91
Formasaun kona-ba Agrikultura ne’ebé Sensivel ba Nutrisaun (ASN) Foto: HIAM Health

Formasaun kona-ba Agrikultura ne’ebé - TOMAKtomak.org/wp-content/uploads/2018/07/NSA-training-presentation_national_Tetun.pdfKauza Problema Malnutrisaun ba inan no oan. Agrikultura

  • Upload
    others

  • View
    79

  • Download
    0

Embed Size (px)

Citation preview

Formasaun kona-ba Agrikultura ne’ebé

Sensivel ba Nutrisaun (ASN)

Foto: HIAM Health

Sesaun 1: Introdusaun ba

formasaun

2Agrikultura ne’ebé Sensivel ba Nutrisaun (MAP/MdS/HIAM Health/TOMAK 2018)

Foto: TOMAKFoto: TOMAK

• Ajenda

• Introdusaun

• Espetasaun jerál

• Aprezentasaun

• Pre-test

3Agrikultura ne’ebé Sensivel ba Nutrisaun (MAP/MdS/HIAM Health/TOMAK 2018)

Sumáriu ba sesaun

Jogus soe bola:

• Naran

• Husi ne’ebé?

• Hela fatin

• Ai-horis ne’ebé favoritu no razaun?

4

Introdusaun

Agrikultura ne’ebé Sensivel ba Nutrisaun (MAP/MdS/HIAM Health/TOMAK 2018)

5Agrikultura ne’ebé Sensivel ba Nutrisaun (MAP/MdS/HIAM Health/TOMAK 2018)

1. Fasilitadór fahe surat tahan (meta plan) kores ba partisipante

sira

2. Husu kada partisipante atu hakerek sira nia espetasaun husi

formasaun ASN nian

3. Fasilitadór rekolla partisipante sira nia espetasaun no taka

iha didin.

Espetasaun husi formasaun

6Agrikultura ne’ebé Sensivel ba Nutrisaun (MAP/MdS/HIAM Health/TOMAK 2018)

• Atu hasa’e koñesimentu no abilidade ba estensionista sira

hodi implementa ASN iha sira ida-idak nia munisípiu

• Atu hametin parseria entre parseiru relevante sira hanesan

MAP, MdS no organizasaun implementadór sira

• Atu konsidera asuntu jéneru no inkluzaun sosiál hanesan

parte importante iha implementasaun ASN.

• Atu asegura estensionista sira implementa ASN ho di’ak

Objetivu jerál husi formasaun ASN

7Agrikultura ne’ebé Sensivel ba Nutrisaun (MAP/MdS/HIAM Health/TOMAK 2018)

• Deskreve aprosimasaun, benefísiu no obstaklu husi ASN

• Halo planu asesmentu ba Ita-Boot sira nia suku

• Fiar an atu diskute topiku balun husi ASN ho grupu to’os-na’in

sira

• Iha abilidade atu utiliza figura ai-horis nutritivu hodi ko’alia

kona-ba kuda ai-horis nutritivu atu fó valór nutrisaun ba

família

• Iha skil báziku hodi halo fasilitasaun

Depois de formasaun

partisipante sira bele

8Agrikultura ne’ebé Sensivel ba Nutrisaun (MAP/MdS/HIAM Health/TOMAK 2018)

• Deklarasaun Komoro (2010): Timor-oan iha direitu ba ai-han

nutritivu

• Planu asaun nasionál ida ba integra ministériu 10, sekretaría

estadu 4, ONG, PDHJ, prezidente

• Buka hakotu hamlaha iha TL no haree mós ba produtu lokál sira

• MAP lidera iha nasionál no prezidente autoridade iha munisípiu

• MAP: (1) hametin seguransa ai-han (hasa’e produsaun no

produtividade) (2) dezenvolve komoditi bazeia ba poténsia suku,

(3) hadi’ak liña koordenasaun entre ministériu no entre autoridade

lokál ho estensionista.

• MdS: atendimentu saúde ba povu, konsellu nutrisaun, tratamentu

moras no ai-han suplementáriu ba malnutrisaun

Konsellu Nasionál ba Seguransa

Soberania Ai-han no Nutrisaun iha

Timor-Leste (KONSSANTIL)

Sesaun 2: Saida mak ASN?

9Agrikultura ne’ebé Sensivel ba Nutrisaun (MAP/MdS/HIAM Health/TOMAK 2018)

Foto: TOMAKFoto: TOMAK

10Agrikultura ne’ebé Sensivel ba Nutrisaun (MAP/MdS/HIAM Health/TOMAK 2018)

Saida mak ASN?

• ASN hanesan aprosimasaun ida ne’ebé buka atu haforsa

kontribuisaun agrikultura ba nutrisaun.

• Foka ba benefísiu husi variedade ai-han, valór nutrisaun

husi ai-han nutrisaun di’ak ba saúde no produtividade

nomós importánsia husi setór agrikultura hodi suporta

vida moris iha área rurál. (FAO)

• Agrikultura sensivel ba nutrisaun hanesan aprosimasaun

ida ne’ebé buka atu rezolve abut husi malnutrisaun.

11Agrikultura ne’ebé Sensivel ba Nutrisaun (MAP/MdS/HIAM Health/TOMAK 2018)

Introdusaun kona-ba agrikultura

ne’ebé sensivel ba nutrisaun (ASN)

12Agrikultura ne’ebé Sensivel ba Nutrisaun (MAP/MdS/HIAM Health/TOMAK 2018)

Objetivu ASN

Atu asegura

produsaun ai-han liu

husi atividade

agrikultura hodi

kontribui ba hasa’e

konsumu ai-han

nutritivu no asesu ba

merkadu.

Foto: TOMAK

Foto: HIAM Health

13Agrikultura ne’ebé Sensivel ba Nutrisaun (MAP/MdS/HIAM Health/TOMAK 2018)

Diferénsia entre nutrisaun-espesífiku

nutrisaun-sensivel

Ezemplu; Fó susu no fó han oan,

(PlumpyNut no batar-uut, fó Oralit

ba tee-been)

Responde direta ba malnutrisaun.

Kuidadu nutrisaun ba feto ho labarik. Nutrisaun-

espesífiku

Suporta fatór sira ne’ebérelevante ho status nutrisaun

Nutrisaun-

sensivel

14

Tanbasá agrikultura

tenke preokupa no

hatene nutrisaun?

Agrikultura ne’ebé Sensivel ba Nutrisaun (MAP/MdS/HIAM Health/TOMAK 2018)

• Bele ajuda família sira

kuda ai-horis ne’ebé

nutritivu liu

• Hasa’e rendimentu para

hola ai-han nutritivu

• Hadi’a seguransa ai-han

• Sustenta rekursus

naturais

• Konsidera to’os-na’in feto

nia tempu no

kontribuisaun

Agrikultura de’it ka ASN?

• Atividade ne’ebé hasa’e rendimentu husi produsaun agrikultura iha merkadu

• Suporta to’os-na’in sira atu hili no kuda ai-horis ne’ebénutritivu hodi konsume

• Treinamentu integradu ho grupu produsaun komersiálhortikultura no grupu jestaun rekursu naturál

• Kampaña moras manu ne’ebé esplika kona-baimportánsia vasina no mós benefísiu nutrisaun husimanu-tolun

• Fahe batar uut ba labarik ne’ebé hetan malnutrisaun

• Asegura fore ne’ebé iha ba tinan tomak (solusaun hodiprezerva ai-han proteina)

• Akompaña agrikultór sira atu kuda ai-horis ne’ebé belefa’an no uza nia rendimentu hodi sosa ai-han nutritivu

15

Ida ne’ebé mak intervensaun husi ASN?

Agrikultura ne’ebé Sensivel ba Nutrisaun (MAP/MdS/HIAM Health/TOMAK 2018)

• Atividade ne’ebé hasa’e rendimentu husi produsaun agrikultura iha merkadu

• Suporta to’os-na’in sira atu hili no kuda ai-horis ne’ebénutritivu hodi konsume

• Treinamentu integradu ho grupu produsaun komersiálhortikultura no grupu jestaun rekursu naturál

• Kampaña moras manu ne’ebé esplika kona-baimportánsia vasina no mós benefísiu nutrisaun husimanu-tolun

• Fahe batar uut ba labarik ne’ebé hetan malnutrisaun

• Asegura fore ne’ebé iha ba tinan tomak (solusaun hodiprezerva ai-han proteina)

• Akompaña agrikultór sira atu kuda ai-horis ne’ebé belefa’an no uza nia rendimentu hodi sosa ai-han nutritivu

16

Ida ne’ebé mak intervensaun husi ASN?

Agrikultura ne’ebé Sensivel ba Nutrisaun (MAP/MdS/HIAM Health/TOMAK 2018)

Sala

Loos

Sala

Loos

Sala

Loos

Loos

17

Tanbasá agrikultura importante ba

nutrisaun?

Agrikultura ne’ebé Sensivel ba Nutrisaun (MAP/MdS/HIAM Health/TOMAK 2018)

• Agrikultura fornese ai-han ne’ebé bele

hadi’a nutrisaun, no nutrisaun fó isin di’ak

(enerjia) ba to’os-na’in.

Saida mak benefísiu husi nutrisaun di’ak?

• Forsa barak, hasa’e produtividade.

• Isin forte: uat ho ruin.

• Memoria di’ak, kapasidade atu apriende

di’ak, hanoin moos no ideia moos.

• Hasa’e imunidade kontra moras.Fonte: FAO

Healthy Harvest

Sesaun 3: Kontestu nutrisaun iha

Timor-Leste

18Agrikultura ne’ebé Sensivel ba Nutrisaun (MAP/MdS/HIAM Health/TOMAK 2018)

Foto: TOMAKFoto: TOMAK

• Fahe ba grupu 3.

• Diskuti istória minutu 15.

• Kada grupu aprezenta sira nia rezultadu diskusaun

19

Estudu kazu: Labarik feto rua

Agrikultura ne’ebé Sensivel ba Nutrisaun (MAP/MdS/HIAM Health/TOMAK 2018)

20Agrikultura ne’ebé Sensivel ba Nutrisaun (MAP/MdS/HIAM Health/TOMAK 2018)

Rezultadu estudu nutrisaun ba labarik

tinan 5 mai kraik*

Fonte:

DFAT

(2015)

21Agrikultura ne’ebé Sensivel ba Nutrisaun (MAP/MdS/HIAM Health/TOMAK 2018)

Rezultadu estudu nutrisaun ba feto sira ho

idade reprodutivu

Fonte:

DFAT

(2015)

22Agrikultura ne’ebé Sensivel ba Nutrisaun (MAP/MdS/HIAM Health/TOMAK 2018)

Malnutrisaun ba labarik iha Timor-Leste

(idade 0-59 Mezes)

23Agrikultura ne’ebé Sensivel ba Nutrisaun (MAP/MdS/HIAM Health/TOMAK 2018)

Fator sira ne’ebé fó kontribuisaun -

Dieta

Persentajen husi labarik sira

(fulan 6-23) ne’ebé konsume

DIETA MÍNIMUiha 2016

Fonte: DFAT (2015)

FREKUÉNSIA AI-HAN DIVERSIDADE

Sesaun 4: Malnutrisaun

24Agrikultura ne’ebé Sensivel ba Nutrisaun (MAP/MdS/HIAM Health/TOMAK 2018)

Foto: TOMAK

1. Fahe ba grupu 4

2. Kada grupu atu pinta fotografia bebé, labarik,

adolesente no inan isin-rua hanesan

3. Kada grupu bele fó naran ba sira-nia figura

4. Kada grupu hatan ba pergunta “Tansá presiza nutrisaun

di’ak?”

5. Minutu 15

25Agrikultura ne’ebé Sensivel ba Nutrisaun (MAP/MdS/HIAM Health/TOMAK 2018)

Atividade: Siklu menus-nutrisaun

interjerasaun husi hahán

26

Síkulu menus-nutrisaun interjerasaun

Agrikultura ne’ebé Sensivel ba Nutrisaun (MAP/MdS/HIAM Health/TOMAK 2018)

Bebe moris ho todan

menus ka prematuru

Adolesente ra’es-badak/

Redús kapasidade ba aprende

Redús kapasidade

ba aprende

Inan isin-rua

ne’ebe isin ki’ik

Labarik ra’es-badak

MdS. 2017. Matadalan

GSI, HAMUTUK

Treinamentu Nutrisaun

Dezenvolvimentu kakutak la di’ak

Kresimentu la adekuadu

Hetan infesaun beibeik

Komplikasaun durasaun partu

Mortalidade inan

Redus kresimentu intra-uterina

27Agrikultura ne’ebé Sensivel ba Nutrisaun (MAP/MdS/HIAM Health/TOMAK 2018)

Saida mak malnutrisaun?

Mal - La di’ak Nutrisaun - Ai-han

Malnutrisaun katak situasaun ida ne’ebé mosu tanba

ema konsumu ai-han nutrisaun la to’o ou diversidade

ba ai-han la to’o ou ai-han barak liu (bokur demais) ou

moras.

Nutrisaun = ai-han + saúde

Labarik 2 nia kakutak: • Dezenvolvimentu fíziku, kakutak no kresimentutarde

• Moras beibeik

• Aumenta númeru ema la servisu

• Númeru mortalidade aas

• Inan isin rua ne’ebé ho malnutrisaun sei hetanbebé ho todan menus husi 2.5 kg

28

Impaktu husi Malnutrisaun

Agrikultura ne’ebé Sensivel ba Nutrisaun (MAP/MdS/HIAM Health/TOMAK 2018)

Normál Badak ba Idade

Fonte: Banku Mundiál, Jan

2018

29Agrikultura ne’ebé Sensivel ba Nutrisaun (MAP/MdS/HIAM Health/TOMAK 2018)

Ai-hun problemaAnaliza kauza malnutrisaun no nia impaktu iha Timor Leste

Kauza

Problema

Impaktu • Saida mak halo ai-hun

forte?

• Oinsá ai-hun bele sai

forte?

• Parte husi ai-hun

ne’ebé mak ita bele

haree?

• Parte ne’ebé mak ita

labele haree?

• Tanbasa mak ai-hun nia

abut ne’e importante?

• Altura ba adultu,

• Abilidade kaktutak,

• Produtividade

ekonomia, no

• Jerasaun ba jerasaun

kontinua badak

30Agrikultura ne’ebé Sensivel ba Nutrisaun (MAP/MdS/HIAM Health/TOMAK 2018)

Ai-hun problema

Impaktu tempu naruk

• Kondisaun la saudavel,

• Mate

• Inan moras susar atu

tau matan ba nia oan

Impaktu tempu badak

• Uma-kain kuda ai-horis ladún

iha diversidade

• Kualidade no atendementu

saúde limitadu, fasilidade la

sufisiente no 70% husi

komunidade hela iha área

rurál

• Asesu ba ai-han la sufisiente

• Rai fini seidauk seguru

• Moras beibeik

• Kuidadu no hahán ba inan

no oan ne’ebé la di’ak

• Bee no saneamentu la di’ak

• Oinsa ho ai-han lulik/bandu?

UNICEF Conceptual

Framework for Malnutrition

2013

Kauza

Malnutrisaun ba inan no oanProblema

31Agrikultura ne’ebé Sensivel ba Nutrisaun (MAP/MdS/HIAM Health/TOMAK 2018)

Keta haluha! Iha fatór barak mak kontribui baRedusaun labarik ra’es badak (badak ba idade),1970 to’o 2010 (%)

Smith & Haddard 2014/FAO

Labarik feto

atende eskola

22%

Saneamentu

14%

Asesu bee moos

25%

Enerjia husi

modo/ai-fuan,

na’an, koto nsst

15%

Enerjia husi

etu/ai-farina/

batar nsst

18%

Espetativa moris bazeia

ba jéneru, 6%

Sesaun 5: Nutrisaun

32Agrikultura ne’ebé Sensivel ba Nutrisaun (MAP/MdS/HIAM Health/TOMAK 2018)

Foto: TOMAK

33Agrikultura ne’ebé Sensivel ba Nutrisaun (MAP/MdS/HIAM Health/TOMAK 2018)

Atividade: Sé mak prioridade ba

nutrisaun?

• Fahe partisipante ba grupu 3

• Fasilitadór sei esplika kona-ba atividade ‘loos ka sala’ ba partisipante

• Partisipante sira sei haree no halo diskusaun bastatementu ne’ebé iha hodi fó resposta

• Partisipante sira sei halo aprezentasaun ba sira niarezultadu diskusaun

• Minutu 15

34Agrikultura ne’ebé Sensivel ba Nutrisaun (MAP/MdS/HIAM Health/TOMAK 2018)

Loos ka sala?

Nu. Deklarasaun Resposta

1 Inan isin rua ne’ebé ho malnutrisaun, barak liu iha

posibilidade hetan bebé ne’ebé ki’ik no todan menus.

2 Kuantidade no variasaun ai-han inan isin rua sira presiza

hanesan ho nia konsume antes hetan isin rua.

3 Inan fó susu presiza han ai-han barak ba nia saúde rasik

no nia status nutrisaun (isin presiza) hodi nune’e bele fó

dezenvolvimentu ne’ebé di’ak ba nia bebé.

4 Labarik barak mak dezenvolvimentu mentál no fiziku tarde

wainhira idade tinan rua ba leten.

5 Nutrisaun hahu husi inan isin rua to labarik ne’e tinan rua,

ida ne’e hanesan situasaun kritika ba dezenvolvimentu no

kresimentu labarik ne’e nian.

35Agrikultura ne’ebé Sensivel ba Nutrisaun (MAP/MdS/HIAM Health/TOMAK 2018)

Loos ka sala?

Nu. Deklarasaun Resposta

1 Inan isin rua ne’ebé ho malnutrisaun, barak liu iha

posibilidade hetan bebé ne’ebé ki’ik no todan menus.

2 Kuantidade no variasaun ai-han inan isin rua sira presiza

hanesan ho nia konsume antes hetan isin rua.

3 Inan fó susu presiza han ai-han barak ba nia saúde rasik

no nia status nutrisaun (isin presiza) hodi nune’e bele fó

dezenvolvimentu ne’ebé di’ak ba nia bebé.

4 Labarik barak mak dezenvolvimentu mentál no fiziku tarde

wainhira idade tinan rua ba leten.

5 Nutrisaun hahu husi inan isin rua to labarik ne’e tinan rua,

ida ne’e hanesan situasaun kritika ba dezenvolvimentu no

kresimentu labarik ne’e nian.

Loos

Sala

Loos

Loos

Loos

• Fahe partisipante ba grupu 3

• Kada grupu sei hili figura ai-han ne’ebé prepara ona husi

fasilitadór

• Kada grupu sei halo diskusaun no hili ai-han fó forsa,

haburas, protesaun hodi hatudu no tau ba spanduk

figura ai-han nian

• Fasilitadór no grupu seluk sei observa aprezentasaun

husi grupu seluk

• Fasilitadór sei halo konkluzaun

36

Atividade: Grupu ai-han 3

Agrikultura ne’ebé Sensivel ba Nutrisaun (MAP/MdS/HIAM Health/TOMAK 2018)

37

Grupu ai-han iha hira?

Agrikultura ne’ebé Sensivel ba Nutrisaun (MAP/MdS/HIAM Health/TOMAK 2018)

MdS

Flipchart:

Nutrisaun ba

Familia

38

Nutriente

Agrikultura ne’ebé Sensivel ba Nutrisaun (MAP/MdS/HIAM Health/TOMAK 2018)

39

Saida mak Ita-Boot sira haree iha fotu ne’e?

Saida mak sei akontese?

Agrikultura ne’ebé Sensivel ba Nutrisaun (MAP/MdS/HIAM Health/TOMAK 2018)

Tipu ai-han nutriente iha hira?

Makronutriente

Presiza iha montante ne'ebé

barak tanba sira fornese ba

isin enérjia no mós

kresimentu no manutensaun

ba isin ida saudável.

Mikronutriente

Presiza de’it iha montante

uitoan maibé nafatin

importante atu mantein ita

saudável.

Fonte:

HAMUTUK,

Formasaun

Nutrisaun,

2016

Agrikultura ne’ebé Sensivel ba Nutrisaun (MAP/MdS/HIAM Health/TOMAK 2018)

Makronutriente

• Haburas/Proteina

• Forsa/Karboidratu

• Haburas/Bokur

Mikronutriente

• Protesaun/Vitamina

• Protesaun/Minerál

Tipu ai-han nutriente

Fonte:

HAMUTUK,

Formasaun

Nutrisaun,

2016

Agrikultura ne’ebé Sensivel ba Nutrisaun (MAP/MdS/HIAM Health/TOMAK 2018)

• Prevene moras, isin bele

kontra infesaun oioin.

• Importante liu ba

kresimentu no

reprodusaun ne’ebé

loos.

• Bainhira Vitamina A

menus: bele halo ita

haree la moos (funsaun

matan)

42

Mikronutriente- Vitamina A

Agrikultura ne’ebé Sensivel ba Nutrisaun (MAP/MdS/HIAM Health/TOMAK 2018)

• Nia hamutuk ho proteína

iha ita-nia raan, haforsa

raan

• Menus ferru: atraza

(hanetik)

dezenvolvimentu

kakutak no aumenta

risku mortalidade inan

no oan, halo raan menus

43

Mikronutriente- Ferru

Agrikultura ne’ebé Sensivel ba Nutrisaun (MAP/MdS/HIAM Health/TOMAK 2018)

• Kura kanek, prevene moras no

infesaun, ajuda kresimentu, haforsa

ruin, prevene kankru, no ajuda

kakutak.

44

Mikronutriente- Zinku

Agrikultura ne’ebé Sensivel ba Nutrisaun (MAP/MdS/HIAM Health/TOMAK 2018)

• Membru família hotu

presiza han ai-han oioin.

• Ai-han oioin importante ba

kresimentu no

dezenvolvimentu.

• Laiha hahán ida mak belefornese nutriente hotu-hotu

• Han hahán husi grupu ai-han 3 mak hanesan: ai-han haburas, ai-han protesaun no ai-han fó forsa.

45

Nutrisaun ba familia

Agrikultura ne’ebé Sensivel ba Nutrisaun (MAP/MdS/HIAM Health/TOMAK 2018)

Fonte: MdS Flipchart:

Nutrisaun ba Familia

1. Fornese buat hotu ne’ebé mak bebé

presiza durante fulan 6

2. Hanesan imunizasaun primeiru ba

bebé nakonu ho nutriente hotu-hotu

ne’ebé bebé presiza.

3. Fasil no prontu atu fó ba bebé iha

tempu saida de’it (gratis)

4. Susubeen inan atu harii relasaun

domin entre bebé ho inan.

5. Halo dezenvolve bebe nia isin.

MdS rekomenda kontinua fó susu to’o

labarik halo tinan 2 ou liu

46

Benefísiu husi susubeen inan nian

Agrikultura ne’ebé Sensivel ba Nutrisaun (MAP/MdS/HIAM Health/TOMAK 2018)

Fonte: MdS, 2017.

Matadalan GSI

Foto: TOMAK

Sesaun 6: Agrikultura ba

nutrisaun

47Agrikultura ne’ebé Sensivel ba Nutrisaun (MAP/MdS/HIAM Health/TOMAK 2018)

Foto: HIAM Health

48

Seguransa ai-han

Agrikultura ne’ebé Sensivel ba Nutrisaun (MAP/MdS/HIAM Health/TOMAK 2018)

Asegura

ai-han

Asesu ba

ai-han

Estabilidade

ai-han/

resiliénsia

Utilizasaun

ai-han

SEGURANSA AI-

HAN: asesu ba ai-

han kualidade,

nutritivu no la

karun liu

Asegura: Ai-han sufisiente no diversidade ai-han mós sufisiente no konsistente (ASN)Asesu: Abilidade husi uma-kain no individuál atu asesu ai-han ne’ebé nutritivu (ASN)Estabilidade: Kapasidade atu proteje ai-han iha tempu ne’ebé la produtivu husi akontesimentu ruma(ASN)Utilizasaun: Oinsá uza ai-han nutritivu (mundansa hahalok)

Extensionista MAF nian

Ema hotu iha tempu hotu-hotu iha asesu ba ai-han nutritivu ne’ebé sufisiente, seguru atu

mantein moris ida ne’ebé saudavel no ativu. (Cimeira mundiál seguransa ai-han, 1996)

Foto: TOMAK

1. Fahe partisipante ba grupu 3

2. Kada grupu sei simu kalendáriu husi fasilitadór hodi halo

diskusaun

3. Kada grupu sira sei vistu iha ezemplu kalendáriu tempu

kuda ai-horis iha tinan tomak tuir tempu; udan uitoan, udan

normál, udan boot, bailoron, anin, bee barak, bee natoon no

bee la iha

4. Kada grupu sei halo aprezentasaun ba rezultadu grupu

diskusaun

49

Atividade: Kalendáriu tempu kuda

ai-horis

Agrikultura ne’ebé Sensivel ba Nutrisaun (MAP/MdS/HIAM Health/TOMAK 2018)

50

Ezemplu kalendáriu tempu

Agrikultura ne’ebé Sensivel ba Nutrisaun (MAP/MdS/HIAM Health/TOMAK 2018)

Tempu JAN FEV MAR ABR MAIU JUÑU JUL AGO SET OUT NOV DEZ

Udan uitoan

Udan normál

Udan boot

Bailoron

Anin

Bee barak

Bee natoon

Bee la iha

Mudansa

klimatika

1. Fahe partisipante ba grupu 3

2. Kada grupu sei simu kalendáriu husi fasilitadór hodi halo

diskusaun

3. Kada grupu sira sei vistu iha ezemplu kalendáriu uza tipu ai-

horis ne’ebé kuda iha tinan tomak tuir tempu; hare, batar,

fore-rai, liis, koto, modo, ai-fuan, ai-farina no fehuk midar

4. Kada grupu sei halo aprezentasaun ba rezultadu grupu

diskusaun

51

Atividade: Kalendáriu tipu ai-horis

ne’ebé kuda

Agrikultura ne’ebé Sensivel ba Nutrisaun (MAP/MdS/HIAM Health/TOMAK 2018)

52

Ezemplu kalendáriu tipu ai-horis ne’ebé kuda

no kolleita/disponibilidade

Agrikultura ne’ebé Sensivel ba Nutrisaun (MAP/MdS/HIAM Health/TOMAK 2018)

Tipu ai-horis JAN FEV MAR ABR MAIU JUÑU JUL AGO SET OUT NOV DEZ

Hare –

KudaX X X X

Hare –

Kolleita/ iha✓ ✓

Fore-rai –

KudaX X X X

Fore-rai –

Kolleita/iha✓ ✓ ✓

Senoura –

Kuda

Senoura –

Kolleita/iha

Seluk tan?

53

Ba kada pasu sé mak lidera? Mane ka feto?

Agrikultura ne’ebé Sensivel ba Nutrisaun (MAP/MdS/HIAM Health/TOMAK 2018)

Hare M F MF

Selesaun fini

Preparasaun rai I

Establese viveru

Preparasaun rai II

Hatetuk

Kuda

Kuda hikas

Hamoos duut

Fertilizasaun

Jestaun peste no moras

Kolleita (ko’a, baku, hamoos)

Pós-kolleita (haloot husi natar,

transporta, habai, armajen)

Atividade individuál: Identifika ai-han

iha kada suku

Agrikultura ne’ebé Sensivel ba Nutrisaun (MAP/MdS/HIAM Health/TOMAK 2018)

1. Fasilitadór sei fahe handout ba kada partisipante hodi pinta ha’u nia

bikan tuir grupu ai-han Protesaun, Haburas no fó Forsa

2. Kada grupu sei identifika ai-han ne’ebé mak to’os-na’in sira prodús iha

sira nia suku tuir ai-han Protesaun, Haburas no fó Forsa

3. Grupu ai-han ida ne’ebé mak menus no tanbasá iha ita nia suku rasik la

iha? Sai fulan? (Lalika sura ai-horis/animal nebe la bele han beikbeik)

4. Saida mak MAP bele kontribui? Saida mak estensionista sira bele halo?

5. Fahe ba grupu balu, tuir hela fatin atu halo diskusaun iha grupu ki’ik.

Atividade: Identifika ai-han iha kada

suku

Agrikultura ne’ebé Sensivel ba Nutrisaun (MAP/MdS/HIAM Health/TOMAK 2018)

Ai-horis ho nutrisaun aas liu

• Figura ai-horis nutritivu ne’e atu ajuda halo diskusaun kona-ba ai-horis ho

mikronutriente Vitamina A, Ferru, no Zinku.

Agrikultura ne’ebé Sensivel ba Nutrisaun (MAP/MdS/HIAM Health/TOMAK 2018)

Ai-horis ho nutrisaun aas liu

• Figura ai-horis nutritivu ne’e atu ajuda halo diskusaun kona-ba ai-horis ho

proteína.

Agrikultura ne’ebé Sensivel ba Nutrisaun (MAP/MdS/HIAM Health/TOMAK 2018)

Sesaun 7: Mudansa ba hahalok:

fasil ka lae?

58Agrikultura ne’ebé Sensivel ba Nutrisaun (MAP/MdS/HIAM Health/TOMAK 2018)

Foto: TOMAK

1. Inan sira iha área rurais menus informasaun tanbane’e fó han sira nia oan ho sasoro tanan de’it.

2. Diak liu, durante kolleita to’os-na’in sira rezerva ulukba konsume no restu mak foin fa’an.

3. Atu rezolve ai-han bandu tenke hanorin hela de’itto’os-na’in sira para sira komesa han.

*Ba diskusaun de’it. La presiza hatudu loos ka sala.

59

Ita Boot nia hanoin oinsá kona-ba

statmentu tuir mai ne’e: loos ka lae?

Agrikultura ne’ebé Sensivel ba Nutrisaun (MAP/MdS/HIAM Health/TOMAK 2018)

• Partisipante sira ida-idak prienxe handout kona-ba

pratika ida ne’ebé ita koko atu muda.

• La bele uza ezemplu husi servisu. Uza ezemplu pesoál.

• Minutu 15

60Agrikultura ne’ebé Sensivel ba Nutrisaun (MAP/MdS/HIAM Health/TOMAK 2018)

Atividade: Ha’u nia hahalok rasik

Deskreve hahalok ruma ne’ebé Ita-Boot koko tiha ona atu muda:

1. Saida mak motiva Ita-Boot atu koko muda hahalok ida

ne’e?

2. Tuir Ita-Boot nia hanion buat di’ak saida mak akontese se

karik ita muda duni?

3. Pasu saida mak ita boot foti atu halo mudansa ba hahalok?

4. Saida mak halo mudansa ida ne’e susar?

5. Saida mak halo mudansa ida ne’e fasil?

6. Ita-Boot susesu ka lae? Se karik susesu han tempu hira?

61Agrikultura ne’ebé Sensivel ba Nutrisaun (MAP/MdS/HIAM Health/TOMAK 2018)

Atividade: Ha’u nia hahalok rasik

62

Fatór oi-oin ne’ebé mak influénsia

hahalok

Agrikultura ne’ebé Sensivel ba Nutrisaun (MAP/MdS/HIAM Health/TOMAK 2018)

Jeografia no

ambiente

Teknolojia

Jéneru

Ekonomia

sosiál

Valór no

atitude

Edukasaun

Kultura

Lei no

politika

Loro-loron ha’u presizahan na’an tanba

nutritivu?!

63

Ita hakarak foka ba sé?

Agrikultura ne’ebé Sensivel ba Nutrisaun (MAP/MdS/HIAM Health/TOMAK 2018)

Kolegasira

Viziñusira

Família

Estensaun

Igreja

LiderLokál

NGO

• To’os-na’in sira kuda ai-horis

ne’ebé nutritivu (fore-keli, fehuk

midar kor kinur, fore-rai, marungi,

sst) ba sira nia família atu han.

• To’os-na’in rezerva ai-han balun

husi sira nia to’os (fore-keli, fehuk

midar kór kinur, fore-rai, sst) ba

sira nia família atu han.

• To’os-na’in sira utiliza sira nia osan

atu sosa ai-han ne’ebé nutritivu ba

família sira atu han.

64

Pratika saida mak ita hakarak

promove liu husi ASN?

Agrikultura ne’ebé Sensivel ba Nutrisaun (MAP/MdS/HIAM Health/TOMAK 2018)

Foto: TOMAK

Foto: TOMAK

Sesaun 8: ASN no konsiderasaun

jéneru

65Agrikultura ne’ebé Sensivel ba Nutrisaun (MAP/MdS/HIAM Health/TOMAK 2018)

Foto: TOMAK

• Seksu mak determina husi ita-nia isin loloon – ema ida mane

ka feto mai komesa husi nia moris.

• Jéneru mak kria husi sosiál – ida-ne’e depende husi istória,

ekonomia no forsa kulturál no jéneru sempre iha mudansa

66

Saida mak diferénsia entre seksu no

jéneru?

Agrikultura ne’ebé Sensivel ba Nutrisaun (MAP/MdS/HIAM Health/TOMAK 2018)

67

Família ho kondisaun di’ak hetan manu-

tolun ida de’it husi manu ne’ebé sira hakiak

rasik. Sé mak han?

Agrikultura ne’ebé Sensivel ba Nutrisaun (MAP/MdS/HIAM Health/TOMAK 2018)

• Saida mak ai-han lulik iha

ita nia munisípiu no suku?

• Baibain nia lulik ba sé?

• Sé mak deside saida mak

lulik?

• Brainstorm: Saida mak ita

bele halo atu promove

diskusaun kona-ba ai-han

lulik? Saida mak bele

suporta mudansa?

68

Ai-han lulik/bandu

Agrikultura ne’ebé Sensivel ba Nutrisaun (MAP/MdS/HIAM Health/TOMAK 2018)

Sesaun 9: Komparasaun

implementasaun ASN

69Agrikultura ne’ebé Sensivel ba Nutrisaun (MAP/MdS/HIAM Health/TOMAK 2018)

Foto: HIAM Health

• Fahe ba grupu 4. Fó estudu kazu ida ba kada grupu atu halo

diskusaun.

• Atu rai tempu, bele fó estudu kazu hirak ne’e ba partisipante

sira antes sesaun ida ne’e (hanesan traballu para casa)

• Grupu sira atu konsidera perguntas tuirmai ne’e:

- Saida mak vantajen husi programa iha estudu kazu?

- Tuir Ita-Boot sira analiza karik saida mak nia dezvantajen?

- Oinsá ita bele rezolve dezvantajen? Sé?

- Oinsá ita nia hanoin kona-ba to’os-na’in nia obstaklu kona-

ba fa’an no konsume? Saida mak estensionista bele halo?

70

Atividade grupu: Komparasaun

implementasaun ASN

Agrikultura ne’ebé Sensivel ba Nutrisaun (MAP/MdS/HIAM Health/TOMAK 2018)

• 43% husi labarik ho idade fulan 6-59 hetan kondisaun isin mesak badak.

• Grupu to’os-na’in sira ne’ebé mak sai organizadór ba formasaun bazeia

ba prátika diversifikasaun ne’ebé mak di’ak.

• Membru grupu ne’ebé mak fahe fini modo musan komunál inklui modo

repolho, bayam, brinjela, liis no senoura.

• Depois membru sira bele halo cangkok fini rasik ba sira nia to’os no fa’an

rezultadu kolleita husi plantasaun ai-horis refere.

• Produtu ne’ebé mak presiza husi benefísiu fa’an modo ne’e, membru sira

bele sosa balada kolhu no kolhu ne’e rasik bele hadi’ak kontein proteína

ba sira nia hahán rasik.

71

Republika Demokratika KongoUSAID nia programa RISE iha North Kivu, hamutuk ho CRS no Caritas

Agrikultura ne’ebé Sensivel ba Nutrisaun (MAP/MdS/HIAM Health/TOMAK 2018)

• ONG Mercy Corps nia papél atu

kombate malnutrisaun no ki’ak liuhusi

área agrikultura. COMPAC-TL mak

ezemplu ida ba programa agrikultura

ne’ebé sensivel ba nutrisaun.

• Populasaun nutrisaun: proteína

• Produtu ne’ebé mak presiza: Ikan Nila

(Tilapia)

• Atividade ne’ebé mak implementa:

edukasaun no promosaun peskas

• Atividade kompletu ne’ebé mak uza:

panfletu edukasaun, klase te’in, no

reseita te’in.

72

Timor-LesteMercy Corps nia Projetu Akuakultura (COMPAC-TL)

Agrikultura ne’ebé Sensivel ba Nutrisaun (MAP/MdS/HIAM Health/TOMAK 2018)

Mercy Corps,

COMPAC-TL 2016

• Nutritional gap: proteína

• Eskola nutrisaun ba to’os-na’in

– Halo eskola kampu durante fulan 9

ho feto isin 2 no fó susu

– Topiku importánsia ba nutrisaun iha

uma-kain, oinsá hadi’a prátika kuda

modo, hakiak ikan no manu

– Ligasaun makaas entre hadi’a

kualidade produsaun ho hadi’a

pratika nutrisaun iha uma-kain.

• Husi 2014 to 2015, partisipante ba

FNS sira nia skor nutrisaun mak 3.9 to

6.0

73

BangladeshProjetu SPRING nia Farmer Nutrition Field School

Agrikultura ne’ebé Sensivel ba Nutrisaun (MAP/MdS/HIAM Health/TOMAK 2018)

• Hala’o rekruta ba mobilizadór

komunidade iha Bobonaro

• Treinamentu ba mobilizadór

komunidade sira kona-ba

agrikultura ho nutrisaun

• Mobilizador komunidade hala’o

selesaun ba uma-kain sira hodi

tuir treinamentu

• Mobilizadór komunidade

akompaña no servisu hamutuk

ho uma-kain sira hodi

estabelese to’os marungi

74

Timor-LesteHIAM Health: “Kuda marungi hanesan siguransa nutrisaun”

Agrikultura ne’ebé Sensivel ba Nutrisaun (MAP/MdS/HIAM Health/TOMAK 2018)

• Grupu 4 aprezenta rezultadu husi sira nia diskusaun.

75

Revizaun ba atividade no diskusaunKomparasaun implementasaun ASN

Agrikultura ne’ebé Sensivel ba Nutrisaun (MAP/MdS/HIAM Health/TOMAK 2018)

Sesaun 10: Fasilitasaun

76Agrikultura ne’ebé Sensivel ba Nutrisaun (MAP/MdS/HIAM Health/TOMAK 2018)

Foto: TOMAK

77Agrikultura ne’ebé Sensivel ba Nutrisaun (MAP/MdS/HIAM Health/TOMAK 2018)

Saida mak ita haree iha figura ne’e?

1 2

Fonte: CARE Farmer Field

Business School

• Tulun ema atu ke’e ideia sira no tulun sira nia an rasik.

• Hanesan meius ida hodi ajuda ema seluk atu bele

kompriende no halo planu hodi atinji objetivu hamutuk.

• Prosesu oinsá ita hala’o buat ruma la’os ko’alia maibé

halo iha asaun.

• Xave ida husi atividade akompañamentu.

78

Saida mak fasilitasaun?

Agrikultura ne’ebé Sensivel ba Nutrisaun (MAP/MdS/HIAM Health/TOMAK 2018)

Fonte: CARE Farmer Field

Business School

79

Mai ita haree role-play

Agrikultura ne’ebé Sensivel ba Nutrisaun (MAP/MdS/HIAM Health/TOMAK 2018)

Role-play ida ne’e hatudu ezemplu skil fasilitasaun ne’ebé la’o di’ak no skil

balun ne’ebé seidauk di’ak para partisipante sira analiza rasik.

Topiku: Oinsá to’os-na’in bele kuda ai-horis nutritivu (fehuk midar no fore-rai)

Materia: uza poster ai-horis nutritivu

Karakter sira:

• Estensionista (fasilitadór)

• To’os-na’in feto: nonook de’it, ladún partisipa

• To’os-na’in ferik: kaer fiar tradisionál, ai-han lulik barak, nia sei la fó fore-

rai ba nia beioan ne’ebétinan ida,

• To’os-na’in katuas: prioridade ba fa’an de’it, lakohi fó tempu ba joven

mane atu ko’alia

• To’os-na’in aman: ko’alia barak liu, la fó tempu seluk ba ema atu ko’alia

• To’os-na’in joven: naloke ba ideia foun, no nia ideia sira kontra katuas

80

Mai ita haree role-play

Agrikultura ne’ebé Sensivel ba Nutrisaun (MAP/MdS/HIAM Health/TOMAK 2018)

• Sumáriu: Estensionista ba hasoru nia grupu to’os-na’in ho objetivu

atu halo diskusaun ho sira kona-ba konsidera nutrisaun bainhira

hili ai-horis atu kuda. Nia sei husu perguntas kona-ba kondisaun rai

no fini ne’ebé sira iha.

• Iha role-play ida ne’e estensionista hatudu skil fasilitasaun di’ak no

la di’ak.

• Di’ak: respeita to’os-na’in, buka atu dada sira ho perguntas naloke,

nia mós refere kedas ba ai-horis iha to’os, hateke matan ba matan,

fó korajen, simu ideia sira ne’ebé diferente

• Seidauk di’ak: nia ignora ferik nia ko’alia, nia la koko atu envolve

feto, to’o fali ba fehuk midar kór kinur no fore-rai.

• Nia uza poster hodi halo diskusaun. Ikus nia buka atu fó obrigadu

grupu uitoan.

81

Sumáriu role-play

Agrikultura ne’ebé Sensivel ba Nutrisaun (MAP/MdS/HIAM Health/TOMAK 2018)

❑ Husik komunidade mak lidera

❑ Labele obriga ka ezije atu halo asaun

❑ Rona no enkoraja duke hanorin

❑ Halo ema hotu envolve (feto ho mane)

❑ Enkoraja hanoin diferente husi ema hotu-hotu (feto ho mane)

❑ Iha konfiansa ba komunidade sira nia abilidade

❑ Pasiénsia no labele ansi

❑ Husu perguntas hodi konfirma komunidade niakompriensaun

82

Analiza role-play

Agrikultura ne’ebé Sensivel ba Nutrisaun (MAP/MdS/HIAM Health/TOMAK 2018)

Asaun saida mak Ita-Boot foti hanesan fasilitadór ida se Ita-Boot hasoru

partisipante sira hanesan ne’e?

Kazu #1: Antonio nu’udar partisipante ida no haree hanesan hakarak

tebes atu aprende. Nia mós haree hanesan gosta hatudu an.

Nia ko’alia no ko’alia beibeik.

Kazu #2: Maria parese gosta atu hasesuk kona-ba kestaun hirak

ne’ebé diskute. Nia hakarak atu kontra fasilitadór no hatún

nia iha partisipante sira-nia oin.

Kazu #3: Bonifacio koko atu partisipa ativamente iha diskusaun maibé

nia ideia la klaru tanba nia kahur hamutuk ho asaun barak.

Kazu #4: Oldegar atende treinamentu no nunka ko’alia liafuan ida. Nia

nonook de’it.

83

Atividade grupu: Oinsá fasilitadór bele

enfrenta partisipante hanesan ne’e?

Agrikultura ne’ebé Sensivel ba Nutrisaun (MAP/MdS/HIAM Health/TOMAK 2018)

Fonte: Manuál Formadór: Formasaun ba

Pesoál Kuidadu Saúde Primária, MdS 2017

Asaun saida mak Ita-Boot foti hanesan fasilitadór ida se Ita-Boot hasoru

partisipante sira hanesan ne’e?

Kazu #5: Rosa dalaruma ko’alia kontra Mafalda nia ideia. Nia konsege

hetan partisipante balu atu suporta nia ideia sira. Mafalda mós

hahu realiza ida ne’e no hetan suporta husi partisipante seluk.

Kazu #6: Adelio ko’alia bainhira nia iha oportunidade maibé nunka

ko’alia kona-ba topiku. Nia normalmente ko’alia sai husi

topiku.

Kazu #7: Elijita kontinua husu fasilitadór nia opiniaun ba kada topiku.

Nia dalaruma husu pergunta difisl tebes atu koko fasilitadór.

Kazu #8: Moises akompaña diskusaun no atensaun tebes. Maibé nia

labele ko’alia sai saida mak nia hanoin. Nia prefere ko’alia iha

maneira distorsida.

84

Atividade grupu: Oinsá fasilitadór bele

enfrenta partisipante hanesan ne’e?

Agrikultura ne’ebé Sensivel ba Nutrisaun (MAP/MdS/HIAM Health/TOMAK 2018)

Fonte: Manuál Formadór: Formasaun ba

Pesoál Kuidadu Saúde Primária, MdS 2017

1. Fasilitadór prepara topiku ba kada partisipante

2. Partisipante sei hili topiku ne’ebé prepara ona husi

fasilitadór Partisipante sei dezenvolve ida-idak nia

materia atu hodi fasilita bazeia ba topiku ne’ebé mak

sira hili

85

Pratika halo fasilitasaun

(ema ida-idak)

Agrikultura ne’ebé Sensivel ba Nutrisaun (MAP/MdS/HIAM Health/TOMAK 2018)

1. Grupu ida-idak sei dezenvolve role-play ida ne’ebé

hatudu skil fasilitasaun.

2. Grupu sira sei kompete ba malu ba prémiu.

3. Fasilitadór sira sei uza checklist atu halo skor ba grupu

seluk.

86

Pratika halo fasilitasaun

Agrikultura ne’ebé Sensivel ba Nutrisaun (MAP/MdS/HIAM Health/TOMAK 2018)

Sesaun 11: Implementasaun no

pasu ba oin

87Agrikultura ne’ebé Sensivel ba Nutrisaun (MAP/MdS/HIAM Health/TOMAK 2018)

Foto: TOMAK

• Fila fali ba servisu fatin

no halo kompletu

bazeia ba perguntas

no kalendáriu ai-horis

Ai-han grupumenus

• Grupu ne’ebé?

Menus tan sá?

• Tansá?

• Iha tempu saida?

Oinsá bukasolusaun

•MAP?

•Estensionista rasik

•Atividade ne’ebé eziste tiha ona

Revizaun ba atividade individual:

Identifika ai-han iha kada suku

Agrikultura ne’ebé Sensivel ba Nutrisaun (MAP/MdS/HIAM Health/TOMAK 2018)

89

Prosesu no pasu ba oin

Agrikultura ne’ebé Sensivel ba Nutrisaun (MAP/MdS/HIAM Health/TOMAK 2018)

• Halo diskusaun ho partisipante sira kona-ba prosesu

no pasu ba oin bazeia ba planu treinamentu ne’ebe

iha.

90

Post-test

Agrikultura ne’ebé Sensivel ba Nutrisaun (MAP/MdS/HIAM Health/TOMAK 2018)

Obrigadu barak

Foto: TOMAK