8
 Siénsia no Matemátika iha ita  nia Moris Loroloron Ensiklopédia Multimédia 

Ensiklopedia Intro

Embed Size (px)

Citation preview

Page 1: Ensiklopedia Intro

8/8/2019 Ensiklopedia Intro

http://slidepdf.com/reader/full/ensiklopedia-intro 1/8

 Siénsia no Matemátika iha ita

 nia Moris Loroloron 

Ensiklopédia Multimédia 

Page 2: Ensiklopedia Intro

8/8/2019 Ensiklopedia Intro

http://slidepdf.com/reader/full/ensiklopedia-intro 2/8

KonteuduKonteudu...................................................................................................... iiIntrodusaun ................................................................................................. vOinsá uza...................................................................................................... viiiBrinkedu no Joga

1. Ventuña halimar .................................................................................................... 12. Kilat-oan .............................................................................................................. 23. Lilin halai ho borraxa ............................................................................................ 44. Ai-farina kain nakdulas ......................................................................................... 65. Kalén-matan nakdulas ........................................................................................... 76. Dudu Roda ............................................................................................................ 9

7. Balaun husi furin ................................................................................................... 108. Berlindus no akar-musan ...................................................................................... 129. Piaun ..................................................................................................................... 1510. Kabidu, ti’i ai-fuan ................................................................................................ 1611. Karreta oan ............................................................................................................ 1712. Haksomu fatuk ...................................................................................................... 1913. Papagaiu ................................................................................................................ 2014. Tebe ai-tahan ......................................................................................................... 2115. Ai-manuliin ........................................................................................................... 2216. Aviaun halimar (elikópteru) .................................................................................. 24

Lian no Musika1. Kilat-oan hudi kain ............................................................................................... 252. Lian husi ai-dila kain ............................................................................................ 273. Kfui ai-dila kain .................................................................................................... 284. Heku (Tokodede - Liquisa) ................................................................................... 295. Rabeka (violiñu) .................................................................................................... 316. Viola, mandolin, baixu .......................................................................................... 337. Paixón mina-rai ..................................................................................................... 358. Lakadou ................................................................................................................. 379. Tarutu husi vela no parafuzu ................................................................................. 3810. Baba-dook ............................................................................................................. 40

Uma no Dapur 

1. Bee nakali, evaporasaun ......................................................................................... 412. Lilin ........................................................................................................................ 433. Tasu lakan ............................................................................................................... 454. Ahi ........................................................................................................................... 465. Indikadór ásidu no base .......................................................................................... 486. Kuru Bee ................................................................................................................. 497. Fermentu (“Fermipan”) no Soda bikarbonate (“Royal”) ........................................ 518. Rai ai-han kleur ....................................................................................................... 53

Page 3: Ensiklopedia Intro

8/8/2019 Ensiklopedia Intro

http://slidepdf.com/reader/full/ensiklopedia-intro 3/8

Elektrisidade no Magnetismu, Loroloron Nian1. Rádiu no televizaun ................................................................................................. 552. Telemovel ................................................................................................................ 57

3. Televizaun Parabola ................................................................................................ 58

Agrikulutura1. Rai-metan ................................................................................................................ 602. Hahán ai-horis nia estrutura .................................................................................... 623. Nuu fuan monu ........................................................................................................ 644. Ai-musan no jerminasaun ....................................................................................... 665. Ai-horis nia moris .................................................................................................... 716. Enerjia atu hetan ai-han ........................................................................................... 73

Tasi no Tasi Ibun1. Tasi maran, Tasi nakonu (Maré) ............................................................................. 752. Laloran Tasi ............................................................................................................. 763. Tasi nia Masin ......................................................................................................... 784. Te’in Masin husi Rai-masin .................................................................................... 80

Foho no Ai-laran1. Mahon-been (kondensasaun) ................................................................................... 832. Siklu bee nian: udan, mota no bee matan ................................................................ 843. Presaun Atmosférika ............................................................................................... 864. Masin Fatuk iha Laga (Gasiliu) ............................................................................... 89

5. Kulat no fungu ......................................................................................................... 916. Komparasaun ai-tahan ............................................................................................. 937. Rai-Mutin ................................................................................................................ 968. Rai-henek ................................................................................................................ 999. Fatuk ........................................................................................................................ 10110. Rai-nakdoko .......................................................................................................... 10411. Dalas rai no sedimentasaun ................................................................................... 106

Lalehan1. Lalatak loro matan ................................................................................................ 1072. Rai-lakan, rai-tarutu .............................................................................................. 1083. Kalohan ................................................................................................................. 1104. Arkiris, baur .......................................................................................................... 1125. Relójiu loro ........................................................................................................... 1146. Kór iha Lalehan .................................................................................................... 116

Saude no Ema nia Isin1. Liman no Ain: Estruktura Uat no Ruin ................................................................... 1172. Anin no oksijéniu .................................................................................................... 1193. Pulmaun (Aten-book) [LI: paru-paru] ..................................................................... 1214. Susuk nia siklu moris .............................................................................................. 123

Page 4: Ensiklopedia Intro

8/8/2019 Ensiklopedia Intro

http://slidepdf.com/reader/full/ensiklopedia-intro 4/8

5. Fuma Sigarru ........................................................................................................... 1256. Tua no alkol ............................................................................................................. 1277. Ai-han nia enerjia .................................................................................................... 1308. Moras oin lima ne’ebé mosu iha Timór .................................................................. 1339. Matan ....................................................................................................................... 135

Matemátika

1. Homan ho oru (lafatik, luhu, mama-fatin balu)....................................................... 1382. Bele halo oru husi kartu .......................................................................................... 1403. Área bele sura ho unidade “heksagon” de’it ........................................................... 1434. Heksagon no fitun nia distánsia ba malu. ................................................................ 1465. Homan Raga ............................................................................................................ 149

6. Mamafatin nia didin: fatór multiplikasaun .............................................................. 1517. Katupa ..................................................................................................................... 1538. Forma Dekorasaun ................................................................................................ 1569. Homan biti, kohe, no okan ...................................................................................... 16110. Matemátika Ai-manuliin ....................................................................................... 16311. Jogu kartaun ♦♥♣♠ ............................................................................................... 16412. Konke (tahan hitu) ................................................................................................. 167

Page 5: Ensiklopedia Intro

8/8/2019 Ensiklopedia Intro

http://slidepdf.com/reader/full/ensiklopedia-intro 5/8

IntrodusaunCurt Gabrielson

Siénsia no matemátika la’os buat ruma ne’ebé mosu deit iha eskola laran, la’os buat ruma

ne’ebé hela deit iha libru testu laran, no la’os lista ida ba informasaun ne’ebé ema bele rai hela

iha kakutak laran. Atu aprende siénsia no matemátika, tenke sai husi eskola no ba halo toos, ka

tama iha dapur laran, ka nani tasi, ka sa’e foho, ka joga kartaun, ka lori motor, ka hakiak balada,

ka homan lafatik. Hanesan ne’e foin bele aprende siénsia no matemátika ho di’ak. Se hein deit

iha eskola nia sala laran, karik Ita nunka bele aprende siénsia no matemátika.

Domingus mak alin ida iha Ermera. Nia halo tiha piaun kapas. Domingus hatene buat

barak konaba piaun ida ne’e. Nia aprende rasik, husi kolega deit. Piaun ne’e mós iha siénsiabarak iha nina laran. Bele foti topiku piaun no aprende konaba movimentu-dulas, inersia, asel-

erasaun-angular, momentum, frekuensia, forsa giroskopika, forsa gravidade, no selu-seluk tan.

Problema mak bainhira Domingus ba eskola, nia la rona buat ida konaba ninia piaun, tanba

maski kurikulum siénsia nia laran iha topiku hotu ne’ebé ha’u foin temi, la iha piaun Timor.

Lafatik mós ladun mosu iha kurikulum matemátika. Labarik bele uza lafatik hodi

aprende konaba aritmétika, geometria, trigonometria, fatin ho tres dimensaun, area, volume,

sekuensia, padraun, no selu-seluk tan. Abo-feto Timor barak hatene homan lafatik, maski balu

la hatene lee ka nunka tama iha eskola laran. Maibé ema ne’ebé la hatene matemátika la bele

halo lafatik. Ne’e duni, abo-feto iha Timor, no sira nia abo-feto, hatene ona matemátika barak,tanba bele homan lafatik.

Timor-oan hatene matemátika molok malae sira mai. Se la’e, sira labele homan lafatik,

luhu, mama-fatin, bote, labele halo uma, labele halo tais, labele halo planementu ba kuda toos,

labele komprende tempu no estasaun sira.

Timor-oan hatene siénsia molok malae sira mai. Se la’e, sira labele halo toos, labele

kail ikan, labele prepara no prezerva aihan, labele mantein isin di’ak, labele hasai mina husi rai,

ka husi nuu, labele halo no uza instrumentu musika.

Entaun, Bizavón Timor hatene ona no uza siénsia no matemátika barak atu bele moris

di’ak liu. Pergunta konaba oinsá moris di’ak liu mak siénsia no matemátika nia abut. “Oinsá

bele halo toos di’ak liu?” “Oinsá bele halo kilat tradisional atu tiru manu di’ak liu?” “Oinsá

bele homan katupa kapas ba festa?” “Oinsá bele halo uma nia kakuluk ho sasan ne’ebé ita iha

ona?” Hahu husi pergunta, ema buka hatene buat foun, no hetan matenek. Se ita bele mós uza

maneira ne’e hodi hanorin ba labarik iha eskola, kapás tebes. Konteudu ensiklopédia ne’e

bazeia ba pergunta simples hanesan ne’e.

Ida ne’e mak ami nia filosofia bazika liu: bainhira hahu ho buat simples, buat ne’ebé ita

hatene ona, no iha esperiénsia ona, foin bele komprende buat abstratu ka nivel aas. Ha’u nia

Page 6: Ensiklopedia Intro

8/8/2019 Ensiklopedia Intro

http://slidepdf.com/reader/full/ensiklopedia-intro 6/8

signifiku la’os katak ema Timor tenke aprende siénsia no matemátika Timor nian deit. Ha’u nia

signifiku mak ne’e: bainhira ema husi naran fatin ida hahu aprende siénsia no matemátika liu

husi sira rasik nia esperiénsia, edukasaun sei la’o efektivu liu, no estudante sira bele aprende

nafatin ba leten to’o estándard internasionál nian.

Ha’u hanorin fizika iha UNTL. Ha’u nia estudante nia pergunta barak. Tanba ne’e

ha’u kontente tebes. Ha’u koko atu hatan pergunta sira ne’e iha sala laran, maibé dala barak

ne’e bele hamosu pergunta barak tan, no tempu la to’o hodi koalia hotu. Nune’e, iha fulan

Maiu, tinan ne’e, ha’u hahu hasoru ho estudante balu husi Departamentu Fizika ne’ebé iha per-

gunta no iha interese halo peskiza simples atu hetan matenek tan. Ami hasoru semana-semana,

no la kleur ha’u mós hetan katak estudante husi Deparamentu Biolojia no Matemátika mós

hakarak forma grupu hanesan ne’e.

Durante fulan neen, ami halo peskiza barak, hetan informasaun interesante tebes, nodezenvolve esperimentu prátika simples ne’ebé mestre sira hotu bele uza iha eskola laran. Ha-

mutuk ami dezenvolve topiku 83. Ami deside atu foti informasaun hotu ne’e no halo ensik-

lopédia. Tanba ami hasai video balu, ami deside halo ensiklopédia multimedia, no halo ba CD

deit.

Ha’u mak hakerek tiha rezultadu husi peskiza, no hasai foto barak atu halo dokumenta-

saun ba topiku sira ne’e. Ha’u hetan mestre nain hitu ne’ebé iha interese barak atu hadia buat

ne’ebé ha’u hakerek tiha. Ami hetan apoiu husi Vice Ministru Eduksaun, Sr. Paulo Assis Belo,

ne’ebé fó fundus atu selu ba mestre sira ne’ebé edita ensiklopédia. Diretor Jeral, Sr. Apolinario

Magno no Diretor Departamentu Kurikulu, Sr. Raimundu Neto mós fó diresaun no sujestaun

barak ne’ebé di’ak. UNTL nia Vice Reitor II, Sr. Miguel Maia no Dekanu Fakuldade Eduka-

saun, Sr. Marcos António Amaral mós fó apoio moral, diresaun no mós fatin iha laboratoriu sira

UNTL nian, atu hala’o peskiza no esperimentu sira ne’e. Ami hein katak ami bele serbisu

nafatin hamutuk ho UNTL no Ministeriu, liuliu ho departamentu kurikulu.

UNESCO Timor fó apoio atu bele grava no fahe Ensiklopédia ida ne’e ba eskola no

mestre sira iha distritu hotu, no ami mós hetan apoio moral barak husi membru UNESCO nia

Komisaun Nasional. Ami hein katak ami bele la’o hamutuk nafatin ho UNESCO no Komisaun

Nasional UNESCO, tanba ami nia serbisu hanesan ho sira nian, atu dezenvolve edukasaun,siénsia, no kultura. Ikusmai, foin iha Outubru, ha’u nia rai, Estadus Unidus Amerika nian, liu

husi USAID, fó apoio di’ak mai ha’u rasik atu bele halo hotu projeitu ida ne’e, no mós fó or-

samentu ba lansamentu no espozisaun. Ba doadores hotu, ami fó obrigadu barak.

Ha’u nia Tetum ladun di’ak, maibé ha’u gosta tebes Tetum nia lia-fuan ba aprende:

Buka Hatene. Lia-fuan ne’e la’os “rona-hatene,” la’os “lee-hatane,” la’os “tur hein deit

hatene.” Se hakarak hatene, tenke buka! Durante fulan neen, ami nia grupu siénsia no

matemátika UNTL buka hatene duni, no hetan matenek barak, ne’ebé ami hatama iha ensik-

lopédia ida ne’e atu ema seluk mós bele buka hatene lasusar.

Page 7: Ensiklopedia Intro

8/8/2019 Ensiklopedia Intro

http://slidepdf.com/reader/full/ensiklopedia-intro 7/8

Estudante sira no mestre sira, dala ruma imi karik bele hanoin katak imi falta barak: falta rekur-

sus, falta libru, falta kondisaun di’ak iha eskola laran, falta preparasaun, falta osan, falta

matenek. Ne’e realidade agora iha Timor. Maibé se ita hotu buka hatene, no la’os buka hatene

mesak, maibé hamutuk, mestre sira hamutuk, estudante sira hamutuk, mestre hamutuk ho estu-

dante, ho laran metin, laran moos, no laran kmaan, ita sei hetan matenek barak, no bele lori Rai

Timor ba abanbainrua ida ne’ebé furak liu. Obrigadu.

Page 8: Ensiklopedia Intro

8/8/2019 Ensiklopedia Intro

http://slidepdf.com/reader/full/ensiklopedia-intro 8/8

Oinsá uza Ensiklopédia MultimédiaKarik ladun komprende atu loke Ensiklopédia ida ne’e, bele halo tuir lala’ok hirak tuirmai ne’e.

• Hatama CD iha komputer laran no loke deit file naran “Siénsia no Matemátika .” (Lalikaloke video ida-ida)

• Tengki loke iha komputador ne’ebe iha programa PDF ka “Adobe Reader”.• Bele uza hanesan deit libru, haree konteudu no buka topiku ida tuir pajina.• Bele mos uza komputer nia funsaun “search” hodi buka informasaun kona-ba naran topiku

ida, porezemplu, “gravidade,” ka “ra’an.”• Bele imprimi (print) pajina balu deit bainhira hetan informasaun ruma ne’ebe

hakarak uza.• Foto balu ne’ebe iha dezenu ne’e iha ninia sikun kraik, bele klik iha foto laran atu

haree video.

Ensiklopédia ida-ne’e nuudar rekursu ba mestre sira no iha informasaun barak atu komprendekonseitu siénsia no matemátika di’ak liu. Sesaun “DESKRISAUN” iha informasaun ne’ebéema hotu hatene, ka bele haree deit atu hatene. Sesaun “TEORIA BÁZIKA” iha informasaunhusi libru testu, internet, ka referensia seluk. Maibé labele lee deit no hanoin deit. Atu kom-prende topiku ida, tenke koko took. Iha sesaun KOKO TOOK, iha esperimentu simples ne’ebéema hotu bele halo no hetan informasaun tan kona-ba topiku ida-idak. Mestre bele koko esperi-mentu sira mesak, maibé di’ak liu halo hamutuk ho mestre seluk ka estudante grupu ida. Bele

halo diskusaun, hetan pergunta tan, no halo esperimentu seluk atu hetan matenek tan. Hanesanne’e foin bele uza ensiklopédia ida ne’e ho diak.

“Institutu Nasional Linguístiku edita dokumentu ida ne’e.”