Upload
others
View
79
Download
0
Embed Size (px)
Citation preview
Sesaun 1: Introdusaun ba
formasaun
2Agrikultura ne’ebé Sensivel ba Nutrisaun (MAP/MdS/HIAM Health/TOMAK 2018)
Foto: TOMAKFoto: TOMAK
• Ajenda
• Introdusaun
• Espetasaun jerál
• Aprezentasaun
• Pre-test
3Agrikultura ne’ebé Sensivel ba Nutrisaun (MAP/MdS/HIAM Health/TOMAK 2018)
Sumáriu ba sesaun
Jogus soe bola:
• Naran
• Husi ne’ebé?
• Hela fatin
• Ai-horis ne’ebé favoritu no razaun?
4
Introdusaun
Agrikultura ne’ebé Sensivel ba Nutrisaun (MAP/MdS/HIAM Health/TOMAK 2018)
5Agrikultura ne’ebé Sensivel ba Nutrisaun (MAP/MdS/HIAM Health/TOMAK 2018)
1. Fasilitadór fahe surat tahan (meta plan) kores ba partisipante
sira
2. Husu kada partisipante atu hakerek sira nia espetasaun husi
formasaun ASN nian
3. Fasilitadór rekolla partisipante sira nia espetasaun no taka
iha didin.
Espetasaun husi formasaun
6Agrikultura ne’ebé Sensivel ba Nutrisaun (MAP/MdS/HIAM Health/TOMAK 2018)
• Atu hasa’e koñesimentu no abilidade ba estensionista sira
hodi implementa ASN iha sira ida-idak nia munisípiu
• Atu hametin parseria entre parseiru relevante sira hanesan
MAP, MdS no organizasaun implementadór sira
• Atu konsidera asuntu jéneru no inkluzaun sosiál hanesan
parte importante iha implementasaun ASN.
• Atu asegura estensionista sira implementa ASN ho di’ak
Objetivu jerál husi formasaun ASN
7Agrikultura ne’ebé Sensivel ba Nutrisaun (MAP/MdS/HIAM Health/TOMAK 2018)
• Deskreve aprosimasaun, benefísiu no obstaklu husi ASN
• Halo planu asesmentu ba Ita-Boot sira nia suku
• Fiar an atu diskute topiku balun husi ASN ho grupu to’os-na’in
sira
• Iha abilidade atu utiliza figura ai-horis nutritivu hodi ko’alia
kona-ba kuda ai-horis nutritivu atu fó valór nutrisaun ba
família
• Iha skil báziku hodi halo fasilitasaun
Depois de formasaun
partisipante sira bele
8Agrikultura ne’ebé Sensivel ba Nutrisaun (MAP/MdS/HIAM Health/TOMAK 2018)
• Deklarasaun Komoro (2010): Timor-oan iha direitu ba ai-han
nutritivu
• Planu asaun nasionál ida ba integra ministériu 10, sekretaría
estadu 4, ONG, PDHJ, prezidente
• Buka hakotu hamlaha iha TL no haree mós ba produtu lokál sira
• MAP lidera iha nasionál no prezidente autoridade iha munisípiu
• MAP: (1) hametin seguransa ai-han (hasa’e produsaun no
produtividade) (2) dezenvolve komoditi bazeia ba poténsia suku,
(3) hadi’ak liña koordenasaun entre ministériu no entre autoridade
lokál ho estensionista.
• MdS: atendimentu saúde ba povu, konsellu nutrisaun, tratamentu
moras no ai-han suplementáriu ba malnutrisaun
Konsellu Nasionál ba Seguransa
Soberania Ai-han no Nutrisaun iha
Timor-Leste (KONSSANTIL)
Sesaun 2: Saida mak ASN?
9Agrikultura ne’ebé Sensivel ba Nutrisaun (MAP/MdS/HIAM Health/TOMAK 2018)
Foto: TOMAKFoto: TOMAK
• ASN hanesan aprosimasaun ida ne’ebé buka atu haforsa
kontribuisaun agrikultura ba nutrisaun.
• Foka ba benefísiu husi variedade ai-han, valór nutrisaun
husi ai-han nutrisaun di’ak ba saúde no produtividade
nomós importánsia husi setór agrikultura hodi suporta
vida moris iha área rurál. (FAO)
• Agrikultura sensivel ba nutrisaun hanesan aprosimasaun
ida ne’ebé buka atu rezolve abut husi malnutrisaun.
11Agrikultura ne’ebé Sensivel ba Nutrisaun (MAP/MdS/HIAM Health/TOMAK 2018)
Introdusaun kona-ba agrikultura
ne’ebé sensivel ba nutrisaun (ASN)
12Agrikultura ne’ebé Sensivel ba Nutrisaun (MAP/MdS/HIAM Health/TOMAK 2018)
Objetivu ASN
Atu asegura
produsaun ai-han liu
husi atividade
agrikultura hodi
kontribui ba hasa’e
konsumu ai-han
nutritivu no asesu ba
merkadu.
Foto: TOMAK
Foto: HIAM Health
13Agrikultura ne’ebé Sensivel ba Nutrisaun (MAP/MdS/HIAM Health/TOMAK 2018)
Diferénsia entre nutrisaun-espesífiku
nutrisaun-sensivel
Ezemplu; Fó susu no fó han oan,
(PlumpyNut no batar-uut, fó Oralit
ba tee-been)
Responde direta ba malnutrisaun.
Kuidadu nutrisaun ba feto ho labarik. Nutrisaun-
espesífiku
Suporta fatór sira ne’ebérelevante ho status nutrisaun
Nutrisaun-
sensivel
14
Tanbasá agrikultura
tenke preokupa no
hatene nutrisaun?
Agrikultura ne’ebé Sensivel ba Nutrisaun (MAP/MdS/HIAM Health/TOMAK 2018)
• Bele ajuda família sira
kuda ai-horis ne’ebé
nutritivu liu
• Hasa’e rendimentu para
hola ai-han nutritivu
• Hadi’a seguransa ai-han
• Sustenta rekursus
naturais
• Konsidera to’os-na’in feto
nia tempu no
kontribuisaun
Agrikultura de’it ka ASN?
• Atividade ne’ebé hasa’e rendimentu husi produsaun agrikultura iha merkadu
• Suporta to’os-na’in sira atu hili no kuda ai-horis ne’ebénutritivu hodi konsume
• Treinamentu integradu ho grupu produsaun komersiálhortikultura no grupu jestaun rekursu naturál
• Kampaña moras manu ne’ebé esplika kona-baimportánsia vasina no mós benefísiu nutrisaun husimanu-tolun
• Fahe batar uut ba labarik ne’ebé hetan malnutrisaun
• Asegura fore ne’ebé iha ba tinan tomak (solusaun hodiprezerva ai-han proteina)
• Akompaña agrikultór sira atu kuda ai-horis ne’ebé belefa’an no uza nia rendimentu hodi sosa ai-han nutritivu
15
Ida ne’ebé mak intervensaun husi ASN?
Agrikultura ne’ebé Sensivel ba Nutrisaun (MAP/MdS/HIAM Health/TOMAK 2018)
• Atividade ne’ebé hasa’e rendimentu husi produsaun agrikultura iha merkadu
• Suporta to’os-na’in sira atu hili no kuda ai-horis ne’ebénutritivu hodi konsume
• Treinamentu integradu ho grupu produsaun komersiálhortikultura no grupu jestaun rekursu naturál
• Kampaña moras manu ne’ebé esplika kona-baimportánsia vasina no mós benefísiu nutrisaun husimanu-tolun
• Fahe batar uut ba labarik ne’ebé hetan malnutrisaun
• Asegura fore ne’ebé iha ba tinan tomak (solusaun hodiprezerva ai-han proteina)
• Akompaña agrikultór sira atu kuda ai-horis ne’ebé belefa’an no uza nia rendimentu hodi sosa ai-han nutritivu
16
Ida ne’ebé mak intervensaun husi ASN?
Agrikultura ne’ebé Sensivel ba Nutrisaun (MAP/MdS/HIAM Health/TOMAK 2018)
Sala
Loos
Sala
Loos
Sala
Loos
Loos
17
Tanbasá agrikultura importante ba
nutrisaun?
Agrikultura ne’ebé Sensivel ba Nutrisaun (MAP/MdS/HIAM Health/TOMAK 2018)
• Agrikultura fornese ai-han ne’ebé bele
hadi’a nutrisaun, no nutrisaun fó isin di’ak
(enerjia) ba to’os-na’in.
Saida mak benefísiu husi nutrisaun di’ak?
• Forsa barak, hasa’e produtividade.
• Isin forte: uat ho ruin.
• Memoria di’ak, kapasidade atu apriende
di’ak, hanoin moos no ideia moos.
• Hasa’e imunidade kontra moras.Fonte: FAO
Healthy Harvest
Sesaun 3: Kontestu nutrisaun iha
Timor-Leste
18Agrikultura ne’ebé Sensivel ba Nutrisaun (MAP/MdS/HIAM Health/TOMAK 2018)
Foto: TOMAKFoto: TOMAK
• Fahe ba grupu 3.
• Diskuti istória minutu 15.
• Kada grupu aprezenta sira nia rezultadu diskusaun
19
Estudu kazu: Labarik feto rua
Agrikultura ne’ebé Sensivel ba Nutrisaun (MAP/MdS/HIAM Health/TOMAK 2018)
20Agrikultura ne’ebé Sensivel ba Nutrisaun (MAP/MdS/HIAM Health/TOMAK 2018)
Rezultadu estudu nutrisaun ba labarik
tinan 5 mai kraik*
Fonte:
DFAT
(2015)
21Agrikultura ne’ebé Sensivel ba Nutrisaun (MAP/MdS/HIAM Health/TOMAK 2018)
Rezultadu estudu nutrisaun ba feto sira ho
idade reprodutivu
Fonte:
DFAT
(2015)
22Agrikultura ne’ebé Sensivel ba Nutrisaun (MAP/MdS/HIAM Health/TOMAK 2018)
Malnutrisaun ba labarik iha Timor-Leste
(idade 0-59 Mezes)
23Agrikultura ne’ebé Sensivel ba Nutrisaun (MAP/MdS/HIAM Health/TOMAK 2018)
Fator sira ne’ebé fó kontribuisaun -
Dieta
Persentajen husi labarik sira
(fulan 6-23) ne’ebé konsume
DIETA MÍNIMUiha 2016
Fonte: DFAT (2015)
FREKUÉNSIA AI-HAN DIVERSIDADE
Sesaun 4: Malnutrisaun
24Agrikultura ne’ebé Sensivel ba Nutrisaun (MAP/MdS/HIAM Health/TOMAK 2018)
Foto: TOMAK
1. Fahe ba grupu 4
2. Kada grupu atu pinta fotografia bebé, labarik,
adolesente no inan isin-rua hanesan
3. Kada grupu bele fó naran ba sira-nia figura
4. Kada grupu hatan ba pergunta “Tansá presiza nutrisaun
di’ak?”
5. Minutu 15
25Agrikultura ne’ebé Sensivel ba Nutrisaun (MAP/MdS/HIAM Health/TOMAK 2018)
Atividade: Siklu menus-nutrisaun
interjerasaun husi hahán
26
Síkulu menus-nutrisaun interjerasaun
Agrikultura ne’ebé Sensivel ba Nutrisaun (MAP/MdS/HIAM Health/TOMAK 2018)
Bebe moris ho todan
menus ka prematuru
Adolesente ra’es-badak/
Redús kapasidade ba aprende
Redús kapasidade
ba aprende
Inan isin-rua
ne’ebe isin ki’ik
Labarik ra’es-badak
MdS. 2017. Matadalan
GSI, HAMUTUK
Treinamentu Nutrisaun
Dezenvolvimentu kakutak la di’ak
Kresimentu la adekuadu
Hetan infesaun beibeik
Komplikasaun durasaun partu
Mortalidade inan
Redus kresimentu intra-uterina
27Agrikultura ne’ebé Sensivel ba Nutrisaun (MAP/MdS/HIAM Health/TOMAK 2018)
Saida mak malnutrisaun?
Mal - La di’ak Nutrisaun - Ai-han
Malnutrisaun katak situasaun ida ne’ebé mosu tanba
ema konsumu ai-han nutrisaun la to’o ou diversidade
ba ai-han la to’o ou ai-han barak liu (bokur demais) ou
moras.
Nutrisaun = ai-han + saúde
Labarik 2 nia kakutak: • Dezenvolvimentu fíziku, kakutak no kresimentutarde
• Moras beibeik
• Aumenta númeru ema la servisu
• Númeru mortalidade aas
• Inan isin rua ne’ebé ho malnutrisaun sei hetanbebé ho todan menus husi 2.5 kg
28
Impaktu husi Malnutrisaun
Agrikultura ne’ebé Sensivel ba Nutrisaun (MAP/MdS/HIAM Health/TOMAK 2018)
Normál Badak ba Idade
Fonte: Banku Mundiál, Jan
2018
29Agrikultura ne’ebé Sensivel ba Nutrisaun (MAP/MdS/HIAM Health/TOMAK 2018)
Ai-hun problemaAnaliza kauza malnutrisaun no nia impaktu iha Timor Leste
Kauza
Problema
Impaktu • Saida mak halo ai-hun
forte?
• Oinsá ai-hun bele sai
forte?
• Parte husi ai-hun
ne’ebé mak ita bele
haree?
• Parte ne’ebé mak ita
labele haree?
• Tanbasa mak ai-hun nia
abut ne’e importante?
• Altura ba adultu,
• Abilidade kaktutak,
• Produtividade
ekonomia, no
• Jerasaun ba jerasaun
kontinua badak
30Agrikultura ne’ebé Sensivel ba Nutrisaun (MAP/MdS/HIAM Health/TOMAK 2018)
Ai-hun problema
Impaktu tempu naruk
• Kondisaun la saudavel,
• Mate
• Inan moras susar atu
tau matan ba nia oan
Impaktu tempu badak
• Uma-kain kuda ai-horis ladún
iha diversidade
• Kualidade no atendementu
saúde limitadu, fasilidade la
sufisiente no 70% husi
komunidade hela iha área
rurál
• Asesu ba ai-han la sufisiente
• Rai fini seidauk seguru
• Moras beibeik
• Kuidadu no hahán ba inan
no oan ne’ebé la di’ak
• Bee no saneamentu la di’ak
• Oinsa ho ai-han lulik/bandu?
UNICEF Conceptual
Framework for Malnutrition
2013
Kauza
Malnutrisaun ba inan no oanProblema
31Agrikultura ne’ebé Sensivel ba Nutrisaun (MAP/MdS/HIAM Health/TOMAK 2018)
Keta haluha! Iha fatór barak mak kontribui baRedusaun labarik ra’es badak (badak ba idade),1970 to’o 2010 (%)
Smith & Haddard 2014/FAO
Labarik feto
atende eskola
22%
Saneamentu
14%
Asesu bee moos
25%
Enerjia husi
modo/ai-fuan,
na’an, koto nsst
15%
Enerjia husi
etu/ai-farina/
batar nsst
18%
Espetativa moris bazeia
ba jéneru, 6%
Sesaun 5: Nutrisaun
32Agrikultura ne’ebé Sensivel ba Nutrisaun (MAP/MdS/HIAM Health/TOMAK 2018)
Foto: TOMAK
33Agrikultura ne’ebé Sensivel ba Nutrisaun (MAP/MdS/HIAM Health/TOMAK 2018)
Atividade: Sé mak prioridade ba
nutrisaun?
• Fahe partisipante ba grupu 3
• Fasilitadór sei esplika kona-ba atividade ‘loos ka sala’ ba partisipante
• Partisipante sira sei haree no halo diskusaun bastatementu ne’ebé iha hodi fó resposta
• Partisipante sira sei halo aprezentasaun ba sira niarezultadu diskusaun
• Minutu 15
34Agrikultura ne’ebé Sensivel ba Nutrisaun (MAP/MdS/HIAM Health/TOMAK 2018)
Loos ka sala?
Nu. Deklarasaun Resposta
1 Inan isin rua ne’ebé ho malnutrisaun, barak liu iha
posibilidade hetan bebé ne’ebé ki’ik no todan menus.
2 Kuantidade no variasaun ai-han inan isin rua sira presiza
hanesan ho nia konsume antes hetan isin rua.
3 Inan fó susu presiza han ai-han barak ba nia saúde rasik
no nia status nutrisaun (isin presiza) hodi nune’e bele fó
dezenvolvimentu ne’ebé di’ak ba nia bebé.
4 Labarik barak mak dezenvolvimentu mentál no fiziku tarde
wainhira idade tinan rua ba leten.
5 Nutrisaun hahu husi inan isin rua to labarik ne’e tinan rua,
ida ne’e hanesan situasaun kritika ba dezenvolvimentu no
kresimentu labarik ne’e nian.
35Agrikultura ne’ebé Sensivel ba Nutrisaun (MAP/MdS/HIAM Health/TOMAK 2018)
Loos ka sala?
Nu. Deklarasaun Resposta
1 Inan isin rua ne’ebé ho malnutrisaun, barak liu iha
posibilidade hetan bebé ne’ebé ki’ik no todan menus.
2 Kuantidade no variasaun ai-han inan isin rua sira presiza
hanesan ho nia konsume antes hetan isin rua.
3 Inan fó susu presiza han ai-han barak ba nia saúde rasik
no nia status nutrisaun (isin presiza) hodi nune’e bele fó
dezenvolvimentu ne’ebé di’ak ba nia bebé.
4 Labarik barak mak dezenvolvimentu mentál no fiziku tarde
wainhira idade tinan rua ba leten.
5 Nutrisaun hahu husi inan isin rua to labarik ne’e tinan rua,
ida ne’e hanesan situasaun kritika ba dezenvolvimentu no
kresimentu labarik ne’e nian.
Loos
Sala
Loos
Loos
Loos
• Fahe partisipante ba grupu 3
• Kada grupu sei hili figura ai-han ne’ebé prepara ona husi
fasilitadór
• Kada grupu sei halo diskusaun no hili ai-han fó forsa,
haburas, protesaun hodi hatudu no tau ba spanduk
figura ai-han nian
• Fasilitadór no grupu seluk sei observa aprezentasaun
husi grupu seluk
• Fasilitadór sei halo konkluzaun
36
Atividade: Grupu ai-han 3
Agrikultura ne’ebé Sensivel ba Nutrisaun (MAP/MdS/HIAM Health/TOMAK 2018)
37
Grupu ai-han iha hira?
Agrikultura ne’ebé Sensivel ba Nutrisaun (MAP/MdS/HIAM Health/TOMAK 2018)
MdS
Flipchart:
Nutrisaun ba
Familia
39
Saida mak Ita-Boot sira haree iha fotu ne’e?
Saida mak sei akontese?
Agrikultura ne’ebé Sensivel ba Nutrisaun (MAP/MdS/HIAM Health/TOMAK 2018)
Tipu ai-han nutriente iha hira?
Makronutriente
Presiza iha montante ne'ebé
barak tanba sira fornese ba
isin enérjia no mós
kresimentu no manutensaun
ba isin ida saudável.
Mikronutriente
Presiza de’it iha montante
uitoan maibé nafatin
importante atu mantein ita
saudável.
Fonte:
HAMUTUK,
Formasaun
Nutrisaun,
2016
Agrikultura ne’ebé Sensivel ba Nutrisaun (MAP/MdS/HIAM Health/TOMAK 2018)
Makronutriente
• Haburas/Proteina
• Forsa/Karboidratu
• Haburas/Bokur
Mikronutriente
• Protesaun/Vitamina
• Protesaun/Minerál
Tipu ai-han nutriente
Fonte:
HAMUTUK,
Formasaun
Nutrisaun,
2016
Agrikultura ne’ebé Sensivel ba Nutrisaun (MAP/MdS/HIAM Health/TOMAK 2018)
• Prevene moras, isin bele
kontra infesaun oioin.
• Importante liu ba
kresimentu no
reprodusaun ne’ebé
loos.
• Bainhira Vitamina A
menus: bele halo ita
haree la moos (funsaun
matan)
42
Mikronutriente- Vitamina A
Agrikultura ne’ebé Sensivel ba Nutrisaun (MAP/MdS/HIAM Health/TOMAK 2018)
• Nia hamutuk ho proteína
iha ita-nia raan, haforsa
raan
• Menus ferru: atraza
(hanetik)
dezenvolvimentu
kakutak no aumenta
risku mortalidade inan
no oan, halo raan menus
43
Mikronutriente- Ferru
Agrikultura ne’ebé Sensivel ba Nutrisaun (MAP/MdS/HIAM Health/TOMAK 2018)
• Kura kanek, prevene moras no
infesaun, ajuda kresimentu, haforsa
ruin, prevene kankru, no ajuda
kakutak.
44
Mikronutriente- Zinku
Agrikultura ne’ebé Sensivel ba Nutrisaun (MAP/MdS/HIAM Health/TOMAK 2018)
• Membru família hotu
presiza han ai-han oioin.
• Ai-han oioin importante ba
kresimentu no
dezenvolvimentu.
• Laiha hahán ida mak belefornese nutriente hotu-hotu
• Han hahán husi grupu ai-han 3 mak hanesan: ai-han haburas, ai-han protesaun no ai-han fó forsa.
45
Nutrisaun ba familia
Agrikultura ne’ebé Sensivel ba Nutrisaun (MAP/MdS/HIAM Health/TOMAK 2018)
Fonte: MdS Flipchart:
Nutrisaun ba Familia
1. Fornese buat hotu ne’ebé mak bebé
presiza durante fulan 6
2. Hanesan imunizasaun primeiru ba
bebé nakonu ho nutriente hotu-hotu
ne’ebé bebé presiza.
3. Fasil no prontu atu fó ba bebé iha
tempu saida de’it (gratis)
4. Susubeen inan atu harii relasaun
domin entre bebé ho inan.
5. Halo dezenvolve bebe nia isin.
MdS rekomenda kontinua fó susu to’o
labarik halo tinan 2 ou liu
46
Benefísiu husi susubeen inan nian
Agrikultura ne’ebé Sensivel ba Nutrisaun (MAP/MdS/HIAM Health/TOMAK 2018)
Fonte: MdS, 2017.
Matadalan GSI
Foto: TOMAK
Sesaun 6: Agrikultura ba
nutrisaun
47Agrikultura ne’ebé Sensivel ba Nutrisaun (MAP/MdS/HIAM Health/TOMAK 2018)
Foto: HIAM Health
48
Seguransa ai-han
Agrikultura ne’ebé Sensivel ba Nutrisaun (MAP/MdS/HIAM Health/TOMAK 2018)
Asegura
ai-han
Asesu ba
ai-han
Estabilidade
ai-han/
resiliénsia
Utilizasaun
ai-han
SEGURANSA AI-
HAN: asesu ba ai-
han kualidade,
nutritivu no la
karun liu
Asegura: Ai-han sufisiente no diversidade ai-han mós sufisiente no konsistente (ASN)Asesu: Abilidade husi uma-kain no individuál atu asesu ai-han ne’ebé nutritivu (ASN)Estabilidade: Kapasidade atu proteje ai-han iha tempu ne’ebé la produtivu husi akontesimentu ruma(ASN)Utilizasaun: Oinsá uza ai-han nutritivu (mundansa hahalok)
Extensionista MAF nian
Ema hotu iha tempu hotu-hotu iha asesu ba ai-han nutritivu ne’ebé sufisiente, seguru atu
mantein moris ida ne’ebé saudavel no ativu. (Cimeira mundiál seguransa ai-han, 1996)
Foto: TOMAK
1. Fahe partisipante ba grupu 3
2. Kada grupu sei simu kalendáriu husi fasilitadór hodi halo
diskusaun
3. Kada grupu sira sei vistu iha ezemplu kalendáriu tempu
kuda ai-horis iha tinan tomak tuir tempu; udan uitoan, udan
normál, udan boot, bailoron, anin, bee barak, bee natoon no
bee la iha
4. Kada grupu sei halo aprezentasaun ba rezultadu grupu
diskusaun
49
Atividade: Kalendáriu tempu kuda
ai-horis
Agrikultura ne’ebé Sensivel ba Nutrisaun (MAP/MdS/HIAM Health/TOMAK 2018)
50
Ezemplu kalendáriu tempu
Agrikultura ne’ebé Sensivel ba Nutrisaun (MAP/MdS/HIAM Health/TOMAK 2018)
Tempu JAN FEV MAR ABR MAIU JUÑU JUL AGO SET OUT NOV DEZ
Udan uitoan
Udan normál
Udan boot
Bailoron
Anin
Bee barak
Bee natoon
Bee la iha
Mudansa
klimatika
1. Fahe partisipante ba grupu 3
2. Kada grupu sei simu kalendáriu husi fasilitadór hodi halo
diskusaun
3. Kada grupu sira sei vistu iha ezemplu kalendáriu uza tipu ai-
horis ne’ebé kuda iha tinan tomak tuir tempu; hare, batar,
fore-rai, liis, koto, modo, ai-fuan, ai-farina no fehuk midar
4. Kada grupu sei halo aprezentasaun ba rezultadu grupu
diskusaun
51
Atividade: Kalendáriu tipu ai-horis
ne’ebé kuda
Agrikultura ne’ebé Sensivel ba Nutrisaun (MAP/MdS/HIAM Health/TOMAK 2018)
52
Ezemplu kalendáriu tipu ai-horis ne’ebé kuda
no kolleita/disponibilidade
Agrikultura ne’ebé Sensivel ba Nutrisaun (MAP/MdS/HIAM Health/TOMAK 2018)
Tipu ai-horis JAN FEV MAR ABR MAIU JUÑU JUL AGO SET OUT NOV DEZ
Hare –
KudaX X X X
Hare –
Kolleita/ iha✓ ✓
Fore-rai –
KudaX X X X
Fore-rai –
Kolleita/iha✓ ✓ ✓
Senoura –
Kuda
Senoura –
Kolleita/iha
Seluk tan?
53
Ba kada pasu sé mak lidera? Mane ka feto?
Agrikultura ne’ebé Sensivel ba Nutrisaun (MAP/MdS/HIAM Health/TOMAK 2018)
Hare M F MF
Selesaun fini
Preparasaun rai I
Establese viveru
Preparasaun rai II
Hatetuk
Kuda
Kuda hikas
Hamoos duut
Fertilizasaun
Jestaun peste no moras
Kolleita (ko’a, baku, hamoos)
Pós-kolleita (haloot husi natar,
transporta, habai, armajen)
Atividade individuál: Identifika ai-han
iha kada suku
Agrikultura ne’ebé Sensivel ba Nutrisaun (MAP/MdS/HIAM Health/TOMAK 2018)
1. Fasilitadór sei fahe handout ba kada partisipante hodi pinta ha’u nia
bikan tuir grupu ai-han Protesaun, Haburas no fó Forsa
2. Kada grupu sei identifika ai-han ne’ebé mak to’os-na’in sira prodús iha
sira nia suku tuir ai-han Protesaun, Haburas no fó Forsa
3. Grupu ai-han ida ne’ebé mak menus no tanbasá iha ita nia suku rasik la
iha? Sai fulan? (Lalika sura ai-horis/animal nebe la bele han beikbeik)
4. Saida mak MAP bele kontribui? Saida mak estensionista sira bele halo?
5. Fahe ba grupu balu, tuir hela fatin atu halo diskusaun iha grupu ki’ik.
Atividade: Identifika ai-han iha kada
suku
Agrikultura ne’ebé Sensivel ba Nutrisaun (MAP/MdS/HIAM Health/TOMAK 2018)
Ai-horis ho nutrisaun aas liu
• Figura ai-horis nutritivu ne’e atu ajuda halo diskusaun kona-ba ai-horis ho
mikronutriente Vitamina A, Ferru, no Zinku.
Agrikultura ne’ebé Sensivel ba Nutrisaun (MAP/MdS/HIAM Health/TOMAK 2018)
Ai-horis ho nutrisaun aas liu
• Figura ai-horis nutritivu ne’e atu ajuda halo diskusaun kona-ba ai-horis ho
proteína.
Agrikultura ne’ebé Sensivel ba Nutrisaun (MAP/MdS/HIAM Health/TOMAK 2018)
Sesaun 7: Mudansa ba hahalok:
fasil ka lae?
58Agrikultura ne’ebé Sensivel ba Nutrisaun (MAP/MdS/HIAM Health/TOMAK 2018)
Foto: TOMAK
1. Inan sira iha área rurais menus informasaun tanbane’e fó han sira nia oan ho sasoro tanan de’it.
2. Diak liu, durante kolleita to’os-na’in sira rezerva ulukba konsume no restu mak foin fa’an.
3. Atu rezolve ai-han bandu tenke hanorin hela de’itto’os-na’in sira para sira komesa han.
*Ba diskusaun de’it. La presiza hatudu loos ka sala.
59
Ita Boot nia hanoin oinsá kona-ba
statmentu tuir mai ne’e: loos ka lae?
Agrikultura ne’ebé Sensivel ba Nutrisaun (MAP/MdS/HIAM Health/TOMAK 2018)
• Partisipante sira ida-idak prienxe handout kona-ba
pratika ida ne’ebé ita koko atu muda.
• La bele uza ezemplu husi servisu. Uza ezemplu pesoál.
• Minutu 15
60Agrikultura ne’ebé Sensivel ba Nutrisaun (MAP/MdS/HIAM Health/TOMAK 2018)
Atividade: Ha’u nia hahalok rasik
Deskreve hahalok ruma ne’ebé Ita-Boot koko tiha ona atu muda:
1. Saida mak motiva Ita-Boot atu koko muda hahalok ida
ne’e?
2. Tuir Ita-Boot nia hanion buat di’ak saida mak akontese se
karik ita muda duni?
3. Pasu saida mak ita boot foti atu halo mudansa ba hahalok?
4. Saida mak halo mudansa ida ne’e susar?
5. Saida mak halo mudansa ida ne’e fasil?
6. Ita-Boot susesu ka lae? Se karik susesu han tempu hira?
61Agrikultura ne’ebé Sensivel ba Nutrisaun (MAP/MdS/HIAM Health/TOMAK 2018)
Atividade: Ha’u nia hahalok rasik
62
Fatór oi-oin ne’ebé mak influénsia
hahalok
Agrikultura ne’ebé Sensivel ba Nutrisaun (MAP/MdS/HIAM Health/TOMAK 2018)
Jeografia no
ambiente
Teknolojia
Jéneru
Ekonomia
sosiál
Valór no
atitude
Edukasaun
Kultura
Lei no
politika
Loro-loron ha’u presizahan na’an tanba
nutritivu?!
63
Ita hakarak foka ba sé?
Agrikultura ne’ebé Sensivel ba Nutrisaun (MAP/MdS/HIAM Health/TOMAK 2018)
Kolegasira
Viziñusira
Família
Estensaun
Igreja
LiderLokál
NGO
• To’os-na’in sira kuda ai-horis
ne’ebé nutritivu (fore-keli, fehuk
midar kor kinur, fore-rai, marungi,
sst) ba sira nia família atu han.
• To’os-na’in rezerva ai-han balun
husi sira nia to’os (fore-keli, fehuk
midar kór kinur, fore-rai, sst) ba
sira nia família atu han.
• To’os-na’in sira utiliza sira nia osan
atu sosa ai-han ne’ebé nutritivu ba
família sira atu han.
64
Pratika saida mak ita hakarak
promove liu husi ASN?
Agrikultura ne’ebé Sensivel ba Nutrisaun (MAP/MdS/HIAM Health/TOMAK 2018)
Foto: TOMAK
Foto: TOMAK
Sesaun 8: ASN no konsiderasaun
jéneru
65Agrikultura ne’ebé Sensivel ba Nutrisaun (MAP/MdS/HIAM Health/TOMAK 2018)
Foto: TOMAK
• Seksu mak determina husi ita-nia isin loloon – ema ida mane
ka feto mai komesa husi nia moris.
• Jéneru mak kria husi sosiál – ida-ne’e depende husi istória,
ekonomia no forsa kulturál no jéneru sempre iha mudansa
66
Saida mak diferénsia entre seksu no
jéneru?
Agrikultura ne’ebé Sensivel ba Nutrisaun (MAP/MdS/HIAM Health/TOMAK 2018)
67
Família ho kondisaun di’ak hetan manu-
tolun ida de’it husi manu ne’ebé sira hakiak
rasik. Sé mak han?
Agrikultura ne’ebé Sensivel ba Nutrisaun (MAP/MdS/HIAM Health/TOMAK 2018)
• Saida mak ai-han lulik iha
ita nia munisípiu no suku?
• Baibain nia lulik ba sé?
• Sé mak deside saida mak
lulik?
• Brainstorm: Saida mak ita
bele halo atu promove
diskusaun kona-ba ai-han
lulik? Saida mak bele
suporta mudansa?
68
Ai-han lulik/bandu
Agrikultura ne’ebé Sensivel ba Nutrisaun (MAP/MdS/HIAM Health/TOMAK 2018)
Sesaun 9: Komparasaun
implementasaun ASN
69Agrikultura ne’ebé Sensivel ba Nutrisaun (MAP/MdS/HIAM Health/TOMAK 2018)
Foto: HIAM Health
• Fahe ba grupu 4. Fó estudu kazu ida ba kada grupu atu halo
diskusaun.
• Atu rai tempu, bele fó estudu kazu hirak ne’e ba partisipante
sira antes sesaun ida ne’e (hanesan traballu para casa)
• Grupu sira atu konsidera perguntas tuirmai ne’e:
- Saida mak vantajen husi programa iha estudu kazu?
- Tuir Ita-Boot sira analiza karik saida mak nia dezvantajen?
- Oinsá ita bele rezolve dezvantajen? Sé?
- Oinsá ita nia hanoin kona-ba to’os-na’in nia obstaklu kona-
ba fa’an no konsume? Saida mak estensionista bele halo?
70
Atividade grupu: Komparasaun
implementasaun ASN
Agrikultura ne’ebé Sensivel ba Nutrisaun (MAP/MdS/HIAM Health/TOMAK 2018)
• 43% husi labarik ho idade fulan 6-59 hetan kondisaun isin mesak badak.
• Grupu to’os-na’in sira ne’ebé mak sai organizadór ba formasaun bazeia
ba prátika diversifikasaun ne’ebé mak di’ak.
• Membru grupu ne’ebé mak fahe fini modo musan komunál inklui modo
repolho, bayam, brinjela, liis no senoura.
• Depois membru sira bele halo cangkok fini rasik ba sira nia to’os no fa’an
rezultadu kolleita husi plantasaun ai-horis refere.
• Produtu ne’ebé mak presiza husi benefísiu fa’an modo ne’e, membru sira
bele sosa balada kolhu no kolhu ne’e rasik bele hadi’ak kontein proteína
ba sira nia hahán rasik.
71
Republika Demokratika KongoUSAID nia programa RISE iha North Kivu, hamutuk ho CRS no Caritas
Agrikultura ne’ebé Sensivel ba Nutrisaun (MAP/MdS/HIAM Health/TOMAK 2018)
• ONG Mercy Corps nia papél atu
kombate malnutrisaun no ki’ak liuhusi
área agrikultura. COMPAC-TL mak
ezemplu ida ba programa agrikultura
ne’ebé sensivel ba nutrisaun.
• Populasaun nutrisaun: proteína
• Produtu ne’ebé mak presiza: Ikan Nila
(Tilapia)
• Atividade ne’ebé mak implementa:
edukasaun no promosaun peskas
• Atividade kompletu ne’ebé mak uza:
panfletu edukasaun, klase te’in, no
reseita te’in.
72
Timor-LesteMercy Corps nia Projetu Akuakultura (COMPAC-TL)
Agrikultura ne’ebé Sensivel ba Nutrisaun (MAP/MdS/HIAM Health/TOMAK 2018)
Mercy Corps,
COMPAC-TL 2016
• Nutritional gap: proteína
• Eskola nutrisaun ba to’os-na’in
– Halo eskola kampu durante fulan 9
ho feto isin 2 no fó susu
– Topiku importánsia ba nutrisaun iha
uma-kain, oinsá hadi’a prátika kuda
modo, hakiak ikan no manu
– Ligasaun makaas entre hadi’a
kualidade produsaun ho hadi’a
pratika nutrisaun iha uma-kain.
• Husi 2014 to 2015, partisipante ba
FNS sira nia skor nutrisaun mak 3.9 to
6.0
73
BangladeshProjetu SPRING nia Farmer Nutrition Field School
Agrikultura ne’ebé Sensivel ba Nutrisaun (MAP/MdS/HIAM Health/TOMAK 2018)
• Hala’o rekruta ba mobilizadór
komunidade iha Bobonaro
• Treinamentu ba mobilizadór
komunidade sira kona-ba
agrikultura ho nutrisaun
• Mobilizador komunidade hala’o
selesaun ba uma-kain sira hodi
tuir treinamentu
• Mobilizadór komunidade
akompaña no servisu hamutuk
ho uma-kain sira hodi
estabelese to’os marungi
74
Timor-LesteHIAM Health: “Kuda marungi hanesan siguransa nutrisaun”
Agrikultura ne’ebé Sensivel ba Nutrisaun (MAP/MdS/HIAM Health/TOMAK 2018)
• Grupu 4 aprezenta rezultadu husi sira nia diskusaun.
75
Revizaun ba atividade no diskusaunKomparasaun implementasaun ASN
Agrikultura ne’ebé Sensivel ba Nutrisaun (MAP/MdS/HIAM Health/TOMAK 2018)
Sesaun 10: Fasilitasaun
76Agrikultura ne’ebé Sensivel ba Nutrisaun (MAP/MdS/HIAM Health/TOMAK 2018)
Foto: TOMAK
77Agrikultura ne’ebé Sensivel ba Nutrisaun (MAP/MdS/HIAM Health/TOMAK 2018)
Saida mak ita haree iha figura ne’e?
1 2
Fonte: CARE Farmer Field
Business School
• Tulun ema atu ke’e ideia sira no tulun sira nia an rasik.
• Hanesan meius ida hodi ajuda ema seluk atu bele
kompriende no halo planu hodi atinji objetivu hamutuk.
• Prosesu oinsá ita hala’o buat ruma la’os ko’alia maibé
halo iha asaun.
• Xave ida husi atividade akompañamentu.
78
Saida mak fasilitasaun?
Agrikultura ne’ebé Sensivel ba Nutrisaun (MAP/MdS/HIAM Health/TOMAK 2018)
Fonte: CARE Farmer Field
Business School
79
Mai ita haree role-play
Agrikultura ne’ebé Sensivel ba Nutrisaun (MAP/MdS/HIAM Health/TOMAK 2018)
Role-play ida ne’e hatudu ezemplu skil fasilitasaun ne’ebé la’o di’ak no skil
balun ne’ebé seidauk di’ak para partisipante sira analiza rasik.
Topiku: Oinsá to’os-na’in bele kuda ai-horis nutritivu (fehuk midar no fore-rai)
Materia: uza poster ai-horis nutritivu
Karakter sira:
• Estensionista (fasilitadór)
• To’os-na’in feto: nonook de’it, ladún partisipa
• To’os-na’in ferik: kaer fiar tradisionál, ai-han lulik barak, nia sei la fó fore-
rai ba nia beioan ne’ebétinan ida,
• To’os-na’in katuas: prioridade ba fa’an de’it, lakohi fó tempu ba joven
mane atu ko’alia
• To’os-na’in aman: ko’alia barak liu, la fó tempu seluk ba ema atu ko’alia
• To’os-na’in joven: naloke ba ideia foun, no nia ideia sira kontra katuas
80
Mai ita haree role-play
Agrikultura ne’ebé Sensivel ba Nutrisaun (MAP/MdS/HIAM Health/TOMAK 2018)
• Sumáriu: Estensionista ba hasoru nia grupu to’os-na’in ho objetivu
atu halo diskusaun ho sira kona-ba konsidera nutrisaun bainhira
hili ai-horis atu kuda. Nia sei husu perguntas kona-ba kondisaun rai
no fini ne’ebé sira iha.
• Iha role-play ida ne’e estensionista hatudu skil fasilitasaun di’ak no
la di’ak.
• Di’ak: respeita to’os-na’in, buka atu dada sira ho perguntas naloke,
nia mós refere kedas ba ai-horis iha to’os, hateke matan ba matan,
fó korajen, simu ideia sira ne’ebé diferente
• Seidauk di’ak: nia ignora ferik nia ko’alia, nia la koko atu envolve
feto, to’o fali ba fehuk midar kór kinur no fore-rai.
• Nia uza poster hodi halo diskusaun. Ikus nia buka atu fó obrigadu
grupu uitoan.
81
Sumáriu role-play
Agrikultura ne’ebé Sensivel ba Nutrisaun (MAP/MdS/HIAM Health/TOMAK 2018)
❑ Husik komunidade mak lidera
❑ Labele obriga ka ezije atu halo asaun
❑ Rona no enkoraja duke hanorin
❑ Halo ema hotu envolve (feto ho mane)
❑ Enkoraja hanoin diferente husi ema hotu-hotu (feto ho mane)
❑ Iha konfiansa ba komunidade sira nia abilidade
❑ Pasiénsia no labele ansi
❑ Husu perguntas hodi konfirma komunidade niakompriensaun
82
Analiza role-play
Agrikultura ne’ebé Sensivel ba Nutrisaun (MAP/MdS/HIAM Health/TOMAK 2018)
Asaun saida mak Ita-Boot foti hanesan fasilitadór ida se Ita-Boot hasoru
partisipante sira hanesan ne’e?
Kazu #1: Antonio nu’udar partisipante ida no haree hanesan hakarak
tebes atu aprende. Nia mós haree hanesan gosta hatudu an.
Nia ko’alia no ko’alia beibeik.
Kazu #2: Maria parese gosta atu hasesuk kona-ba kestaun hirak
ne’ebé diskute. Nia hakarak atu kontra fasilitadór no hatún
nia iha partisipante sira-nia oin.
Kazu #3: Bonifacio koko atu partisipa ativamente iha diskusaun maibé
nia ideia la klaru tanba nia kahur hamutuk ho asaun barak.
Kazu #4: Oldegar atende treinamentu no nunka ko’alia liafuan ida. Nia
nonook de’it.
83
Atividade grupu: Oinsá fasilitadór bele
enfrenta partisipante hanesan ne’e?
Agrikultura ne’ebé Sensivel ba Nutrisaun (MAP/MdS/HIAM Health/TOMAK 2018)
Fonte: Manuál Formadór: Formasaun ba
Pesoál Kuidadu Saúde Primária, MdS 2017
Asaun saida mak Ita-Boot foti hanesan fasilitadór ida se Ita-Boot hasoru
partisipante sira hanesan ne’e?
Kazu #5: Rosa dalaruma ko’alia kontra Mafalda nia ideia. Nia konsege
hetan partisipante balu atu suporta nia ideia sira. Mafalda mós
hahu realiza ida ne’e no hetan suporta husi partisipante seluk.
Kazu #6: Adelio ko’alia bainhira nia iha oportunidade maibé nunka
ko’alia kona-ba topiku. Nia normalmente ko’alia sai husi
topiku.
Kazu #7: Elijita kontinua husu fasilitadór nia opiniaun ba kada topiku.
Nia dalaruma husu pergunta difisl tebes atu koko fasilitadór.
Kazu #8: Moises akompaña diskusaun no atensaun tebes. Maibé nia
labele ko’alia sai saida mak nia hanoin. Nia prefere ko’alia iha
maneira distorsida.
84
Atividade grupu: Oinsá fasilitadór bele
enfrenta partisipante hanesan ne’e?
Agrikultura ne’ebé Sensivel ba Nutrisaun (MAP/MdS/HIAM Health/TOMAK 2018)
Fonte: Manuál Formadór: Formasaun ba
Pesoál Kuidadu Saúde Primária, MdS 2017
1. Fasilitadór prepara topiku ba kada partisipante
2. Partisipante sei hili topiku ne’ebé prepara ona husi
fasilitadór Partisipante sei dezenvolve ida-idak nia
materia atu hodi fasilita bazeia ba topiku ne’ebé mak
sira hili
85
Pratika halo fasilitasaun
(ema ida-idak)
Agrikultura ne’ebé Sensivel ba Nutrisaun (MAP/MdS/HIAM Health/TOMAK 2018)
1. Grupu ida-idak sei dezenvolve role-play ida ne’ebé
hatudu skil fasilitasaun.
2. Grupu sira sei kompete ba malu ba prémiu.
3. Fasilitadór sira sei uza checklist atu halo skor ba grupu
seluk.
86
Pratika halo fasilitasaun
Agrikultura ne’ebé Sensivel ba Nutrisaun (MAP/MdS/HIAM Health/TOMAK 2018)
Sesaun 11: Implementasaun no
pasu ba oin
87Agrikultura ne’ebé Sensivel ba Nutrisaun (MAP/MdS/HIAM Health/TOMAK 2018)
Foto: TOMAK
• Fila fali ba servisu fatin
no halo kompletu
bazeia ba perguntas
no kalendáriu ai-horis
Ai-han grupumenus
• Grupu ne’ebé?
Menus tan sá?
• Tansá?
• Iha tempu saida?
Oinsá bukasolusaun
•MAP?
•Estensionista rasik
•Atividade ne’ebé eziste tiha ona
Revizaun ba atividade individual:
Identifika ai-han iha kada suku
Agrikultura ne’ebé Sensivel ba Nutrisaun (MAP/MdS/HIAM Health/TOMAK 2018)
89
Prosesu no pasu ba oin
Agrikultura ne’ebé Sensivel ba Nutrisaun (MAP/MdS/HIAM Health/TOMAK 2018)
• Halo diskusaun ho partisipante sira kona-ba prosesu
no pasu ba oin bazeia ba planu treinamentu ne’ebe
iha.