Formation of Political Thought of Abu Ali Tabresi With a

93 با رويكرد ائتلافي "ابوعلي طبرسي"ي سياسي بندي انديشه صورتSiasate motalieh, 6th Year, No.23, Winter 2019, pp. 93-112

Formation of Political Thought of "Abu Ali Tabresi" With a Coalition Approach

Reza Vaezi1 1. Member of the University of IRIB, Qom, Iran; [email protected] Received: 29 December 2016; Revised: 24 July 2018; Accepted: 17 September 2018 Abstract Abu Ali Fadhl ibn Hasan Tabresi is one of the characters of the 5th and 6th centuries AH that has been influential in protecting Islam and its dynamism, the Shi'i school, and the elimination of religious tensions and conflicts. The main question of the present research is whether political thought of Abu Ali Tabresi is presented under the influence of the prevailing conditions of his time and the intensification of the disputes of his age with a coalition approach? This research applies Thomas A. Spragens analysis model, which focuses on the crisis, and uses an analytical report method to provide a desirable model of thought in the era of absenteeism and during religious disputes era, despite severe religious prejudices. Examining different texts and perspectives demonstrates that Abu Ali Tabresi's thought is a coalition approach based on Quran. Since the incidents and adversities of his time were abundant and the Shiites were not sovereign, Tabresi considers his favorable political system to be solely the presence of infallible Imam while preserving Taqiya. Along with collaboration with some of the rulers and ministers of the time, Tabresi has many works on eliminating tensions and conflicts, including ‘‘Majma’ al-bayān’’ (Compendium of Elucidations on the Exegesis of the Quran), in which opinions and ideas of different factions have been expressed. The dominance of Tabresi on the circumstances of his time and geography, and his scientific knowledge has led to the formation of unique thoughts in the Taqiya era, and be the path to resolving his own crises that were similar to the current crises of the present era. Keywords: Abu Ali Tabresi, Political Thought, Coalition Approach, Quran’s Interpretation.

94 1397، زمستان 23، شماره 6سياست متعاليه، سال

112-93، صفحات 1397، زمستان 23، شماره 6متعاليه، سال سياست

"ابوعلي طبرسي"ي سياسي بندي انديشه صورت

با رويكرد ائتلافي

1رضا واعظي [email protected]ايران: قم، عضو هيئت علمي دانشگاه صدا و سيما، . 1

97/6/26؛ تاريخ پذيرش: 97/5/2؛ تاريخ اصلاح: 95/10/9تاريخ دريافت:

چكيدههجري است كه در حفظ و پويايي اسلام و مكتب شيعي و رفع 6و 5هاي قرون ي شخصيت امين الاسلام ابوعلي طبرسي، از جمله

ي سياسي ابوعلي طبرسي تحت ها و مناقشات مذهبي تأثيرگذار بوده است. پرسش اساسي پژوهش حاضر اين است كه آيا انديشه تنشها و ناملايمات عصر وي با رويكردي ائتلافي ارائه شده است؟ اين پژوهش با ي خود و تشديد اختلاف زمانه م برتأثير شرايط حاك

ي مدلي دنبال ارائه و با استفاده از روش گزارشي تحليلي، به ـكه معطوف به بحران است ـگيري از مدل تحليل توماس اسپريگنز بهرهباشد. بررسي متون و مي ـبا وجود تعصبات شديد مذهبي ـي منازعات مذهبي بت و در دورهورزي در عصر غي مطلوب از انديشه

ي ابوعلي طبرسي، رويكردي ائتلافي بر محور قرآن است. از آنجا كه حوادث و ناملايمات زمانه دهد، انديشه هاي مختلف نشان مي ديدگاهسي ضمن پيشه كردن تقيه، نظام سياسي مطلوبش را منحصر به حضور امام طبرسي فراوان بوده و شيعه از حاكميت بدور است، طبر

ها و منازعات از جمله تفسير داند. طبرسي ضمن همكاري با برخي از حاكمان و وزراي وقت، آثار فراواني براي رفع تنش معصوم ميبر اوضاع زمان و مكان و شناخت علمي او، سبب در آن آراء و نظرات فرق مختلف را بيان كرده است. تسلط طبرسي البيان دارد كه مجمع

هاي عصر حاضر هاي زمانه او كه با بحران اي منحصر به فرد در عصر تقيه شكل گيرد و راه گشاي حل بحران شده است انديشه هاي بسياري دارد، باشد. شباهت

آن.ي سياسي، رويكرد ائتلافي، تفسير قر ابوعلي طبرسي، انديشه هاي كليدي: واژه

95 با رويكرد ائتلافي "ابوعلي طبرسي"ي سياسي بندي انديشه صورت

طرح مسألهترين عوامل افول عنوان يكي از مهم به -در بسياري از اوقات، منازعات داخلي جهان اسلام

اند و خوبي استفاده كرده منشأ مذهبي داشته است. گسلي كه دشمنان همواره از آن به تمدن اسلاميعصر حاضر نيز يكي از كه در اند؛ چنان جهان اسلام را با بسياري از مشكلات درگير ساخته

جويي براي رفع اين منازعات هاي مسلمان، همين آسيب است. بنابراين چاره ترين بلاياي ملت مهمي جدي و حياتي است؛ يكي از اقدامات، تحقيق و مطالعه در اي و مذهبي، وظيفه عمدتاٌ انديشه

(عج) بر مردم در عصر غيبت هاي امام زمان عنوان حجت ي علماي اسلام به مورد انديشه و سيرههاي مطالعاتي براي محققين هايي در زمينه ي ملاك تنها موجب تنقيح و ارائه است. اين امر نه

نمايد و هاي مختلف، الگوسازي مي شود، براي رفتار امت اسلامي، خصوصاً شيعيان نيز در زمينه مي اسلامي كمك خواهد كرد. ها و رفع منازعات و ائتلاف بين امت در نتيجه به كاهش تنش

ق) يكي از اين بزرگان و علماي 469-548امين الاسلام، ابوعلي فضل بن حسن طبرسي (رسد بررسي انديشه و رفتار او در اين چاچوب به حل منازعات و نظر مي ي اماميه است كه به شيعه

شناسند؛ عالمي مي "تفسير مجمع البيان"كند. همگان او را با ائتلاف بين امت اسلامي كمك ميبزرگ و داراي آثار ارزشمند در فقه و كلام كه با توجه به عصر پرفراز و نشيب، تبيين و بررسي

كند. عصري كه در آن، حضور خلافت عباسي در بلاد ي سياسي وي ضرورت پيدا مي انديشه -وص شرق آن خص و به -مذهب، بر سرزمين ايران فرماست و تركان سلجوقي سني اسلامي حكمهاي ترين معضلات و گرفتاري هاي مذهبي، يكي از مهم اي و تنش كردند. اختلاف فرقه حكومت مي

هاي بسياري نيز همراه بوده است. داخلي بلاد اسلامي در عصر طبرسي است كه با خشونتمردان و حاكمان سلجوقي با طرح مسائل كه سران مذاهب اسلامي و برخي از دولت چنان

ي خود ساخته بر اصول و مشتركات مذهبي، تعصب و دشمني را پيشه جاي تكيه انگيز، به تلافاخ سمت انحطاط بودند. در اين عصر است كه تمدن اسلامي در سراشيبي سقوط قرار گرفته و به

» ياز علما، تنها نامي باقي مانده بود و از علوم، تنها رمق«قول ابوعلي طبرسي رفت و به پيش مي ).8: 1، ج1406(طبرسي،


ي سياسي ابوعلي طبرسي تحت بنابراين پرسش اساسي اين پژوهش اين است كه آيا انديشهها و ناملايمات عصر وي با رويكردي ائتلافي ي خود و تشديد اختلاف زمانه تأثير شرايط حاكم بر

اين پژوهش چگونهعنوان موضوع اصلي ارائه شده است؟ انديشه و رفتار ابوعلي طبرسي به

كه معطوف به بحران -گيري از مدل تحليل توماس اسپريگنز بوده است؟ در اين پژوهش با بهره

ورزي در ي مدلي مطلوب از انديشه دنبال ارائه و با استفاده از روش گزارشي تحليلي، به -است خواهيم بود. -با وجود تعصبات شديد مذهبي -ي منازعات مذهبي عصر غيبت و در دوره

چارچوب نظريي چارچوبي تلاش كرده است با ارائه "هاي سياسي فهم نظريه"توماس اسپريگنز در كتاب

ي سردرگمي پردازان را از مرحله ي تفكر ذهني نظريه اند، نحوه كار گرفته پردازان به جستاري كه نظريهپردازان، صرف ). او معتقد است نظريه41: 1365گيري بازآفريني كند (اسپريگنز، ي نتيجه تا مرحله

ساني سروكار دارند، بلكه تنها با مسائل اساسي يك نظر از اختلاف چشمگير در سبك و مفاهيم، نهاند و معمولاً اين الگوي همگون در گويي به اين مسائل، روشي نسبتاً همگون اتخاذ كرده براي پاسخ

ي سياسي يك فرد، چهار مرحله شود. به اعتقاد وي، انديشه يده ميوضوح د پردازان به آثار اين نظريه). در بررسي 61حل (همان: ي راه نظمي، تشخيص علل، بازسازي جامعه و ارائه ي بي دارد: مشاهده

كه اغلبِ -ي وي هاي زمانه ي سياسي ابوعلي طبرسي نيز با توجه به حوادث و چالش انديشه كنيم. از اين نظريه استفاده مي -شود يده ميهاي بحران در آن د شاخص

. عصر طبرسي؛ تشديد منازعات مذهبي1اي اجتماعي، دوره -لحاظ سياسي ق) به469-548زيسته ( اي كه ابوعلي طبرسي در آن مي دوره

هاي ايراني در پر از اضطراب است. اين دوره با حذف حكومت غزنوي در خراسان و حكومتهاي پياپي قبايل و غلامان ترك بر شود و با تسلط گرگان و طبرستان آغاز مي عراق، فارس، كرمان،

هايي از رؤساي قبايل بزرگ و كوچك زردپوست و غلامان و سرداران آنان ايران و تشكيل سلسلههاي ترك در ايران دانست. ي حكومت در تمام ايران همراه است. اين دوره را در حقيقت بايد دوره


تر مناطق هاست، اما بيش لافت عباسي پابرجاست و جهان اسلام تحت نفوذ آناگرچه هنوز خ ي غلامان ترك است. ايران، خصوصاً مناطق شرقي و مركزي و يا خراسان بزرگ در سيطره

خلافت -خصوص شرق اسلامي به -هاي اسلامي زمان با استيلاي سلاجقه بر سرزمين هممذهب بودند، اما ). سلجوقيان نيز هرچند همه سني132: 1363دچار ضعف شده بود (لين پل،

ي نمودند. در عصر طبرسي شش تن از خلفاي عباسي، از خليفه ي خود را بر آنان تحميل مي سلطهاي كه داشتند، كردند. سلاجقه با توجه به تعصبات مذهبي ويكم، زندگي مي وششم تا سي بيست

افزايش دهند. -كه در موضع ضعف قرار داشتند -اي عباسي تلاش كردند ارتباط خود را با خلفهاي قدرت و اقتدار شاهان سلجوقي، خلفاي عباسي را مقهور خود كرده بود. عزل و نصب

از جمله نصب وزير -پادشاهان سلجوقي، بركناري خلفا و در اختيار گرفتن امور از طرق مختلف دهد زمام امور عملاً در دست سلاطين ود كه نشان مياقداماتي ب -و حتي ازدواج با خاندان عباسي

سلجوقي است. باوجود اين، چون سلاجقه بر مذهب حنفي بودند و خليفه را جانشين پيامبر(ص) ي بغداد را كه خليفه -دانستند، در احترام و تقويت و تأييد آن مبالغه نموده و با شيعه و باطنيه مي

).201: 1372كردند (طوسي، دشمني ميمخالفت و -دانستند به حق نميي تعصب است. در اين دوره، اختلافات ديني تشديد شده بود؛ تعصباتي عصر طبرسي، دوره

هاي مذاهب خانه شد، بسيار گرديده بود. مدارس و كتاب كه به زد و خوردهاي خونين منجر ميسي و حكومتي افزايش شدند و قدرت علماي مذهبي و متعصب در امور سيا مختلف تخريب مي

يافت. موضوعي كه در اين دوره قابل دقت و توجه است، توجه سلاطين به سياست ديني و ميكه ممكن بود شخصاً ي پيشين، پادشاهان در عين آن دخالت در عقايد و آراي مردم است. در دوره

نان تعصب و دشمني نگريستند و با آ ي احترام مي دار باشند، به عقايد ديگران به ديده دينكردند. غالبا گهگاهي ي خود نمي اي يا ترك عقيده ورزيدند و كسي را مجبور به داشتن عقيده نمي

هاي شد كه افرادي از مذاهب و حتي اديان مختلف از قبيل مسيحي و زرتشتي، در دستگاه ديده ميي كه دوره -از آغاز قرن پنجم بويه و امراي طبرستان حضور داشته باشند؛ اما سلاطين ساماني و آل

وضع دگرگون شد و پادشاهان غزنوي روش ديگري را كه عبارت بود -تسلط تركان غزنوي است


).137ذيل ديانت و غالباً تظاهر دروغين به دين، در پيش گرفتند (صفا: از تمسك بهكشيد را بر دار ميآورد، مردم بويه بيرون مي محمود غزنوي، اگر شهري را از چنگ خاندان آل

"بددينان"از چنگال "رازيان"كرد و مدعي بود كه اين كار را براي رهايي و خزائن را غارت مي). او نخستين كسي است كه شروع به آزار مخالفان مذهبي خود كرد و 77دهد (طوسي: انجام مي

آورد، چنگ مي ان را هرجا كه بهها رافضيان و قرمطيان و باطني تعبير آن امامان معتزلي و فلاسفه و بهكرد جست و بردار مي ي جهان در كرده بود و قرمطي مي قول خود، انگشت در همه كشت؛ و به مي

). سلجوقيان بعد از غلبه بر ايران، كار را بر مخالفان خود چنان سخت گرفتند كه 183تا: (بيهقي، بيي سلجوقيان، ). اغلب مناطق تحت سيطره137فت (صفا: توان در ادوار تاريخ يا تر مي نظير آن را كم

ها و امراي آن ). در اين دوره، مذهب غالب دولت46-8: 1331بر مذهب حنفي بودند (قزويني، قول سني بود؛ به -محل زندگي طبرسي -زمان و خلفاي عباسي و شرق ايران و بلاد خراسان

). 77اند (طوسي، همان: ه شافعي يا حنفي بودهالملك طوسي، مسلمانان پاكيزه و هم خواجه نظاماند. برده سر مي وجود، شيعيان در عراق و طبرستان در مراكز مختلف مانند قم و ري و آوه به بااين

ها براي ساختن سني كردن تبليغات شيعيان و آماده خواجه، نخستين مدارس خراسان را براي خنثي ).80-90: 1363ارلا لكوزنر، (ك د كرداشتغال مقامات دولتي ايجا

گرفت كه در برخي ها و مشاجرات فراگيري بين علماي مذاهب صورت مي در اين دوره، بحث هاي تند و مشاجرات گشت. بحث هاي مختلف منتهي مي ريزي دسته مواقع به ستيز و خون

ها ايجاد نهاي خونين بين آ شد و تنش ي تحريك پيروان آنان مي سران مذاهب و فرق، مايهخجند بودند، در ري بين شافعيه كرد. در اصفهان، نزاع بين شافعيه و حنفيه كه تحت رياست آل مي

ي مناقشات آن دوره هستند. ه.ق) از نمونه510سنت و شيعه ( و حنفيه و شيعه، در مشهد بين اهلا به بزرگان دين دانستند و جسارت ر سان مي متعصبان اهل تسنن، شيعيان را با ملاحده يك

است "فضايح الروافض"شده در آن دوره، كتاب ). از آثار نوشته345: 1331كشاندند (قزويني، ميي اطهار(ع) و شيعيان وارد كرده است (صفا، ها و ريشخندهاي بسياري بر ائمه كه مؤلفش طعن

1347 :154.(


ها يابي بحران . تشخيص علل و ريشه2رود و نقش شمار مي ترين بخش براي اقدام درست به ها، مهم حرانتشخيص علل مشكلات و ب

ها و ي نظرات اصلاحي، ارشادي و اقدامات عملي و نظري دارد. جداي از درگيري مهمي در ارائهمنازعات مذهبي و قومي كه در دوران طبرسي به اوج خود رسيد، شيعه در شرايط بسيار سختي

شدت بروز كرد؛ تا حدي كه پيروان مذاهب مختلف، نظري بههاي فكري و قرار داشت. بحراندانستند. شرايط علمي، فرهنگي خود را حق، و ديگر مذاهب را باطل و حتي كشتن آنان را جائز مي

البيان نهايت دقت را كرد تا حدي غيرقابل تحمل بود كه طبرسي در نوشتن تفسير مجمع و نظري بهبرانگيز، پرهيز زا و اختلاف هاي تنش ، از پرداختن به نظرات و ديدگاي خويش با حفظ عقايد اماميه

گذاري كند و اقدامي ائتلافي با هدف كاهش تنش و منازعات انجام دهد. اين حركت طبرسي در نامها و البيان؛ يعني جمع بيان مجمع"كه تفسيرش را هايش تأثير زيادي داشته است؛ چنان كتاب

نامد مي "الائمه السلف المؤتلف بين"ا از اختلافات بكاهد. كتاب فقهي خود را نامد ت مي "نظراتي رفتار طبرسي نيز چنين كند. از شيوه كه در آن نيز نظرات مختلف شيعه و سني را بيان مي

سبب درصدد همين ترين چالش و بحران زمانه را، مباحث نظري دانسته و به آيد كه وي مهم برمي اي ائتلافي براساس كتاب آسماني قرآن برآمده است. ديشهي ان ارائه

هاي مخالف و موافق را ذكر البيان، ضمن تأكيد بر محوريت قرآن، ديدگاه ي مجمع او در مقدمهجهت مورد احترام اغلب بزرگان شيعه و سني قرار گرفته است. طبرسي در همين كرده و به

سنت است. مورد از بزرگان شيعه و بقيه از اهل 14ند كه ك كتاب را ذكر مي 24تفسيرش، نام حدود هايشان را در اين تفسير آورده است، با رعايت جانب انصاف و اعتدال، رجال سني و شيعه كه گفته

صد و بيست نفر از آنان كه نامشان بيش از ديگران يادشده، نفرند كه با انتخاب يك 350تر از بيش ).142: 1340نفر نامعلوم هستند (كريمان، 3نفر سني و 55شيعه، نفر 62شود كه معلوم مي

ي شرايط دهنده البيان به نكاتي اشاره كرده است كه نشان ي تفسير مجمع طبرسي در مقدمه سخت و بحراني عصر او است:

ي زندگي گذارده بودم، من در عنفوان شباب و ريحان جواني كه تازه قدم به دايره«


تأليف كتابي در تفسير قرآن داشتم... ولي پيشامدهاي زمانه و ناملايمات اشتياق به ).8: 1406 (طبرسي،» شد ام حايل مي روزگار و تقديرات، ميان من و خواسته

هاي كند و دليل آن را عدم تحمل انديشه بر عقلانيت تأكيد مي او بر اتخاذ روشي معتدل و مبتنيي اماميه، در جهت حال با دفاع منطقي از اصول و فروع شيعه داند (همان)؛ در عين عصر خود مي

، "صراط مستقيم"دارد. تفسير طبرسي از معناي هاي نظري گام برمي كاهش منازعات و حل بحران اي از تفسير قرآن در چارچوب يادشده است: نمونه

در معني صراط مستقيم وجوهي گفته شده است. يكي كه مقصود كتاب خداست «كه مسعود روايت شده است. ديگر آن از پيامبر اكرم(ص) و علي(ع) و ابن و آن

كه عباس روايت شده است. سوم آن مقصود، اسلام است؛ كه اين نيز از جابر و ابنشود؛ اين وجه از محمد بن مراد، دين الهي است كه جز آن از بندگان پذيرفته نمي

ي كه مقصود پيامبر اكرم(ص) و ائمه حنفيه روايت شده است. و بالاخره چهارم آنباشند و اين در اخبار ما روايت شده است. بهتر آن است كه آيه را به جانشين او مي

ي اين وجوه را دربر گيرند؛ زيرا صراط مستقيم همان ديني عموم حمل كنيم تا همهي است كه خداوند بدان امر كرده و آن عبارت است از توحيد و عدل و ولايت كس

).28همان: »(كه اطاعتش را واجب شمرده و بدان امر كرده است

بازسازي جامعه بر اساس مباني فكري .3پرداز است. در اين ي سوم، بازسازي جامعه از ديدگاه نظريه در مدل تحليل اسپريگنز، مرحله

شخيص علل هايي كه در جامعه مشاهده كرده است، با ت مرحله، هر انديشمندي با توجه به نارساييها، تصوير يك نظام هاي خود از متون و تجزيه و تحليل گرفتن از برداشت كند با كمك تلاش مي

سياسي را كه در زمان او وجود ندارد، ترسيم كند؛ يا نظام بهتري كه در جامعه به شكل مطلوب شده ازسازيي ب طور روشن سخن از جامعه وجود ندارد را ارائه نمايد. هرچند ابوعلي طبرسي به

ميان نياورده، اما با شناخت مباني فكري و سياسي او كه بر اصول عقلي و نقلي استوار است و بهي مورد نظر او و اقداماتي كه متناسب با توان به جامعه نظراتش در خصوص جايگاه دولت، مي


اي او فكري و انديشه عصر خود انجام داده است، رسيد. بنابراين، ابتدا لازم است با برخي از مباني آشنا شويم.

ي سياسي طبرسي . جايگاه عقل در انديشه3,1

ي امور ديني را اي به عقل دارد؛ چنانكه وي استفاده از عقل درباره نگاه ويژه "ابوعلي طبرسي" گويد: ي بقره مي سوره 73ي داند. ايشان در تفسير آيه لازم مي

نسان همانند كسي است كه فاقد اين نيرو باشد اگر از نيروي عقل استفاده نشود، ا«(ابوعلي » ي امور ديني لازم است و گفته شده، مقصود استفاده از نيروي عقل درباره

).219: 1351طبرسي،

داند كه رود كه دين را زماني واقعي مي جا پيش مي طبرسي در اهميت عقل و جايگاه عقل تا آن ي برايش حجت است:با عقل منطبق باشد؛ لذا دليل عقل

آيد كه خداوند متعال از همگان تدبر و تفكر خواسته است برمي "ليذكر"از جمله «و عقل براي انسان حجت است؛ زيرا موجوداتي كه عقل ندارند، قادر به تفكر و

).159(همان: » آموزي نيستند عبرتشد، شناخت معارف و اصول وفور ديده مي اي كه در عصر او به طبرسي با رد تقليد كوركورانه)؛ برهمين اساس است كه او قرآن را كتابي جامع 123داند (همان: اعتقادي را منوط به استدلال مي

كند و هركس كه هدايت داند و معتقد است هر جباري آن را ترك كند، خداوند سرنگونش مي ميه طبرسي، معيار حق و باطل است ). قرآن در نگا30: 1نمايد (همان، ج را از غير آن بطلبد، گمراه مي

).346: 22(همان، ج

ي سياسي طبرسي شناسي در انديشه . انسان3,2

پردازد و جايگاه بشر ي خود مي طبرسي با اساس قراردادن قرآن، به تبيين اصول اساسي انديشهان در كند. هدف وي آن است كه مخاطبانش را از درگيري و منازعه برحذر دارد. انس را تبيين مي

خاطر وجود بشر كه وي خلق عالم و مكنونات آن را به ي طبرسي جايگاه والايي دارد؛ چنان انديشه كند: االله در زمين ياد مي داند و انسان را خليفه مي


(بشر) آفريد تا هم از خاطر شما و فرمود كه او (خدا) تمام موجودات زمين را به«ها را نشانه و دليل براي ايي ببريد و هم وجود آني مادي و نفع دني ها استفاده آن

).113: 1(همان، ج» شناسايي خداوند بدانيدي خدا در روي زمين است و هيچ گيرد كه آدم، خليفه ي بقره نيز نتيجه مي سوره 30ي او از آيه

ين است ي خدا در زم ي وظيفه موجود ديگري اين قابليت را ندارد و اين آدم است كه نماينده ).116(همان:

كند و از اين طريق طبرسي، انسان را صاحب عقل و تدبير و صاحب اختيار و آزاد قلمداد ميدهد، اعتقاد اي مي كه به جايگاه و نقش انسان در زندگي و سرنوشت خود اهميت ويژه ضمن آن

كند و براي رد مي - كه در زمان او يكي از علل بروز منازعات و اختلافات بوده است -جبريون را انسان، مقام و منزلتي بالاتر از ملائكه، حتي جبرئيل و ميكائيل كه از ملائكه مقرب الهي هستند،

). در باب آزادي و اختيار انسان، طبرسي در آيات متعددي بحث كرده و 126قائل است (همان: كرده كه لازم است انسان هاي بسيار متقن اقامه نموده است؛ وي در مقاطع مختلف تصريح استدلال

براي شناخت معارف و عقايد با استدلال عمل كند و تقليد كوركورانه نداشته باشد.

ي سياسي طبرسي . جايگاه اخلاق در انديشه3,3

ويژه در افلاطون و ارسطو ريشه دارد؛ به -پيوند سياست و اخلاق، در تفكر يونان باستان البيان در خصوص اند. صاحب مجمع منابع ديني به آن پرداختهمتفكران مسلمان نيز با الهام از

ي برخورد زمامدار با مردم، وجوب بر عدالت، شيوه مسائل متعددي از جمله: عدالت، رفتار مبتنيامر به معروف و نهي از منكر، وظايف علما جهت جلوگيري از انحراف جامعه و ... نكات قابل

ي مائده آورده است، سوره 12ي گونه كه در تفسير آيه ي آنتوجهي را بيان كرده است. طبرسداند و معتقد است براساس نظر علي(ع) راست و چپ را حد وسط ميان افراط و تفريط مي "حق"

با توجه -). اين تفسير طبرسي206: 19(همان، ج» كننده است و جاده، همان راه ميانه است گمراهترين عامل منازعات و بسيار قابل توجه است؛ زيرا مهم -ي به شرايط سياسي اجتماعي عصر و

مرور زمان حاصل افراط و تفريطي بوده كه به -خصوص منازعات مذهبي به -تعارضات آن دوران


فساد «كند: را نيز تعريف مي "اصلاح"و "فساد"وجود آمده بود. طبرسي دو اصطلاح مهم ديگر بهاصلاح، ). «105: 4(همان، ج» كار بردن و نهادن حكمت است، به چيزي را در غير جايي كه مقتضي

طور ضمني به تعريف عدالت اشاره ترتيب به (همان). بدين» چيزي را در جاي مقتضي خود نهادنچون فارابي در خصوص نظر بزرگاني هم كرده و آن را مفروض داشته است. ديدگاهي كه به

).58تا 43: 1397بابازاده و پولادي، معني سعادت نزديك است ( عدالت به

ي سياسي طبرسي . مباني فقهي انديشه3,4

كار برده است. وي طبرسي در كتب تفسيري خود مباحث فلسفي، كلامي، فقهي و اخلاقي را بهشيخ "خلاف«"كه همانند كتاب "المؤتلف من المختلف بين ائمه السلف"در كتاب دو جلدي

ت فقهي فرقَ مختلف شيعه و سني را بيان كرده است. اگرچه عنوان كتاب طوسي نگاشته شده، نظراگرايي طبرسي است، با اين وجود، در طرح مسائل شرعي گوياي روحيه و حس ائتلافي و وحدت

سنت را نادرست دانسته، بر ديدگاه سعي در جمع بين اقوال داشته و در برخي موارد كه نظرات اهل توان مشاهده كرد: كرده است. اين مطلب را از جمله در موارد زير مياي خويش تأكيد اماميه ).222: 1410» (از شروط انعقاد جمعه، وجود امام يا كسي كه امام به وي امر كرده است«ـ نظر شود و الا به المال است، اگر امام عادل باشد به وي تسليم مي هر چيزي كه متعلق به بيت«ـ

).11: 2ق، ج1406(همان، » شود براي امام ميماند و حفظ فقها ميدست مسلمين برسد، اموال از آن مسلمين است؛ خواه دشمن باشد هرگاه اموال مشركين به«ـ

).302: 3(همان، ج» يا از بين رفته باشد ).675(همان: » وقف بر اهل ذمه، زماني كه از اقارب باشند، جائز است«ـ ).378: 2(همان، ج» دهد، قتل او واجب است كسي كه امام عادل را دشنام«ـ ).441(همان: » كه عرب باشد گرفتن جزيه از اهل كتاب جايز است، ولو اين«ـ وسيله تصدي منصب قضاوت از جانب ظالم و ستمكار در موردي كه انسان بتواند بدان«ـ

).245: 12(همان، ج» احكام دين را برپا دارد، جائز استدهند كه طبرسي در خصوص مسائل مربوط به امور اجتماعي و سياسي مياين نظرات نشان


ها و نظرات فقهي خود را بيان نموده و وي را مجاب به همكاري مند بوده و ديدگاه جامعه، دغدغه با حاكمان وقت كرده است.

ي سياسي طبرسي . ضرورت حكومت در انديشه3,5

ه حكومتي و قدرت سياسي، از عناصر بديهي و ي بشري به نظم اجتماعي، دستگا نياز جامعهمسلم است؛ تبيين فلسفي آن نيز اين است كه در زندگي اجتماعي، وجود قانون كه حدود وظايف و حقوق اجتماعي افراد را تعيين كند، امري ضروري است. شيخ طبرسي، ضرورت حكومت و

اثبات آن را با استمداد از دلايل و نظام سياسي و وجود رهبر در رأس نظام را بحثي عقلي دانسته و الاعلام "پذيرد. وي در كتاب عنوان مؤيد مي دهد و دليل نقلي را صرفاً به هاي عقلي انجام مي برهان

كه براي يكي از حاكمان وقت نوشته است، آورده: "الوري به اعلام الهديكه آن لطف ندليل آ دلالت قاطع ثابت شده وجوب وجود امام در هر عصري؛ به به«

دانيم خداوند در انجام بهتر واجبات و پرهيز از افعال قبيح است. پس ما ميشود ضرورت وجود رئيس [حاكم] مهيب [جائر] كه موجب كثرت صلاح مردم مي

يابد و صلاح شود و با نبود چنين رييس وحاكمي، فساد افزايش مي و فساد كم مي .)156: 1338(ابوعلي طبرسي، » شود كم مي

ي نحل آورده است: سوره 69ي طبرسي در تفسير آيهشوند. ها متلاشي و پراكنده مي هرگاه پادشاه از ميان برود، نظام زندگي آن«...

ق، 1406(همان، » ي مؤمنان هستم دهنده اميرالمؤمنين(ع) فرمود: من پادشاه و نظم ).10: 14ج

معتقد است خداوند به هر كسي كه بخواهد داند و طبرسي حاكميت واقعي را از آن خداوند ميو يا فاسقي پادشاه كند؛ حتي اگر در ظاهر كافر پادشاهي، امامت و رهبري و مقام نبوت را عطا مي

).20: 4باشد (همان، ج

ي سياسي طبرسي در انديشه "سلطان"و "مجتهد"ي . رابطه3,6

كبري تا روي كار آمدن ايلخانان و عصر در بررسي رفتار فقهاي دوره ميانه، يعني از آغاز غيبت


هاي فراواني از حسن ارتباط و همكاري فقيهان با حاكمان جور و پذيرفتن نقابت، ايلخانان، نمونهشود. بر پايه اصل ولايت فقيه، پذيرش ولايت از قضاوت و ولايت از جانب آنان مشاهده مي

عصومان(ع) به فقيهان تفويض حاكمان جور در حقيقت استيفاي بخشي از حقوقي است كه ماند كه گرچه در ظاهر، فقيه از رو بعضي از فقيهان اين دوره به صراحت اعلام كرده اند. از اين كرده

شود. ليكن در واقع از جانب امام معصوم نصب شده است و فقيه جانب حاكم جائر منصوب مياو تفويض شده است (شيخ بايد نيت كند كه اين ولايت، حقي است كه از سوي معصومان به

ي فقيه و سلطان، گرفتن ). طبرسي نيز در رابطه301تا: ؛ شيخ طوسي، بي812ق: 1410مفيد، 57ي هايي را بيان كرده است. او در تفسير آيه منصب از سلطان جائر را جائز دانسته و بر آن ادله

گويد: ي يوسف مي سورهود درخواست فرمانروايي از جانب اگر كسي بگويد چگونه براي يوسف جايز ب«

وسيله قدرت امر دانست بدين كه مي افرادي كافر و ستمكار بنمايد! جواب؛ براي آنكند. و به معروف و نهي از منكر و رساندن حقوق را به جايگاهاي خوب پيدا مي

ها را به اعطاي مقام نبوت و امامت بدو عنايت كرده است خداي تعالي اين منصبها بود و فرمانروايي را درخواست كرد تا انب خداي تعالي مأمور انجام آنو از ج

: 12ق ج1406(طبرسي، » براي انجام همان مأموريت الهي قدرت و تمكني پيدا كند245(

داند و معتقد است: در حقيقت، بر اثر طبرسي سركشي مردمان را معلول قصور عالمان دين مي). اين اظهار نظر دقيقاً به 104: 7كنند (همان، ج ركشي ميقصور عالمان دين است كه مردم س

ي بسياري از ناملايمات بوده ها، ريشه شود كه رفتار آن اقدامات علما و بزرگان عصر او مربوط مي است.

شده در ي بازسازي توان جامعه ها و مباني فكري، مي هحال با توجه به مجموع نظرات و ديدگا ي او: شده ي ترسيم كرد. درجامعهذهن طبرسي را ترسيم

ضروري است؛ -حتي جائر -وجود حكومت و حاكم . 1


شود، نه تعصب؛ اين جامعه بر اساس عقل اداره مي. 2 اخلاق، محور ارتباط بين مردم با سلطان و بالعكس است، نه اختلاف؛. 3 ي مجتهد با سلطان تعريف شده است؛ رابطه. 4

انسان، محوريت دارد؛. 5

حاكم اصلي خداست؛. 6

رعايت اصول اساسي انساني و اخلاقي از سوي حاكم لازم است؛ بنابراين در چنين . 7 شود. ها فراهم مي كند و زمينه براي رشد و تعالي انسان اي اختلاف بروز نمي جامعه

حل ي راه . حكومت مطلوب؛ ارائه4

حل از سوي انديشمند است؛ از نظر طبرسي، ي راه ي اسپريگنز، ارائه ي چهارم در نظريه مرحلههاي مطلوب، هرحكومتي شايستگي نداشته و صلاحيت رساندن جامعه به مقصد براي نيل به آرمان

ساختن آن ي الهي در پي برآورده والاي انساني را ندارد. حكومتي شايسته است كه با پشتوانهرا به دو نوع الهي و مشروع و غيرالهي و ها راستا حكومت مقاصد باشد. ابوعلي طبرسي در اين

البيان و برخي كتب بندي از فحواي كلام وي در تفسير مجمع كند؛ اين تقسيم نامشروع تقسيم مي ).121: 3ديگر قابل درك است (همان، ج

است؛ و آن ولايتي است كه در راستاي دعوت "ولايت شرعي"چه براي وي مطلوب است آندت بشر باشد و غير آن غيرشرعي است (همان). طبرسي معتقد است هر به نيكي و تقوي و سعا

). بنابراين، 81حكومتي كه از سوي خداوند عطا نشده باشد، حكومت غيرالهي است (همان: حكومت مطلوب، حكومت مشروع و الهي، حكومتي است كه در راستاي مصلحت مردم و دعوت

ست و از طرف خداوند مأذون باشد. در مقابل، آنان به نيكي و تقوا و پيشرفت و تعالي بشر ادارد و اذن الهي ندارد، حكومتي كه بر اساس جبر و زور استوار شده و بر خلق خدا ستم روا مي

حكومت جائر و نامشروع و غيرالهي است. از نظر طبرسي، ملك و حكومتي كه از جانب خداست، ي مردم يامبر، پادشاهان حقيقي هستند و وظيفهالاطاعه است؛ بنابراين، امامان و جانشينان پ واجب

).158: 18ها باشند (همان، ج است كه پيرو آن


كند و معتقد است حاكم غيرمعصوم نيازمند بودن حاكم را بيان مي طبرسي با دليل عقلي، معصومي عمل و زماني كه با مسائل روز ). او در حيطه157: 1338اذن حاكم معصوم است (طبرسي،

داند، اين مفهوم وكار دارد، ضمن تأكيد بر اصل اول، كه حاكم و پادشاه را منصوب خداوند ميسركه به دهد. در عصر غيبت، ضمن آن را به مصاديقي كه غيرمعصوم هستند، تعميم و تصديق مي

اعتقاد -ي خدايند كه جانشينان پيامبر و برگزيده -تعلق حاكميت به خداوند و امامان معصوم كه در چارچوب شرط آن رد، اما با توجه به ضرورت وجود حكومت، حاكم غيرمعصوم را بهدا

احكام الهي و در جهت خير و صلاح بندگان خداوند حركت كنند، منصوب از طرف خداوند بر باره به حديثي از پيامبر اسلام(ص) مبني ). طبرسي در اين230: 1380داند (ابوعلي طبرسي، مي ).363ي خدا در روي زمين است، اشاره كرده است (همان: دشاه خوب سايهكه پا اين

جا گفته شد، از نگاه طبرسي، حكومت مطلوب، حكومت معصوم و يا چه تا اين حسب آندليل نبود حكومت معصوم و كه، او وجود ناملايمات را به مأذون از سوي معصوم است؛ نتيجه اين

پردازد؛ از اين داند و به ذكر وظايف و شرايط حاكم مي م مييا حكومت مأذون از سوي معصوداند كه متصف به احوال و شرايط حل مشكلات زمانه خود را در وجود حاكماني مي طريق، راه

يادشده باشند.

. صفات حاكم4,1

توان چند ويژگي را براي حاكم برشمرد: شده توسط ابوعلي طبرسي مي لاي مباحث مطرح از لابه )؛81: 3اعلم و داناترين فرد باشد (همان، ج .1 زيباترين فرد باشد (همان)؛ .2 ترين فرد باشد (همان)؛ كامل .3 ترين فرد باشد (همان)؛ شجاع .4 )؛242: 18ي ظلم و تكبر نسبت به بندگان خدا را نداشته باشد (همان، ج اراده .5 )؛199: 5حكومت را امانت الهي بپندارد (همان، ج .6 ).82: 3افضل از مردم باشد (همان، ج .7


. وظايف حاكم و زمامدار4,2

كند: هاي حاكمان اشاره مي طبرسي در مقام عمل، به برخي از وظايف و مسئوليت )؛121: 3مردم را به نيكي و تقوي دعوت كند (همان، ج .1 )؛2: 18، جي ظلم و تكبر نسبت به بندگان خدا نداشته و متواضع باشد (همان اراده .2 )؛321: 4در امانت(كه همان حكومت است) خيانت نكند (همان، ج .3 )؛201: 5در رعايت حقوق مردم بر اساس انصاف و عدالت رفتار كند (همان، ج .4 )؛279: 21بران خود دفاع كند (همان، ج از پيروان و فرمان .5 )؛94حق و عدالت حكم كند (همان: ميان مردم به .6 )؛363: 1380مندان را اندك نشمارد (همو، اجتحاجت ح .7 ي تلاش خود را در رسيدگي به كارهاي مؤمنان قرار دهد (همان). همه .8

ي سياسي طبرسي ي اخلاق و سياست در انديشه . رابطه4,3

) كه 1380( "الدينيه آداب"پيوند ميان اخلاق و سياست باعث شده است، طبرسي در كتاب نگاهي به رفتار اخلاقي حاكم داشته است؛ او معتقد است خدمت به قي است، نيماثري كاملاٌ اخلا

كند: ترين عبادات است و رفتار حاكمان را چنين خلاصه مي مردم بزرگ هاي الهي و دستورات اسلامي؛ توفيق عمل به سنت .1 هاي اسلامي؛ ها و ارزش تلاش در جهت نشر و گسترش سنت .2 ها؛ از انتظار ارباب رجوع در محل كار و حل سريع مشكلات آنپرهيز و جلوگيري .3 كوچك نشمردن امور مردم؛ .4ها (همان: دادن آن هاي اهل ايمان و ترجيح سعي در رسيدگي و حل مشكلات و درخواست .5363.(

طبرسي سپس به حديث نبوي اشاره دارد:ست؛ پس هرگاه خيرخواه ي خدا در روي زمين ا كارگزار متواضع و فروتن، سايه«

ي او اي جز سايه خود و بندگان خدا باشد، خداوند او را در روز قيامت كه سايه


عنوان ميهمان خود محشور نمايد و اگر به خود و به بندگان خدا خيانت نيست به (همان).» كند، خداوند او را در قيامت خوار نمايد

دهد تمام تلاش او براي جلوگيري از و نشان مي كند طبرسي به برخي از فوايد عدالت اشاره مي رفتارهاي افراطي است كه بلاي جان آن دوران بوده است: )؛92: 6شود (همان، ج الف) موجوب احياي امر به معروف و نهي از منكر مي

)؛34: 14گردد (همان، ج ب) موجب دوري از كجي و انحراف مي ج) جلوگيري از افراط و تفريط است (همان)؛

د) موجب رعايت حقوق مردم است.كند تا پيامي بازدارنده براي ابوعلي طبرسي در ادامه به شرايط تحقق عدالت حاكمان اشاره مي

باشد: -خصوصاً حكام عصر او -ي حاكمان همه )؛199: 5حكومت را امانت بدانند (همان، ج .1 )؛321: 4در امانت خيانت نكنند (همان، ج .2 )؛279: 21بران خود دفاع كنند (همان، ج د و از فرماناز پيروان خو .3ها به انصاف و عدالت و مساوات رفتار كنند (همان، حقوق مردم را رعايت و در ميان آن .4

)؛201: 5ج )؛200در ميان مردم به عدالت حكم كنند (همان: .5صيت مصمم نباشند ي ظلم و تكبر نداشته باشند و به مع نسبت به بندگان خداوند اراده .6

)؛242: 18(همان، ج ).363: 1380نشمردن آن (همان، مندان و كوچك توجه به حاجت حاجت .7

گيري نتيجهگير مناقشات مذهبي خصوصاً ميان شيعه و سني، كشيده شدن اين مناقشات و افزايش چشم

وقي از تعصبات مذهبي به حاكميت و ميان حاكمان، حمايت بي چون و چراي حاكمان سلجمذاهب سني و مقابله جدي با شيعيان، از جمله مشكلاتي است كه مورد توجه ابوعلي طبرسي


است. از اين رو؛ انديشه ابوعلي طبرسي ضمن آنكه در چارچوب وظايف علماي شيعه قابل هاي زمانه بوده و به همين سبب سعي در ارائه بررسي است، بيشتر متأثر از حوادث و بحران

ها عصر خود داشته است. بررسي مباني تصوري و يي براي كاهش منازعات و تنشها حل راهدهد كه او اعتقاد به حاكميت االله بر انسان و تصديقي انديشه سياسي ابوعلي طبرسي، نشان مي

هستي دارد ضمن آنكه وي ضرورت حكومت را عقلي دانسته و انسان را خليفه خدا در زمين ث و ناملايمات زمانه طبرسي فراوان بوده و شيعه از حاكميت بدور است، داند. از آنجا كه حواد مي

طبرسي ضمن پيشه كردن تقيه، كه مرام و مسلك علماي شيعه در دوران غيبت است، براساس ها و بحران هاي زمانه نيازهاي عصر خويش، اقداماتي را صورت داده است و براي رفع چالش

هاي مختلف ها و منازعات مذهبي بين فرقه يده او؛ تنشهاي فراواني كرده است. به عق تلاشهاي بزرگان اسلامي، بلاي جان مسلمانان در آن دوره است و ريشه بحران، تعصبات و كج فهمي

كند. او ها، نظام سياسي و بساماني را ارائه مي مذاهب است. طبرسي با توجه به اين نابسامانيداند و در مقام را منحصر به حضور امام معصوم مي همچون علماي شيعه، نظام سياسي مطلوبش

عمل، با توجه به فلسفه وجودي حاكم كه هدايت جامعه به سمت نيكي و تقواست، حكومتي را نمايد. با اين اوصاف كه درآن حاكم غير معصوم باشد ولي مأذون از طرف معصوم باشد را بيان مي

حلي منطقي كند و در مرحله بعد به ارائه راه اي بسامان و مطلوب را ارائه مي طبرسي جامعهها و پردازد. او ضمن همكاري با برخي از حاكمان و وزراي وقت، آثار فراواني براي رفع تنش مي

در آن آراء و نظرات فرق مختلف را بيان كرده و مورد البيان دارد كه منازعات از جمله تفسير مجمعگرفته است. تسلط طبرسي بر اوضاع زمان و مكان و توجه اغلب صاحب نظران سني و شيعه قرار

اي منحصر به فرد در عصر تقيه شكل گيرد و راه گشتاي شناخت علمي او، سبب شده است انديشه هاي بسياري دارد، باشد. هاي عصر حاضر شباهت هاي زمانه او كه با بحران حل بحران


عـابـمن

قرآن كريم. . ترجم فرهنگ رجايي. تهران: آگاه.ي سياسي نظريهفهم ). 1355اسپريگنز، توماس ( .1 .]نا بي [سيداحمد حسيني. قم: . تحقيقرياض العلماق). 1410افندي، ميرزا عبداالله ( .2 . بيروت: دارالتعارف للمطبوعات.اعيان الشيعهق). 1403( السيد محسن االله امين، فضل .3 ».ي سياسي فارابي زمامدار آرماني در انديشه«تا). بابازاده جودي، اميرسعيد؛ پولادي، كمال (بي .4

.58 - 43،ص 21، سال ششم، شسياست متعاليه . تهران: فروغي.تاريخ بيهقيتا). بيهقي، علي بن زيد (بي .5 . ترجمه كريم كشاورز. تهران: پيام.اسلام در ايران). 1354پطروشفسكي، ايلياپا لويچ ( .6 . قم: دفتر تبليغات اسلامي حوزه عمليه.دينيي تفاهم انديشه). 1371جعفريان، رسول ( .7 ي اسراء. . قم: موسسهولايت فقيهتا). جوادي آملي، عبداالله (بي .8 . تهران: انتشارات علمي و فرهنگي.نامه سياست). 1372الملك طوسي، ابوعلي حسن ( خواجه نظام .9

ير.. تهران: اساطتبصره العوام). 1364داعي حسني رازي، سيدمرتضي بن قاسم ( .10 . تهران: اميركبير.مفاخر اسلام). 1363دواني، علي ( .11 ، چاپ دوم.2: دارالكتب الحديثه، ج]جا بي[ .التفسير و المفسرونم). 1976ذهبي، محمدحسين ( .12 .]نا بي[. محقق صالح ابراهيم. بيروت: تاريخ خلفاتا). سيوطي، عبدالرحمان ابوبكر (بي .13 سينا. . تهران: كتابخانه ابنت در ايرانتاريخ ادبيا). 1347االله ( صفا، ذبيح .14اكبر غفاري. تهران: كتبه . تصحيح علياعلام الوري به اعلام الهدي). 1338طبرسي، ابوعلي ( .15

العلميه الاسلاميه.. ترجمه احمد بهشتي و جمعي از البيان في تفسير القرآن مجمع). 1351طبرسي، ابوعلي ( .16

بزرگان. تهران: انتشارات فراهاني. . تصحيح ابوالقاسم گرجي. تهران: دانشگاه تهران.جوامع الجامع). 1371سي، ابوعلي (طبر .17


. تصحيح و ترجمه احمد عابدي. قم: آداب الدينيه للخزانه المعينيه). 1380طبرسي، ابوعلي ( .18 انتشارات زائر آستانه مقدسه قم.

حلاتي. قم: . تصحيح رسولي مالبيان في تفسير القرآن مجمعق). 1406طبرسي، ابوعلي ( .19 انتشارات احياء التراث العربي.

. تحقيق سيدمهدي رجائي. المؤتلف من المختلف بين ائمه السلفق). 1410طبرسي، ابوعلي ( .20 هاي اسلامي آستان قدس رضوي. مشهد: بنياد پژوهش

. قم: انتشارات قدس محمدي.النهايه في مجرد الفقه و الفتاويتا). طوسي، ابوجعفرحسن (بي .21 .]نا بي [. تهران:البلاغه ترجمه نهج). 1364لاسلام اصفهاني، علينقي (ا فيض .22 .]نا بي[. تهران: النقض). 1331قزويني، عبدالجليل ( .23 . مترجم يعقوب آژند. اميركبير.ديوانسالاري در عصر سلجوقي). 1363لكوزنر، كارلا ( .24

.. تهران: دانشگاه تهرانطبرسي و مجمع البيان). 1340كريمان، حسين ( .25. طبقات اعلام الشيعه). 1392(معروف به آقابزرگ تهراني)، محمدمحسن ( منزوي تهراني .26

بيروت: دار الكتب العربي. . قم: مؤسسه النشر الاسلامي.المقنعهق). 1410نعمان، محمدبن محمد (شيخ مفيد) ( .27

Documents

Formation of Political Thought of Abu Ali Tabresi With a