ginlen hkrat wa ai mau mwi mau sa, mahkawn yu ngwi, ga shagawp ni hte jaiwa dumsa ga ni hku nna tsun mazing hkrat wa ga ai. Nat jaw prat hta rai tim mung, dai chyahtum chyalai daru magam hpung shingkang rawng ai Karai (Supreme Being) gaw hpaji byeng-ya hku nna kraw dung hta jahtoi ya nga ai hku kam ma ai. Chyahtum chyalai yak hkak kin dut jamjau ai shaloi Karai Kasang hpe shaga chye ma ai. De a sakse gaw Chyahtum chyalai Karai nga ai ngu ai hpe chye ai, tsawm htap ai myit magam masa hpe chye gaw gap ai, tsawm htap ai htunghkying ningli ni hpe chye gin shalat ai, makau grup yin shingra tara hpe manu chye shadan ai hte mahkri shawn matut mahkai shamyet manat let asak chye hkrung ai lam ni rai nga ai. Dai majaw Dr. Ola Henson a lam ka ai "Light In The Jungle" laika buk hta "Chyurum W.P sha ni a myit kraw lawang hta Karai Kasang nga nga ai", "shanhte a ga shagawp ni hta Karai Kasang a lagaw hkang hpe dan dawng ai hku mu mada lu ai" ngu tsun ai rai nga ai.20 Tsun mayu ai gaw nat jaw prat hta pyi shanglawt masa hpe chye na ai ni, tsaw ra ai ni, gaw gap la chye ai ni rai ga ai. Rai tim, Karai Kasang hpe n naw ku ai sha, sharu shatsang, gumshem mazut ai nat ni hte sha dek lek aten shama ai majaw amyu htum na masa de du hkra gale mat wa yu sai re.

Dai majaw Karai Kasang gaw sinna shanhpraw sasana sara ni hpe jai lang nna, hkye shalawt la ai bungli hpe bai galaw sai re. Karai Kasang gaw, Sasana sara ni hte kam sham wa ai Chyurum W.P sha ni hku nna Shi a mau hpa daru magam hpung shingkang hpe shadan let nat a mayam tai nga ai kaw nna shanglawt lu shangun sai. Karai Kasang a lam ni hte Karai Kasang sharawng awng ai tsaw ra myit tara ni hpe mai sau hpraw hta ka ai chyum laika hku nna bai

17 Wunpawng Mungdan Shanglawt Hpung A Ninggawn Mung Masa Lamyan (Laiza:KIO), 20.18 Ibid, 4-6.19 Ndai ga ngau ka wa nan Laiza de du gawan ai aten KIA/KIO rung ni hkan n dai lashum ga baw ka shakap da ai hpe myi chyaw mu lu ai re.20 Gustaf A. Sword, Light In The Jungle: Life Story of Dr. Ola Hanson of Burma ( Chicago: Baptist COnference Press, 1954), 64-65.

7

mahkri jashawn chye na la shangun sai re. Karai Kasang a sharawng awng ai lam ni, tinang a asak hkrung lam, amyu a asak hkrung lam hte tinang a nga ginra hta dik tup wa hkra gin shalat gaw gap chye ai wenyi makam masham jaw ya ai hte, matsan chyaren, grit nem, mayam tai nga shangun ai lam ni kaw nna shanglawt lu shangun ai chyeju jaw nga ai re. Dai ni mung Karai Kasang gaw Chyumrum W.P sha ni hpe, lam shagu hta shanglawt lu ai amyu tai na matu chyeju jaw nga ai lam, mung masa, sut masa, sak hkrung nga pra masa, makau grupyin shingra tara masa lam ni hku nna hpaw shadan dan let woi awn nga ai. Karai Kasang sharawng awng ai masha, amyu, mungdan ngu ai maka kum la hpe shadan dan ai amyu tai wa hkra mye shading ya let, Hkristu a chyeju hta shanglawt ai amyu sha tai wa hkra shalat la nga ai re.

Dai Ni Na Karai Masa Ningmu

Karai Kasang gaw shi hkum shi Israela ni a Karai rai nga ai ngu ai lam hpe, shanhte a sak hkrung nga pra lam labau hku nna she chye na la shngun ai re. Israela hpe hkye shalawt ai lam gaw Israela a nga pra masa hpe hkye shalawt ai lam re. Mayam tai ra ai, lachyen ginhka hkrum ai, dip gamyet sha hkrum ai, manawn masham nju ndawng hkrum ai, n tara ai hku dip sha hkrum ai lam ni kaw nna hkye shalawt ai re. Egutu kaw Israela ni hkrum sha ai ru tsang lam hpe mu ai hte hkrap sharung ai nsen na nna shanhte a nni nkri hpe chye ya ai (Pru 3:7) hte Egutu masha ni a lata na hkye hkrang la ai re. Shaning 40 ning nam mali hkrun lam hta wunkat jaw nna she, nga chyu hte lagat jahku lwi ai ga hpe madu la lu shangun ai re (Pru 3:8). Hkanan mung hta shang madu ningngai nga lu ai lam ma hkra mung Karai Kasang a chyeju the she re ai lam Israela ni he chye na la shangun ai re. Karai Kasang a chyeju hpe n gawn nsawn di nna, kam ai hku hkrup mara nga pra let, grup yin htingbu mungdan ni hpe jinghku machyu nna shawng lam gaw gap wa ai shaloi mung, myihtoi ni law law the sadi jaw let, Karai Kasang a chyeju the sha amyu, mungdan grin nga lu ai lam hpe sharin ya ai re. Babulon mung hta bawng dung ai kaw nna mung, jasam Persi hkaw hkam hpe jai lang nna hkye la ai re. Dai hku nna hkye shalawt ai lam hta Karai Kasang gaw Shi a hpung shingkang hte ma hkra hpe 'dai hku byin u ga', 'ndai hku byin u ga' ngu nna lamu de nna ading tawk jahkrat ya ai hpe, alu tsu hkam la lu na hku shabyin dat ya ai n re. 21 Shinggyim masha ni hpe jai lang nna Shi a hpung shingkang hte shabyin ya ai re. Lam mi hku tsun ga nga yang, Karai Kasang shanglawt lu shangun ai lam gaw, Shi hpe sha kam hpa manoi manat nna, Karai Kasang a chyeju hta asak hkrung ai amyu tai hkra mye shading la ai re. Chyurum W.P sha ni mung Mongolia Mung kaw nga ai ten kaw nna, hpyen majan law law hkrum hkra ai hte, nga manu ai shara hkan tam machyu let hpang jahtum ya na n hprang sut rai hpring ai W.P Mungdan ginra ( W.P Hkanan) hpe wa madu la lu ai re. Dai gaw hpan Karai a jahtoi ya ai hpaji beng-ya hte chye lata madu la lu ai lam rai nga ai. Lachyum gaw dai ni anhte shakut nga ai shanglawt padang hkrun lam gaw Israela ni zawn Hkanan de shang lu na matu hkawm ai hkrun lam n re. Hkanan mung22 de shang lu sana ngu nna myit mada ai padang hkrun lam n re. Hkanan hpe madu la lu sana re ngu nna myit mada let shakut ai hkrun lam mung n re. Ya anhte nga nga ai shara hpe Chyurum W.P sha ni a hkanan mungdan ngu nna Karai Kasang moi chyloi n hkoi kaw nna madu la lu shangun chyalu re. Kaga mungdan de mayam tai mat wa nna Hkanan Mung hpe bai wa gasat la ai lam n re. Chyurum W.P sha ni a Hkanan Mung hta shang kabye dip gamyet sai chyup yam sha nga ai mungmaden hpyen ni hpe ninghkap kasat shingla nga ai aten she re. Dai majaw dai ni anhte a padang hkrun lam majan gaw gaw Chyurum W.P sha ni a Hkanan Mung hpe makawp maga ai hte, gaw gap nga ai aten she rai nga ai. Israela ni a promised Canaan or promised land idea hte myit masa mung lamu ga (geography) kaw npawt hkri dun tawn ai re.

Israela ni hpe shalawt la ai labau hpe yu ai shaloi, Karai Kasang a masing hta gumshem dip up kamyet zingri sha chye ai hkang hkyi, sagu kasha tai wa ai du hkra ala nga shangun ai lam

21 Karai Kasang n dang di lu ai hpe tsun mayu ai n re. Karai Kasang a hkye shalawt ai ladat hpe tsun mayu ai she re.22 Lamu ga ginra hpe tsun mayu ai lam re.

8

n re. Karai Kasang gaw sagu maga tsap nna hkang hkyi a shakap hpe gying kau ya ai (sh) hkan hkyi a kawng hte n gun hpe a sung n shang mat hkra sharin shaga nna, sagu ni hpe shalawt ai Karai re. Ga shadawn, (a) Hpra-U hte shi a agyi salang ni Israela ni hpe dat dat na, n hkraw ai shaloi Egutu masha ni Ari Zingli amyu myu hpe nni nkri hkam mana sha ra ai re. Hpang jahtum Egutu masha ni a kasha alat ni si hkrum ra ai ari hte sharung shayawt kaba hkrum ai shaloi she, Israela ni roi rip dip ka-up yam sha hkrum ai kaw nna lawt lu na labau byin pru hpang wa ai re. Egutu kaw nna pru hkawm wa lu ai hte ga sadi lamu ga de hkawm sa wa lu ai hpe, Moshe hte Israela ni gaw Yehowa a hkye shalawt ai lam re ngu chye na hkam la ma ai. (b) Babylon a kawng hpe daw kau ya na matu Persia ni hpe jai lang nna Israela ni hpe tinang a buga de bai wa lu hkra hkye shalawt la ai re.(c) Makau grupyin e nga ai amyu ni a dingbai dingna jahten sharun hkrum ai lapran kaw nna, Yerusalem nawku htingnu hte mare bunghku hpe gaw gap la lu shangun ai re. (d)Tsadan hte n hkru n kaja lam a balen hpe awng dang tawt lai lu ai Yesu a hkrung rawt ai hpung shingkang hte yubak lu ai ni, gawng kya ai ni, roi rip dip sha hkrum ai ni, lachyen ginhka hkrum ai ni hpe shanglawt chyeju lu la shangun nga ai.

Ntsa lam hku yu yang Karai Kasang a power gaw laja lana hte kashun kashe gumshem ai zawn san nga ai. Rai tim dai gaw, tara rap ra lam, teng man ding hpring lam, bung pre ai ahkaw ahkang hte ngwi pyaw simsa lam hpe gaw gap ya ai lam she re. Dai majaw Karai a power gaw laja lana hte kashun kashe gumshem ai lam (violence) n rai, dai laja lana kashun kashe gumshem ai lam hpe gumlang jahten kau ya nna ngwi pyaw simsa lam hpe gaw gap ya ai power she rai nga ai (counter-violence). Lam mi hku tsun ga nga yang, shinggyim masha yawng hpe shanglawt lu shangun ai lam rai nga ai. Lachyen ginhka, dip ka-up roi sha, matsan chyeren hkrum sha nga ai ni hpe shanglawt lu shangun ai zawn, Gum shem mazut ai ni, n tara ai hku, roi rip dip ka-up sha mayu ai ni, masha wa hpe lachyen ginhka nna tinang hkrai grau dum mayu ai ni, Karai Kasang hpan da ai shinggyim masha a manu hte sari sadang hpe n gawn n sawn jahten shaza ai ni yawng hpe mung dai zawn re ai myit masa hte sat lawat kaw na lawt wa lu ai chyeju jaw nga ai. Dai ni mung, Karai Kasang gaw, Chyurum W.P sha ni hpe, masha wa a lachyen ginhka, roi rip, dip ka-up sha hkrum nga ai amyu sha (Objective people) kaw nna, tinang a gam maka hpe tinang nan madu tai nna wanglu wang lang gin shalat gawgap la lu ai amyu sha (subjective people) tai lu na matu labau mabyin amyu myu hte kumla madun let gaw gap ya nga ai re.Dai majaw grau roi rip dip da magang grau wumja dan hkung wa magang rai wa nga ai .

Chyum laika hta rawng ai Israela ni a labau mabyin hpe yu ai shaloi Karai Kasang, Israela hpe shanglawt lu ai amyu tai lu na matu hkye shalawt la ai gaw shi hpe nawku daw jau na matu, Shi sharawng awng ai hku jawm nga jawm pra na matu, Shi a daru magam hpung shingkang hpe shadan jahkung nga na matu re. Yesu Hkristu hku nna udang hta si hkam let hkye la ai lam mung, si ai hpang htawm hpang prat na htani htana asak sha n rai, n dai dinghta mungkan asak hkrung lam hta nan mung Karai Kasang a chyeju hta jawm nga jawm pra ai shinggyim masha/ wuhpawng tai nga lu na matu re. Yawng shinggyim ahkaw ahkang, manu, sari sadang hpring hpring hte sak hkrung lu na matu shanglawt lu shangun ai lam rai nga ai. Shinggyim masha shada lachyen ginhka lam nnga, gumshem dip ka-up hkat ai lam n nga, grau dum ai lam n nga,yam sha hkat ai lam nnga, n tara ai lam ni n nga, n rap ra ai lam n nga ai lam hpe sharawng awng ai Karai rai nga ai. Chyurum W.P sha ni hpe mung Karai Kasang a Wenyi hte hkrung nga na matu (Gal. 5:16,25) garawt shaw la let, mye shading la, gaw gap la nga ai re. Dai gaw, Yesu Hkristu hta shanglawt ai amyu tai nga lu na matu sha n rai, rau nga rau pra htingbu amyu ni hte mungkan masha yawng dai chyeju hta shang sha lu hkra chyeju ginlen jaw ai amyu tai nga na matu jai lang nga ai re.

Ga HpungdimDai ni Chyurum W.P sha ni ra marit nga ai 'tengman ai shanglawt' chyeju gaw Karai

Kasang a chyeju hte sha lu la mai ai re. Hpanda ai a hkum tsup kup ai ahkaw ahkang, manu, sari

9

sadang, masat kum la gaw hpan madu Karai Kasang a chyeju hte sha lu la mai nga ai. Karai Kasang jaw ai shanglawt chyeju hte ngang grin danhkung ai amyu tut nawng tai nga lu hkra, nawku makam masham lam masa, mung masa, sut masa, shinggyim nga pra masa lam ni hku nna da kring dalang matut shakut shaja mat wa ga. Lani mi teng sha 'tengman ai shanglawt' lu ai amyu tai na ga ai.

Chyurum Wunpawng sha ni a uphkang nga pra masa abau hta mung Gumchying Gumtsa up hkang masa hta shinggyim masha shada lachyen ginhka lam, yam sha hkat ai lam, ahkaw ahkang n rap ra ai lam ni nga ai hpe chye na lu ga ai. N kau myi jahtam grai mazut gum shem dip ka-up ai ladat hte woi awn ai lam nga ai hpe mung chye lu ga ai. Dai majaw, mung shawa ni gumlau ai mabyin byin pru wa ai re. Karai masa hku tsun ga nga yang, dai gumlau ai mabyin masa gaw Karai jaw ai shingran kaw na byin pru wa ai lam rai nna, Karai nan lachyen ginhka lam, yam sha hkat ai lam, ahkaw ahkang n rap ra ai lam hkrum sha ai shinggyim masha ni hpe hkye shalawt ai hte, Karai Kasang sharawng awng ai lam masa hta mahta nna ngra pra hpawng de nga lu na matu shalawt la ai lam rai nga ai.

Yesu Hkristu gaw tengman ai wa re ai hte maren tengman lam hpe sakse hkam nga ai wa re. Shi a tengman lam hpe tsawra myit (love), tara rap ra lam (justice), hte shang lawt lu shangun ai (freedom) lam hte ngwi pyaw simsa shangun ai (peace) ni hku mungkan hta nga nga nna, Karai Kasang hta tsaw ra ai, tara rap ra ai, ndut ndang shanglawt lu ai, ngwi pyaw simsa lam lu la ai shinggyim masha/shinggyim wuhpawng ni taiwa lu shangun nga ia re. Dai chyeju gaw, nsin a bungli rai nga ai lachyen ginhka ai, tara rap rap ra lam nnga ai, bawdaw dip ka-up ai, shada dip shalup shagrit hkat ai, shingra tara hte hkum sai shan a mayam tai ra ai lam ni yawng hpe shalawt ya nga ai re. Dai ni mung, Karai Kasang gaw, Yesu Hkristu hpe kams ham ai a marang e, Chyumrum Wunpawng Myu Sha ni hpe "tengman ai shanlawt lu la ai amyu" tai na matu shalawt la nga ai re. Yehowa gaw anhte a Karai, anhte gaw shi a amyu rai nga na sha ahkyak ai. "Nanhte nye a ga hta a grin nga myit yang gaw, nye a sape teng teng nanhte rai nga myit dai; teng man ai lam mung nanhte chye lu na marin dai rai nna, dai teng man ai gaw nanhte hpe shalawt dat na ra ai" (Yh 8:32).

Ginlen shalai ai,Lahpai Awng Li (Ph.D). MIT (Insein)