Upload
rafo76
View
200
Download
15
Tags:
Embed Size (px)
Citation preview
UNIVERSIDAD COMPLUTENSE DE MADRID FACULTAD DE FILOLOGÍA
Departamento de Filología Latina
GRAMATICA PROVERBIANDI
MEMORIA PARA OPTAR AL GRADO DE DOCTOR PRESENTADA POR
Vicente Calvo Fernández
Bajo la dirección del doctor:
Tomás González Rolan
Madrid, 2002
ISBN: 978-84-8466-289-1 ©Vicente Calvo Fernández, 1995
Departamentode FilologíaLatina. Facultadde Filología.UniversidadComplutensede Madrid
VICENTE CALVO FERNÁNDEZ
GRAMMA TICA PROVERBIANDÍ
La enseñanzaescolar del Latín en la Baja Edad Mediaespañola: estudio y edición del texto contenido en el
ms. 8950 de la Biblioteca Nacional de Madrid
Tesisdoctoral dirigida porTomás GonzálezRolán
MADRID, 1995
SVB QVA NVNC RECVBASARBORE VIRGA FVIT(0V Ars Am. 11.342)
PARENTIBVS, FRATRJBVS, AMICIS,OMNIBVS, QVI ME SVSTVLERVNT
GRATVLATOR1A
Todaslas notasde agradecimientoson, en algunamedida, injustas,porquesiempre
resultaninsuficientesparacorrespondera la deudade gratitudquese hacontraídoy porque,
además,el agradecimientoes personal:a cadapersonase le debeel suyo, cadauno con su
propiovalor, singulare imponderable.La historia de estetrabajono se puedesepararde la
historia de mi vida en estos últimos cinco años, durante los cuales mucha gente e
institucioneshan contribuidode un modo u otro aqueel producto final seael que es. No
sólo a que ‘seael quees”, comoun objetoquesejuzgafría, científicamente,sinocomofruto
<leí trabajo de un hombre. Debo mi agradecimiento,pues,en primer lugar, a todos—mi
familia, mis amigos,...—los que día adía me han sostenidoy me han soportado.
Pero de maneraespecial,tengo —y tendré siempre—una deudapendientecon mi
director de tesis,TomásGonzálezRolán, quien marcó la pautacon trazos claros y firmes,
pero conun respetoexquisitoa la libertad de mi trabajo.De él —y de su esposaPilar: muchasgracias a ella también—fue la idea que dio comienzoa esta investigación. Ya desdeel
principio me confió su intuición atinadade que la labor queyo emprendíabajo sudirección
podía llegar a un término feliz. Sólo esperono haberdefraudadola confianzacon queentoncesy ahorame ha honrado.
Gracias,asimismo,a la Oficina Madrileña parael Fomentode la Investigación,de
laConsejeríade Educacióny Culturadela Comunidadde Madrid, quefinanció esteproyecto
despuésdejuzgarque laedicióny el estudiode los fondosmanuscritosde las bibliotecasde
Madrid constituíaunalínea prioritariade investigación.Y hagoextensivoel agradecimiento
a la propia Biblioteca Nacionalde Madrid, al Archivo de la Coronade Aragón y a las
l)ibliotecas de Italia (Augusta de Perusa,Vaticana, Mediceade Florencia, etc.), por la
amabilidadque me dispensaron.
Finalmente,graciasatodosmiscompañerosy amigosdel DepartamentodeFilología
Latinade la UniversidadComplutense,conquieneshe compartidolamayorpartedel tiempo
que ha duradola tesisdoctoral,las penasy las alegrías,en estosaños inolvidables.
1
INDICE DE PÁGINAS
PARTE 1: ESTUDIO
Gratulatoria
índicede páginas II—VI
1. Introducción 1
1. Justificacióndel trabajo. Métodoy estadode la cuestión 1
2. Nuestraedición del texto 8
II. La enseñanzadel latín en la Edad Media 25
1. Delimitación 25
2. Gramáticosy Gramáticaal comienzode lossiglosmedios 27
3. El Triu¡umy la reformade la enseñanzaen el Renacimientocarolingio . . . . 29
4. El origen de la universidady el desarrollode la Escolástica 30
5. La Grammat¡ca speculatiuao teoríamodista 32
6. Los estudiosde Gramáticaen escuelasurbanas 39
III. La Gramáticaen la Españamedieval 42
1. ¿Interésen Españapor cuestionesteóricas9 42
2. La enseñanzade la Gramáticaen la Españadel medievo 45
IV. Origen y precedentesde la Grammaticaprouerbiandi 48
1. El recursoa la lenguavernácula 48
2. Gramáticasde tema confrasesen italiano y francés 54
V. Característicasde la Grammaticaprouerbiandi 59
1. Prouerbiare 60
2. El manual 63
3. La mecánicade las clases 72
VI. La Grammaticaprouerbiandi en el Humanismo 86
1. Alcancede la renovacióndidáctico—gramaticalen el primer Humanismo . . . 86
2. Guarino Guarmni de Verona, Antonio Mancínelli, Giovanni Sulpizio
y otros humanistasitalianos 88
3. La Gramáticade los «prehumanistas»españoles:Mates,Pastrana,
Nepote,Cerezoy Sisón.La NovaRatioNebrissensis 97
4. Documentossobreel uso de grammaticaeprouerbiand¡a partir del
siglo XV 106
‘VII. La gramáticadel ms. 8950 de la BN: consideracionesformales 109
II
1. Descripcióny ficha codicológicadel manuscrito /09
2. La lenguade la gramatíca 113
VIII. Estudiodel contenidolingúísticoy gramaticalde M 117
1. Introducción: definición de la Gramáticay división 117
2. Partesintegralesde la oración 119
3. El régimen 125
4. El nombre 129
4.1 Nombrespropiosy apelativos 129
4.2 La relatio: relativosy antecedentes 133
4.3 La comparatio: comparativosy superlativos 136
5. El pronombre 140
6. Sobreel supósitoy el apósito 141
7. El verbo 146
8. El participio 165
9. Laspartesminores 172
10. Los casosabsolutos 176
11. Interrogativos 177
12. Vicios y figuras 180
13. La función de la suppletioen la gramáticade M 185
Conclusiones 192
l3ibliografia 195
PARTE II: TEXTO
<Gramaticaprouerbiandi>
l)e littera 3
l)e sillaba 7
l)e diccione 8
l)e oracionesiueconstruccione 11
I)e regimineparcium 19
])e nomine 22
De nomineproprio 26
De nomine appellatiuo 29
De nomine substantiuo 32
III
De nomineadiectiuo
De relatiuo et antecedente
De relatiuis accidentis
De composítisde quis uel qui
De comparacione
De positiuo
De comparatiuo
De superlatiuo
l)e pronomine
l)e suppositoet apposito
l)e uerbo
De uerbissubstantiuis
De compositishuiusuerbi sumes fui
De uerbisuocatiuis
De uerbishabentibusuim uerborumsubstantíuorumet uocatiuorum
De uerbisadiectiuis
De uerbisactiuis
De actiuisre et uoceinsímul
De uerbispassiuis
De uerbisneutris
De neutrisadquisitiuís
De neutristransitiuis
De neutrisefectiuis
De neutrisabsolutis
De neutrissignificantibuspassíonemignatam
De neutrispassiuis
De neutropassíuls
De uerbíscomuníbus
De uerbisdeponentibus
De deponentibusadquisitiuis
De deponentibustransitiuis
De deponentibusabsolutis
De deponentibussignificantibuspassionemignatam
De deponentibussignificantibuspassionemillatam
De formis uerborum
De uerbisfrequentatiuis
34
39
42
48
49
54
56
64
70
76
82
84
89
91
93
95
101
103
112
121
123
126
129
130
134
137
140
142
145
147
148
152
153
155
157
159
IV
De uerbismeditatiuis
De uerbisdesideratiuis
De uerbisdiminutiuis
De uerbisymitatiuis
De uerbisapparitiuis
De uerbisinpersonalíbus
De uerbisinpersonalibusex adiuncto
De uerbisinpersonalibuspassiueuocis
De uerbisinfinitiuis
De gerundiuiset suppinis
l)e participio
De participio mutato in uim nominis
l)e nominibusuerbalibus
De uerbalibusterminatis in ansuel in ens
De uerbalibustermínatisin tus uel in susuel in xus
De uerbalíbusterminatis in tíuus uel in siuusuel xíuus
De uerbalibusterminatis in bilis uel in bíle
De nominibusuerbalíbustermínatisin dus
l)e aduerbio
l)e coniunccione
])e proposicione
I)e interieccione
1)e absolutis
l)e interrogacionibus.
De interrogacionibus
l)e figuris
De sintosi
De apposicione
De euocacione
De lepore . .
De sineptesí . .
De silemsi
De concepcione
De concepcione
De concepcione
De concepcione
aduerbiorum . .
personarum
casuum
generum
numerorum . .
162
164
165
168
171
172
181
184
191
194
203
221
222
227
228
230
232
237
239
248
256
261
265
270
275
283
290
290
295
299
300
301
302
306
306
310
V
De prolemsi
De zeumate
De antiptosí
De alleoteca
De sinodoche
De euphomismos
De anostrofe
De eclipsi
l)e supplecionibus
De suplecioneuerbaliumterminatorumin ansuel in ens
De suplecione
De suplecione
uerbali um
uerbalium
terminatorum
terminatorum
in tus uel in susuel in xus . .
in tiuus uel in siuusuel in xiuus .
De suplecioneuerbaliumterminatorumin bilis uel in bile
De suplecioneuerbaliumterminatorumin dus uel in duum
De suplecioneparticipiorum
De suplecioneuerbi
De suplecioneuerbi impersonalisactiue terminacionis
De suplecioneuerbi impersonalispassiueterminacionis
De suplecioneinfinitiuorum
De supíecioneinfinitiui uerbi inpersonalisactiue terminacionis
De suplecioneinfinitiui uerbi inpersonalispassiueterminacionis
De suplecionegerundiuorum
suplecionesuppinorumDe
[Explicit]
Appendices
Locí explanati
Appendixcriticum
Lexicon RomanicumM grammaticae
Verba quaein indicibus apudM aliasquegrammaticasprouerbiandi
ordinantur
índex grammaticus
311
318
321
323
325
325
327
328
329
331
332
334
336
340
342
346
350
351
353
357
358
360
362
365
366
366
407
411
423
434
VI
PARTE 1: ESTUDIO
1. INTRODUCCIÓN
1. Justificación del trabajo. Método y estadode la cuestión
El estudiode la enseñanzadel latín en la Baja EdadMediaespañolaabreun terreno
a la investigación, que constituyemotivo de interéstanto parael historiadory el filósofo,
como para el lingUista o el filólogo, pues ofrece múltiples posibilidadesde enfoque. En
efecto, podemosaccedera él centrándonosen los aspectosexternos,como la organización
de la escuelay surelacióncon el conjuntode escuelasde cadaregión y de cadaépoca;o
bien, considerandosolamente la dinámica de la enseñanza,es decir, los métodos
propedéuticos;pero, por supuesto,cabríatambiénllevar acaboesteestudioa travésde los
textosy manualesqueseemplearon.En cualquiercaso,cadaunode estosaccesoses mucho
más complejode lo que a primera vista pudieraparecer. Por ejemplo, el análisisde la
enseñanzadel latín a partir de los libros de texto nos induce necesariamentea profundizar
en cuestionespaleográficas,codicológicasy de crítica textual; dehistoria de la gramáticay,
por ende,de la lingúistica;o simplementedel latín medievalen la lenguade estostextosyen su literatura, por mediode los autoresliterarios con los que se ejemplifica, etc.
Precisamentepor todo esto,no nos hemosempeñadoen ponerpuertasal campo,en
estrecharnuestroestudioa unaramaexclusivadel saber,conscientesde queestas“ramasdel
saber”estánentrelazadasfuertemente,lo cual no significaemperoquevayamosatratartodas
las cuestiones.Es evidente que no podemosagotar el tema en un trabajo de estas
características;lo que queremosdecir es que no lo enclaustraremosen un único ámbito,
porqueestamosconvencidos,además,de queestoes en la prácticaimposible.Pretendemos,
esosí —ya desdeel principio—, dejar definidos los límites de nuestrainvestigacióny la
¡netodologíaque adoptamos.Límites, porque deseábamosver el día de su conclusión,y
método,parafacilitar al lector un camino queatraviesalos lindes de camposafines, pero
diversos.En definitiva, hemosqueridodetenemosy ahondaren un aspectode la enseñanza
del latín: el recursoa la lenguavernácularomancecomo sistemadidáctico en escuelasde
tipo secundariodurantela baja Edad Mediaen España,concretamentelo que se ha venido
denominandoGrammaticaprouerbiandi,un métodogramaticalque,comotendremosocasión
dever extensamente,cuajó sobretodo en el norestepensinsular.
Quedan,pues,trazadoslos límites.Cosabiendistintason las limitaciones:éstasnos
vienen dadaspor lo poco que se sabeacercade las escuelasde Gramáticapeninsularesen
los periodos históricos anteriores a la irrupción progresiva de las nuevas corrientes
renacentistas.A medidaen quenosadentramosen el siglo XVI, los datosse multiplican,
1: La GrammahcaProuerb¡andi. Estudio 2
peroparael XIV y XV nos tenemosqueconformarconunainformación muchomásescasa.
Ni siquierapara la organizaciónde algunosestudiosgeneralesy universidadesdisponemos
aúnde materialarchivísticoy documentalsuficiente.Si estosucedeconcentrosde enseñanza
superior,focos deculturade primerorden,es obvío queconmásmotivo debeocurrir en las
escuelasde carácterpreuniversitario,lo que hoy diríamos“de enseñanzasecundaria”,o en
las llamadas“escuelasde primerasletras
El escasomaterialde quedisponemosparaconducirhaciaadelanteestainvestigación
es de dostipos: códicesqueconservangramáticasy documentosde régimende las escuelas.
El accesose haráfundamentalmentea travésde uno de estoscódices,quese editacon un
amplio aparatode fuentesy lugaresparalelos.Losprincipalesinvestigadoresdeesteperíodo
han insistidomuchasvecesen que es precisamenteesto, la edición y estudiode los textos,
la primera labor que convienellevar a cabo, tanto si lo quese quiereconoceres la historia
de la enseñanza,como si se pretendehaceruna historia de la gramáticao de las teorías
linguisticas.Bursill—Hall (cf 1974:88)se refiere a ello en unaspalabrasque copiamosa
continuación:
1 have in mmd work at the endof the Middle Ages, particularíy in the secondhalf
of thefifteenth century:this shouldhelpto bridgethegapbetweenthephilosophical
grammariansand the humanistsgrammarians.There is anotheraspectof Iinguist
activity which is relevant here, that is, the writing of grarnmar of vernacular
languages.In Spain, for instance, there is no evidenceofany so/id interest in
theoreticalwork as such, ¿‘za in Spanishlibraries thereare unpub/ishedgrammars.
Y el erudito catalánJ. Rubió i Balaguer(cf 1990:219), másexplícitamentey referido a la
Coronade Aragón:
Vol&ia demanaral Congrésque, amb el propósit de donar basemés fermaa íes
nostresgeneralitzacionssobrel’Humanisme,fos pres1’acord d’instaramb urgencia1’estudi i publicació d’un index analíticdeis tractatsgramaticalsi retéricssobreel
Ilatí escritso publicats a Aragó, Catalunya,Valénciai Mallorca fins al 1600. No
demanounasimple bibliografia, perqué,sotadiversosnoms i etiquetes,lamajoría
deIstítols deIs llibresjaels tením.AlIé queenscaí ésun estudidel contingut,fonts,
originaíítati propósítd’aquellstractats.
1: La GrammaticaProuerb¡and¿.Estudio 3
Traer a colación estetexto de Rubió no es casual,puestoque el códiceque editamos,el
manuscritode la Biblioteca Nacional de Madrid (cf 11:1—365 Lms. 8950, que nosotros
llamaremosAl]), que servirá de pauta y ejemplo durante esta investigación,procede
precisamentede Valencia,dondefue terminadode escribiren 1427.
Estoenlazadirectamentecon lo quequeremosdecir respectoalametodologíadeeste
trabajo. En nuestra investigaciónhemos procedido de lo particular a lo general, con
abundantesdosisde empirismo; sin embargo,la exposiciónse harájusto a la inversa,esto
es,de lo generala lo particular,paraterminaren la edición del texto. Poreso,empezaremos
hablandode la enseñanzade la Gramáticalatina en la EdadMedia. A continuaciónnos
centraremosen la situaciónqueencontramosen España.Después,intentaremosexplicarel
origen de la Grammat¡caprouerbiandi: susantecedentesmáslejanosy cercanos.En cuarto
lugar, veremoscómo se adaptaestemétodoa las exigenciaspedagógicasdel Humanismoy
dequémodo lo siguieronempleandolosgramáticosen lasescuelas.Porúltimo, analizaremos
las característicasinternasde los textosde estetipo y particularmentelas del ms. 8950 de la
Biblioteca Nacional, tanto desdeel punto de vista de la forma (estudio codicológico y
paleográfico),comodel contenidogramaticaly lingúistico, susfuentesy su novedad.
Hastaaquí elestudioteórico,al cual siguela edicióndel texto.Ya desdeel principio
estamoshaciendohincapiéen quenuestrotrabajono es simplementela edicióndel texto con
unaintroducciónteórica,sino queambaspartesse sitúan aun mismo nivel de importancia.
Es más,aunqueel texto ocupe dos vecesel espaciodedicadoal estudio, su finalidad es
complementariade la teoría,y no al revés.Pero,¿porqué estetexto? Ciertamente,hemos
dudadoen algún momentoacercade la convenienciade que fuera éste y no otro el que
acompañarala parteteóricade nuestrotrabajo.Estacuestiónnosobligaahacerunapequeña
digresióncon el objetode mencionarlostrabajosanterioresen losquesehahechoreferencia
directao indirectaa la Grammaticaprouerbiandi.
En el año 1936, Castro publicó un excepcional estudio sobre glosarios
latino—españolesen la EdadMediay citó, sinentraren detalles,los textosde los mss.8950
y 8430 de la BibliotecaNacionalde Madrid (cf 1936:XVI); pero no hablóde un método,
ni dijo saberde la existenciade otras gramáticasde la serie. Unosañosdespués,en 1947,
FernándezPousadio a conocer,en un catálogode manuscritosgramaticalesde la Biblioteca
Nacional,otro texto del tipoprouerbiandi,querelacionaconel delos códices8950 y 8430:
el ms. 8297 (cf 1947:47—8).Otras mencionesde gramáticasparecidashay en catálogos
1: La GrammaucaProuerbiandi.Estudio 4
similares,como el de Ripolí, obrade Beer(cf 1909—10).Pero ninguno de estosestudiosos
pareceque se interesópor estaclasede gramáticas.
El primero quesilo hizo—al menosel primerodel quenosotrostenemosnoticia—
fue CasasHoms,en un artículo publicadoen el año 1950 en el Boletín de la Real Academia
de las BuenasLetras de Barcelona.Al analizarlas característicasde la Gramáticade ¡Víates
(preciosoejemplarincunable,tal vez el primeroenel tiempodetipo gramatical),señalaentre
susantecedenteslos dostextos de Castro,los mss.8430 y 8950 de la BibliotecaNacional(
13N), que él califica de «autorizadosexponentesde lo que podríamos llamar escuela
gramaticalcatalanadel siglo XV» (cf 1950:120).Y el propio CasasHoms los denomina
«gramáticasprouerbiandi o pro condendisorationibus» (cf 1950:134). El nombre de
prouerbiandi apareceen el explicit precisamentedel ms. 8950, que el autor del artículo
reproduce,junto con la listascomparadasdecapítulosen las tresgramáticas:«Explicit liber
iste quidicitur gramaticaprouerb¡andifactapro clar~ficacionemodorumprouerb¡andiatque
lumine iuuenumgramaticorummn hacarte laborancium»(cf 1950:120[11:365.5-6]).
Perorealmenteel primerestudiosistemáticodel fenómenoprouerb¡andi,aunqueaún
no tratadoperse,apareceen un capítuloqueColóny Soberanas(cf 1985:22—36) dedican
aestasgramáticasen un libro de Historiade laLexicografiacatalana.Porque,efectivamente,
las listasde verboslatinosconsuscorrespondenciasen lenguaromance,en estecasocatalán
y valenciano,es posiblementeel rasgomásdistintivo de lagrammaticaprouerbiandiy, aun
sin ser propiamenteglosarios,merecieronuna atención singularpor parte de estos dos
estudiososcatalanes.Su aportaciónmásimportanteal estudiodel temaes la ampliacióndel
elenco de gramáticasy la bibliografia, puestoque el resto del trabajo está enfocado,
lógicamente,desdeunaperspectivalexicográfica. De nuevose cita el ms. 8950 en primer
lugar, al final de cuyo estudiodicen los autores(cf 1985:26):
L’obra mereix un estudi a fons, que recullí les idees gramaticalsexposades,tot
contrastant—lesamb íes fonts quel’autor addueix:PetrusHelias,el Catholicon de
G. Balbi da Genova,Uguccioneda Pisa,Donatusi Priscianus(fs. 1—2). Potserfóra
massademanarquehom en preparésuna edició comentadacriticament; restí elsuggerimentcom a desiderátum, car el text ens lliura la clau de les maneres
d’ensenyarla gramáticaa les nostresescoles,almenys fins a la segonameitat del
segleXVI, quans’imposala lentarenovaciópedagógicaintroduYdapelshumanistes.
Sí,peró,quecaí dur a termela transcripcióí la publicacióde íes llistes senceresdeis
verbscatalansamb el correspondentIlatí, que tradueixen.
1: La GrammaticaProuerbiandi. Estudio 5
Además,se citan y estudianlas gramáticascontenidasen los siguientescódices:el ms. 43 de
la Biblioteca Pública de Tarragona,el ms. XXX—C—14 de la Biblioteca Episcopal de
Klagenfurt, el cod Hisp. 63 BayerischeStaatbibliothek,el cod 255 de la Catedral de
Tortosa,y mediadocenamásdeobras,éstasya impresas,quecomentaremosen su momento.
En 1992 vio la luz un artículode GonzálezRolány SaqueroSuárez—Somonte,que.
tomandopie de la invitación deColóny Soberanas,publicancasi integraslas listasde verbos
latinos delcódicems. 8950 consuscorrespondenciasen catalány profundizanen el estudio
(leí fenómeno,sugiriendoel valor didáctico de estemétodomedieval.
Entre la elaboraciónde esteartículo y la fechade su publicación,nosotrostuvimos
ocasión de transcribir y editar el texto entero. Este trabajo, precedido de una breve
introducción,fue defendidoen sudía comoMemoriade Licenciatura.En él prometíamosel
estudioa fondo del que hablabanColón y Soberanas:edición crítica, de fuentesy análisis
del fenómenoen suconjunto.
A lo largo de estosañosde trabajo, hemospublicadootros artículospara tratar
aspectosdiferentesde lasgrammaticaeprouerbiandi(cf Calvo) y el elencose ha elevado
considerablemente.La listaqueofrecemosacontinuaciónes lamásactualizadade gramáticas
de estafamilia con notasen un romancepeninsular.En ella incluimos tambiénunostextos
estrechamenteemparentados,de los quehablaremosmásadelante,que se vienen llamando
“gramáticasde tema” (por ejemplo, la Gramáticade Mateses una “gramáticade tema”).
Prácticamentela única diferenciacon los prouerbiand¡radicaen el nombredel ejercicio,
prouerbiumen unas,temaen otras (cf n. 11):
MANUSCRITOS
* 1) ms. 8950,BN. 1427. Anón. GrammaticaProuerbiandi. Valenciano.[cf Castro
1936:XVI; Fernández Pousa 1947:43—7; Casas Homs 1950:120; Colón/Soberanas
1985:23—6; González/Saquero1992; Calvo/Esparza1993:173].
*2) ms. 8430, BN. ss. XIV / XV. Anón. Notae Calatajubenses.Valenciano. [cf
Castro 1936:XVI; FernándezPousa1947:53—4;CasasHoms 1950:120; González/Saquero
1992; Calvo/Esparza1993:173].
1: La GrammaticaProuerbiandi. Estudio 6
*3) ms. 8297, BN. ss. XIV / XV. Anón. GrammatzcaProuerbiandi.Valenciano.[cf
FernándezPousa1947:47—8;González/Saquero1992; Calvo/Esparza1993:173].
*4) ms. 10073, BN. s. XIV. Anón. GramáticadePr¡scianoycastellano.Castellano.
[cf Castro1936:XVI; FernándezPousa1947:38—9;GómezMoreno 1989:42;Calvo/Esparza
1993:174].
*5) ms. 43, Biblioteca Pública de Tarragona.s. XIV. Anón. Opus grammaticale.
Catalán. [cf Bofaruíl 1903:211—5; Domínguez Bordona 1952:50; Colón/Soberanas
1985:26—9;Calvo/Esparza1993:174].
*6) ms. Biblioteca Episcopal de Kíagenfurt XXX—C—14. s. XIV/XV. Anón.
Aragonésy catalán.[cf Colón/Soberanas1985:29—30;Calvo/Esparza1993:174].
*7) ms. 153 RipoIl, Archivo Coronade Aragón. s. XIV/XV. Anón. Aragonés.[cf
Beer 1909—10:500;Valls 1931:170—4; Calvo/Esparza1992; 1993:174].
*8) ms. 179 Ripolí, Archivo Coronade Aragón. s. XV. B. de Ffita. Castellano.[cf
Beer 1909—10:502;Valls 1931:170—4; Calvo/Esparza1993:174].
*9) ms. 184 Ripolí, Archivo Corona de Aragón. 1320. RaymundusCatalanus.
Aragonés.[cf Beer 1909—10:502;Valls 1931:170—4;Calvo/Esparza1993:174].
* 10)mss.83 y 90 (ohm20.d.4y 20.d.6),Archió Capitularde Girona.ss.XIV y XV.
Johannesde Pliquio. Catalán. [cf Calvo/Esparza1993:174].
* 11)ms. 192, BibliotecaCapitulardeVic. s. XV. Anón. Summaartis grammaticae.
Valenciano.[cf Colón/Soberanas1985:30—2;Calvo/Esparza1993:174].
* 12)cod Hisp. 63, BayeríscheStaatbibliothek.s. XIV/XV. Anón. Glossescatalanes
de Muni0. Catalán. [cf Saroihandy 1907; Colón/Soberanas1985:30; Calvo/Esparza
1993:174].
* 13) ms. 255, Catedralde Tortosa.s. XIV?. Anón. VocabulariumscholareLatinum.
Aragonés.[cf Bayerri 1962; Colón/Soberanas1985:30;Calvo/Esparza1993:174].
1: La Gramma¡icaProuerb¡andL Estudio
IMPRESOS
* 14) Libellus pro efficendisorationibus(uulg. “Gramática de Mates”). Barcelona
1468?. Bartolomé Mates. Catalán. [cf Miquel i Planes 1930; CasasHoms 1950; Rico
1978:31; Colón/Soberanas1985:33;Calvo/Esparza1993:174].
* 15) Perutile grammaticalecompendium.Zaragoza1490. Daniel Sisón. Aragonés.
[cf Ridruejo 1977:60—2;Rico 1978:103—5;PérezRomero 1995].
* 16) Opusculumgrammatices.Barcelona1491.JoannesSulpicius.Cataláneitaliano.
[cf Rubió i Balaguer1923—7:15—23,cit. Colón/Soberanas1985:32—3;Calvo/Esparza
1993:174].
*17) Mazeriesgrammatices. Tolosa 1492. FerdinandusNepos. Castellano. [cf
Ridruejo 1977:55;Calvo/Esparza1993:174].
* 18) Rudimentaartís grammatice.Valencia 1500. BernardoVilanova. Valenciano.
[cf Bohigas/Soberanas,ca. Colón/Soberanas1985:34—6;Calvo/Esparza1993:174].
*19) Principia artis grammaticesad prouerbiandumperutihia. Barcelona 1501 y
1503.BartoloméMates.Catalán.[cf CasasHoms 1950:124;Rico 1978:31;Colón/Soberanas
1985: 33; Calvo/Esparza1993:174].
*20) Epitomaseuregulaeconstructionis(apénd.en el Thesaurusconstruccionisde
Antonio Mancinelli). Perpignan1501. Anón. Catalán. [cf Colón/Soberanas1985:33—4;
Calvo/Esparza1993:174].
Puededecirsequeéstees el estadode la cuestión.Ahora bien,aúnno hemosdadorespuesta
a la preguntaquenos autoformulamosanteriormente:¿porquéelegimosdeentretodasestas
gramáticasprecisamentela delms. 8950dela BN? Hayrazonessuficientes.En primer lugar,
porquees un texto íntegro. Muchasde las gramáticasde nuestroelencoestántruncadasy
carecende mnc¡pit o de exphicit, o incluso de los dos, como es el caso de la llamada
Gramáticade Priscianoycastellano,o faltan losfolios quecorrespondena losverbos,como
en lasNotaeCalatajubenses,etc. En segundolugar, porquees un textomuy completo:como
se compruebaen los índicesde verbosquefiguran al final de estaobra, es la que presenta
1: La GrammaucaProuerbiandi.Estudio 8
las listas de verbosmásdesarrolladas,completasy detalladas;su exposiciónde la materia
abarcaen contenidodesdeladefinición de Gramáticay la situaciónde esteArs frenteal resto
del Curriculum medieval,hastalasreglasparasuplir formasqueen latín no existen,mientras
que otrasgramáticassólo se ocupande algúnaspectoconcreto:así por ejemplo, la del ms.
1 84 Ripolí, queversaexclusivamentesobreestasreglasde suppletione.Pero es queentre las
gramáticas—digámosloasí—completas,o seaaquellasque tratande los mismostemasque
la de M, es ésta la que ofrece un aparatode citas y referenciasliterarias másrico, como
tendremosocasiónde mostrar en el capítulo correspondiente.El hecho de que sea una
gramáticaaún no impresa,anteriora la épocaen la queNebrija“debelarála barbarie”,que
se hayaescritoen unaciudadde la que—comoveremos—tenemosconstanciadocumental
del buen funcionamiento del sistemaescolar,... todos son motivos que nos llevan a
inclinarnospor estagramática.
No obstante,habíaotros candidatos.El texto del ms. 179 Ripolí, por ejemplo, tiene
unadoble ventajasobreel nuestro: sabemosel nombrede su autor, un tal B. de Ffita, y
comienzaconun prólogode intencionesmuy valiososobreel métodoprouerbiandi,la única
información expresade este tipo en una gramáticade la serie. Además, los ejercicios
característicosde este método de enseñanzason aquí más abundantesy variados. Sin
embargo,aun con todo, este texto y los demásreseñadosdistan mucho del que hemos
elegido,queestáinsertoen unatradición perfectamentedefiniday bebede unasfrentestan
localizadascomo distintas.
2. Nuestraedición del texto
Hemos pensado que, para facilitar la lectura del estudio que iniciaremos a
continuaciónde estecapítulo, puederesultarmáspráctico indicar ahoracuáleshan sido los
criterios de edición del texto y otras cuestionesrelacionadascon el modo de citar, etc.,
aunqueel lugar reservadopara este tipo de epígrafessea, la mayoría de las veces,el
inmediatamenteanterioral texto,es decir,detrásdel estudio.De estamanera,el lector podrá
acudirsin problemadesdeel principio a nuestragramáticaparaconsultarlosdatosquedesee,
teniendoen cuentaquelas referenciasquese hacenen la parte1: o estudioa la parteII: o
texto son muy frecuentesy requierena menudoesacomprobación.
1: La GrammaticaProuerbiand¡. Estudio 9
Como se observará,hemos optado por una edición interpretativa, ya que la
grammaticaprouerbíand¡sólo se hatransmitidopor el testimoniode M(ms.8950 de laBN),
estoes,se tratade un textusunícus.Nosotrosmantenemoslos mismoscapítulosquefiguran
en el códice,pero la paginacióny la puntuaciónquedaestablecidasegúncriterios modernos
(aunque,lógicamente,hayamostenidoen cuentaatítulo orientativo, la escasapero existente
puntuacióndel texto manuscrito). Las grafías se mantienental y como aparecenen el
original, con las siguientesexcepciones:
—Mayúsculasy minúsculassegúnnormasactuales.
—u / y en el ms.,u en la edición.
—U / V en el ms.,V en la edición.
—i yj en ms., i en la edición.
En el códice estas variantesson absolutamentealeatorias.La presenciade una u otra
posibilidaddel dobleteno obedecea razónalguna.En el restode los casos,respetarlagrafia
original permite identificar los hábitos gráficos del latín de la zona y la época, como
tendremosocasiónde ver en el capítulocorrespondiente.Los contadosejemplosde grafias
marcadamenteanómalasestánseñaladosa pie de página.Solamentelos casosevidentesde
errata estáncorregidos, mediantesignosespecialesen el propio texto (suplemento,glosa,
exclusión,etc.), y apie de página,enel aparatodeanotacionescríticas.Además,incluimos
un apéndiceal final enel quese recogenen unalistatodoslos pasajescorregidos.Los signos
especialesutilizadosson los quesiguena continuación:
SIGNosESPECIALES
\ / = glosaal margen
{ } = excluimos
< > = añadimos
[ ] = suplimosen lagunaexpresa
conjeturamoslaguna
Los usosmetalinguisticoso las acepcionesde palabrasy frasesfiguran entrecomillas,que
no se encuentranenel manuscritooriginal, comono seencuentrantampocolostiposde letra,
sino que los marcamosnosotrosparaexpresar:
1: La GrammaticaProuerbiandi. Estudio 10
a) ejemplos(letra negrita).
b) palabraromance(cursiva).
c) ejemplo en romance(negrita y cursiva).
El pasode un folio aotro del códicese indicaal margenizquierdodel texto conel número
del folio en letra cursivay el signo en el cuerpodel texto.
Los aparatosa pie de páginapuedenserdetresclases(por orden de proximidadal
cuerpodel texto):
aparatode referenciasliterarias.
2.— aparatode frentesy pasajesparaleloso loci similes.
3.— aparatode anotacionescríticas.
Sobre el último acabamosde hablar. En el aparato de referenciasliterarias reseñamos
exclusivamentelas citas de autoresde la Literatura clásicay medieval, de la Sagrada
Escrituray de la Liturgia de la Iglesia, que en el texto de la gramáticatienenuna función
de carácterejemplificativo. Hemosintentadodistinguir cuálesdeestascitas procedende un
conocimientode la fuentemáso menosdirecto por partedel anónimoautory cuálesquedan
recogidasa través de las referenciasque de ellas dan otros gramáticos.He aquí la lista
completade estossiglaauctorumex locis exemphisque:
AUTORESANTIGUOS
BOETH Cons.Phil. Anicii Manhii Seuerini Boethii
PhilosophíaeConsolationisLibri V (ed.S.J.
O’Donnell, Passadena1984).
— Arith. = Anicii Manhil Seuerini Boethii De
Institutione Arithmetica Libri II, (ed. G.
Friedlein, Leipzig 1966).
CIC. Catil. — M Tulli Ciceronisin Catilinam Oratio.
- Mil.
— Tusc.
HOR. Ars
- Ep.
— S.
‘VV
LVC.
0V Ars
— Met.
- Lp.
- Tr.
-Am.
— Pont.
— Fast.
— Rem.am.
PERS.
Tusculanae
1: La GrammatieczProuerb¡andi. Estudio
— M Tulhl Ciceronispro T Annio Mílone
Oratio.
— M Tulhi Ciceronis
Disputationes.
— Q. Horatil Flacci Ars Poetica.
— Q. Horatii Flacci Ep¡stularumLibri II.
— Q. Horatii Flacci Sermones.
— D. Iunii IuuenahisSaturae.
— M AnnaeiLucani BellumCivile.
— P. Ouidii NasonisArs Amatoria.
— P. Ouidi NasonisMetamorphoseonLibrí
xv.- P.
- P.
- P.
- P.
- P.
- P.
— A.
Quidji NasonisHeroides.
Ouidii NasonisTristia.
Ouidii NasonisAmorumLibrí III.
Ouidii NasonisEpistulaeexPonto.
Quidil NasonisFasti.
Ouidii NasonisRemediaAmoris.
Persii Flacci Saturae.
l1
12
P. 1.
SAL. Cat.
STATAch.
— Theb.
TER. Ad
- An.
- Ph.
— Heaut.
- Eun.
VERG.A.
- Ecl.
- G.
AUTORESMEDIEVALES
Alex.
Carm. Paraen.
1: La Gra,nmaticaProuerbiandi.Estudio
= PoetaeJncerti (ed.W. Morel: Fragmenta
poetarumLatinarum,Stuttgart1927).
— C. Sallusti Crispi De Coniuratione
Catilinae.
= P. Papiní StatiAchilleis.
= P. Papini Stati ThebaidosLibri XIL
= P. TerentíAfri Adelphoe.
= P. TerentiAfri Andria.
= P. TerentiAfri Phormio.
= P. TerentiAfri Heautont¡moroumenos.
= P. TerentiAfri Eunuchus.
P. Vergilii MaronisAenezs.
= P. Vergilii MaronisEclogae.
P. Vergihii Maronis Georgica.
— Galteri de CastelhioneAlexandreis(ed.
M.L. Colker, Padova1978).
— [Bernardi Clarauallens¡si Carmen
Paraeneticum ad Rainaldum (ed. J.P.
Migne: Patrologiae Cursus Completus.
1: La GrammaticaProuerbiandi.Estudio 13
SeriesLatina, Turnhout 1975 (= PL), uol.
CLXXXIV).
Disc. Scol. = Pseudo—BoethiiDe Disciplina Scolarium
(ed. O. Weijers, Leiden 1976).
Floreí. — Ludolphi de LuchowFloretus. Auctorum
Octo Libri Minores (Vallisoleti ca.1497
[Inc. 1/972, BN]).
Walther — H. Walther: Prouerbia sententiaeque
Latinitatis Medii Aeuii (Góttingen 1963).
Henr. Sett. = Henricii Settimelensis Elegia de
Diuers¡tate Fortuna et Philosophiae
Consolatione(PL, uol. CCIV).
Hist. Schol. = Petri ComestorisHistoria Scholastica
(PL, uol. CXCVIII).
Theodul. — Theoduhi Ecloga (ed. J. Ostemacher,
Urfahr 1902).
Thob. — Matthaei VindocinensisDe ThobiaLiber,
(PL, uol. CCV).
OBRAsDE SAGRADAESCRITURAY LITURGIA
A.H — AnalectaHymn¡ca: HymnographiLatini
(ed. C. Blume/G. Dreves,Frankfurt 1961).
Ench. Symb. = Enchiridion Symbolorum (ed. H.
Denzinger/A.Schómetzer,Barcelona1963).
1: La GrammaticaProuerbiand¡. Estudio 14
Ench. Indulg.
L.R.
~VIiss.R.
Vulg. (VT)
- Gen.
— Ex.
- Num.
— Deut.
— III Reg.
— Job.
- PS.
— Eccí.
— Prou.
— Eccli.
— fer.
- Lam.
- Os.
— Enchiridion Jndulgentiarum (Const.
Apost.,Roma 1968).
— Liber Responsahis(PL, uol. LXXVIII).
— Missale Romanum (ed. typica, Roma
1970).
— BibliaSacra¡uxta VulgatamClementinam
(ed. A. ColungalL.Turrado, Madrid 1965).
Liber Genesis
Liber Exodi
L iber Numerorum
Liber Deuteronomii
Liber Malachim
Liber Job
Psalmi
Eccíesiastes
Prouerbia
Liber Hierufihii Sirach
Liber Hieremiae
Lamentationes
Liber Oseae
Vulg. (NT)
EuangehiumsecundumBeatumMatthaeum
EuangehiumsecundumBeatumMarcum
EuangehiumsecundumBeatumLucam
EuangehiumsecundumBeatumIoannem
ActusApostolorum
EpistulaBeati Pauhiad CorinthiosPrima
EpistulaBeati Pauli ad CorinthiosSecunda
EpistulaBeati Pauhiad Galatas
-Mt.
— Mc.
— Lc.
— Jo.
— Act.
— ICor.
— JI Cor.
- Gal.
1: La GrammaucaProuerb¿andi. Estudio ‘5
— Hebr. EpistulaadHebraeos
— Apoc. ApocalipsisBeati loannisApostohi
OTROS
Thesaurus Thesaurus Linguae Latinae, Leipzig
1987.
El aparatode fuentesy pasajesparaleloses el más complejode los tres y mereceuna
atenciónsingular. Comoes lógico, nosotrossólo tenemoscompletacertidumbrede aquellas
fuentesquesoncitadasexpresamentepor el anónimoautor. En un corpustan vastocomoes
el de la Gramáticamedieval, casi no podemoshacerotra cosa que señalarloci similes,
pasajeso testimoniosparalelos.Sólo enpocoscasosnosvemosautorizadosparadeterminar
sin riesgode equivocamosqueunacita en cuestióno un pasajequeanalizamosprocede-es
fuente—de tal o cual autor. Por eso,en el aparatodefuenteshemosdistinguidodos tipos de
referencias:
a) Fornes: propiamentedichas,porque el autor así lo afima. Tenemos,no
obstante,motivosparadudar inclusode estasafirmaciones,puestoqueen la
EdadMedia no existíanlos derechosde autor: ¿quiénnos aseguraque la
fuente real sea la que nuestro autor dice?, ¿y si nuestro autor esta
transmitiendoinformación,fiándosedeunatradiciónqueél no haconstatado
y quees falsa?De hecho,con algunode losautorescitadosen la gramática
ha sucedidoasí.En el lugar correspondiente,estudiaremoslas fuentesde !¡íI:
ahora, a grandesrasgos,diremosque las citas de estosautoresson a veces
directas y a veces indirectas, y pueden ser de gramáticos antiguos y
medievales,citadospor sunombre o por el de su obra, o bien de autores
cuyo nombre se nos oculta en frases del tipo quidam dicunt, secundum
quosdam.
b) Loci similes: la mayoríade las vecesha sido imposible determinarcon
total seguridadque una doctrina procedede un autor concreto. Nuestro
gramático ha podido conocerla indirectamente. Por eso, nosotros nos
limitamos adar algunasreferenciasparalelas,anterioreso posteriores,para
orientarsobrela extensióny validez de la informaciónqueel autor ofrece.
1: La GrammaticaProuerbiandi. Estudio 16
Paradistinguir estetipo dereferenciasde las frentespropiamentedichas,en
el aparatose señalancon un asterisco(*) despuésdel nombredel autor u
obra. Hemosprocuradoabarcarun arcotemporal lo suficientementeamplio
comoparaobtenerunavisión de conjuntoquepermitieraposteriormente,en
el estudio del contenido, dar una idea de la evolución de la doctrina
gramatical en torno a la fecha en que se escribió la grammatica
prouerbiandi.
A continuaciónenumeramoslas abreviaturasy la referenciabibliográfica de los autoresy
obrasconsultadasen este indexauctorumArtis Grammaticaeuel Dialecticae:
AUTORESDE OBRASDE GRAMÁTIcA Y DIALÉCTICA
Abael. Theol.
ARISTPraed
= PetriAbaelardi Theologiachristiana(PL,
uol. CLXXVIII).
= AristotelisLat¡n¡ PraedicamentorumLiber
(ed. A. Firmin—Didot: Aristotelis Opera,
Paris 1927).
— Aristotelis Latini
Firmin—Didot, etc.).
— Arístotehis Latini
Firmin—Didot, etc.).
Topica (ed.
Physica (ed.
— Metaph. — AristotehisLatini MetaphysicorumLibri
XIV (ed. A. Firmin—Didot, etc.).
— Aristotehis Latini
Firniin—Didot, etc.).
Politica (ed. A.
— RogerisBaconisSumuleDialectices(ed.
R. Steele: Opera hactenusmeditaRogeris
Baconis,uol XV, Oxford 1940).
- Top.
— Phys.
A.
A.
- Pol.
Bac. D.
Bac. G.
Cassiod.Inst.
Cathol.
Doctr.
Domus
Don. mai.
Don. mm.
Epit. Dind.
Fierville
Graec.
I1: La GrammaucaProuerbiandi.Estudio
= RogerisBaconisSummaGramatica(ed.
R. Steele,etc.).
— Cassiodori Senatoris Institutiones (ed.
R.A.B. Minors, Oxford 1937).
= loannis lanuensisSummaque uocatur
Cathohicon(Venetiae1496 [Inc. 1/1650, ap.
BN]).
= Alexandri de Villa—Dei Doctrinale (ed.
Th. Reichling: «Das Doctrina/e des
Alexanderde Villa—Dei», Stuttgart19642).
lohannisDaci Domus Grammatice(ed.
A. Otto: CorpusPhilosophorumDanicorum
Medii Aeui, uol. 1, Copenhague1955).
= Donati Ars Maior (ed. L. Holtz: «Donat
et la tradítion de l’enseignement
grammatical»,Paris 1981).
= DonatiArs Minor (ed. L. Holtz, etc.)
= EpitomeDindimi in Philosophiam(ed.R.
Baron: Hugonis de Sancto Victore Opera
Propaedeutica,Indiana 1966).
= Ch. Fierville: «UneGrammaireinéditedu
XIIIe siécle»(Paris 1886).
— Eberhardi Bethunensis Graecismus
(Breslau1887).
1: La Grammatica Prouerbiandi.Estudio
Guar. Reg. = Guarini Veronensis Grammaticales
Regulae (Romae 1493 [Inc. 1/362.3 ap.
BN]).
Guil. Conch. = Guillelmi de Conches Glossa in
Priscianum(ed. E. Jeauneau,Paris 1965).
Hug. Der. = Hugutii Pisani DerivationesMagnae(ex
ms. 8999, BN).
Hunt — R.W. Hunt: «TheHistory of Grammarin
the Middle Ages» (Amsterdam1980).
Ianua — Ps.—DonatiArs minorsiueIanua(Romae
1493 [Inc. 1/362.1 ap. BN]).
loan. Sares. = loannisSaresberiensisMethalogicus(ed.
J.A. Giles: Opera Omnia, uol. V, Oxford
1948).
Isid Orig. = Isidorí Hispalensis Episcopi
EtymologiarumsiueOriginumLibri KV(ed.
W.M. Lindsay, Oxford 19662).
Kilw. E. — J. Pinborg et al.: «The Commentaryon
Priscianus Maior Abscribed to Robert
Kilwardby (Extracta)»(Copenhague1975).
Kilw. S. — Roberti Kilwardbensis Summa in
PriscianumMinorem(ex cod.Urb. Lat. 298
Bibí. Apost. Vaticana).
Percival = W.K. Percival:«An Hitherto Unpublished
Medieval Grammatical Fragmenton Latin
Syntax and Sintactic Figures» (ap. «De
1: La GrammaticaProuerbiand.Estudio 19
Ortu Grammaticae: Studíes in Medieval
GrammarandLinguisticTheoryin memory
of Jan Pinborg», pp. 271—84,
Amsterdam/Philadelphia1990).
Prantí — K. Prantí: «Geschichteder Logik im
Abendíande. Die Logik im Mittelalter.
1861—1870»,uol. III (Leipzig 19252).
P.H mai. = Petri Heliae Summa in Priscianum
maiorem (ex ms. Chigi L. VI. 208,
BibliotecaApostolicaVaticana).
P.H mm. = JE.Tolson(ed.): «TheSummaof Petrus
Helias on PriscianusMinor» (Copenhague
1978).
Petr. Hisp. = C.H. Kneepkens(ed.): «Het iudicium
constructionis. Het llerstuk van de
constructio in de 2de helft van de l2de
eeuw,deel IV: Een werkuitgavevanPetrus
Hispanus (no-papa>, Summa ‘Absoluta
cuiuslibet’»(Nijmegen 1987).
Prisc. — Prisciani Institutionum Grammaticarum
LibriXVIII(ed. H. Keil: GrammaticiLatini,
uol. 11—111, Hildesheim 19612).
Ps. Alb. — Pseudo—AlbertiMagni Quaestionesde
Modis Sign~ficandis (ed. L.G. Kelly,
Amsterdam 1977).
Rem.Reg. = Remigii Regula Dominus que pars
(Goudaeca. 1484).
1: La Grammauca Prouerbiand¡. Estudio 20
Rob. Gros. = Roberti GrossetesteCommentariumin
VIII LibrosPhysicorumAristotehis(ed. R.C.
Dales, Boulder—Colorado1963).
Sig. Cortr. = Sigerii CortracensisSumma modorum
sign~ficandi (ed. J. Pinborg, Amsterdam
1977).
Therr. Carn. = Therrici CarnotensisCommentumsuper
Boethii Librum de Trinitate (ed. N.M.
H~iring, Toronto 1971).
GRAM4’TICASPROVERBIANDI
A = [GrammaticaLatina], exms. 184 Rípolí,
Archivo de la Corona de Aragón de
Barcelona(ACA). s. XV [cf supra,pag. 6,*9)]
B = [GrammaticaLatina], exms. 179 Ripolí,
ACA. s. XV [cf supra,pag. 6, * 8)].
C = [GrammatícaLatina], exms.83, Archivo
de la CatedraldeGerona[cf supra,pag. 6,* 10)].
G = GrammaticaProuerbiandi,exms. 8297,
BN. s. XV [cf supra,pag. 6, *3)].
N = NotaeCalataiubenses,ex ms. 8430, BN.
s. XV [cf supra,pag. 5, *2)].
P = «Gramáticade Priscianoy castellano»,
exms. 10073, BN. s. XJV [cf supra,pag.
6, *4)].
1: La GrammaticaProuerbiandz. Estudio 21
R — [GrammaticaLatina], exms. 153 RipoIl,
ACA. s. XV [cf supra,pag.6, *7)].
T — Opus grammaíicale, ex ms. 43,
BibliotecaPúblicade Tarragona.s. XV? [cf
supra,pag. 6, * 5)].
Mates — «Gramática de Mates». Barcinonae
1468?.[cf supra,pag. 7, *~4)]~
Hay, así pues,autoresmodistasy escolares,gramáticospeninsularesy extranjeros,anteriores
alXV y del XV, gramáticasplenamentemedievalesy gramáticasconsideradasyahumanistas.
Ademásno faltan los paraleloscon las otrasgrammaticaeprouerbiandi.Por último, citamos
amenudotestimoniostomadosde lashistoriasdelaGramáticamedieval(cf Thurot,Báebler,
R. Hunt). Puestoque era imposible agotarun aparatode estascaracterísticas,estábamos
obligadosa tomar solamenteunaselecciónde las referenciasmássignificativas, segúnla
siguienterelación de prioridad:
a.— testimoniosno expresosde autoresque se citan con frenteexpresaen otros pasajes.
b.— testimoniosde otrasgrammaticaeprouerbiandianterioreso contemporáneas.
c.— testimoniosde gramáticoscitadosen las historiasde la Gramáticamedieval.
d.— testimoniosde autoreshumanistasqueescribierongramáticasposterioresa la nuestra.
Por simplificar, cuandola referenciano ha podido serencontrada,sólo se señalaestehecho
enel aparatosi se tratabade unacita literal (loc. non reperiap.). Lo cual significaquetodas
aquellascitasenM del tipo secundumquosdamqueno sepuedanindividualizar,ni siquiera
aportandopasajesparalelos,no se mencionaránen el aparato.
Comodebemossuponerqueel lector querrácomprobarpersonalmentelas citas no
literalesdel aparato,tanto si sonfontescomosi son loci similes,en los casosen los quenos
ha parecidooportuno, le remitimos,medianteun número entrecorchetescuadrados,a un
apéndicefinal en el que desarrollamosel contenidode cada cita. Este sistematiene el
1: La Grammatca Prouerband¡.Estudio 22
inconvenientede que cadavez que se deseacomprobarel contenidode unacita hay que
acudiral final del trabajo,perola propia limitacióndel aparatohaceinviable otraalternativa.
Esmás,por cuestiónde claridad,resultamássencilloofrecerlos testimoniosde estamanera,
pensandoen que puede haber lectores que no estén interesadosen consultar una cita
determinada.Para estos, las indicacionesnuestrasen el propio aparato podrían resultar
orientativasy, en gran medida,suficientes.Por ejemplo, si encontráramosen el aparatode
nuestrotexto unaanotaciónde estaíndole:
«2—5 cf. Cathol. ~,27vb [54] (qui ex. orn.)»
el lector o estudiosoque quisieramirar el texto del Catholiconpodría hacerloacudiendoa
la nota 54 del apéndice.Si, por el contrario, no lo juzgaranecesario,tiene la indicación
sucintaentreparéntesis,que habríaque interpretarasí: “el texto de M entrelas líneas2 y 5
se correspondebastantebienconel del folio 27vb del Cathohicon,pero, a diferenciade éste,
da algún ejemplo”.
No creíamosque fueseoportunocomentartodasy cadaunade las referencias,por
eso, cuandoel nombredel autor u obrano lleva la indicación«cf», es que es literal; si la
lleva, el gradode literalidad se podrá colegir de los comentariosexpresosque acompañan.
Exponemosahoratodaslas abreviaturasde estoscomentariosqueaparecenen elestudio, los
aparatosy los apéndices:
ABREVIATURAS
abbreu. — abbreuiationis
abs. — absolutum
acc. — pertinensad accusationem,etc.
act. — uerbumactiuum
ad — pertinensad adquisitionem,etc.
adq. — adquisitiuum
al. — ahiis (—a, —o, etc.)
ap. — apud
ap. cr. — apparatuscriticus
app. - appendix
ca. — circa
[: La Grammaí¿caProuerbiandi. Estudio 23
cart.
cd.
cf
com.
dep.
doc.
cd.
cf
eod/iisd,...
cx.
expían.
f/fffi.fort.
glos.
gram.
ibid
ign.
¡11.
in comp.red
iter.
lac.
loc.
in.
marg.
,nembr.
ms./mss.
mut.
u.
neu.
neutrop.
orn.
p. ad hitt.
pag./pp.
pas.
pre.
— cartaceus
— citatur (—antur, —auit)
— confer
— uerbumcommune
— uerbumdeponens
— pertinensad doctrinam, etc.
— editio (editauit, —erunt)
— efectiuum
— eodem, iisdem,
— exemplum(—a)
— explanatione
— folium, folia
— floruit
— fortasse
— glossa(—ae, —am, —as)
— grammatica(—ae)
— ¡¿‘idem
— sign~ficanspassionemignatam
— sign~ficanspassionemihlatam
= ¡u compendiumredactus
= iterauit
= lacuna
— locus (—um, —r)
- medio
— margine
— membranaceum
— manuscriptum,—a
— mutatis
— nota
— uerbumneutrum
— neutropassiuum
— omittit
— paenead litteram
— pagina (—is)
— uerbumpassiuum
— pertinensad pretium, etc.
1: La GrammaticaProuerbiandi. Estudio 24
pri. — pertinens ad priuacionem, etc.
proem. — proemio
rec. — pertinensad recessum,etc.
5./ss. — saeculo,—is
sq. — sequens(—tes)
Iest. — testes
u. — uide
uerb. — uerbis (—a)
uid — uidetur
uol. — uolumen(—mina)
us. = transitiuumad usum
ut. — utitur (—untur)
Al final del trabajoincluimos el apéndicede citas y el índicede lugarescorregidos,conotros
tresanexosqueestimamosmuy importantes:el indicedeverbosincluidosen laslistastípicas
de la Grammaticaprouerbiandi,conreferenciaa otrasgramáticasde la familia; el de léxico
romance;y el indexgrammaticus.
Por último, sobreel criterio de ofrecer unadoble paginación(estudioen cursivay
texto en redondaempezandodenuevopor la página1), éstehasido el mismo—paranuestra
grata sorpresa—,que ha seguido M~ del 5. Pérez (cf 1995:60) en un trabajo reciente,
contemporáneoy estrechamentevinculadoal nuestro:el estudioy ediciónde unagramática
prehumanistaen la que influye notablementela tradiciónprouerbiandi.
1: La GrammaúcaProuerb¿andi.Estudio 25
II. LA ENSEÑANZA DEL LATÍN EN LA EDAD MEDIA
1. Delimitación
Antes de comenzarel estudio de la enseñanzade la GramáticaLatina en la Edad
Media, conviene que dejemosasentadasdos diferenciaciones:la primera, de carácter
epistemológico;la segunda,de tipo cronológico.
1) La enseñanzadel latín en laEdadMedia presuponeun análisisprevio del tema al menos
desdedos puntosde vista. Primero, desdeel de la organizaciónescolar,de acuerdocon la
posicióny la presenciadel Ars Grammaticaen el curriculumde estudiosmedievales,y con
el tipo de escuelasen que se impartía(públicas, monacales,palaciegas,catedralicias,etc.).
En segundolugar, desde la ópticade la Gramáticaen sí, o sea,a la luz de qué teorías
gramaticalesestabanescritoslos textos, cuál era el contenidogramatical de los libros
utilizadosen la enseñanza.
2) Hablar de la enseñanzade la GramáticaLatina en la Edad Media en general es poco
menosque imposible,ya quees necesariaunadistincióndiacrónícay territorial. Por razones
prácticasvamosa prescindir,de momento,de la distinción territorial, aunquevolveremos
luego sobre este tema (en cualquiercaso, en el capítulosiguientenos centraremosen el
ámbito peninsular,que es ya un campo mucho más concreto, precisamenteel que nos
interesa).
Cronológicamente,hemosdividido la épocamedievalen cuatroperíodos.Insistimos
en que las divisionesson siempreimprecisas;se tratade unacuestiónde método:
a) Final de la Antiguedady comienzode la “Edad Media”, sin solución de continuidadcon
respectoa la tradición gramaticalen el ámbitoeuropeo.
b) La evoluciónde las formasde enseñanzaen el Renacimientocarolingio.
c) El nacimiento de las universidades.La escolástica.La nueva teoría gramatical
de los modistas.
d) La Baja EdadMediay la irrupción de la culturahumanista.
De la conjunciónde estosdos ámbitos—epistemológicoy cronológico—,obtendremosla
visión global de la enseñanzade la lengualatina en la Edad Medía.
1: La GrammaticaProuerbtandi.Estudio 26
Por último, antesde entraren materia,vamosa pasarrevistaa lasprincipalesfuentes
bibliográficasdequedisponemos.Paraunavisión deconjuntode la Historíade laGramática
en esteperíodo,son fundamentalesdos trabajosde Bursilí—Halí (cf 1974 y 1975)y laobra
de Robins (cf 1974), aunque enfocadastodas estas, sobre todo, desde perspectivas
lingoisticas.Sin salirsedel asuntode la Gramática, la historia en sustextos másclásicaes
la de Thurot, reeditada hace treinta años (cf 1964), de la que nos hemos servido
continuamenteparaelaborarel aparatode frentesy pasajesparalelosde nuestraedición. No
obstante,haquedadoyaun tanto obsoletay hade sercompletadaconlos trabajosdeBa~bler
(cf 1971) y R. Hunt (cf 1980). Bibliografia sobregramáticosy gramáticasde todos los
tiempos, puede consultarseen el estudio de A. Scaglione (cf 1970), titulado Ars
Grammatica. Prácticamentetodos los códicesgramaticalesde la Edad Media se hallan
catalogadosen el Censusde Bursilí—Halí (cf 1981), instrumento indispensablepara
comenzarun trabajode estascaracterísticas.
Paraprofundizar en el conocimientode la evoluciónde las formasde enseñanzay
lostipos de escuelasen laEdadMedia,disponemosde algunosestudiosde Garin (cf 1958
y 1987), aunqueno siemprecompartimossuspuntosdevista.Lo mismosucedecon los que
manifiestaRico (cf 1978 y 1982), si bien sus obrasson punto de referenciaobligado a la
hora de recabar información muy documentadadel período final del medioevoy de la
irrupción del Humanismo.Sobreel origen de laUniversidadhaymontañasdepapelescrito:
a nosotrosnos ha servido la obra de divulgaciónde Haskins (cf 1923) y la bibliografia
complementariaque aporta.Un artículo muy interesante,en esta línea, es el de Verger (cf
1979).Parala historia de la Universidaden España,haygrandesenciclopediassobreel tema
(cf Ajo González1957—79),pero esparticularmenteacertadoel trabajode Barcala(cf 1985)
en el que el autor —haciendogala de una capacidadexcepcionalde síntesis—explica el
origen y losrasgoscaracterísticosdelaUniversidadmedievalconunaclaridadextraordinaria.
Y finalmente,por referirnosa aspectosparciales,citaremosalgunostrabajosde cada
tema. Por ejemplo, sobre la persistenciade las teorías gramaticalesde finales de la
Antígúedaden la Alta EdadMedia,tenemoslos estudiosde Della Casa(cf 1973 y 1981).
Sobrelos presupuestosteóricosque diferencianEdadAntigua de EdadMedia en lo que a
Gramáticase refiere, destacansobre los demás los trabajosde Gilson (cf 1976) y el ya
mencinadode Robins(cf 1974). Acerca de la enseñanzadel latín en escuelasprimariasy
secundariascarecemosdeobrasde conjunto,aunquehaycapítulosen manualesdiversosque
tratan deestoy artículossobrela situaciónen un región o ciudadconcreta.Nosotroshemos
1: La GrammaucaProuerbiand¡. Estudio
consultadoalgunosde estosestudios,como el de Barsantí(cf 1905), R. Hunt (cf 1980),
Thorndike (cf 1940)etc., por citar alguno.Un buen acercamientoglobal a estacuestiónes
el que llevó acaboLaw (cf 1986). En cuantoa la Grammaticaspeculativa,es decirla que
surgeen la Escolásticay queconstituyetodaunateoríagramaticalcompletamentenovedosa,
tambiénhay muchaliteratura. En uno de los trabajosde Bursilí—Halí citadosun pocomás
arriba se puedeconsultaramplia bibliografia, no sólo de estudiossino también de textos
editados(cf 1975:190—6;220—30).La escueladanesaconPinborg,Otto y Roosalacabeza,
es la responsablede grancantidadde edicionesy trabajos,unosexcelentesy otros no tanto,
comotendremosocasiónde comentar.
2. Gramáticos y Gramática al comienzode los siglosmedios
Casi todos los especialistasen el tema coinciden en afirmar que la Gramática
medieval no aporta nada nuevo al conjunto de teorias gramaticalesque elaboraron los
gramáticosantiguos.El “mérito”, pues,de todosestos gramáticosde los primeros siglos
medievalesestribaríaen habersabidocompilary transmitir todo esesaber(cf Della Casa
1973). Entre todos ellos se encuentranautores como Julián de Toledo, Aldemo de
Malmesbury,Bonifacio, PedroPisano,Esmargardo,Micón, Lupo de Ferriéreso Remigiode
Auxerre. Todos ellos bebieronde la tradición sin añadir ni quitar, sobretodo de los dos
gramáticos que más influyeron en el mundo medieval, Donato y Prisciano. Para los
medievales,si exceptuamostres casosparticulares—Casiodoro(s. V), Isidoro de Sevilla
(570—636)y Beda(s. VII)—, queson, encierto modo,epígonosde la GramáticaAntigua,
no parecenexistir otros gramáticosantesde Donatoy Prisciano,ni despuésde ellos.
Elio Donato vivió en el siglo IV de nuestraera y fue maestrode 5. Jerónimo.
Escribió tratadosretóricosy comentariosa Virgilio y Terencio.Pero, se le conoce, sobre
todo, por sus dos tratadosde GramáticaLatina, el Ars maior y el Ars minor, posiblemente
las obrasmáscitadasde tipo gramaticala lo largo de toda la EdadMedia y aun después.
Muchosautoresse atrevieronacomentaríaso a imitar el método erotemático—a basede
preguntasy respuestas—de exponer los contenidosde la Gramática.Realmenteera el
método lo que resultabamásoriginal en suobra, ya queen el contenidono se diferenciaba
de losotrosgramáticosde la tradiciónclásica.Entresusmultiplescomentadoresdestacanlos
nombresde Servio, Cledonio,Pompeyo,Juliánde Toledo,Remigiode Auxerre, el anónimo
autor de los CommentariaEinsidlensiadel siglo IX y un larguisimo etcétera.Holtz es el
1: La GrammaucaProuerbiandi.Estudio 28
estudiosoquerecientementemásha trabajadosobreDonato. En sumagnificolibro (cf 1981)
se puedenencontrarmuchosdatose informaciónconcretasobrela influencia de esteautor
en la Gramáticaposterior. Muy útil, tambiénaeste respecto,es el artículo de ClosaFarrés
(cf 1976)acercade la difusión del Ars minor en la Península.
TampocoPrisciano,nacido en Cesareade Africa en el siglo VI y maestrode latín
paraalumnosgriegosen unaescuelade Bizancio,se distinguiópor aportarnocionesnuevas
de contenido.Su De Arte Grammatica Institutio en dieciocholibros es,sin embargo,la más
completa, vasta y sistemáticaexposiciónde la lengua latina que se había hecho hasta
entonces,y parael investigadorde laHistoriade laGramáticaAntiguaresultaun instrumento
de primeramanoparaindagaren las fuentes.SegúnPrisciano,susmodelosson los griegos
Apolonio Díscoloy Herodiano,peroes seguroquese basóen granmedidatambiénen Capro
y Diomedes.Se puedeafirmar, además,que es el primer autor latino que se atrevea tratar
de modo sistemáticocuestionesde sintaxis.Estapareceser lacontribución más importante
querecibió del mundogriego,conel que siempreestuvoen estrechocontacto.
Thurot(cf 1964:94—5)explicacómoseutilizarony denominaronen épocamedieval
los textosde estosdosgramáticos:
On n’employait de Donatquel’abregé,rédigé parquestionset par résponses,que
I’on désignaitsousle nom deDonatusminoret le troisiémelivre de sonArs maior.
que l’on appelaitdéjá du tempsde HuguesdeSaint—Victor,Barbarismus.Quand
les grammariensatentDonatc’est toujoursá l’Ars minor qu’ils font allusion. Les
deuxpremierslivres de l’Ars major étaienttombésen désuétude.Quantá Priscien,
on n’en connaíssaitplus que le traité De accentibus, que lui était attribué et les
InstitutionesGrammaticae,dontles seizepremíerslivres formaientcequ’on appelait
Prisciani volumenmaius, Priscianus major ou volumenmajus, et dont les deux
derníersétaient désignéssous les noms de Prisciani volumenminus, Priscianus
minor ou volumenminus.
Tendremosocasiónde volver sobre estetema; continuemosahora con la posiciónde la
Gramáticaen el curriculumde estudios.
1: La GrammaticaProuerbiand.Estudio 29
3. El Triuium y la reforma de la enseñanzaen el Renacimiento carolingio
La educaciónmedieval se basabaen las Siete Artes Liberales, divididas en dos
grandes grupos: el Triuium (Gramática, Retórica y Dialéctica, es decir, las Artes
Sermocinales)y el Quadriuium (Aritmética, Música, Geometríay Astronomía,o Artes
Reales). De todas estas disciplinas, la Gramática, durante mucho tiempo, estuvo
especialmentebien considerada,con el razonamientode que era precisamenteel Ars que
abría las puertasa losotros.
Como afirma R.H. Robins (1974:74—5), esta Gramáticaera un saber de tipo
normativoy eminentementepráctico. Ya desdelacaídadel Imperio Romanode Occidente
y durantela fragmentaciónlinguisticadela Romania,sevio lanecesidadinsoslayabledeque
los hombresde Iglesiaestudiaranla lenguade culturay erudicióndel MundoOccidental:el
latín; entreotras cosas,porquese habíaconvertidoen la lenguade la Liturgia y en la que
se habíanvertido las SagradasEscrituras,y erala lenguade la Iglesia. La preocupaciónde
las autoridadeseclesiásticaspor la formación latinade losclérigosfue unade lasconstantes
en la Edad Media. En un primer momento, las escuelasde Gramáticapasarona los
monasterios—sólo hay noticias muy aisladasde otro tipo de escuelasque mantuvieran
vigenteslos modelosde la EdadAntigua, y estosólo en Italia—, y desdeallí se impartíala
enseñanza,especialmentedestinadaa los propios monjes, pero también a muchachosque
acudíanaestoscentrosespiritualesy culturalespara iniciar suaprendizajede las primeras
letras.
Estasituaciónsufremodificacionessensiblesafinalesdel sigloVIII, con lasreformas
emprendidaspor Carlomagno,las cualessupusieronmástardeel florecimientode la cultura
quese conoceconel nombrede “RenacimientoCarolingio”. LaAdmonitiogenerahisdel 789
constituyóel puntode partidade unaseriededisposicionesparaabrir escuelasdeenseñanza
primaría.Por ejemplo,unafórmulaútil fue ladel hospedajedejóvenesen casasde párrocos
donderecibíanclasede canto, cálculo, gramáticay textos sagrados.Por otra parte,triunfó
la ideade Alcuino, primer valedorde las reformascarolingias,de que no se diversificaran
las frncionesde los maestros,estoes,quehubieradistintosmaestrosparamateriasdistintas.
Tambiénresultóimportantísimoel impulso querecibió la copiade textos, y la elaboración
y correcciónde libros. Comoconsecuenciade lo anterior, se facilitó el estudiode cadauna
de las artes, ya que se divulgaron “libros de bolsillo” o manuales hibehli (cf Garin
1987:37sq.).
1: La GrammaticaProuerb¡andi. Estudio 30
Duranteestaépoca,es fácil adivinarquela Gramáticaocupabaun puestodeespecial
privilegio, aunquesiempredestinadaa la comprensiónde los textos sagrados.Así, los tres
nivelesde enseñanza,segúnel plancarolingio,son: 1) aprendizajedelas primerasletras(leer
y escribir), 2) las artesliberalesy 3) la SagradaEscritura.Como diceel propio Alcuino en
su gramática,elArsGrammaticasirve «utfacihiusetrectiusdiuinarumscripturarummysteria
ualeaíispenetrare»(ap. Garin 1987:44).Se entiendeentoncesquesedesecharanlosejemplos
de los autoresclásicoslatinos y se prefirieran como citas las frasesdel Antiguo y Nuevo
Testamento.
4. El origen de la Universidad y el desarrollo de la Escolástica
Hayqueesperaral nacimientode laUniversidadparaadvertirun cambiodecarácter
sustancial en la concepción de la enseñanzay de la Gramática Latina en sí. Esta
transformacióncaminade la manode esosotros cambiosde tipo social, cultural y político
que se generalizana partir del siglo XII, y que permiten distinguir a los estudiososdos
períodosdiferentes:la Alta EdadMedia y la BajaEdad Media.
La crisis de la jerarquía feudal y el florecimiento de las ciudades—con las
repercusionessocialesqueestosdos hechosimplican— fueron el factorprincipal queincidió
en el desplazamientodel foco de culturadesdeel monasteriohacia la catedraly a laciudad,
en torno alas cualesse comenzaronaorganizarescuelasdependientesdel cabildoepiscopal
o del municipio. Paraleloa estefenómeno,se constatala tendenciaa la especializaciónque
había fomentadoAlcuino siglos antes: así, por ejemplo, quien quisieraestudiarbien el
Quadriuiumdebíacursarsus estudiosen Chartres,quien prefiriera la Dialécticapodíair a
París,etc.
Muchosautorescoincidenen atribuir el cambio en la situaciónde la enseñanzaa la
llegadadel nuevoCorpusAristotehicuma Europa,porquea partirdeesemomento(mediados
del siglo XII) «el tiempoquese consagraa ellas [sc. a la Lógica y a la Dialéctica]creceen
tal proporción que ya no queda ninguno para la Grammaticay los estudiosclásicos,ni
tampocopara las matemáticasy las demás artes liberales», como afirma Gilson (cf
1976:375). La Lógica, primero, y la Filosofia —que es consecuenciade la evolución de la
Dialéctica del Triuium—, después,desplazana la Gramáticay en general a las Artes
Liberales,de modoqueaunqueen el sigloXIII no desaparecepor completoel saberantiguo,
1: La Grammat¡caProuerb¡andi. Estudio 31
ni el estudiode las letras, estos «quedancomo ahogadospor la filosofía y la teología
escolásticas»(cf Gilson, ibid). LasescuelasdeParísen unaprimeraépocay la universidad,
desdeel momentode sucreación,fueronel punto deirradiacióndeestemodo cultural y esta
mentalidad,llamadaescolástica,queconstituyóunaforma peculiarde pensary enseñar.La
pedagogíaescolásticase basaen la lectura de los textos reconocidos(auctoritates). En
Gramática,como hemos dicho, las auctoritatesson Donato y Prisciano, aunquedesde
principios del XIII, también lo fueron otros dos textosque comentaremosmásadelante:el
Doctrinaley el Graecismus;en Retórica,la autoridadcorrespondíaa Ciceróny’ Quintiliano;
en medicina,aGaleno,Constantinoel Africano y, posteriormente,al Canonde Avicena; en
Derecho,al CorpusJuris; en Filosofía,era indiscutibleBoecio,pero a partir del siglo XIV,
unavez aclaradoel problemade la censuraaTomásde Aquino, estefilósofo y, por supuesto,
Aristótelespasarona ser la nuevaauctoritas.
El inconvenientedeestesistemade enseñanzay sutalón de Aquiles es el progresivo
abandonode la investigacióndirecta, en pro de los logros ya conseguidos,con el
subsiguientepeligro deanquilosamientodel saber.No obstante,pensamosquesehancargado
mucholastintassobreestesistema,tal vezporqueno se haprofundizadolo suficienteen sus
ventajasy porquese ha actuado,en ocasiones,conciertosprejuicios intelectuales.Lo cierto
es quehayun abandonode la induccióny un descuido,queavecessetornadesprecio,hacia
la Literaturaclásica.Los textosescolaresson los de la Liturgia, la SagradaEscrituray otras
obritasen verso, los llamadosAuctoresoctoy Libri Catoniani,de talantemoral, muy útiles
parael conceptode educaciónquepretendíanlos escolásticos(cf Sandford 1924).
Sin embargo,el cambio en los métodosde enseñanzaiba acompañadode otro de
importancia capital. Por influencia de la Lógica y la Dialéctica, la Gramaticase fue
transformandoen unacienciaespeculativa.ComodiceGilson (cf 1976:377—8):«en lugar
de resolverlos puntosdudososestudiandolosejemplosde los mejoresautoreslatinos, los
gramáticosprefirieron hacerlo sirviéndosede las reglasde la Lógica». ¿Quéconlíevaeste
cambio?Ante todo, la creaciónde una teoría lingúística,de la que la Gramáticaanterior
carecía,pueshemosde pensarque, desdelos gramáticosgriegos,prácticamente,no había
evolucionadoni la Gramática,ni la Linguistica.Vamos aestudiarlacon másdetalle.
1: La GrammaticaProuerbiandi. Estudio 32
5. La Grammaticaspeculatiuao teoría modista
En la Universidadde París,cunay centrode la vida escolásticadel sigloXIII, sefue
forjandopocoapocola teoríaespeculativa,queahoraintentaremosesbozaren esteepígrafe,
puestoque supusoun hito de importanciacapital en la historia de la Gramáticay, en
consecuencia,influyó en la evoluciónde losmétodosde enseñanzadel latín durantelos dos
siglos siguientes.El rasgodefinitorio más característicode la teoría especulativaes la
concepciónde la Grammaticano comoars simplemente(saberprescriptivodependientedel
uso quehacendel latín los autoresliterarios), sino comoscientia(saberobjetivo, universal,
sujeto a leyes induciblesy deducibles).
La Grammaticaspeculativaya ha sido muy estudiada,por el interésque suscita
desdeel punto de vistade la historia del pensamientolinguistico. Tambiénse ha concedido
muchaatencióna este hecho por las semejanzasque, a los ojos de los historiadoresde la
Lingúistica, ofrecen estas teorías con otras de nuestros días (Gramática
generativo—transformacional,Gramáticadependencial,etc.). Por eso,contamosconbuenas
edicionesde autoresespeculativos:destacanlostrabajosde Roos,Pínborgy la escueladanesa
(Corpus PhilosophorumDanicorum Mediz Aeui); las edicionesde “John Benjamín”; los
estudiosde Bursilí—Halí, Robins,R. Hunt, etc... A veces,sin embargo,se ha puestotanta
insistenciaen las teoríasmodistas,quesetiendeaolvidar queno todala Gramáticamedieval
es Gramáticaespeculativa:aunque,desdeel siglo XIII, los gramáticosqueenseñanlatín en
escuelasde primeras letras o secundariasno puedenobviar explicacionesde fenómenos
gramaticalessin tomar como baselas reflexionesde los gramáticosmodistas(cf R. Hunt
1964:77—8y 1980:XXII), la mayorpartede las gramáticasmedievalesconservadasen los
fondosmanuscritosde las bibliotecasdel mundono son especulativas.Queremosadvertir
frente a este peligro reduccionista,como ya trató de hacerlo Vivien Law en un atinado
trabajo (cf 1986), sobreel que volveremosun pocomásadelante.Un simple ejemplo: el
Censusde gramáticasmedievalesque publicó Bursilí—Halí (cf 1981)tienecomosubtítulo
“grammaticaspeculativa”,cuandorealmentees muypequeñoelporcentajedetextosmodistas
dentro de la ingentecantidadde gramáticasreseñadas.
Pasemosahoraa señalara qué autoresdebemosatribuir el origen de las nuevas
teorías y en qué momento histórico cuajan. Según Bursilí—Halí (cf 1974:78—9), la
Gramáticaenla EdadMedíasedistribuyeendos períodosmuy señalados:desdeel siglo VII
hastaAbelardo(siglo XI) y desdeestaépocahastael sigloXV, queseránlosañosen losque
1: La GrammaticaProuerbiand¿.Estudio 33
se desarrollela Grammaticaspeculatiua.En estesubperiodo,a suvez, Wallerand,en 1913,
distinguiócuatromomentos:
1. Preponderanciade los gramáticoslatinos,Donato y Prisciano.
2. Influencia de PedroHelías.
3. Aparición de nuevosgramáticos.
4. Establecimientode laGramáticaEspeculativa.
Estadivisión es poco concreta;Bursilí—Halí (cf 1974) mantuvoel esquema,pero definió
más cadapunto:
1. Descubrimientode Aristótelesy simultáneaintroducciónde la Lógica en laGramática.
2. Influencia de PedroHelías.
3. Triunfo de los “artistas”frente a los “auctores”.
4. Constitución de la Gramática Especulativay creación de los manualesDe modis
sign~ficandi.
Pinborg,por suparte,en 1967,descendióa un planomuchomásdetallado,quees el quea
grandesrasgosaceptamástardeBursilí—Halí en trabajosposteriores(cf 1975:202—8).
1. Mantenimientode las antiguasdefiniciones.Los autoresque se utilizan son Priscianoy
Donato.
2. Fusiónde los términos gramaticalesy lógicos. DestacanAbelardo,Anselmo,Guillermo
de Conches,Gilberto de Poitiers, Hugo de San Victor, Berengariode Tours (ss.
XI—XII).
3. Establecimientode la Gramáticacomodisciplina autónoma.PedroHelias (m. s. XII).
4. Introducción de la idea de Gramáticacomo ciencia universal. Jordanode Sajonia (ss.
XII—XIII).
5. Extensióndelconceptode losmodosde significar. NicolásdeParís,Lambertode Auxerre,
Robertode Kilwardby y RogerioBacon (s. XIII).
6. Síntesisen una teoríaunificada.Martín y Boeciode Dacia, Miguel de Marbasio, Sigerio
deCortracoy Tomásde Erfrrt (ss. XIII—XIV).
Precisamenteen el último trabajocitado, el estudiosonorteamericanoaportavaliososdatos
bibliográficos sobre manuscritosy ediciones de autoresespeculativos(cf 1975:190—6;
1: La GramtnaucaProuerbiandi. Estudio 34
220—30),así como un amplio resumendel estadode las investigaciones,hastael momento
de redactarsuestudio.
Según Robins (cf 1 974:80): «La gramáticaespeculativafue el resultado de la
integraciónde la descripcióngramaticaldel latín hechaporPriscianoy Donatoen el sistema
de la filosofia escolástica».Pero se fue más lejos de lo que llegaron estosdos gramáticos,
porque «en el contextode la Escolástica,la simple descripcióndel latín en la línea de
Priscianoy Donato fue insuficiente,por muy prácticay útil que fuera pedagógicamente»;
segúnsus comentadores,«Priscianono habíapenetradolo suficienteen la materia, ya que
debió investigarla teoríasubyacentey la justificación de los elementosy de las categorías
que empleó».En definitiva, se quiso hacerdel latín, como modelo de lenguade cultura,
objeto de una ciencia, con los rasgos de cualquier ciencia —necesidad,autonomía,
universalidad—,sometidaa unas leyeso principios invariables,con un objetopropio, etc.
La teoría especulativapartede la triple relación signo—cosa——intelecto.El signo
(=uox, palabra,...) no representadirectamentela naturalezade la cosaen sí sino como
existentede un modoparticular.Poreso, la teoríase llamatambién“modista”,de modosde
significar. Es “especulativa”despeculum,porqueel signoesreflejo de lacosa,de la realidad.
¿De qué modosparticularesson representadaslas cosasrealespor medio de los
signos?Pongamosun ejemplo. Si decimos“dolor”, “duele” y “doliente” (cf Bursilí—Halí
1976:181) estamosrefiriéndonos,con estossignos,aunamisma realidad,pero significada
de tres manerasdiferentes: “dolor” la significa con un carácterdistintivo que podemos
denominarmodode estabilidado permanencia;“duele” la expresapor mediode un modo de
procesotemporalseparadode la substancia;“doliente” significa lo mismo, pero por medio
de un modo de procesotemporal no separadode la substancia.
Así pues,el significadode la cosaen sí implica un cosignificado,segúnel modo en
que se efectúa.A este respecto,se podría decir con Rosier(cf 1982:117—8)que hay una
doble articulación: primera, la uox significa la cosa; segunda,la uox cosignifica una
propiedadde lacosa.La “primera articulación”es objetocientíficode laLógica. La “segunda
articulación” es objetode laGramática.Por otro lado, lacosigníficaciónse expresapor modi
sign~ficandi o categoríasgramaticales,algunasde las cualesson accidentaleso flexivas
1: La Grammatica Prouerbiandi. Estudio 35
(género,número,persona,caso,etc.) y otrasesencialesodefinitorias(aquellasquehacenque
unapalabraseaunaparsorationis y no otra)’.
No es difícil darsecuentade cómotuvo que influir estateoríaen el desarrollode lo
quehoyentendemospor Morfologíay Sintaxis,y en laelaboraciónde unaGramáticaformal,
no tan dependientedel léxico. Segúnlos gramáticosmodistasno es el significado lo que
permiteasignarlas causasde las construcciones(significan lo mismolectionemfacioy lego,
pero las construccionessondiferentes),ni tampocodeterminalacorrecciónde un enunciado:
Socratemcurrit tienesignificado,peroes inaceptabledesdeel puntode vistade laGramática.
Pero, además,no se queda la teoría en una concepciónestrictamentemorfológica (modi
sign~ficandi= categoríasgramaticales),ya que, como se observa,se concedeprioridad y
autonomíaal valor sintáctico,que es —al final— el definitivo: uox, littera, svllaba,dictio
son escalonesque conducena la oratio, que es donde realmentese da la significación
completa.En cierto modo, la ratio sign~ficandiequivalea lo que ahorapodríamosllamar
función sintáctica. Para que una oración sea aceptable,sus componentesdeben exhibir
categoríasadecuadas,tanto las esenciales,como las accidentales.
En la sintaxismodista,precisamente,seelaborapor primeravezunateoríacompleta
de dependenciay rección similar en algunosaspectosa la actualteoríade los constituyentes
inmediatos(cf Benediní 1988). Los modistasgastaronmucha tinta y muchos folios en
explicar conceptoscomo regere, seruire, deseruire,exigere, etc. El siguiente esquema
muestralas relacionesde dependencia,segúnlosautoresmodistassobrelosque hatrabajado
la estudiosaitalianaP. Benedini(volveremosmásadelantesobreel tema,al estudiarla teoría
de la recciónque estableceel autor del texto que editamosen II:):
Afirma Dinnen (1980:40—1): «In a set like amor, amas,amans,amatus,amandum,amare,etQ.,the root am—hasto do with “love” andso the samething is signified nominally.verbally, participially, adjetivally, gerundively, infinitively, etc. Our descriptiveapproachwould saythat the endingsappropiateto each form classareaddedto the root, speakingofthis in modisticterms,the modesof meaningpropter to eachform classwereconsideredtheformal elementwhich determinedthematerial,identicalbaseform. Thebase,theywould say,has “signifícation” audthe endings“cosignification”, addingthe factors involved in nouns,verbs,andsoon».
1: La GrammaticaProuerb¿andi.Estudio 36
Dependens Terminans(regentereferencial)
Appositum regitur a Supposito
Verbum regitur ab Obhiquo
Adiectiuum regitur a Nomine
Aduerbium regitur a Verbo
Nominatiuus regitur a Genitiuo
Casus regitur a Praepositione
En ocasiones,el elementodependensdeterminala forma del terminans(legit —> Virgilius)
y en otras, sucedeal revés(Sortes <— albus). Por eso, dice Benediní(cf 1988:120—1)que
debehablarsede rección referencial,no de rección sin más,puestoquepodríaconfundirse
esteconceptode rección con el de determinaciónmorfológica.
Ademásde estasformulaciones,la teoríasintácticade los modistasprofundizóen los
tiposdeconstrucciones(transitivadeactos,de personas,intransitiva,recíprocay retransitiva),
y en otros aspectos,comoel de las llamadaspassionessermonis:congruitasy perfectio, es
decir, la congruenciao perfecciónde la frase.
No obstante,hemosde pensarque los gramáticosespeculativosno dejaronde lado
las cuestionessemánticas.En estaépocay duranteel nominalismoposteriorse impulsó el
estudiode la suppositio,o seala reflexión sobrelas posibilidadesque tienenlos signos de
sustituiro ponersepor las cosas(cf Pinborg 1976; Ebbesen1980). Se establecióquehabía
dos tipos de suppositio:formal (el signo se pone por unacosa)y material (el signo se pone
por él mismo; hoy hablaríamosde metalenguaje).Frente a la suppositio,se distinguela
sign~ficatio, que no expresasino la relaciónque dehechohay entreel signo y la cosa.
Por último, nos referiremos también a los avancesmodistasen lo que ahora
llamaríamosFonéticay Fonología.Siemprenoshallamadolaatenciónel siguientefragmento
de la gramáticaque editamos,en el que su anónimoautor recogepartede la doctrina que
tiene sobreesta materiaun gramáticomodista llamado Baco, tal vez un comentadorde
RogerioBacón(cf 11:6.22—7.2):
Linerapotes¡considerantniplíciter: primo, racioneuocis, et sic conueniteí fornen
za a, b, c et ita de omnibusaliis; secundo,in quantumscribitur, et sic conuenitci
figura, ut a habet talem figuram et b talem et ita de omnibus aliis; tercio, in
1: La Grammatica Prouerbiandi.Estudio 37
quaníumpronunciatur, et sic conuemtci potesías,zafaceresonumper se vel curn
alia litíera et produci ue/ corripi et huiusmodi. Vnde dicií Baco: figura est ¿psa
protraccio quam in liueris uidemus, potestas auíern est z~sa pronunciado breuis vel
longa propter quam elfigure el nornina sufí inuenta. Potestaslitíere est duplex:
quedarn enim est essencialis siue substanciahiset quedamaccidentalis.Essencialis
siue substancialis est ¿~sam /itteram facere uocern siue sonum per se uel curn a/ja,
uel aliter, ipsarn hitterarn esseuocalern, consonantem,muíam uel semiuocalem.Sed
accidentalis est mu/hp/ex, scihiceí pronunciacio, correpcio, produccio, aspiracio,
len itas, /iquescencia, duplicitas, inmutacio el transjnuíacio, de quibus causa
breuitatis ampliusnon curo.
La distinción entrerasgosesencialesy accidentaleses similar a esa otra, acuñadapor el
Estructuralismo,paradiferenciarentrerasgospertinentesy no pertinentesdeun determinado
fonema.
El ocasode la teoría modistacomienzaamediadosdel siglo XIV. Los gramáticos
especulativoscomenzaronarecibir críticasen dos frentes:uno, detipo filosófico, lacorriente
nominalistaconGuillermo deOckhama lacabeza,quenegabaladiferenciaentresignificado
y referente,los universalesin re y el concepto;de otro lado, cadavez soplabancon más
fuerzalos vientosrenovadoresvenidosdeItalia, el resurgirde los auctoresque reaccionaba
frentea la barbariedel lenguajeescolástico.Esteno fue tanto un ataquea loscontenidosde
la teoría, cuantoa los métodosy, sobretodo, a la forma (cf Robins 1974:93):
El latín de los gramáticosespeculativoseraburdo y deslucido,segúnlos cánones
clásicos;confrecuencialas formasempleadaseran inaceptablesparalos autoresdel
latín clásico.
Los modistaselaborabansusejemplosde acuerdocon sus fórmulas,sin teneren cuentala
aceptabilidadsituacionalde la oraciónen cuestión(cf Robins1976:20):
One notices in thesegrammarsthat the citations from classicalauthors,so freelyused by Priscian, have been supplanted by made—up, almost formularic,
exemplificatorysentencesof thetypeSocratescurril andSocrates a/bus curril ¿‘ene.
Finalmente, no todos partían del latín como lengua universal y este orden se estaba
quebrandocon la irmpción de las lenguasvernáculas,aunquese intentaranjustificar por
1: La GrammaticaProuerb¡andi.Estudio 38
mediode teoríascomo la de las diferenciasaccidentales.Lo cierto es queel primer debate
del Humanismosobrela lenguavulgarestáa punto de iniciarseyaen Italia afinalesdel siglo
XIV.
Hay quedecir, sin embargo,quese siguieronescribiendogrammaticaespeculatíuae
inclusoen el siglo XVI. Es de todosconocidala batallaentrehumanistasy bárbarosque se
libra en todaEuropa. El triunfo de los humanistasno fue inmediatoy estuvoprecedidode
grandesdificultades. Ya las analizaremosen su momento, cuando nos centremosen la
situaciónpeculiarde la Españadel XV. Lo queinteresaresaltarahoraes quela desaparición
de la doctrina modista fue progresiva y no instantánea.Como afirma Lozano (cf
1992b:58—9):«La renovaciónde la gramáticaemprendidapor los humanistasno acabódel
todo con la labor realizadapor la especulaciónmedieval y más concretamentepor la
gramáticamodista,que alcanzósu máximo esplendoren la segundamitad del s. XIII y
principios del XIV (...). Durante el s. XV e incluso el XVI la gramáticamodistasigue
enseñándoseen las escuelas»2.
En cuantoa la supuestarelación entreestasteoríasmedievalesy modernaso actuales
corrienteslinguisticas,Lyons(cf 1986:17),en su breveanálisisde la evoluciónde lasteorías
linguisticassubrayacómo a partir del año 1.600 se tendió hacia una vuelta a los ideales
especulativos, reavivados por los maestros de Port Royal (“Grammaire générahe ct
raisonnée”), es decir, se vuelve a la hipótesis de que existe una estructurauniversal del
lenguaje,racionaly generalde la que las distintaslenguasson variantes.Y yaen estesiglo,
se haprestadoatencióna la gramáticaespeculativapor partede algunosgenerativistas.Así
lo ha subrayadoTrentmant(cf 1976:279—301),querecogetres presupuestoscientíficosque
se dantanto en los modistascomoen los generativistas:
a) Hay un aspectocreativo del uso de la lenguaque distingueel lenguaje
como un peculiaridaddel hombrefrentea la conductaanimal.
b) Hay principios gramaticalesuniversalesen el lenguajehumano.
2 Lozano nos ofreceen este trabajo el testimonio de una gramáticaespeculativade
principios del siglo XVI, obra de un humanistaitaliano, Biagio di JacopoFonticulano(t1518), titulada Regulagrammaticaespecu/atiuae.El texto erapresentadocomo alternativaa aquelotro métodoexclusivamentebasadoenel uso de los autoresclásicosque proponíanlosnoui grammaticihumanistasde mediadosdel XV.
1: La GrammaucaProuerbiandi. Estudio 39
c) Se puededistinguir unaestructuraprofrndade otra superficial.
En cualquier caso, como advierte Benedini (cf 1988:124n.), con la que estamos
completamentede acuerdo,no se puede hablaren terminoscomparativosal referirse a los
puntos en común entre la Grammaticaspeculatiuay la generativo-transformacionalo la
gramáticade los constitiyentesinmediatos.Las semejanzasno pasande sereso, puntosen
común. Lo que verdaderamenteimporta es que la teoría modista fre la primera teoría
lingúísticacapazde ofrecer explicaciones,no sólo descripciones,por lo que se le atribuye
el mérito de haberdescubiertola posibilidadde concebir la lenguacomoobjeto de saber
científico.
6. Los estudiosde Gramática en escuelasurbanas
Llamábamosanteriormentela atenciónsobreel peligro reduccionistade considerar
que toda la Gramáticaen la EdadMedia es especulativa.Y traíamosa colación un gran
trabajode Law (cf 1986), en el quese punrualizaque laGramáticaespeculativaconstituyó
sólo una ínfima parte de la Gramáticaen la épocamedieval. Pero además,las teorías
modistaserantan específicasy especializadas,quequedaronreducidasal ámbitoconcretode
la especulacióncientífica,y una pruebafehacienteparadistinguirestetipo de gramáticasde
las puramenteescolares(o pedagógicas,como sugiereLaw), es acudir a la paleografía: la
cursividadexcesiva,el uso constantedeabreviaturasa lo largo de las páginasde los códices
en los quese nos hantransmitidotextos modistas,apuntanaquesu fin eraajenoa las aulas,
frente a los códices de uso escolar, mucho más cuidados.Otro dato: las gramáticas
especulativasse nos han transmitido junto a coleccionesde Sophismatay Quaestiones
(muchasdeestasgramáticasson dehechocoleccionesde estegénero),o bienjunto a textos
de carácterlógico o filosófico, no escolaro didáctico.
Si en el epígrafeanterior veíamosla Gramáticaen su vertiente de ciencia de la
lengua, ahora nos detendremosen ese otro aspectoque predominaen la Gramáticade
carácterescolar,el de la Gramáticacomomedioparaenseñaro aprenderla lengua.
Parececlaro que estaera la preocupaciónde los maestrosde escuelasde primeras
letras y secundarias.Las reflexiones modistasquedabanpara los duchos en la materia,
bachillereso doctoresde las Escuelasde Artes universitarias.Detodosmodos,nosotrosno
1: La GrammaticaProuerbiand¿.Estudio 40
somospartidarios de separartajantementeGramáticaespeculativay Universidadfrente a
Gramáticapedagógicay escuelasinferiores.Sin embargo,aunquetal distinciónen la realidad
no se dé de unaforma radical, sí hayconstatadaunatendenciaaque estoseaasí,a partir de
cuyaconsideración,y —de nuevo-por motivos de metodología,vamosaobrar nosotros.
Lasescuelasde Artes fueronsurgiendodesdeel sigloXII favorecidaspor el cambio
de mentalidadque hemosanalizadoy con el pasode la cultura feudal a la burguesa,que
marcó el inicio de la Baja EdadMedia. Muchasde estasescuelasse transformaronen
universidadescuandola SantaSede les concedióel privilegio de la licentia docendi.Las
especializacionesde los estudios trajeron como consecuenciaun incremento del nivel
académico,por lo que se acentuóla diferenciaentre la escuelade Artes universitariay la
simpleescuelaurbanade Gramática,dependientedel cabildoo del municipio. Por eso,estas
últimasquedaronrelegadasparalaenseñanzaprimariay secundaria3.
Sobre los manualesque se emplearonen estasescuelas,hace no mucho tiempo
escribíamos(cf Calvo/Esparza1993:162—3):
En un nivel básicode enseñanza,los niñoscomenzabana aprenderlatín conel Ars
minor de Donatoo con los dos primeroslibros del Ars major. Sólo en un segundonivel se iniciabancon textoscomo el Catho/icon, el Graecismus o el Doctrina/e.
Priscianoy suscomentadoresquedabanreservadosparalosestudiosuniversitarios.
Y másabajo, sobrelos métodosdeenseñanza(cf ibid):
Por lo quea losrecursosdidácticosse refiere,estoes,los mediosde quese servian
los maestrosparahacerllegar asusalumnoslaGramáticade lamaneramáseficaz
posible, podemosdistinguir, a lo largo de toda la Edad Media, cuatro grandes
No se hacefácil siemprela distinción entreun tipo de escuelay otro. J. Rubió, parael casode las escuelasenCataluña,proponíadenominar“segundaenseñanza”a la enseñanzadel latín y las siete Artes Liberales en centrosque preparabanpara los estudios de laUniversidad,que aparecenamenudonombradoscomo“escuelasde Gramática”(cit. Marcet
Salom 1987:260).Juntoa estetipo de escuelas,a vecesen la misma sedeo con el mismoprofesor, se podíanimpartir las primerasletras: leer y escribir, canto,salmosy rudimentosde Gramáticalatina. En algunosestudiosositalianos encontramosque se les llama a estosalumnoscon el nombrede “donatistas”, porqueestudiabanla Gramáticacon el Donatusininor (cf Barsantí1905).
1: La GrammaticaProuerb¡andi.Estudio 41
fórmulas: las gramáticasversificadas,los comentarios,lagramáticaserotemáticasy
la síntesisdel método ad prouerbiandurn.
Queel versofacilita la memorizaciónes algoya sabidodesdemuy antiguo;
el autor del Doctrina/e lo dice de modo explícito, y en verso —casi siempre
hexámetro—estánescritasmuchasobrasde carácterdidáctico,no sólogramatical,de
la época:el Floretus, la Ecloga Theodu/i, las Quinqueclavessapientiae,la Aurora
y un largo etcétera.Entre las gramaticales,destacatambién el Graecismus, el
Comentarioa Donatode Enriquede Avrancheso aquíen España,el Verbiginale.
Los comentarioseranuna forma muycomúnde hacerllegarel texto de un
autorantiguo. Comentariosde Donatoy Priscianohay desdela mismaAntigUedad,
aunquesólo los elaboradosa partir del siglo XII adquirieron relevanciaen la
enseñanzadel latín durantelaBajaEdadMedia,conla excepcióndel comentarioaDonatode Remigiode Auxerre,del siglo X. SegúnLaw surgenpor la necesidadde
mejorar la exposicióndealgunospuntoso para cubrir lagunas,por ejemplo, las de
Donato en la declinación—faltaba la declinaciónde nombresde la 4~ y 5~ en el
paradigmapronominal,en el verbal, etc. Estemodode dar a conocerla Gramática
influyó notablementeen la tipología de los códices: los comentariospodían ser
suplementosindependienteso estarinsertadosen el texto quecomentaban,y entre
estosúltimosadquirieronimportancialas glosasdispuestasenparágrafosdediferente
tamañode letrao en columnasyuxtapuestas,perorespetandola jerarquíaentretexto
principal y comentario.
Denominamos“gramáticaerotemática”a los textosgramaticalesen los que
se desarrolla la exposiciónpor medio de preguntasy respuestas.Es uno de los
mediospropedéuticosmáseficaces,sobretodo en la enseñanzabásica,y no sólo de
la lengualatina (...). En la gramáticabajomedievalse empleacon frecuencia, bien
siguiendoel modelode Donato(suArsminores la principalgramáticaerotemática),
como haceJuliánde Toledo o Remigio de Auxerre, bien por medio de lo que
algunosdenominan“gramáticadeanálisis”,cuyo principalexponenteesla gramática
del tipo “Dominus, quaepars?”, en las quepartiendode algunafrase o verso de
algúnautor, se analizabancadauna de las palabrasque lo componían:quépartede
la oraciónconstituyen,cuál es su género,número, caso; qué función sintáctica
desempeñan;etc.
Finalmente,en el ocasode la EdadMedia, llama la atenciónun fenómeno
particularmenteinteresante(...): laapariciónde la lenguavernáculaen determinados
contextosy con fines muy concretosdecarácterpedagógico.
Hemosllamado a estacuartafórmula “síntesisprouerbiandi”, porque recogelas anteriores
e introduceademásel recursodefinitivo de la lenguaromanceen frasecitasejemplificativas
1: La GrammaticaProuerbiandi. Estudio 42
(llamadasprouerbia en muchosde esostextos, sobretodo del áreacatalano-aragonesa).El
términoprouerbiandihacereferenciatanto al métodoconcretode enseñanzacomo al tipo
de manualcon el que se enseñaba.Hemosde confesar,sin embargo,que no nosparecela
denominaciónmáscorrecta,ya quesólo seriaválidaparalosejerciciosy las gramáticasque
utilizan ese nombre, prouerbium, que son exclusivosde algunas regiones de nuestra
península.Se escribieronmuchasotras gramáticassimilarespor todaEuropay aunqueno
hemosencontradodocumentosque lo pruebensuficientemente,es casi seguroque también
se empleabanen un tipo de leccionesparecidasa las que sabemosque se impartían en
Aragón y Cataluña.Estasgramáticasno se puedenllamar, en sentidopropio,prouerbiandi,
aunquepor extensiónles demosesenombre.
Antesde pasaracaracterizarestetipo detextos,quees la tareaquea nosotrosatañe,
analizaremoscon qué rasgos se perfila en la PenínsulaIbérica aquello que previamente
hemosdefinidoparatodala Europamedieval.
III. LA GRAMÁTICA EN LA ESPAÑA MEDIEVAL
1. ¿Interés en Espalia por cuestionesteóricas?
Es un tópico presentarel mapagramaticalde la Europa de la Baja EdadMedia
dividido en dosgrandesbloques:el ámbitomediterráneoy el norte—céntrode Europa.Y se
coincide, normalmente,en afirmacionescomo la de que en el sur de Europa(sc. Españae
Italia) no hay apenasinteréspor cuestionesde tipo teórico, sino por la enseñanza,o queen
la Europameridional lo que importaes la pedagogía,no la especulación.
Aunqueestamossustancialmentede acuerdo,no queremos,sin embargo,dejarpasar
laoportunidadde matizarun tanto estasapreciaciones,almenosenlo quetocaa la Península
Ibérica.
1) El panoramagramatical en nuestrapenínsulaes lo suficientemente
heterogéneocomoparaqueno convengaenabsolutogeneralizar.Losdatos
de quedisponemosvarian notablementede unaregión a otra. A menudose
han vertido juicios precipitadossobre la situación de las Letras en el
medievo hispánico (además, la mayor parte de las veces eran juicios
1: La GrammaucaProuerbiandi.Estudio 43
tremendamentenegativos),sin teneren cuentaque la Penínsulano erauna
unidad, ni en lo político, ni en lo económico,ni en lo socio—cultural.Por
eso, tampoco son extrapolablesal resto conclusionessobre la situación
gramaticalde regionesdeterminadas.
2) Hay muchosmanuscritosde obrasgramaticalesen bibliotecasespañolas
que estánaún por estudiar, concretamentegramáticasmodistas,algunas
anónimas,otrasqueson copiasde las obrasdemodistasmuy relevantes.Ya
lo afirmabaBursilí—Halí, en un párrafoquehemoscitadoanteriormente(cf
1974:88): «In Spain,for instance,thereis no evidenceof any solid interest
in theoreticalwork as such,but in Spanishlibraries there are inpublished
grammars».Un ejemplo que sirva de botón de muestra:algunasde las
gramáticas que hemos encontrado nosotros por casualidad, mientras
buscábamosmaterial de otro tipo:
*Cod 5.5.9 Bibí. Colombinade Sevilla. Tratadode Boecio
Daco sobrelos modosde significar.
*Cod 5.4.9. Bibí. Colombina de Sevilla. Gramática
especulativade Juande Soncino.
*Cod 100—7Bibí. del Cabildode Toledo.Tratadoanónimo
sobrelos modosde significar.
*Cod Ripolí 142 Archivo dela CoronadeAragón. Tratado
anónimo sobrelos modosde significar.
Además,en muchasgramáticasdetipo normativoo pedagógicasescritasen
España,abundanlas referenciasaautoresmodistaso premodistas.Así, por
ejemplo, en la gramáticadel tipo prouerbiandi que nosotroseditamos,se
pueden encontrar citas de Pedro Helías, Pedro Hispano, Roberto de
Kilwardby, o de un Tractatusde modissign~ficandisescritopor aquelBaco
(no Rogerio Bacón) todavía sin identificar, al que nos referíamos unas
páginasmásarriba.
1: La GrammaticaProuerbiandi. Estudio 44
3) Si en el centro y norte de Europase conoceel CorpusAristotehicumque
favorece el nacimiento y desarrollode la teoría gramatical, no hay que
olvidar que losdos caucesde entradade Aristótelesestánen Italia y España
(Sicilia y Toledo). En España,la escuelade traductoresera un foco de
irradiacióndeculturade primeramagnitud,en tornoal cual se concentraban
grandesestudiososy sabiosdel momento.Resultailógico pensarque entre
los gramáticos no hubiera ninguno que se interesarapor las teorías
gramaticalesen boga. Es innegableque había interés, porque —como
veremos—son muchoslosestudiantesespañolesquemarchana universidades
europeasde prestigio para cursarestudios en escuelasde Artes. Esto
significa que fuera de la Penínsulase cultivaba más que dentro de laPenínsula,perosignificatambiénqueexistíaun interésconsiderableentrelos
estudiantes.
4) Conocemosal menosel nombrede un gramáticonacidoen la Península
cuyaobraconstituyeun precedentecercanode la Grammaticaspeculatiua:
se tratade PedroHispano,queescribiólaAbsoluta(comentarioaPriscianus
minor), una obraque llega aconfrndirseconel Priscianusminor de Pedro
Helias (en nuestragramática,por ejemplo, se confunde,lo cual indicaque
en Españatiene ciertadifusión).
En cualquiercaso,volvemosasubrayarqueen Españae Italia haymáspreocupaciónpor la
pedagogíay menospor la reflexión teórica. No en vano seráen Españadondesurja el
gramáticohumanistamáscomprometidoen la laborde enseñanza:Elio Antonio deNebrija.
No hayque remontarse,no obstante,hastael siglo XV parahallar muestrasdeestatendencia
por el didactismo.Alonso (cf 1986:16),en un trabajosobreel Prosodionde Gil deZamora,
gramáticacastellanaescritaen el s. XIII, afirma:
El Prosodionrevela,además,el sentidoy conservacióndel conceptopráctico de laGramática,la importanciaque se continuabaotorgandoen ciertasescuelasa los
aspectosfundamentalesde la lengua,como eran la ortografíay la prosodiao el
léxico. La sintaxisy lamorfologíaconstituían,en cambio,las disciplinasde mayor
interésen las escuelasde París,dominadaspor el influjo de la Lógica.
1: La GrammaticaProuerb~andi.Estudio 45
El empeñopor cuidar los aspectosmás abandonadospor los gramáticosespeculativos
permitió centrarmásla atenciónen la Literatura, frente a las escuelasdel centroy norte de
Europa(cf Alonso, ibid.):
La Gramáticaelabora su propio método de planteamientoy discusión de losproblemasespecíficosde la ortografia,prosodiay sintaxis,etc..., pero estalaborno
se realiza al margen,ni menosaún de espaldasa los autorestradicionales,comosucedíaen las escuelasdel Nortede Europa.Nosencontramos,además,con el hechode la revalorizaciónde Prisciano, libre de toda crítica, reducido a sistema al
someterloal métodoescolásticotradicional;el “autor” delaGramáticasiguesiendo
la columnavertebralde estadisciplinaen unaépocaquehabíasuperadoel método
expositivo(siglo XIII). TratadistascomoPedroHelíasy el mismo Gil deZamorasupieronconjugarlas innovacionesdel método con las frentesde la tradición en
perfectoestadode equilibrio.
2. La enseñanzade la Gramática en la Españadel medievo
Pero parano adelantarnosen nuestraexposición,hagamosahora un breve repaso
sobrela enseñanzadel latín enel medievohispánico.En primer lugar, tropezamosde nuevo
con el problemade siempre:la ausenciade datosdocumentales.Así lo pone de manifiesto
Pérez (cf 1990:9) en el estudio previo a la edición del Verbiginale, una de las pocas
gramáticaslatinasmedievalesquese conocenescritasen el áreacastellana:
La evoluciónde los centrosy las formasdeenseñanzasigueaquíen líneasgeneralesla mismapautaqueen el restode Europa.Tras un oscurasiglo X, en laBajaEdad
Media vemossurgir escuelascatedraliciasen muchasdiócesishispanas.Es dificilprecisarcon exactitudcuáleseran éstasy cuándosurgieron,puesde lamayoríano
se tienenmásdatosquela apariciónen algúndocumentode la firma de un magister
de esaiglesia, lo cual, porotro lado,no essiempreunapruebasuficienteparainferir
el frncionamientode unaescuela.
No pensemos que esto sucede solamente en España. Otros estudiosos, como
Stelling—Michaud,quehan trabajadosobrela escuelaen Italia, confiesanla incapacidadde
elaborar tesis fundadasen este terreno por la falta de documentación:decisionesde los
cabildoso municipios, listasde maestros,de graduados,planesde estudio,etc., incluso en
universidades(ap. Arnaldi 1974:161—2).
1: La GramrnaticaProuerbiand¿.Estudio 46
ClosaFarrés(cf 1976:48)cita algunosgramáticossingulares,despuésde quetrasla
épocavisigótica—enla quebrillaran Isidoro de Sevillao Julián deToledo-,se entraraen una
fasedeoscuridady silencio: en el sigloXI se conoceel nombrede Sigefredoo Halóny en
el XII, Renaldode Barcelona.Pérez,por su parte,recogeestosdatosy amplía la lista un
poco más con la obra de Gil de Zamora,el Prosodiono Proso/ogion—del que ya hemos
hablado-,y un vocabulariodel mismo autor, las Expositionesquorundamvocabularum,
además,por supuesto,del Verbiginale (cf 1990:29).
El restode la obra gramaticalen latín quese conocíaen Españaera la mismaque
se enseñabaenel restode Europay a la queya nos hemosreferido: Donato,cuya vastisíma
difusión en la Penínsulala dio a conocerClosa Farrés (cf 1976), Prisciano y sus
comentadores,especialmentePedroHelías.Estees un hechocreciente,sobretodo a raíz de
la fundaciónde las primerasuniversidades(téngaseen cuentaque la primerade todasfre
Palenciaen 1212). Desdeel siglo XIII, además,se conocenen Españalas obrasen versodel
Doctrina/ey Graecismus,y comienzana apareceren bibliotecasde la Penínsulaejemplares
de las obras lexicográficas italianas: Derivationes de Hugucio, Catholicon de Juan de4
Génova,el Elementariumde Papías,etc.
Volviendo a las escuelas,del conjuntode las regionesespañolas,destacael área
catalano-aragonesa.Las escuelascatedraliciasde estazonason muy numerosasy entreellas
se cuentanlas másantiguas.No son, sin embargo,las únicas.Centrosescolaresdebíahaber
dondehubieraun cabildocatedralicio.Pérez(cf 1990:10)da noticiade algunosen Castilla
y León desdeel siglo XII: Burgos,Astorga,Osma,Lugo, Segovia,etc. Desdela Iglesiase
impulsabaesta idea de crear escuelaspara atendera la formación del clero. «Todas las
escuelashispanasdel s. XII y casi todaslas del XIII son escuelaselementalesen las quese
enseñabaa losclérigosa leer, escribir, latín y comomuchogramáticay retórica-enseñanzas
orientadasa lograr cantores,lectores,notarioso predicadores»(cf Pérez1990:12).Incluso,
se procurabaquelosclérigoscompletaransu formaciónencentrosprestigiososdel extranjero
Con el fin de no alargarnosofreciendo información que ya ha sido publicada,paraconsultarlos datosde los fondosmanuscritosen bibliotecasespañolessirvenlas referenciasbibliográficasde ClosaFarrés(cf 1976:50)y las noticiasde Pérez(cf 1990:30-6),en lasquese detallael título de todosmuchosde lostextos gramaticalesinventariadosen laépocao existenteshoy tanto en archivos comoen bibliotecaspeninsulares.Acercadel uso en lasclasesde estostextos y la mecánicapor la que discurríanlas lecciones,se hablaráen elcapítuloI:V.2. y I:V.3., dondese especificaráigualmentela bibliografía sobrelas escuelasen las que se utilizabanestosmétodos.
1: La Grammauca Prouerbiandz.Estudio 47
(cf Beltránde Heredia1946:343—4).Todo estosupuso,apesarde las circustanciaspolíticas
y socialesadversase inestablespor laReconquista,unasiembrade culturaquebrotarápocos
siglosdespuésen un siglo de oro lleno de esplendor.
Porqueestasituacióntiendea mejorar en el siglo XIV, especialmenteen el noreste
peninsular, donde despuntannuevas escuelasy corrientes de enseñanza,ya de tipo
secundario.Alguno de estoscentros,como sucedeen Lérida, alcanzóademásel rango de
escuelade Artesde la Universidad.No es de extrañar,si consideramosqueen este siglo se
estrechanlos lazos entre el Reino de Aragón e Italia5, lazos que «se vieron después
reforzadospor el augedel imperio catalano-aragonés,y unavezque los aragonesespisaron
el suelo del sur de Italia, la cortehumanistade Alfonso V (1416—58) proporcionóa la
PenínsulaIbérica unaventanaabiertaa las primerasideasy costumbresdel Renacimiento»
(cf Kagan 1981:76).Un ejemplo significativo del grado de pujanzade estasescuelaslo
tenemosen la noticiaqueofrecía,haceya másde un siglo, el erudito valencianoLlorente
(cf 1889:198):
En los Manua/sde Conse/Isencontramosnoticiasde uno [sc. cursoextraordinario
de Gramática], que pruebael grado de cultura a que había llegado Valencia,
contribuyendoa ella sin duda aquellos nuevos estudios literarios. En 1424, elConsejogeneralotorgacien florines deoro anuales,subvencióncuantiosaen aquel
tiempo, a “Guíllem, veneciá, poeta”, por leer o explicar los poetas que se le
designases,como lo habíahechoel añoanterior,“continuantloablementpercascunsdies,axi fainerscom de festes,per alternatsdies, la lecturadeIs libres de Virgili
Eneidos,e del Boeci De consolacio”.Peligrosoes sintetizarala ligera,elevándosedemasiadoprontodeun hecho
particular a una idea general; pero, el presentecaso, por otros comprobado,bien
podemosconsiderarlocomo indicación significativa del rumbo quetomabanlosestudios a orillas del Guadalaviar. Ese “Guillem”, poeta veneciano, es el
representantegenuinode la influencia italiana, tan marcadaen Valencia, y del
renacimientoclásico,florecienteya en aquellapenínsula[el subrayadoes nuestro].
Esta nueva corriente pedagógicase distinguiría por el uso de los manualesde tipo
prouerbiandi. Llegadosa este punto, sólo resta caracterizareste tipo de gramáticasy
Duranteel Trecentoitaliano se desarrollanlasscho/aepuerorumque, segúnGarin (cf
1958:XXII—III), asumenunafisonomíaprecisay constanteen cadaregión.
1: La GrarnmaticaProuerbiandi.Estudio 48
determinarel contextoen el que se utilizaban, es decir, cómo discurríanlas leccionesde
Gramáticalatina en talesescuelas.Paraesto,abordaremosa continuaciónel estudiode la
Gramáticaescolarmedievalquerecurrea la lenguavernáculacomomedioparaenseñarlatín.
IV. ORIGEN Y PRECEDENTES DE LA GRAMMATICA PROVERBL4NDI
1. El recurso a la lengua vernácula
Ya en la Alta EdadMediacomienzaa plantearsela posibilidaddeemplearla lenguavulgar con una función didáctica de ayuda a los estudiantesde Gramáticalatina. Sólo
posteriormente,se introduce la reflexión teórica sobre la naturaleza de estas lenguas
vernáculas6,que fue progresandohastaocuparun puestoprincipal en el pensamientode
muchoshumanistas.Así pues,durantela EdadMedia, como veremosa continuación, la
lenguavernáculaes,sobretodo, un instrumentopropedéuticoen las escuelas.
Los primeros intentosde utilizar la lenguavulgar en la enseñanzadel latín están
documentadosenzonasno románicasde Europa7,tal vez porquela lejaníade estaslenguas
vernáculasconrelaciónal latín constituíaun graveobstáculoparalosque se iniciaban en el
estudio de la Gramática.Por eso, muchosde los testimoniosconocidosson glosarioso
léxicos.
La gramática latina medieval con notas en lengua vernáculano romancemás
importantees,sin duda, la del monjeAelfric. Afirma Pároli (cf 1969:777): «La redazione
di una grammaíicalatina in ingleseantico, operataneglí ultimi annídel X sec.dal monaco
benedirtinoAelfríc, ¿ unanovitá assoluta».
6 Fredborg(cf 1 980:83—4)comentacon respectoal siglo XII: «Along with the interest
in the “speciesgrammaticae”grew acontinuousinterestin crosslinguisticanaíysisby appealto the vernacularson mattersof pronuntíation,semanticsand syntax».Un poco másabajoafirma queestasinquietudesno llegaron a cuajaren hechosconcretos,en detrimentode ladescripciónde la lenguavernácula,que siguiósin fundamentoteórico.
Algunostextos relevantesson los siguientes:del 679 es la gramáticacélticade CennSaeland,inspirada en Donato y Prisciano; de los siglos VIII y IX son los glosariosgermánicosde St. Galleny Kassel;entrelos siglosXII y XIII, el gramáticoislandésSnorriSturlusenescribeun tratadode carácter“fonológico” sobreel antiguonórdico.
1: La Grarnrnaíica Prouerb¿andi.Estudio 49
Pareceser queAelfric fue el primero que elaboróun manualpara enseñarlatín a
jóvenesde hablaanglo—normanda,utilizandoestamismalenguaen la explicaciones.De este
modo,aunqueseael precedentemáslejano en el tiempo, es el máscercanoen la forma de
lo que despuésserán las grammaticaeprouerbiandi. Merece la pena, pues, que nos
detengamosun pocoen estetexto.
El propósitodel autory la metodologíaempleadaaparecenexpresadosen el prólogo
(cf T. Hunt 1991:99):
EgoAelfricus, ut minussapiens,hasexcerptionesde Priscianominorevel maiore
vobispueruhistene//isadvestram/inguamtransferrestudui,quatinusperlectisocto
partibus Donati, in isto libe//o potestis utram que /inguam, vide/icet /atinam et
anglicam, vestrae teneritudini inserere interirn, usque quo adperfectioraperveniatis
studia.
Lasfuentes,comovemos,son las quecabíaesperarpor sufin didáctico: Donatoy Prisciano,
especialmenteel primero y másconcretamenteel Ars minor, ya queAelfric tiendeen todo
momentoa la esencialy prefiere definicionesclarasy precisasde cadapartede la oración.
Cadadefinición latina estáseguidade su traducción.SegúnPároli (cf 1969:779—80):
L’uso delleduolingue nellaGrammaticadi Aelfric sembraobbediread un principio
generale,cioé ogni fraseo parolalatina étradottain inglese,ma procedendonella
rrattazionesemprepiú spessodi note esplicativeaggiuntedaAelfric persottolineareun qualchetratto linguistico latino chesarebbestatodifficile renderecompiutamente
per mezzodella traduzioneanglosassone.
Comoes lógico, no siempreeraposibleunatraducciónperfectamenteparalela.En estepunto,
se esbozaunano expresareflexión teórica sobrela lenguainglesa.Por ejemplo, pensemos
en el casodel único pretérito inglés frente a los tres pretéritos latinos: el gramáticodebe
ayudarsede partículasy adverbiosde tiempoo modo parasubrayarla diferenciaentrecada
uno de estostrespretéritos,si quiere queel alumno dehablaanglo-normandalecomprenda.
Huelgadecirque las traduccionesson amenudopoco elegantes,porque se tiendeal calco
morfo-semántico.Sin embargo,serían seguramentemuy eficacesdesdeun punto de vista
explicativo.
t: La Gra,nrnatica Prouerb~andi.Estudio 50
Por otro lado, el tratadocumpletambiénla función deproporcionaral estudianteun
abundanteléxico especializadoparapoderleer textossagrados(cf Pároli 1969:783),porque
debemos tener en cuenta que Aelfric escribió su gramática parajóvenes aspirantesal
monacato.Estevocabulariose introduceen el texto a travésde listasmuy similaresa lasque
encontraremosmás tarde en la Grammaticaprouerbiandi. Copiamosun ejemplo de la
Gramática,tomadode losff 48V y 49~ del ms. LondonBrítish Library Cotton FaustinaA.x,
citadopor T. Hunt (cf 1991):
osculor ‘jo beis’ et ‘jo sui beisé’criminor ‘jo blam’adulor ‘jo nient’frustror ‘jo aesuams’
vagor ‘jo val’
causor ‘jo acheisum’
periuntor ‘jo enquer’
suspicor ‘jo suspez’uel ‘jo mescrei’
peregrinor ‘jo estrang’.
Nos parecede muchaimportancia insistir en que Aelfric no es un gramáticoerudito que
escribeun tratadopeculiar. Esun maestroempeñadoen quelos futurosclérigos,estudiantes
del monasteriode Winchester,aprendanlatín. Poreso, suGramáticaforma partede un plan
didáctico.Aelfric escribió—con palabrasde Ghellinck (cf 1969:18—9)-«unetriple catégorie
de livres scolaires,une grammairelatine, un glossaírelatin—anglaisde trois mille motset un
Col/oquiumpour l’apprentissagede la conversationlatine». Parasusclasesse basabaen un
programaeducacionalmuy precisoen el quese contemplabala enseñanzade la morfología
y sintaxis, se proporcionabamaterial léxico y se proponían ejercicios prácticos de
conversación8.
¿Cuál fue el resultado?No tenemosdatos suficientes,pero estimaT. Hunt (cf
1991:99)quefue un éxito, ya queasí nos lo sugierenlosquincemanuscritosencontradosde
la obra,de procedenciasmuy diversas.
8 MásadelantequedarápatentecómoelprogramaescolardelaGrammaticaprouerbiandi
respondebásicamentea este mismo plan y aparecerána la vista todas las semejanzasydesemejanzasentreel texto de Aelfric y la familia prouerbiandi.
1: La GrammaticaProuerbiandi. Estudio 51
Aun tratándosede un autormuysingulary el primeroqueconocemos,Aelfric no es
un casoaislado. El propio T. Hunt se refiere a otro tratado anónimo,el ms. Cambridge,
Triníty College R.3.56(James628), sobrela conjugacióndel verbo datadoen el siglo XIII.
En él setraducenformasverbalesal anglo-normando.
Por su parte,Bonaventure(cf 1961:5),en un trabajoya clásicosobrela enseñanza
del latín en la Inglaterramedieval,se refiere a un ejercicio escolarde composiciónen latín
apartir del inglés.Lo curiosoes queBonaventureutiliza la palabra“proverb”, lamismaque
da nombrea la Grammaticaprouerbiandien España:«thereare severalexercises,including
Latin circumlocutionsas well as proverbs in both Latin and Engíish» (cf ¡bid). Esta
denominaciónes muy infrecuentefueradel ámbito,no yahispánico,sinocatalano-aragonés,
comodijimos másarriba. No obstante,convieneaclararquelas gramáticasqueconocey cita
el autor difieren bastanteen la estructuray en la distribucióndel material dela quenosotros
llamamosprouerbiandi.Se trata, por el contrario, de gramáticas“de análisis”,del tipo de la
Ianua, es decir, textos que, a través del método erotemático(de preguntasy respuestas),
exponenlosfundamentosde la lengualatina. La novedades queahoraestánredactadas,parte
en inglés, parte en latín: «In how many manersschalt thou bygynneto make Latyn?»,
comienzauno de los textoseditadopor Meechy citado por Bonaventure(cf 1961:5).
Otro ejemplode ladifusión de lostextosgramaticalesconfrasesen lenguavernácula
nos lo ofrece R. Hunt en un estudio publicado hace treinta años,pero recuperadoen la
selecciónde artículosde queestácompuestasuHistoria de la Gramáticaen laEdadMedia
(cf 1980). Hunt lleva a cabounaaproximacióna la gramáticade JohnCornwell (Johannes
de Cornubio), maestrode Oxford y autor de un Speculum grammatica/e (1346), que fue
utilizado como libro de texto en la enseñanzasecundaria.Las fuentesen las que se inspiró
el autor son PedroHelías,Donato, Prisciano,Alejandrode Villadei, Robertode Kilwardby,
RobertoGrosseteste,Remigio,...todosellos —sin excepción—citadosen nuestragrammatica
prouerbiandi.ParaBursilí—Halí, autordel prólogo a laobrade R. Hunt,estoconstituyeuna
prueba evidente de cómo la Grammaticaspeculatiuainfluye en las gramáticaspedagógicas
(cf 1980:XXII): «languagepedagogyrequiressupport from scientific linguistic».
La obra de Cornwell se divide en dos partes: una primera secciónintroductoriaen
la que se resumela doctrina gramatical sobreconstructio y se expone brevementela
declinacióndel nombrey la conjugacióndel verbo; y unasegundaparte muchomáslarga
1: La GrarnmahcaProuerbiandi. Estudio 52
en la que se desarrollacadauna de las partesde la oración,prestandoespecialatencióna su
sintaxis(congruitas).
Segúnel estudiosobritánico, John de Cornwell fue el primero que reemplazóel
francéspor el inglés en el lenguaje de instrucciónacadémica,aunqueel francésse usa
todavíaen el Speculum.También habría sido el primero que empleó sistemáticamente
ejemplos(“latins”) como ejerciciosprácticosparacadaparte de la oración9 (cf R. Hunt
1980:178—80).Veamosahoraalgunode estosejemplos:
En inglés:
~<Vtínamnullushomo regionísFrancieessetuel fuissetfortior me (...). Regí
Anglie succurreturame benefortissimacreaturarum.Anghice: ie king of
Ingeland schalbe wel bolpe of me, I~e stalwordus of creatures’» (cit. R.
Hunt 1980:180).
En francés:
«Mei uenientisuelqui ueni, et tui uenientisuel qui uenisti,aduentussit bene
ueniensuel qui uenit. Gahhice: ‘Moy venu, toy venu, ben soyt le venu’»
(ibid 1980:180n.).
En su momentoestudiaremoscómo este sistemadidáctico se mantiene a lo largo del
RenacimientoHumanistaen las escuelassecundariasdeInglaterra(cf n. 29).
Por último, en cuanto a la lengua germánica, son pocas las referencias que
conocemosde gramáticasen lengualatina connotasen antiguoalemán.Podríamosdestacar
aparte de las glosasde las que hacíamosmenciónal comienzode estecapítulo, los textos
escolaresen forma de diálogo quecomentaBa~bler(cf 1971:189—206).
En el árearománica,estacorrientedidáctico-gramaticaltardamástiempoenflorecer,
y no sabemosaúnsíen suaparicióntuvieronalgoque ver estasprácticasgramaticalesque
~ Hemosdepensarque cuando vio la luz por primera vezestetrabajo en 1964, R. Huntno teníanoticia de la tradicióngramaticalinauguradasiglosatráspor Aelfric.
1: La GrammatcaProuerbiandi. Estudio 53
acabamosde estudiar,tan frecuentesen el mundo anglosajón.En un principio, las frases
romances,muchasvecesen forma de glosamarginal,se limitan al léxico. Desdeel siglo XII,
ya hay indicios—suponeT. Hunt (cf 1991:19)-de que el movimientohacia la explicación
de la gramáticalatinaen lenguavernáculaha comenzado,aunqueal final del procesono se
llegue hastavarios siglos despuésy fuera del ámbito que denominamos“medieval”. Los
versos de Alejandro de Villadei (Doctr. 7—10), tantas veces citados a este respecto,
constituyenuno de losmejorestestimonios:
«Sipueriprimo nequeantattendereplene,
hic tamenattendet, qui doctoris uicefungens,
atquelegenspuerislaica lingua reserabit;
etpuerisetiamparsmaximaplanapatebit».
Algunos estudiosos(cf Lusignan 1987:38, cit. T. Hunt 1991:433) sugieren que esta
enseñanzaen romancesería oral en un primer momentoy que en estecontextodebemos
interpretarla recomendacióndel Doctrina/e:
La communicationorale dansl’enseignementdevaitdoncjouer beaucoupdanslatransmissiondesexplicatíons,maiselledevaítinterveniraussipar les répétítionset
les amorcesde dialogueslatins qu’elle devaitprovoquerentrele maitre et l’éíeve(...). 11 faut donc penserque la petite école mediévalerecourait á une stratégie
pédagogique,en partie écrite, mais surtout orale, qui n’hésite pas á utiliser levemaculaire,mais dont l’objetif en fin de comptedemeurede rendre l’étudiant
capablede s’exprimerdausle latín d’école.
El caso es que poco apoco, con el desarrollode la escuelaurbanay la apariciónde la
literaturavulgar escrita se va perdiendoese respetoa la lengua latina propio de épocas
anterioresy surgenmásdefensoresde la lenguavernácula.Quizáde todosel másconocido
es el texto del Convivio1, 13 de Dante (cit. Nardi, cf 1956:441):
Questo mio volgare fu congiugnitore de u miei generantí,che conessoparlavano,
si’come’l froco é dísponitoredel ferro al fabbroche fa lo coltello; per che manifesto
é luí essereconcorsoa la mía generazione,e cosi esserealcunacagionedel míoessere.Ancora, questomio volgare fu introduttoredi me ne la vía di scienza,che
é ultima perfezione, in quantocon essoio entrai ne /0 latino e con esso mi fu
mostrato: lo qualelatino poi mi fu via a pió innanziandare.E cosi é palese,eper
1: La Grammauca Prouerbiandí. Estudio 54
me conosciuto,essoesserestato a me grandissimobenefattore[el subrayadoes
nuestro].
2. Gramáticas de tema con frases en italiano y francés.
Sí a Dante le introdujeronen el latín graciasa la lenguavulgar es posibleque el
Poetahubieraestudiadotambiéncon unade esasgramáticaslatinas “de tema” con frasesen
italiano de tipo parecidoal de las quecita Thurot(cf 1964:54—6;120):
(con frasesen italiano)
—ms. 7522 Bibí. Imperial de París,C. de Pontremoli,1419.
—ms. 7544 Bibí. Imperial de Paris,Johannesde Soncino,s, XV.
—ms. 7532 Bibí. Imperial de París,anon. ital., s. XV.
(con frasesen francés)
—ms. 578 BibliotecaMazarmnedeParís,anon.,s. XV.
—ms. 1460 BibliotecaSaint—Germain.anon.,s. XV.
Thurot realizó su investigacióncasi exclusivamenteentrefondos de bibliotecasfrancesas.
Posteriormente,hanido apareciendoenotras bibliotecasnuevasgramáticasque presentaban
característicassimilaresa las que él reseñaba,pero inclusode épocamásantigua.Así, por
ejemplo, el fragmento de gramáticalatino-bergamascaque editó Sabbadini(cf 1904) a
principios de sigloo aquellaotrapublicadapor De Stefano,datadaen el sigloXIII (cf ibid).
La primerase encontrabaen las hojas de guardadel CódiceAmbrosianoS.40,quecontiene
obrasde5. Agustín.Lascincopáginasconservadas,cuatrode unamanoy la última demano
distinta, se dataronen los últimos años del s. XIV o primeros del XV. El sabio italiano
destacael importante papel que desempeñaronestostextosen la época(cf 1904:284):
E’ un fatto che neí secolí di mezzo il latino erapoco capito dalla maggioranza,
donde la neccesitádi sostituirví i volgari, quandoquesti si sollevaronoa dignitá
letteraría.Ed eccosorgerenei secolíXIII e XIV unariccae svariataproduzionedi
volgarizzamentierifacimenti;eccocomparirenellegrammatichelatine,specialmente
delmezzogíorno,í’interpretazíonevolgaredi themata,cheservivanoall’applicazione
1: La GrarnrnatzcaProuerbiandi.Estudio 55
delle regole; ecco presentarsíil nostro anonímo Bergamasco,che alío scopo di
agevolare1’apprendimentodella grammaticalatina, la traduce letteralmentenel
volgaredel suo paese.
Por eso, no es extraviadopensarque esta tradición gramaticalarrancadel norte de Italia y
deProvenza.Percival (cf l975:233sq.)sugierequela tendencialexicográficainauguradapor
el Vocabularium de Papias(1053), las Derivationes de Hugucio Pisano(m. s. XII) y el
Catho/iconde Juande Génovaconstituyóel puntode inicio haciaunagramáticadecarácter
másprácticoqueespeculativoy másdidácticoquenormativo.Representantesde esatradición
son Pedro de Isolella, cuya gramáticase basabaen parte en Esponciode Provenza,y el
MaestroBenede Bolonia, en el siglo XIII; Franciscode Buti —de quien hablaremosen el
capítulo siguiente—,Folquinode Borfonesy Felipe deFlorencia, en el XIV. Ellos influirán
decisivamenteen la Gramáticade los primeros humanistasitalianos, especialmentede
Guarino(cf I:VI.2.). Losrasgoscaracterísticosde lacorrientelexicográficafuerondescritos
por Percival y se puedenresumiren dos: primero, interéspor las técnicasde composición
y, por tanto, centradaen la sintaxis, regímenesverbales, significados de las palabras,
distinción de figuras del lenguaje;segundo, la introducciónde glosasen lengua vulgar.
Lozano(cf 1992c:148)añadeuno más,muy importanteanuestrojuicio: la influencia de la
terminologíade la Lógica, tanto o másque la de la Grammaticaspeculatiua.
Muy parecido al texto antescitado de Sabbadini es el caso del fragmento que
nosotrosencontramosen la BibliotecaAugustade Perusa,el ms. 530 (ohmH—14), un códice
de Cicerónen cuyashojas de guardahayrestosde unagramáticacon frasesen un dialecto
alto-italiano. El contenido que se conservaes similar al que presentanel resto de las
gramáticasde la seriey seestructuraprácticamenteen el mismoorden: definición del género
de verbo,clasificación,régimende cadauno de los tiposclasificados,ejemplo latino y lista
de significadosen romance.Ofrecemosahoraunamuestra(f ir ~ A]):
Nota quod uerbum comune est ii/ud quod desinit in —or et non formatur ab actiuo
et pertinet utrarn que sign(ficationem, [u¡delicet] actiuam et passiua. Quando habet
sign~ficationemactiuam, uo/unt ante nom¡natiuum perso[neJ agentis et post
accusatiuumpersonepatientis. Exemplum, ut egoortor Petrum. Quandohabent
s¡gn~ficationempassiuam,uo/unt antesenominatiuumpersonepatientisetpostse
ab/atiuumcumpraepositionea ue/ab <in> personaagentis.Exemplum,ut egoortor
a Petro.Et sunt ista, uide/icet:
1: La Grammat¡ca Prouerbiandi. Estudio 56
Largior —iris per ‘doná’ ou per ‘fi doná’
Expe[rior] —iris per ‘aprová’ ou per ‘fi aprová’Veneror—aris per ‘honorá’ ou per ‘fi honorao’
Moror —aris per ‘demorá’ ou per ‘fi Idlemorao’
Osculor —aris per ‘basá’ ou per ‘fi basao’
Ortor —aris per ‘confortá’ ou per ‘fi cor,fortao’.
De lamismaBibliotecaAugustason lasAnotationesahiquotGrammaticae,queconstadedos
obrasgramaticalesdecarácterescolarbastantefragmentadas.El códice(ms. 509,ohmG—91;
chart. en 40; 217 x 150 mm.; tinta negraconcapitalesen rojo y manchetadorada;cursiva
góticaitaliana; finales s. XIV) debióserobrade un toscanoporquese repitenejemploscomo
Florentinus,Vuh’erranus,Pissitanus,Luccanus.En la primerade las dos obras,que carece
de inctpit, setratanalgunasfiguras (prolempsis,silempsis,etc.) y losrelativosy antecedentes.
Se recurreal vulgar con frecuenciamediantela fórmula: si daturthema.
Otra gramática latino-italianaque empleael nombre thema para el ejercicio de
composiciónen vulgarfue encontradapornosotrosen el códiceAshb.244 (ohm 169 y 176),
de la BibliotecaMediceaLaurenzianade Florencia.Habíaquedadodatadaen el siglo XIII’0.
Copiamosalgunaslíneassignificativas,en las que aparecela palabrathemae ilustran el
modo en que se introducen lasfrasesromances(ff l5”—l6~):
Notaquo<d> in hocuerbo lateo—es, res queabsconditurponitur in nominatiuoetpersonacui absconditurin accusatiuoetpersonaabscondensin accusatiuocurnprepositioneper, ut ‘¡o ascondolo libro a Piero’, liber suuslatet Petrumper me
(...). Nota quod si detur thema: ‘il mio cane ha fallito el lievore’, fiat per fallo—lis, quod tanturn ua/et quantum decipio —ir ponendopersonam agentem in
nominatiuo,deceptorernetdecipientemin accusatiuosic: canemmeumfefellit lepus.
lii passiuo:‘El lievore esta fallito da el cane’: canis falsusest a lepore.
~ Tenemos,no obstante,algunasdudassobreesteparticular,puestoque estadatación
enel siglo XIII figura en la descripcióndel códicetal y comoestápublicadaen el Indice eCataloghidel Ministerodella PubbhicaIstruzione(VIII,I: Codicí Ashburnhamianidella P.Biblioteca MediceaLaurenzianadi Firenze,vol. 1, fasc. 4, pag. 259. Roma 1896). Sinembargo,hemospodidoconsultaren estabibliotecaun ejemplarde la reimpresiónde estecatálogo(Roma1991). La descripcióndel códicecoincidecon la quese hicieraen laediciónde 1896, pero en el nuevo catálogohay una nota marginal a lápiz, quizá del propiobibliotecario, en la que se aseguraque el códicees del siglo XIV.
1: La Gramrnatica Prouerbiand¿. Estudio 57
Perotambiénen bibliotecasespañolashaytextosgramaticalesde estaíndole,comoesel caso
del ms. 8464 de la BibliotecaNacionalde Madrid, un preciosoejemplar en pergaminoy
formato en octavo, quepertenecióal Duque de Uceda,si hacemoscasode la descripción
antiguaque apareceen las hojasde guarda.Un título, que debióservir de portadaen época
renacentista,rezaasí:
«Anonymi
GRAMMATICALatina
Opus
AcephalumHuius Auctoruidetur Italus ut
potequi Regularumexempla
Itahiceproferate»
Efectivamente,a la obra le falta el incipit, puescomienzacon los nombrespartitivos (hay
que suponerqueanteriormentese habríahabladode la Gramáticaen general, de la letra, la
sílaba, la dicción y la oración,y se habríadado una definición de nombrey una primera
clasificación). Por lo demás,presentalas mismascaracterísticasque los otros manualesde
los quehemoshablado,con la salvedadde queen estese ignora casi todo lo queatañealos
verbos personalesy, en consecuencia,tampocohay listas de verbos con significado en
romance.Queel autores italiano, es evidente,por la lenguadel romance.Lo másseguroes
que fuera lombardo,por las referenciasgeográfícasquesehacenen los ejemplos,dondese
mencionanpoblacionescomo Mediolanum (= Milán), Burgum Sancti Dionisi (= actual
Fidenzia), Lombardia, Placentia ( Piacenza),etc. Además sería un autor relativamente
conocedorde los clásicos,porquecitaa Salustio,Lucano,Virgilio y Ovidio, del queda un
ejemplo en el f 12v, y entre las fuentes a Prisciano (cf ff 24v 25’). Ofrecemosa
continuación,comohemoshechocon las gramáticasanteriores,una pequeñamuestra(f 5r).
Verbi gracia: egosum forcior fortibus. Tema: ‘E sun píu forte cha Ii fortí’ (...).
Sexuidendasunt in superlatiuis.Primum, quidestnomensuper/atiuus.Secundus,sensus. Tercium, construccio. Quartum, deriuacio. Quintum, formacio. Sexto,
defeccio(..). Sensussuper/atiuihabetduossensus:de ‘molto’ et de ‘molto piu’.
Quandohabetsen.sumde ‘moito’ ponitur abso/ute.Quandodaturde ‘molto piu’
ponitur respectiue (..) Quando datur sensusde ‘molto piu’ et non sequitur
genitiuus plura/is neque singularis nominis co//ectiu¿ fit construccio per
1: La GrammaticaProuerbiandi. Estudio 58
comparatiuumetua/de. Verbi gracia: ‘E sun molto piu forte cha Pero’: egosum
ualde forcior Petro.
Con los datos de que disponemos,podemoscolegir que estasgramáticaspresentanlos
siguientesrasgoscomunes,algunosde los cualesya hansido comentados:
Recurrenfrecuentementeafrasesen lenguavulgarmásqueparaexplicarconceptos,para
compararconstruccionesdeejemploslatinos(cf Percival 1975:237—8).A estafraseen vulgar
se le denominathemay se introduce de este modo: exemplum...(frase ejemplificativaen
latín), themacomponitur sic... (traducción en romance)o bien: si datur thema... (frase
romance),componitursic... (frase latina).
2.— Muchasde estasgramáticasofrecenelencosde verboslatinos con correspondenciasen
lenguavulgar. Las listasde verbosse insertandespuésde la exposiciónde cadagénerode
verbo(cf Percival 1975:235),segúnla nomenclaturamedievaldeesteaccidenteverbal, que
permiteunaclasificaciónque luego estudiaremos(cf I:VIII.7.)
3.— El contenidodelagramáticasiguemáso menosun mismoesquema,a travésde capítulos
separados.Cadacapitulo se articulamediantenotaey regulae,a diferenciade otros textos
gramaticalesen los que la basede la explicaciónes un versode un autor literario, a partir
del cual se van introduciendounaseriede cuestiones(Gramáticade análisis),o en los que
cadacapitulo desarrollaun razonamientoen forma de sophismao quaestio:“utrum uerbum
sir’ parsorationis”, “de diuersisacceptionibushuius nominis”, etc...,o simplescomentarios
de Prisciano,siguiendoel mismo orden o similar al de estegramático.En las grammaticae
de tema,se mantienela siguientedistribución:
—Defínición y división de la Grammatica.
—Littera,syhlaba,dictio, oratio.
—Suppositum,apposir’umy conceptode régimen.
—Las octo partes orationis: nomen, pronomen, uerbum, parr’icipium,
aduerbium,praepositio,coniunctio e interiectio.
—Los interrogativos.
—Lasfigurae.
1: La GrammaticaProuerbiandi. Estudio 59
5.— Es frecuenteencontraral final de algunaexplicaciónversosmnemotécnicosqueresumen
las ideasbásicasexpuestasen esaslíneas(cf Percival 1975:235).La fórmula habitualde
introducir la cita es: unde uersus.Así por ejemplo, en la gramáticadel ms. 8464 de la BN:
querenr’i eorsumunde, respondebodeorsum/ ac urbemuersusue/ Romamue/ mareuersus
(f 23v), sobrelos adverbiosde lugar unde, uersus,deorsum.
Todasestasson característicasquepresentalagramáticaqueestamosestudiando.Sin
duda, en la PenínsulaIbérica cuajótambiénestacorriente didácticaantesde que lo hiciera
en otros lugaresde Europa, graciasa los contactosculturales(y no sóloculturales)entre la
Coronade Aragón y Provenza,de un lado, e Italia, de otro, durantelos siglos XIV y XV.
FueenEspañadondeestatradiciónadquiriómásrelevanciay difusión,y dondenaturalmente
desarrollóunaspeculiaridadespropias”.
V. CARACTERISTICAS DE LA GRAMMATJCA PROVERBIANDI
Hemosqueridoque nuestraexposiciónsobrela Grammaticaprouerbiandiquedara
articuladaen torno a tresepígrafes.Así, primero hablaremosdel términoprouerbiandiy de
por qué se le denominaasí a estetipo de gramáticas.A continuación,estudiaremosel
manual, es decir, la gramáticacomo libro de texto. Por último, veremoscómo eran las
leccionesde gramáticaen las escuelaso, dicho de otro modo, la mecánicade las clasesen
las quese utilizabanestosmanuales.
“ Debemosaclararque la denominaciónprouerbiumse impone en España,aunquenode modo absoluto,para la palabratema de las gramáticasitalianas y francesas(cf Rico1982:29—32).En cualquiercaso, hay gramáticosespañolesdel siglo XV que empleanelnombretemaparasignificar la fraseen vulgar, comoMatesen suGrammar’ica;otrasvecesse utiliza uulgare(el propioMatesy encasitodaslasprouerbiandi)o romancium(asíNepoteo Cerezoy tambiénmuchasprouerbiandi).Por otro lado, comoveremos,hay autoresqueescribengramáticasen las que se empleanalgunavez palabraso frasesvulgares,a las quellamanprouerbium(cf supra,Bonaventure;cf tambiénPastrana,CompendiumGrammatice.Toulousseca. 1495: «Nor’iciaeprouerbiandisunr’ quar’tuor»,f 28) y, sin embargo,difierensustancialmentede las gramáticasqueestamosestudiando.
1: La Grammatica Prouerbiandi. Estudio 60
1. Prouerbiare
La primeraduda que nos asaltacuandoconsideramosel grupo de las grammaticae
prouerbiandipor separado,estoes,sinteneren cuentael conjuntomásamplio de gramáticas
“de tema” alqueperteneceno, engeneral, la tradicióngramaticallatina en la quese emplea
la lengua vernácula,es en qué se diferencian estos textos de los otros: ¿hay algo que
constituyaunanovedado una peculiaridad?Acabamosde decirque la separaciónla hemos
realizadoatendiendoadoscriterios:
1) El nombrequeestasgramáticasdanal vulgar: prouerbium,contodaslas
matizacionesqueacabamosde apuntar(cf n. II).
2) La circunscripcióngeográficade estadenominación,que apenassi se
encuentrafuera del entornode la Coronade Aragón.
El términoprouerbiandi,comoafirma Colón (cf 1982:33), es el gerundio deprouerbiare,
un denominativocreadoa partir deprouerbium, que es el nombreque se le da al tema,
romanciumo uulgare de las otras gramáticasa las que nos hemosreferido en el capítulo
anterior. Paracomprenderqué quierenexpresarconprouerbiarelos gramáticosautoresde
estostratadoses precisoacudir al único prólogo de intencionesque hemosencontradoen
gramáticasde esta serie: aquélcon el quecomienzala obra contenidaen el ms. 179 Ripolí
del Archivo de la Coronade Aragón de Barcelona(= F), cuyo autores B. de Fita (cf Beer
1909—10:502).
Estecódice,queconstade 86 folios,en papel(240 x 148 mm.), llevapor titulo “A rs
prouerbiandiseuGrammar’ica” y estádatadoaprincipios del siglo XV. El autor escribesu
nombreenel incipir’, lo cualyaes significativo,puestoque lamayoríadeestasgrammaticae
prouerbiandi sonanónimas.Debía de serun hombrede cierta cultura, porqueel prólogo
tiene un aire humanista,con pretensionesretóricas.En él se explicaen queconsisteel arte
de proverbiar(cf E 1rv):
Quantoaliquid nobilius et introductorius tanto prius propter quod multorumde
discipulis seu scolaribus in eis principibus inclinatus, ego magisterB. de Ffita
scriberepresumpside utilitatibus artis Gramatice, id est dearteprouerbiandi. Et
hancscripturamillis comunicare,quianonpossunt,za dicunt, multa in sco/isauditasine scripture adiutorio memoriecommendare.Super quo, peto et sup/ficode]
1: La GrammaticaProuerbiandi. Estudio 61
omissisminus<ue> ¿‘enedictis obtinereueniam,de inuentisautem,si quefuerint
conuenientiamu/tashaberegraties [sic].Et in huius arte talem ordinem seruare
intendo,scilicetquodin primis terminisad huiusartemdescribam.Secundo,ahiqua
principia suppositum[sic]. Tercio, regulas genera/esin arti ponam. Quarto, per
distinctacapitula materiasartis gramaticeadi<s> tamartempertinentesdec/arando
et uulgare exemplificando,diuino auxilio supposito(..). Quantumad primum estprimosciendumproprouerbiare:estlatinumcumromancioconcordare,sicdicendo:
‘lo masestra lig’, magisterlegit. Sedprouerbiumest oratio in romancioahicui dato
ue/ in /atino, ahicuius perfecte sententie denotatiua, ut patet exemplum iam
po[si]tum. Quid est arsprouerbiandi?/Est ars qui [sic]scit latinum cum romancio
concordare.
El prólogo es extraordinariamenteesclarecedor:«[prouerbiare] esr’ latinum cum romancio
concordare»,«prouerbiumesr’ oratio in romancioalicui dato uel iii latino ahicuiusperfecte
sententiedenor’atiua». Es el único caso entretodaslas gramáticasde la familia en que el
autor comentaestaprácticapedagógica.Los otros textos comienzan,de ordinario, por la
definición deGramáticao por las partesconstitutivas(hitr’era, syhlaba,dictio, oratio). Pero,
además,una gran parte de los ejercicios de los que estásalpicadala exposiciónde la
Gramáticaen estemanualhacenalusiónde un modo u otro a la tareade “proverbiar”. Son
habituales,por ejemplo, expresionescomo:
—in romancio prouerbii, que con las palabras del prólogo nos permite deducir que
prouerbiumno es exactamenteigual que “frase en romance”,sinoquese refiereal ejercicio
escolarde concordarromancey latín o viceversa(cf GonzálezRolánlSaquero1992:305—6).
—componereprouerbium:«‘lo proverbi compausadordel masestrees util’, componitursic:
prouerbiumcomponenduma magistroestutile» (cf F6V)• El proverbiose “compone”.
—romanciare:«isr’i duo modi cognoscendipate<n>r’ diuersosususromanciandi istut uerbum
inpersonale,scihicer’ amatur, sic, scihicet‘lo es amat’» (cf F 47FV)• Parecequeprouerbiare
se puedeexpresarmedianteel verbo romanciarecuandose hablade componerdel latín al
romance..
—tema= prouerbiumen losff 68r-v lo cual es una pruebamás de que la Grammar’ica
prouerbiandino es másque una versión local de esasotras gramáticasde las que hemos
tratado anteriormente:«de ¡sto uerboquaeso,non haber’ nisi quaesumus,ideosi detur tale
1: La GrammaticaProuerbiandi. Estudio 62
tema, sci/icet: ‘eu he demanatuna dubta’, nonpotesr’ componiperprer’erir’um huiusuerbi
quaeso».Sin embargo,no cabesuponer,apartir de lo dicho, queprouerbiumes el ejercicio
en general y tema sólo la frase en romance,ya que unosfolios antesFita escribe«dictum
themaseuprouerbiumpotestsic componi»(f46~)• Es decir, al ejercicio se le denomina
indiferentementeprouerbiumo tema, que puedeseren latín o en romance,segúnse quiera
componer una traducción directa o inversa. Esta hipótesis quedaríaconfirmada si
encontráramosuna expresióndel tipo prouerbiumlatini o tema /atini. No obstante,aunque
no es conclusiva,la definicióndel prólogo—«oratio in romancioahicuidato ucí in latino»—
apoyanuestrateoría.
Unaslíneasmásarriba mencionábamosun trabajode Colón (cf 1982)en el que el
estudiosocatalánafincadoen Ginebraemprendíaun análisisdel términoproverbi.Después
de comentaralgunostestimoniosdocumentalesquetambiénnosotrostraeremosa colación
más adelante,deja bastanteprobado que la expresióncatalanafer lo proverbi, “hacer el
proverbio”, tiene carácter técnico y significa más o menos “llevar a cabo un ejercicio
gramaticalde composición”.Sin embargo,el autor se preguntacómose produceel cambio
semánticodeproverbi,“adagio”,aproverbi, “ejercicio escolar”,y si estoocurre sólo en los
romanceshispánicos.El mismosugiere(cf 1982:39)quetal cambio sólotienelugar después
de quehayatriunfado lapalabrarefráncon laacepciónde “adagio”,tantoen castellanocomo
en catalán,durante el siglo XV. No pareceextraviado, ya que precisamentelas frases
ejemplificativas que se emplean en el Ars prouerbiandi, como en tantas obras de la
Gramática medieval, son sentenciasimbuidas del talante moralista a que nos tiene
acostumbradosla pedagogíaescolástica12.Por un procesode especializaciónsemántica,el
proverbio (“adagio”), se convirtió en “ejemplo” y de ahí en “ejercicio a través dei~i3
ejemplos
12 Por ofreceralgúnejemploque sirvade muestra,en la propia gramáticaqueeditamos
puedenleersefrasescomo: «del pobledemanarsejusticiaes bonacosa»(11:359.35),«Peretreballa per causa de avorrit los vicis e peccats»(11:361.25-26), «tu per enujar toscompanyonspoch goanyaras»(11:361.28),etc.
‘~ Colón es el primero que relaciona directa y expresamenteel proverbi de losdocumentosestatutariosde las escuelascatalano-aragonesascon el prouerbium de lasgramáticas,si bien otros ya antesse habíanaproximadoa esta idea. Por ejemplo, Torre yRubió(cf 1971:42)citan un texto documentalen el quesehabladelproverbicomoejercicioescolary a pie de páginalos autoresanotanquehanencontradoen un inventarioun «llibredenotasdeproverbiejar».Rico(cf 1978:32;105y 1982)reconoceen elproverbiun ejercicioescolary sabede la existenciay uso comúnen las escuelasde manualesadprouerbiandum,
1: La GrammaricaProuerbiandi. Estudio 63
2. El manual
Algunos estudiososhan comentadoque la primera impresión que causanestas
gramáticasdetipo prouerbiandies la de que logran unasíntesisy configuranuna posición
ecléctica(cf González/Saquero1992:304),no en un afán de discutir y enfrentardiferentes
opiniones,sino paradara losalumnosunavisión global y hacerlesaccesibleel conocimiento
de la Gramática.Con estenombre—síntesis—las hemosdefinido nosotrosen algúntrabajo
anterior (cf Esparza/Calvo1994:47). La Grammar’ica prouerbiandi, a nuestro juicio,
representala síntesis,en el método y el contenido,de gran parte de la tradición escolar
gramaticalvigentedurantelos siglosprevios de la épocamedieval.
En la Gramáticaprouerbiandi se aúnan los elementosprincipales de la Gramática
medieval, quehemosestadoestudiandohastaahora.Ya hemosvisto enun capituloanterior
cómo desdeel punto de vistade la didáctica,proliferabanlas gramáticasen versoo los
comentariosde autorescualificados; nos hemosreferido varias vecesa la Gramáticade
análisis,muy frecuenteen estaépoca;por otro lado, con muchospuntosen comúncon la
gramáticahabíaflorecido sobretodo en Italia la tradición de los glosarios:el Papías,las
Derjuationesmagnaede Hugucio, el Car’hohicon de Juande Génova,etc. Puesbien, las
grammar’icae prouerbiandi asumen las ventajas de todos estos tipos de Gramática,
integrándolasen un únicométodo.Así, por ejemplo, en el texto de nuestraedicióntenemos
numerosasmuestras de versos mnemotécnicos(cf 11:152.2—4; etc.); fragmentos de
comentariosde autoresimportantes,en los que el comentadorse llega a confundir con el
autor (cf II:72.l7sq.)o dondese afirmaexpresamentequese cita un texto de un comentario
de tal autoratal otro (cf II:97.27sq.).Asimismo, son muy frecuentesen las gramáticasde
esta familia las interrogacionesde una forma muy similar a la de la gramáticaerotemática
o de análisis(cf 11:81.14; 11:91.4;etc.). Y la tradición lexicográficaa la quenos referíamos
se integraen estosmanualesmediantela introducciónde listasde verboscon los significados
en lenguaromance.
pero no concedeningunaimportancia—aparentemente-a la relación entreunacosay la otra,lo cual no dejade sorprendernos.Igual sucedecon Batllori (cf 1958:57—8), Soberanas(cf1978:169)o CasasHoms(cf 1971:18).Respectoal significadodeprouerbiumcomo“refrán”,hablatambiénRico (cf 1982)y GonzálezRolán y Saquero(cf 1992), quienesadviertendelreduccionismoen que caentodosestosautores,al no profundizar en el contenidode estatécnicagramatical.
1: La Grammarica Prouerbiandi. Estudio 64
Además de síntesisde método,hay síntesisde contenido.Las aportacionesde la
Gramáticaantiguay las de la Gramáticamedieval, tanto en el nivel de la especulación
modistacomoen el de la tradición escolar,se recogenen los textos de la serie.Lasfuentes
son muy diversas.El autor sabeconjugarteoríassecundumantiquoscon las queaparecenen
autorescontemporáneossuyos.No obstante,conviene no llamarsea engaño,ya que el
maestroautor de un tratadoprouerbiandi como el que nosotroseditamos,no distingue
claramentequé gramático es consideradoantiguo y quién moderno. Por ejemplo, en
11:76.24—25leemos una definición “según los antiguos”,pero en el aparatose consignaun
único testimonioparalelo, el de Mates,de la mismaépocadel autorde nuestragramática:
¿es queacasoMatestoma tal conceptode una tradición anterior? Porque la definición,
secundummodernosestáatribuidaal Car’hohicon y allí la hemosencontrado(cf 11:78.1—3).
Lo mismo sucedeen otros pasajes(cf 11:84.15-17;11:84.28—30). En cualquier caso, lo que
parececlaroes queen los textosadprouerbiandumse hacepatenteun esfuerzopor recoger
las opinionesmássignificativasde la tradición gramatical.Véaseel siguienteejemplo (cf
11:21.21—31)en elquesecitan tanto autoresantiguos(Prisciano)comomodernos(Car’hohicon,
PedroHelias,Bacón’4):
Vtrum uocatiuusregitur uelponiturabsolutea regiminesunttres oppiniones.Prima
oppiniofuit antiqua, quod uocatiuuscasusregitur a secundapersonaimperatiui
modi expresseue/ subinte//ecte,quia sicut nominar’iuus tenetur concordarecum
uerbo personali in numero er’ in persona, ita et uocatiuus, unde sicut congrue
dicitur: homo legit, ita in uocatiuo homo lege est congrua. Secunda oppinio est
Per’ri Helie et Baconis, quoduocatiuuscasusregitur a tau aduerbio uocandio,
expressoue/subintellecto,quíaregereesr’ conferrediccioni utponaturin tali casu,
ut o Petre,o lohannes,ergo aduerbium regir’ ipsum uocar’iuum. Tercia oppinio est
Catho/iconis,quod uocar’iuuscasuponitur absolute,id est sineregimine, et racio
eius est quia uocar’iuus non indiger’ uerbo secunde persone neque indiget aduerbio
uocandi, quiapor’est stare sine ur’roque, testantePrisciano dicente: Appolonius
scribit, Virgilí.
“~ Interesantey original, también, es el modo en que se integran todas las teoríasanterioressobrelas figuras, comose puedever en el capitulo en que se tratadel contenidolingúísticoy gramaticalde M(cf I:VIII.12.).
1: La Grammat¡caProuerbiandi.Estudio 65
Los textosde la familia presentanentresí muchassimilitudes15,comoya hemosdicho con
relaciónalas gramáticasde temaen lenguavernácula.La estructurageneralestáconstituida
por un armazónbásico,por esoes posiblereducir el orden del contenidogramaticala un
esquema—tipoválido paratodaslas obrasde la serie. Es el queya señalamosen un trabajo
anterior(cf Esparza/Calvo1994:52):Definición y divisióndelaGrammatica;/itr’era, sy/laba.
dictio y oratio; las octopartes orationis; las figurae y la supp/etio. Además siemprese
incluyen capítulossobreel suppositum,el appositumy el conceptode regenciaque suelen
ir en tomo a la exposiciónde la oratio y las octo partes.Tambiénes habitualañadiralgún
epígrafesobrelos interrogativos,bientras losadverbios,bienal final de laspartesminores,
y sobre los absolutos,que a menudo tienenun lugar propio. Es interesanteel estudiode
CasasHoms (cf 1950:122—4)en el que se presentanen trescolumnaslos títulos de los
epígrafesde tresgramáticasde la familia —las que nosotroshemosllamadoN, M y la de
Mates—parahacerver la estrechasemejanzaque existeentreellas, sin que las podamos
considerardependientes,sino simplementeemparentadas.
Lasexcepcioneso variantesde esteesquemason accidentalesen la mayoríade los
casos.Por ejemplo,en la gramáticade N (Notae Calar’aiubenses)seexplica el suppositum
y el appositumdespuésde laspartesnominales,igual quenuestragramática(cf II:76.23sq.)
porquede lo contrariono se entenderíael verbo.Peroel anónimoautorno agotaestetema,
conscientedeque esdidácticamenteinútil hastano avanzarmásmateria(cf N 13v):
De disconuenienciissuppos¡ti et appositi substantiui et adiect¿ui, relatiui et
antecedentissupersedeodepresenti, namcum ipsispresupponanturmu/tematerie
precipuemateriafigurarum, pueri uero huc usquein earum materia nonfuerint
introducti, ideo omnia de ¡psis non hie sedin fine huiusoperispertractar.
Por el contrario, el maestroautorde la gramáticacontenidaen G, se ocupadel supposir’um
y apposir’umcomopartedel temade laoratio,antesdeabordarlo quecorrespondealnombre
(cf G 6v).
‘~ Así, el ms. 8297 de la BN (= G, en el aparatodenuestraedición) guardagranparecidocon el 153 Ripolí (= R) y conel de Tarragona(= fl: los trescomienzanigual y siguenpocomáso menosel mismo orden.Especialrelacióndebende tenertambiénlos doscódicesdeGerona(= C) conel quenosotroseditamos(= Al). Con rasgoscomunesatodos,perosin quepodamosdeterminar,de momento,unarelación másdirectaquedaríanlos códices8430 BN
N) y 179 Ripolí (= F).
1: La GrammaticaProuerbiandL Estudio 66
El autor de nuestragramáticarevelacon frecuenciael programade los contenidos
que se proponeparacadacapitulo. En estesentido,actúaconplenaconcienciadidácticay
dominio de la materia que pretendeexplicar o de la que omite a propósito. Podemos
distinguir, a este respecto:
a) Indicacionesqueafectanal conjuntode laexposición.Vamosa repasaríasdetenidamente:
—Despuésdedar la definición deGramáticay hablarde la relación queguardacon las otras
cienciasy las divisiones queen estamateriase puedenhacer, se enlazacon el estudiode
cadaunade las partesintegrales(cf 11:3.26—28):
Vel aliter, secundumPriscianum, gramaticadiuiditur iii quatuorpartes, scilicet in
/itteram, sil/abam, diccionem et oracionem siue construccionem, de quibus per
ordinem est agendum, et primo de littera.
—Cuandoha terminadoel capítulode la construcción,antesde estudiarcadaparte de la
oración,trata sobreel régimenen generaly en particular(cf 11:18.27—28):
Expeditode construccioneparcium istius oracionis, consequenteragendumestde
earum regimine.
—Y a continuación,entrade lleno en cadaunade las partesin speciahi,comenzandopor el
nombre(cf I1:22.s-ó):
Completotam deconstruccionequam deregimineparciumoracionis in generali,
consequenterestagendumde qualibetearumin speciahi,et primode nomine.
—Dentro del capitulo del nombre, el maestrose ve obligadoajustificar por quéexplica los
nombresverbalesmásadelantey no conel resto de los tipos de nombre(cf 11:26.1—6):
Speciesnominis de quibus hic specia/ir’er intenditur pro mar’eriis prouerbiandi
gramat¡corumsunr’decem,scilicer’proprium,appe//atiuum,substantiuum,adiectiuum,
re/atiuum, antecedens,positiuum, comparar’iuum, super/atiuumet uerba/e. Sedde
nomineuerbali, postnar’uram participiorum determinabitur,quia nominauerbalia
magnamconuenienciamhabentcumpartícipiis. Et ideo, de istis per ordinem est
agendum,etprimo de nomineproprio.
1: La GramrnaticaProuerbiandz.Estudio 67
—Una vez concluidos los epígrafesdedicadosal nombre y al pronombre, cuya función
principal es la de formar parte de los que ahora llamaríamossintagmanominal (que se
asemejaal conceptode supósito),se introduceuna explicaciónacercade la naturalezadel
supposir’umy del apposir’um,previa ala materiaverbal (cf 11:76.21—22):
Expeditode nomineet pronomine, quibuscompetilessesuppositis in oracione. Et
ideo, consequenterdicendumestde suppositoet apposito.
—No hay más indicacionesde esteestilo hastael final de las denominadaspartes maiores
(nombre,pronombre;verbo,participio) (cf 11:239.15-19):
Expedito de construccione seu regimine quatuor parcium principa/ium oracionis,
scihicet nominis, pronominis, uerbi eíparr’icipii, nunc, consequenter, agendum est de
construccione seu regiminequatuorparcium minusprincipalibus ¡ps¡us oracionis,
sci/icet aduerbii, coniunccionis, proposicionis et interieccionis, etprimo de aduerb ¡o.
—La última referenciaapareceal acabarla interjección(los dos últimos grandestemas,que
son las figuras y lasuppletio, no van introducidospor estoscomentarios,tal vez porque se
consideranapéndices)(cf 11:264.27—29):
Postquam in precedentíbus,Díuíno Il/uminante Lumine, determinatumest de
construccione et regimine casuum oracionis, nunc, consequenter, Eterno
CoadiuuanteMunere, agendumest deabso/ucioneeorum.
b) Programaparacapítulosconcretos,por ejemplo, en el participio (cf 11:204.32—205.5):
Circa participia sunt notandasexper ordinem:primo, de ipsorum terminacione;
secundo, de ipsorum tempore; tercio, de ipsorum formacione; quarto, de ipsorum
origine seu deriuacione; quinto, de ipsorum sign~ficacione;sexto et ultimo, de
ipsorum construccione.Ex quibuspatet quodparticipium cognoscitur¿‘ene sex
modis, scilicet terminacione, tempore, formacione, origine, sign~/7cacione et
construccione,de quibusper ordinem est agendum.Circa primum...
La estructurainternadel métodoexpositivodepende,comoes lógico, de cadacapitulo,pero
se puedenestableceresquemasmáso menosválidosconcaráctergeneral.Porejemplo, para
una partede la oración, se sigue esteorden:
1: La Grammauca Prouerbiandi.Estudio 68
1 —Defínicton.
2—Explicación de la definición.
3—Característicasespecíficas(proprium nominis,pronominis,etc.).
4—Causa inuentionis.
5—Clasificación.
6—Accidentes.
Paracadauno de los llamadosgenerauerborum,valdríaestemodelo:
1—Definición.
2—Explicaciónde la defínición.
3—Reglasde construcción(enunciado de cada regla, ejemplos y lista de significados
romances;a veces,antesde pasara la siguienteregla, hay algunanota aclaratoriasobre
construccionesespecialesparaalgúnverbo en particular).
En aquelmismo trabajo nuestro,quecitabamosunaspáginasantes,sugeríamosuna idea
interesanteacercadel ordenen el que se estructuranlos contenidosgramaticales,queen las
prouerbiandies el llamadoordo naturahis(cf Calvo/Esparza1993:170—2):
La mayoríade los textos prouerbiandimantienenunaidénticaestructuracióndel
material,que respondea grandesrasgosa la utilizadapor Prisciano,con algunos
añadidos.Es decir, prima el ordennaturalque,como luegoexplicaráNebríja,sería
el idóneoparaexponerlos contenidosgramaticalesy linguisticosdeunalenguaquese conoce y se habla, frente al artificial, que otorga más importancia al
establecimientode paradigmas,irregularidades(distinción de géneros,pretéritosysupinos,etc.),aspectostodosellosqueprecisande un aprendizajeporpartedeaquel
que,no teniendounalenguacomomaterna,quiereprofundizarensu conocimiento.
El orden artificial se prestamucho menosa consideracioneslinguisticas,porque
abundasobretodo en los contenidosgramaticales.
Gramáticasmedievalesescolaresqueno siganelordonaturahishaymuchas,aunquedestacan
dos: el Doctrínaleel Graecismus.En cambio, lo siguenel Cathohicony la mayoríade los
comentariosaPrisciano.
Sin embargo,la innovaciónmayor en las prouerbiandi es la adición de capítulos
llamadosde supp/etione,que representanel aspectomásoriginal de este peculiartipo de
1: La GrammaticaProuerbiandi. Estudio 69
manualesde Gramática.Sobreestacuestiónyahemostratadoextensamente(cf Calvo 1993;
Calvo/Esparza1993:172—3)y a aquellostrabajosnos remitimos.La supp/er’ioes un ejercicio
escolarmedianteel cual se explicacómose supleen latín un construcciónque no es posible
en esta lenguapero sí, en cambio, es aceptableen romance.El criterio comparativoes la
propia lenguaromance,ya quehabitualmentehaynecesidadde suplir porquefalta —deficir’—
algo en la lengua latina. Pero si decimos“falta” estamospartiendode quedebehaberalgo
que no hay. En suma,subyaceen cierto modo la ideadequees primero la lenguaromance,
en la que se piensa,y desdeella se construyeel latín. Lassuppler’ionesaparecenal final de
estosmanuales,aunquehay excepciones:por ejemplo, en nuestro texto (cf 11:63.9—64.13;
69.9—70.14)y en otros, la suppler’io comparar’iuorwn y superlar’iuorumse introduceen los
capítulosdedicadosa estasmismasmaterias.A veces,haygramáticasque son sólotratados
desuppletionibus,comola llamadaGramáticadePriscianoycastellano,contenidaen el ms.
10073 de la BN (= P).
Posiblementeel aspectomásinteresantede esteejercicioseala constataciónde hasta
quépunto la lenguaromancese encontrabasin unanorma: habríareparo en escribiralgoasí
como regeuenr’o, fugienr’ latrones,peroconel romancedesapareceestetemor: el reyvenido,
fuiran los ladrones(cf P 13v) En este caso, laconstrucciónabsolutaresultamuy frecuente
en la literaturacastellanamedieval.Sin embargo,otrasmuchasconstruccionesde suppler’io
rayan el absurdoy ofrecensolucionesextremadamenteforzadas,como afirma CasasHoms
(cf 1971:22—3).Hemosde suponerque estorespondea intentosde normalizar la lengua
romance,promovidosseguramentedesdelas propiasescuelas,comoel de la regularización
departicipios. He aquíel cuadroquenospermitiríaelaborar lagramáticaqueeditamos(cf
Calvo 1993:278—80):
ACTIVA PASIVA
Lat. amans
Presente
Rom. amanr’ (a) + C.D. amant sede + C.Ag.
Lat. amatus
Pasado
Rom. amar’ (a) + C.D. amar’ de + C.Ag.
1: La GrammaricaProuerbiandi.Estudio 70
Lat. amaturus amandus
Futuro
Rom. amador(a) + C.D. amadorde + C.Ag.
EjemplosenM:
—Lo rey, sr’eranr’ a/s ladres, ve(cf 11:343.15).
—La hiQo, /eginr’ se del maestre,esprofitosa (cf 11:342.19).
—Lo maestre,legir’ la hiQo, ve(cf 11:342.21).
—Pere, mena~ar’de Johan, ve(cf 11:344.6).
—Lo maestre,ferridor los dexebles, ve(cf 11:343.19—20).
—Pere, enujadorde Johan, ve(cf 11:345.2).
Esteuso forzadode participiospresentesconcomplementode régimenen catalánse conoce
en el lenguajede la Cancillería’6. Como se observa,de cualquiertipo de verbos latinos
transitivos, ya sea en su forma neutra, común, neutropasivao deponente—según la
clasificación medieval—,se empleanparticipiosderivadosen romancepara completarlos
“huecos” latinosdel paradigma,de acuerdocon unacuriosaregularización,que supone:
a)La neutralización-en sentidolato,paraexpresarlapérdidade relevanciade la terminación
con la que se marcabatantoel accidentetiempocomola diátesisdel verbo o participio- de
la formaactiva/pasiva.Losmorfemasde participio pasanaexpresarsóloel accidentetiempo.
b) La expresión del accidentegramatical voz por medio de recursosexclusivamente
sintácticos:
—Si el participio está seguido de un complementodirecto, tiene sentido
activo.
16 Nadal i Prats (cf 1982:45l;459) atribuye estasconstruccionesal «sotmetimental
modelí llatí queensfa veurecom els redactorsd’aquellsdocuments(sc. de la Cancillería)no tenenconsciénciaencarade la llei díferentqueregeixla llenguasáviai el vernacleal qualcreuendonar categoríaaplicant—hi una llatinització for9ada». El participio presenteconcomplementodirecto, es decir, sin preposición,se llegó a dar en la lenguacatalana,peropronto desaparecióy fue la lengualatinizantede la Cancilleríala que trató de reponerlo(véaseun ejemploclaro en uno de losdocumentoscitadosen I:V.3., pag. 82: los regentsles
ditesesco/es).
1: La Grammaucc¡Prouerbiandi.Estudio 71
—Si el participio estáseguidode un complementoagentecon la preposición
romancede, tiene sentidopasivo:«et nota quod sy pos talem participium
uenerit sensusgenitiui, senperestde uocepasiua»(cf P 13”).
Finalmente, en relación a la suppler’io, ésta se da fundamentalmenteen las formas no
personalesdel verbo: participio, infinitivo, gerundiosy supinos;y en los comparativosy
superlativos.Algunasgramáticascomola quedenominamosF, amplíanlas posibilidadesde
suppler’io, como puedeverse en el siguientetexto tomadode esagramáticaprouerbiandi,
dondeencontramosuna clasificaciónmuy ordenadade las partesde la oración en las que
cabeestetipo de ejercicios(cf ff 59v...60r):
Notaquodsupletionistressuntspecies:supletionominisetuerbifi} etparticipii (..).
Supletio<nis> nominis due sunt species,sci/icet supletio nominis substantiui et
adiectiui (..). Sup/etio<nis>nominissubstantiuisuntduespecies,scihicetsupletio
nominissubstantiuisimpliciteret secundumquid (...) Supletionisnominisadiectiui
due sunt species, sci/icet supletio nominis comparatiui et superlatiui (..).
Sup/etio<nis> uerbi duesunt species:supletio uerbi actiui et passiui. Supletionis
tam uerbi actiui quampassiui duesuntspecies,sci/icet supletio uerbi persona/is
modifinitiet modi infiniti, scilicetgerundiaet supina(..). Supletionispartic¡~ii trcs
suntspecies,sci/icet supletioparticipii presentistemporiselperfecti etfuturi.
Es decir, apartede las suppler’ionesen partes de la oración que ya conocemosen otras
gramáticas,aquí se añadenlas de los nombressubstantivosy los verbospersonales.Unos
folios másadelanteel autor explicacadaunarecogiendo,por ejemplo, las posibilidadesde
suplir lospluralesde losnombreslatinosquesólotienensingular,comopax,fides,mors,etc.
(cf F 6lv~62r) o los verbosdefectivos(cf F 63v~68V). No obstante,aunquede modo más
generaly menossistemáticoestassuppler’ionesestántratadasen otros textosde la serie(por
ejemplo,paralos verbosdefectivos,cf Mates113; paralosnombresheteróclitos,cf N9v).
En definitiva, pareceprobadopor todo lo que hemosvisto, que las grammaticae
prouerbiandi estánpensadaspara ser un manual, un libro de texto, como diríamoshoy.
Ahora bien, ¿podemosllegar a sabercómo se usaba,estoes,si cadaalumno tenía uno, o
cuántoshabría por alumno, o si lo utilizaba sólo el maestro?La verdades que apenas
sabemosnada.Torre del Cerro y RubióBalaguer(cf 1971:42n.)aportanun dato mínimo,
pero interesante:estosautores,encontraronen un inventariode archivo de Barcelonael
1: La GrammaricaProuerbiandi. Estudio 72
siguienteapunte:«llibre de notesde proverbiejar»;por otro lado, CasasHoms afirma de la
Gramáticade Matesque se le antoja, más que un original escrito expresamenteparaser
publicado, «un plan esquemáticopara servir de guión a las leccionesque debían serexplicadasen clase,y otrasveces,el resultadode talesexplicacionessegúnapuntestomados
abreviadamenteen el aula’7» (cf 1950:126). Quizá hay razonespara pensarasí de la
Gramáticade Mates,y de otros textosprouerbiandi: aquellosque se nos han transmitido
comocuadernilloscon letramuy desigualy cursiva,conglosasy anotacionesdiversas,tanto
al margencomoenelcuerpodel texto,queparecenmutilados,aunquetal vez nuncatuvieron
incipir’ ni exphicir’ porqueeran eso: libros de notas.Sin embargo,estono es estrictamente
extrapolableal resto de las grammar’icaeprouerbiandi,que si se conservancon todo el
aspectode un codex,un libro con unidaden la forma y en el contenido.
Por eso, mientrasno tengamosnuevosdatos,a nosotrosnos convencemás la idea
de queerasólo el maestroel queutilizabaelmanual,del que en todo casotomaríanapuntes
losalumnos.Estahipótesisquedaríacorroboradasi abundaranmásfrasescomolaqueleemos
en la gramáticaqueeditamos:«talia enimremitr’oprar’ice er’ boneintelhigenciemagisr’rorum»
(cf. 11:346.21—23),como sí el autor se dirigiera a los maestrosy no a los muchachos.
Insistimos,en cualquiercaso,en quese tratasólo de unaopinión.
3. La mecánicade las clases
Tenemospocostestimoniosacercade laorganizaciónacadémicaen las escuelasde
tipo primario y secundario,que es dondese utilizabanestosmanuales.Estainformación es
escasainclusoparaescuelasuniversitarias,parael casode las facultadesde Artes (cf Verger
1979:355):
En réglegénérale,les facultésdesartssont lesmoins bien connusde toutes celles
quecomptaientles universitésmédiévales.La jeunesseet l’instabilité particuliéresde leurs effectifs, le moindre prestigedes disciplines qui s’y enseignaientet desgradesqui s’y distribuaient,expliquent sansdoutequ’elles n’aient souvent laissé
qu’une documentationmediocre.
‘~‘ Lasrazonesen las que seapoyaesteautorson:el encabezamientohibellusen lugar dehiber; la falta deproporciónentremateriasdistintas,tanto en laextensióny en la profundidadcon quese tratan; la palabralectio o dictio intercaladasin másen el cuerpodel texto; etc.
1: La GrammaticaProuerbiandi. Estudio 73
La mayorpartedeestosdocumentosson estatutosy normasdel municipio o el cabildopara
laescuela.No son directamenteesclarecedoresdel métododidáctico,porque,comoes lógico,
incidenen cuestionesquepodríamoscalificar comode régimenexterno,es decir: losplanes
de estudioy suconvalidación,los horarios, las normasdisciplinares,el sueldodel profesor,
etc. Muchosdocumentosde estetipo se han perdido, incluso los de ciudadesimportantes.
ParaValencia,por ejemplo,no hayapenasinformación sobreactividadesacadémicashasta
el año 1562, por lo que los datos sobreenseñanzaestánsupeditadosa posibles hallazgos
archivísticos(cf Pinilla 1984:21). Ello no obstante,tenemos,por fortuna, varios filones
documentalesen distintasciudadesde Cataluñalo suficientementeimportantescomo para
considerara estosdocumentosreferentesválidos para nuestrahipótesis. De ellos habla
Soberanas(1977—8:169—70):
L’organització de l’ensenyamentpriman i del secundan,com en diríem ara, a laCatalunyadela baixaEdatMitjana ensés prouconegudagráciesals diversosreculís
documentalspublicatsfins avui, elsqualsensensenyenquetant les diversesmaneres
de contractaels mestresi llurs ajudants(dits “batxillers”) per part d’institucionscivils o eclesiástiques,com els métodesd’aprenentatgedeles artsliberals,els llibres
detextutilizats, ladistribuciódel tempsdedicata les lli~ons teáriquesi als exercicispráctics, els diversosgrausescolars,els recursospropagandísticsper atraureels
estudiantsa les escoles,la duradadelscursos,etcétera,erensi fa no fa, semblants
atot el Principat.
De momento,daremoscabidaaquícasi exclusivamentea materialreferido a la EdadMedia,
lo cual quiere decirque reservamosla información sobre la organizaciónde la actividad
escolardel Renacimientoparacapítulosposteriores.
Comenzaremospor la distinciónentre lo que estamosdenominandoya desdehace
tiempo enseñanzaprimaria y secundaria.Posiblemente,la separaciónde grupos que
contemplanlos estatutosdentro de cadaescuelaexpreseestadistinción.Sin embargo,aunque
lo habitual sondos grupos,a vecesse da aentenderquehaytres. En un documentode 1394
sobre la escuelade Igualadase afirma que el fin de esa institución es enseñar«primeres
lletres, Gramática,Lógica y si convétambéFilosofia, als noys y demésque vulguenvenir
per apendre»(cf Segura1908:64—5)y losplanesdeestudiode 1419 distinguenlossiguientes
gradosdeenseñanza:«Deisescolarsqui apendránlesbecerolesfins al Saltirí, exigiré 4 sous;
del saltirí al Doctrinal, 10 sous;del Doctrinal en amunt,20 sous»(cf ibid. :65). Estadivisión
1: La Grammaica Prouerbiandi. Estudio 74
se repitemáso menosen losplanesde estudiode 1440,dondeademásse nos da lucessobre
el régimende vida de los diferentesestudiantes(cf ibid :66):
De les becerolesal Saltirí exclusive,4 sous l’any. Los que apendránlo Saltirí,
Roman~,Parts,Cató, Contentum,ó qual se vol d’aquestsllibres fins al Doctrinal
exclusive,pagaran10 sous.Doctrinaly altrescienciessuperiors,sequedanadormir
en la casade les escoles,pagaran30 sous.
La mayoríade lasescuelas,porel contrario,prevésimplementedos niveles:unodenominado
“de primerasletras”,dondese enseñael abecedarioy el psalterio,como prácticade lectura,
y otra —secundaria—en la que se inicia a los chicos en el estudiode la Gramáticay en
nocionesdeLógica y Filosofía,pero no másde lo quese puedeexigir aunasimpleescuela
urbana.Paraprofundizaren estasmateriaseraprecisomatricularseen la escuelade Artes,
dondese cursabanestudiosde nivel superior.
El maestroescontratadopor elmunicipio o el cabildo,conquiense ponede acuerdo
en el salario. Recibeel dinerodirectamentede elloso desusalumnos.Parasermaestrodebía
estaren posesióndeun título, no necesariamentegraduadoen Artes.Excepcionalmentepodía
hacersecargo de la escuelaun bachiller u otra personacapacitada(cf CasasHoms
1971:17—8). En las listas de maestroscontratadospor el Conselíde la ciudad de Cervera
entre1338 y 1497 haysólo seisconel título de «maestrode Gramática»o «deArtes»,cuatro
son «médicos»o «físicos», uno es bachiller y siete aparecensin titulo (cf DuránlGómez
1944 passim).Con frecuencia,al maestrole ayudabaun bachiller, con quien se ajustaba
económicamentecon independenciadel municipio o del cabildo. Estebachillersolíahacerse
cargode los gruposinferioreso del repasode algunaslecciones.Veamosdosejemplos,uno
de un documento(Estatutosaprobadospara la ereccióndel EstudioGeneralde Valencia,
1499; cf Villanueva1808:204;208,cit. Colón,cf 1982:37;38)y otro de unode los manuales
queya hemosestudiado(F 52r):
ítem, ordenenque lo maestre,é cambrerqui legirá lo doctrinal,e fará de maiors,é
lo proverbi maior, haiade salanquinzesousper cascunany. ítem, ordenenquelo
maestre,ó cambrerqui legirá lo doctrinal, e fará de menors,¿ lo proverbí menor,haia de salanquinzesousper cascumany (...). E per maestreprincipalsperalegir
de maiors, é fer lo proverbí maior, maestreDomingo Navarro. E per maestre
principal peralegir de menors,¿fer lo proverbi menor,maestreJoande Tristany.
1: La GrammahcaProuerbiandi.Estudio 75
Exemp/umsecundi: ‘lo masestra ho lo batxaler hg la ¡¡sso’, componitur sic:
magisteruel bacallarius legit leccionem.
Aparte del bachiller,el maestropodíanombrara algún ayudantede entre los alumnosmás
aventajados,para que hiciera alguna lección. El aspirante,como única condición, debía
conocer o haber oído al menos una vez el tratado de Lógica llamado Albert (cf
Durán/Gómez1944:30).
Todos los testimoniosdocumentalescoincidenen~quela aperturadel cursose hacia
el día de SanLucas (18 de octubre)y se cerrabael 24 dejunio, fiestade 5. JuanBautista
(cf Durán/Gómez1944:25passim).El repartodemateriasenelhorariosuelesermuysimilar
de unaescuelaa otra, aunquese observaunaevolucióna lo largo de los años’8. Lasclases
comienzana las sieteo a las ochode la mañana,segúnseaCuaresmao no y terminana las
11 ó 12 respectivamente.Por la tardehayvarias clasesmás,tal vez hastala puestade sol.
Losdomingossólohaydos horasde clase.Veamosun ejemploesquemáticoduranteel siglo
XV, entresacadode la colecciónde documentossobrelas escuelasde GramáticadeCervera
(cf Durán/Gómez1944:24sq.):
Curso 1440/41
En el horario de mañana,el bachillerexplicará:
—Tractatus.
—Doctrinalen general.
—Grecismoen generaly en especial.
—Repeticiónde la lecciónsobreel Tractatus,peroen especial.
—Declaracióno proverbios.
El maestroexplicará,despuésdel Tractatusde la mañana:
—Declinacióny Proverbios.
—Autores(Catón, Conr’emptus,Thobias,Alexander).
¡8 En el Renacimientoaúnse conservaranindiciosde cómohabíasido en épocaspasadas,
perosuestructuraes diferente(cf I:VI.4.).
1: La GrammaticaProuerbiandi. Estudio 76
Y despuésdel Doctrinal en general:
—Doctrinal, en especial.
En el horario detarde, el maestrodebeexplicar:
—Doctrinal en generala los mayoresy Reglasa los pequeños,a los que ademástiene que
tomar la lección del Doctrinal en especial.
—Proverbiosy Declinaciones,a la horaquequiera, tanto mayor comomenor.
—El Albertuso Modernir’ar’s, quepuedeexplicaren ocasionestambiénel bachiller.
Curso 1442/43
Horario de mañana:
—Logica Vetera.
—Declinación.
—Proverbios.
—Autores (Catón—dosvecesal añoentero-,Conr’empr’us—igual—, Thobias—unavez al año-
y Alexander).
—Doctrinal.
Horario de tarde:
—Declinacion.
—Doctrinal (repeticiónde la lecciónmatutina).
—Grecismus(cuatro diferenciasde nombresy cuatro deverbos,aunquesegúnse alarguenlos
díasse irán viendomás).
—Proverbios.
1: La GrammwicaProuerbiandi.Estudio 77
Curso 1447/48
Horario de mañana:
—Logica Vetera, llamadaCum sir’ necessarium.
—Tractatus.
—Declinacion.
—Proverbios.
—Autores (Catóny Conr’empr’us, dosvecesal añocadauno, Thobiasy Alexander).
—Doctrinal.
Horario de tarde:
—Declinacion.
—Doctrinal (repeticiónde la lecciónmatutina).
—Grecismo.
Curso 1475/76
Horario de mañana:
—Tractatus.
—Declinacion.
—Autores (Catóny Contempr’us,lección general;Thobiasy Alexander).
Horario de tarde:
—Declinación.
—Proverbios(sólo a los mayores).
—Grecismo.
En escuelasde otras ciudadesse coincide básicamentecon este esquema(cf Segura
1908:171,para Igualada;Torre/Rubió 1971:442, paraBarcelona;etc.). El Tractatuses el
nombreconqueseconocíavulgarmentelasSummulaeLogicaedePedroHispano.La Logica
Vetus, que comenzabapor las palabrasCum sir’ necessarium,era un compendiode Lógica
1: La GrammaucaProuerbíandi.Estudio 78
que recogíatextos de autoresentre los que se encontrabanAristóteles,Porfirio, Boecioy
Gilberto Porreta,frente a laLogicaNova y a laLogicaModerna,cuyo principal exponente
erael libro VII de las Summu/aede PedroHispano.Tambiénel volumenque se cita como
Modernir’ar’s del maestroAlbert, queno hemosidentificado,seríaunaobrade estaíndole. El
Doctrinal de Alejandro de Villadei erala gramáticaprincipal que los alumnostratabande
aprender“de corrido”, como se afirma en muchosde estosdocumentos(cf CasasHoms
1971:18). Conellay conel Graecismusde Ebrardode Béthune,seaprendíanlos génerosde
los nombresy los supinos.Los auctoresocto se empleabancomo libro de lecturaen el que
se aplicabanlos conocimientosgramaticalesadquiridos:el Thobiasde Mateo de Vendóme,
laAlexandreisde Galterio deChátillon,el Conr’empr’usmundi,atribuidoa 5. Bernardo,y los
Disticha Catonis.No sabemosqué manual se utilizaría paralas declinaciones;tal vez las
explicabael maestrosin ningúntexto. Paralosproverbiosy —por laestructuraquepresentan
estosmanuales—,seguramenteparalas partesde la oraciónse haríauso de lasgrammaticae
prouerbiandi.
Lasclases,segúnpodemosinferir, erandedos tipos:teóricasy prácticas.Lasteóricas
consistían en lecciones del maestro “en general” o insistiendo en algunos aspectos
particulares,o sea “en especial”’9. Podían versarsobreauctores,Grammaticao Logica.
Despuésde las lecciones,inclusoel mismodía, el maestrorepetíasuexposición,de nuevo
en generalo en especial.
De los documentosse deducequehabíadiferentesejerciciosprácticos:
a) Tomar las lecciones,tanto deGramática(“reglas y partes”),como sobrelos autores,que
los alumnosexponíanpor grupos(Capir’ols de les scolessr’udi de la vi/a de Cervera, 1442,
f 43; cir’. Durán/Gómez,cf 1944:25):
ítem alasetenahora, la Declinacioe ProverbieContemptus,legint neaprincipi per
los qui son principiansde III en quatreparelís, los quals Cathoe Contemptusse
hagena legir e passadues vegades(...) e torna les li~ons de la setmane,e axi
‘~ Es muy frecuenteen la Escolásticaeste género de distinciones.También en lagramática que estamosestudiandohay reglas en general y reglas en especial (cf11:3l3.íosq.). En el régimen verbal se distinguen igualmentecomplementosde caráctergeneral,comoel acusativoenverbosactivostransitivos,o en especial,comoel dativo en estemismo tipo deverbos.
1: La GrammaticaProuerbiandi. Estudio 79
matex als dissaptesfacen les partse les regglesaxi que entreIII dissaptesles parts
sien dites ensempsab les reglestercenyant—ho.
b) Proponerejerciciosde “declinación”, “proverbios”, “reglasy partes”.Como ejemplode
ejercicio dedeclinación,en los documentosleemos(Capitulastudi vi/le Cervarie, 1447;cir’.
Durán/Gómez,cf 1944:29—30):
ítem, es stat concordatentre les dites parts que los dits mestres,o la hu d’elles,
facen declinar una comperacio e interrogar los studiants per ordre de la dita
comperaclo.
Paralas “reglasy partes”de Gramáticase utilizaríaprobablementeunagramáticade análisis,
del tipo Dominas,quaepars?.En estecontextoseentiendenlas palabrassiguientes(Capito/s
de hesscolesstudide la vi/a de Cervera, 1442,! 43; cir’. Durán/Gómez,cf 1944:26):
ítem, es stat ordonate acordatqueper tant comomanifestaexperienciaha mostrat
e mostrenen ubertquemestree batxellerfahentdeclinacio no passeles reglesde
lespartsfins ala fi, esonpochsscolansqui de cor les sapienper no usare sie turpein minimis lo qui diu proffés esserreprés,volen eordonenqued’aci avantlo mestre
e batxellerfacendiscusioe interochdelapart quedeclinadahaurano tenran entre
mans,vul/essienom, vul/espronom,vullespart indeqhinable,~oes del principi fins
a la fi [el subrayadoes nuestro].
El ejercicio del proverbioes uno de los quemásvecesaparecereiteradoen losestatutosque
recogenestosdocumentos.Se le denominaproverbio declaracioen algunasescuelas(cf
DuránlGómez1944:24passim);proverbio interrogacio, en el texto más antiguo en que
figura estaexpresión,procedentede Valenciay fechadoen 1393: «Lo dit maestreVicent sia
tengutde fer un proverbi o interrogacio,lo qualse solfer ahoradel senycontínuament,fins
al día de Ramsa hora del seny» (cir’. E.V. Beltrán, cf 1974:135,y Colón, cf 1982:35);
romanQ, como hemosvisto un poco más arriba (cf pag. 74). En documentosde época
renacentista,senombracomoproverbio epistola,en estatutosescolaresde Barcelonael año
1508 (cf Batllori 1958:56—7);proverbio Letras,en el Libro de los Estados(cap. LXVII,
part. l~) del InfanteD. JuanManuel,citadoporColón(cf 1982:39);o simplementeromance:
“decorarunafrase arroman9ada”,despuésde haberlacompuestoapartir de un tema latino,
tal comose leeen un documentodel Archivo Municipal deGeronadefinalesdel siglo XVII,
en el que se regulael horario de las clasesdeGramática(cf Rossich1983:551).
1: La GrammaticaProuerbiandi. Estudio 80
Parececlaroque haydos tipos de “proverbios”: el mayory el menor(Doc. 125 del
Fondo notarial del AHCB IX, 2,1425; cir’. Torre/Rubió, cf 1971:42):
ítem es convengutquelo dit PereGalli~a fara la declinació e legirá de Catóe de
Contentuse deEbrearte lo Proverbi menor.E lo dit PereRovira legiráde Tobies
e lo Doctrinal e lo art e lo Proverbimajor en la forma e horesacustumades.
Posiblemente,el “mayor” erael quese hacíaparalos mayoreso los másadelantados:«ítem
en apreshun Proverbíper los maiorsab declaracióde notes»(Capitols... cf Durán/Gómez
1944:25). A vecesla expresiónes proverbi maior, pero en otras ocasionesencontramos
proverbiper los maiorso la frasefará de maiors(cf Colón 1982:37). Estaprácticase lleva
a cabosiempre,como hemosvisto, en las horasde la tardey sueleir acompañadade una
explicación(«declaracióde notes»).Por el contrario, aprimera hora de la mañanase hace
el proverbio menor para los “novicios” o “principiantes”,como se les llama en muchosde
estosdocumentos(cf Durán/Gómez1944:25;29).Quizábajoestaluz deberíamosleer la frase
«Grammar’icaprouerbiandifacta pro pueris et maioribus»que figura en C I~. Rico (cf
1978:32)entiendeque la diferenciaentreuno y otro es unacuestiónde grado, que es, en
suma,lo quepensamosnosotros.
En unode losdocumentosse llamaal proverbio interrogacio (cf supra).Puedeque
se estérefiriendo a dos cosasdistintas:por un lado el proverbioy por otro las cuestiones
sobrelas partesde la oración,que se hacíanmedianteuna gramáticade análisis.Pero es
posible que ese «proverbi o interrogació»sea la misma cosa, es decir, quetal disyuntiva
tengaun carácterepexegétíco,no exclusivo. Si fuerael único ejemploque conservaramos
de estaexpresión,sólo nos podríamosmover en el plano de la conjeturaal afirmar que el
proverbiose realizabapor mediode las cuestionesqueiba preguntandoel maestro.Pero ya
hemosvisto cómoen los manualeshallamoscon frecuenciafrasesde estaguisa: quotsunt
maneriesparr’iciporumquesign~ficanr’accionemetpassioneminsimul?,quamconstruccionem
habenr’?, quomodocomponitur?,lo cual constituyeunapruebaque,unida a la ofreceremos
un pocomásabajo(cf pag. 82), dejafundamentadanuestraargumentacion.
Queda por resolver la mecánicainterna de este ejercicio: ¿qué se entiendepor
declaracióndenotas?Porel contextoen el queencontramosestaexpresióncabesuponerque
setratadeunaexplicaciónmásdetalladadel proverbio.Recuérdeseque hemosdichoque la
mayorpartede losepígrafesen losmanualesadprouerbiandumcomienzanconestapalabra:
1: La GrammaticaProuerb¡andi. Estudio 81
nota. Vamosacopiarun fragmentodenuestragramáticaclaroeilustrativo de lo queestamos
diciendo(cf 11:228.4-28):
Nota quod tale romancium ‘amant’, ‘ensenyant’, ‘legínt’ et simile potest esse
romanciumparticipii et romanciumnominisuerbalis, tale enim romanciumpotest
ueniretribus uelquatuormodis,saltem in uerbis actiuis: aliquandoenimpost tale
romanciumsequitursignum de ‘de’ in personapascienteet tunc est romancium
nominisuerbalisseuparticipiipresentistemporisnominalitersumpti,ut cumdicitur:
‘Pere es amant del vi’, componitur: Petrusest amansuini et huiusmodi,’aliquando,
post tale romancium sequitur signum de ‘de’ iii persona agente et tunc est
romanciumparticipil presentistemporis in passiuasign~ficacioneet non habemus
¡psumin uerbis actiuis uel in uerbis sígn~/icantibusaccionem,ut cumdicitur: ‘Pere
es amant se de Maria’, componitur: Petrusest qui amatura Maria et huiusmodi;
aliquandopost tale romancíumsequitursignumde‘a’ in personapasciente,et tunc
estromanciumparticipii presentistemporisin actiuasign¿t7cacione,ut cumdicitur:
‘Pere es amant a Maria’, componitur: Petrusest amansMariam; aliquando post
tale romancium sequitur ipsa persona pasciens sine tau habitudine de ‘a’ uel de
‘de’, et tunc similiter est romancium participii presentis temporis in actiua
sign~/icacione,ut cumdicitur: ‘Pere es amant lo vi’, componitur:Petrusest amans
uinum et huiusmodi. Ex quibus patet quod quando post tale romancium sequitur
signum de ‘de’ in re racionali, ur’ dicendo: ‘Pere es amant de Maria’, tunc tale
romancium potest consideran dupliciter: aliquando enim ta/is res racionalis
accipitur ut persona paciens, et tunch est romancium nominis uerbalis, saltem in
uerbis actiuis, et componítur: PetrusestamansMarie; aliquando ta/is res racionalis
accipitur ut persona agens, et tunc est romancium participii presentis temponis in
passiua sign~ficacione et non habemus ipsum, sa/tem in uerbis actiuis, nam regula
gramaticalis est quod duo participia deficiunt nobis in lingua Latina, scilicet
participiumpresentistemporisdescendensa uerbo actiuo in sign~ficacionepassiua
etparticzpiumpreterititemporisdescendensa uerbopassiuoinsign~ficacioneactiua.
Medianteladeclaraciónde lasnotas,el maestrono selimita acomponerfrasesen latín desde
el romance,comoen este caso,o viceversa,sino queexplica lascondicionesen las que se
debecomponerteniendoen cuentalas dos lenguas.El ejemploque hemospuestoes patente:
apartir de un proverbio en romancevalencianose escribe unafrase en latín, pero antesse
le enseñaal alumno a reconocer,de acuerdocon una serie de criterios -en este caso
morfosintácticos:la aparicióno no apariciónde complementospreposicionales—si se trata
de un nombreverbal o de un participio.
1: La GrammaticaProuerbiandi.Estudio 82
En uno de losdocumentosde Cerverase regulael modo enquedebendiscurrir los
ejercicios de proverbios.Copiamosa continuacióneste testimonioabsolutamentesingular
(Capir’ols de les scolesstudi de la vila de Cervera, 1442, f 43; cir’. Durán/Gómez,cf
1944:27):
ítem, com siendeuyto vint maneresde proverbieiaen general,eexperienciahaie
mostrat en temps passatque los regentsles ditesscoles, sensl’ordre acustumatesenssequiturhagenproverbieyatembulumadamentmenantles naturesen tantque
alguinterroguatde quinanaturefeyen proverbisno sabiedonarraboen quinanature
ere, per tant han ordonat los dits honorablespahers e prohomensen virtut del
Conselíde LX3 qued’aci avantlos mestreso regentsles ditesscoles,servantorde
emutant sequitura quiscunanaturade proverbishagena posaredeclararles ditesnaturesquantas que sien, jat sie la present sola raho lo import en si e bona
concienciad’aquells qui mostrene reportenlo salande aquelísscolans.
Ahorabien, ignoramoscuálesseanestasdieciochoo veintemanerasde proverbiarengeneral.
Solamentepodemosaventurarque a los alumnosse les enseñabantalesy tantosmodosde
componer.En la grammar’icaprouerbiandique denominamosG (cf f 5V) leemos:«Prima
naturasiveprimusmodusprouerbiandiest de suppositoet apposito»,palabrasquetal vez se
puedan interpretar desde esta óptica. Por otro lado, el párrafo anterior apoya la tesis
anteriormenteesbozadade que en estaclasede ejercicios el maestropreguntaríaa los
alumnospor los modos, pues,¿de qué otra manera se podrían interpretar las palabras
inr’erroguat de quinanature,no sabiedonarrahode quinanature?En cuantoalsequiturdel
que se habla en el documentoy que con tanta mangaanchase saltaban los maestros,
siguiendono el orden establecidosinoel queellos teníana bienseguir,pareceevidenteque
se refería a los encabezamientosde los capítulos,que comenzabanpor estapalabra (cf
FernándezPousa1947:43—8;53—4). Es un caso similar a lo de la “declaraciónde notas”.
Naturalmente,al no seguir el orden previsto en los manuales,los muchachosno sabrían
componercorrectamentecuandoaparecieracualquiercosaqueno se hubieraestudiadoantes
y, en consecuencia,no proverbiaríanbien, sino embulumadamenr’.
Aparte de estasprácticas,tenemosconstanciadocumentalde otros ejercicios de
carácterextraordinario,comolas disputationeslogicaleso grammar’icales,quese hacían los
fines de semanaentrealumnosmásadelantados(cf Durán/Gómez1944:26)o el repasode
métrica,acentosy figuras con el Doctrinalesi se terminabaantesde tiempoel temario (cf
Durán/Gómez1944:27). Porúltimo, paraalgunasescuelasestáconstatadala costumbrede
1: La GrammaiicaProuerbiandi.Estudio 83
contratar a maestrosparticularmenteprestigiosospara impartir leccionesextraordinarias,
comoaqueldel que nos da noticia Llorente, erudito valencianode finales del siglo pasado,
y que ya trajimosa colación másarriba (cf 1889:198):
En 1424el Consejogeneralotorgacienflorinesde oroanuales,subvencióncuantiosa
en aqueltiempo a “Guillem, veneciá,poeta”, por leer o explicalos poetasquese
le designasen,como lo había hecho el año anterior, “continuant loablementpercascunsdies,axí fainerscom de festes,per aíternatsdies la lecturadeIs libres de
Virgilí Eneidos,e del Boeci De consolacio”.
En definitiva, estees el esquemabásicode la enseñanzaen las escuelasde Gramáticaen el
nordestepeninsular20.
Sólo nos restaentrara valorar la eficaciadidácticade la Grammar’icaprouerbiandi.
No cabedudadequeestemétodotienealgunasdeficiencias,comolas quesederivandel uso
de un latín “bárbaro”, por emplearel término con quelos autoreshumanistascalificaron a
los medievales,peroesosfallos se fueron corrigiendomedianteel procesode depuracióny
el acercamientoprogresivoa los clásicosen épocarenacentista.Por el contrario, la estructura
del métodoen el que se fundamentala Grammar’icaprouerbiandi —manual y lecciones—
permanecióinalteradahastainclusoel siglo XV1121.
Sabbadini(cf 1920:7—8;12—3),buenconocedorde estetipo de textos,lesachacaun
defecto, común por otro lado a la Gramáticamedieval y a gran parte de la Gramática
humanista.Es lo queél denomina“el métodoempírico”:
Premettochei metodídellasintassisonoe sarannosostanzialmentedue,perchédue
sonogli elementífondamentalidel linguaggio: laparolao forma, la suafunzioneo
20 Básicamente,todoslosestudiososcoinciden—a partirdedocumentossimilares—en que
hay clases teóricasy prácticas,aunquese les llame de otra manera. CasasHoms (cf1971:18),por ejemplo, distinguelecciones(=teoría), partesy proverbios (= práctica).
2J cf I:VI.2. y I:VI.4., sobretodo lostextos de Guarino de Verona y los documentos
sobreel régimende las escuelasde Gramáticadesdefinalesdel XV.
1: La Grammatwa Prouerbiandi.Estudio 84
significazione.Quandodiciamo caso, numero, tempo, persona,ecc. indichiamo leforme; quandodiciamo materia, origine, prezzo, appartenenza,spazio, comodo,
affermazzione,desiderio,fine, concessione,ipotesí,ecc. indichiamo le funzioni osignificatí delle forme (il che vale anchequandole partí del discorsosostantivo,
aggetivo,verbo,ecc. son consideratenon comeforme ma nei loro significatí, p. es.
verbiattivi, passivi, aggettivi, che esprimonoabbondanza,partecipazione,misuraevia dicendo).Le forme sono fatti d’ordine storico, che noi possiamoesattamente
stabilire, elencare,classificae;le funzioni sono fatti d’ordine psicologico,che non
sempreriusciamoa concretaree afferrare(...) ora lasintassio ¡nuove dalle formeo dalle funzioni; é, seci si permettonoi termini,o formale o funzionale.La formale
subordinandole funzionialíe formeoperasuun terrenosolidoehacaratterestorico,
scientifico; la funzionale subordinandoalíe funzioní le forme opera in un terreno
inestabilee ha caratterepiú che altro empirico.
Segúnel sabioitaliano, laGramática“de tema” empujófatalmentea laGramáticahumanista
haciael métodoempírico, precisamentepor el uso de la lenguavulgar:
II maestrocioé dall’un cantotraducevain volgareaglí alunní i termini latini: e qui
era nel dominio storico. Dall’altro canto per esemplificarele regole proponevaun
testovolgare introdottodalia formula si datur themae lo traducevain latino: e quientravanel dominio empirico,ossiapartivanon dalle forme, ma daelementíaffini
alíe funzioní. Ho notatoche le forme sonopiú comprensivedelle funzioní. Ora seuno, movendonondai casi,map. es.dalia flinzione del tempo.non dal congiuntivo
latino, ma p. es. dalia funzione del desiderio, va dal partícolare al generale, la
medesimavía batte evidentementecolui che propone la frase italiana per faría
tradurre in latino: “Traducetemiescedi casa:egredietur domo; medica il malato:medeturaegroto; sarebbedifficile: d~fficile est; direi: dixerim”; l’alunno cosi haimparato unasolafunzionedell’ablativo domo,del dativo aegroto,dell’indicativo
presenteest e del congiuntivo perfectodixerim. Ma benaltre ft¡nzioni esprimono
quelleforme nominalí everbali.
Es probable que así sea. Aun con todo, tenemosdocumentosmuy valiosos sobre los
resultadosde la enseñanzadel latín en puntosdel norestepeninsular,que indicanmásbien
quelosalumnosaprendíanlatín, queelgradodeescolarizacióny deculturaerarelativamente
alto. Así, por ejemplo, en su trabajo sobrela Gramáticaprouerbiandi,GonzálezRolán y
Saquero (cf 1992:304—5) aportan un testimonio recogido en la obra de Gil sobreel
Humanismoespañol(cf 1981:35—6)sobrela situaciónexcepcionalqueconstituyeValencia
1: La GrammaticaProuerbiandi. Estudio 85
en medio de la barbarie cultural de la que nos hablan los principalesestudiososde este
período22.Hay datosdirectose indirectos,pues¿cómoexplicarademásun siglode oro tan
brillante en las letras catalano-valencianassi la instrucciónbásica era deficiente? (cf
González/Saquero1 992:ibid). El hecho mismo de que se haya continuadoescribiendo
gramáticasde este tipo hastamuy entradoel siglo XVII nos permitepensarque se veían
frutosen la aplicacióndelmétodo.Losautoresque laseditabaneranhombresde su tiempo,
hastael siglo XV, conmentalidadmedieval;después,conun estilomáspulido, propio de un
escritorhumanista,pero conun contenidoy unaestructuradidácticatan similar,quehaceque
cuestionemosmucho de lo que se ha dicho acercade la revolución pedagógicaque se
atribuye aestosgramáticoshumanistas.De ellos y de cómo se aprovechanlas ventajasdel
métodoprouerbianditratamosa continuación23•
22 En este sentido, podemosrecordarel texto anteriormentecitado de Llorente (cf
1:111.2.)y las palabrasdevehementedefensay alabanzaaestaciudadquedejóescritasLucioMarineo Sículo,biógrafo de los ReyesCatólicos(cf Torré 1940:240).Otros autoresestánde acuerdoen que Valencia—y otras ciudadescon escuelasde Gramáticaen el Reino deAragón— despuntabansobreel resto de la península:«muchasotras escuelashabríacuyaexistenciaignoramos,pero dadala libertad de enseñanzaque consignabanlos Fuerosy elgran númerode bachilleresen Artes quehabía, especialmenteentreel clero, los mediosdeinstruccióncon quecontabaValencia eranextraordinarios(...). Importa consignarcontra lageneralopinión que no eratan escasacomose cree la culturade las clasespopulares,puesabundabanlos artesanosquesabíanleer y escribir» (cf Sanchísy Sivera 1936:676—8).Lamayor partede los historiadoresde la lenguacatalanacoincidenen subrayarla mismaideay sugierenque influyeron en estasituaciónlos vínculosestrechosde la Coronade AragónconItalia quefueron a generar«unaseleccióde professionalsde les lletres disciplinatsenllenguallatina i futurs traductorsdeIsclássics»(cf Marcet i Salom 1987:146).Por otro lado,estádocumentadoel prestigiode los maestrosvalencianosen el restodel territorio aragonés(cf Capdevila1927:88—9).
23 Con frecuenciase hadejadodicho quefue el esfuerzosingular de humanistasaislados
el quepermitió el pasode la másoscurabarbarieal renacimientocultural másfloreciente(cfRico 1978; Round 1962). Nosotrosnos sentimosobligadosa matizarestasafirmaciones.Como ya hemosdicho en algún trabajo anterior, en la actividad del hombre no se da lacreaciónexnihilo, es decir, los autoreshumanistasbebende la tradiciónque les precede,yquierano no, seano no conscientes,son deudoresdel modo de haceranterior, aunquesuintervenciónseadefinitiva en innovacionesconcretas.
1: La GrammaucaProuerbiandi. Estudio 86
VI. LA GRAMMATJcA PROVERBIANDJ EN EL HUMANISMO
1. Alcance de la renovación didáctico—gramatical en el primer Humanismo
Algún benevolentelector ha podido versesorprendidopor nuestrasafirmacionesal
final del capítuloanterior,pensandoqueel juicio quehacemossobreel papeldesempeñado
por los gramáticoshumanistases excesivamenteinteresado.Despuésde todo lo que se ha
dicho y escritoacercade la renovaciónpedagógicadel Humanismo,va a resultarquetodo
queda —si se nos permite la expresiónpopular— en «mucho ruido y pocas nueces».No
pretendemosllevar las cosashasta ese punto: al Humanismoen Gramáticahay que
reconocerleel gran méritode recuperarel latín de la literatura,el latín clásicoo clasicista,
depurado,comodecíamosantes,y de simplificar y desenmarañarla teoría. Pero insistimos
en que estateoría y el método didáctico por el que se enseñatiene su origen en época
bajomedieval.En estesentido,nosadscribimosal pensamientode Percival,quedeclaraque
«while somehumanistsexpressedcontemptfor thegrammaticalmanualsof the inmediately
precedingperiod, it is neverthlesstrue thatby the fifteenth centurymuchof thegrammatical
material which they usedin the classroomrestedon theoreticalnotionswhich hadgradually
takenshapein the precedingcenturies(cf 1994:247).
Lozano(cf 1992c), en un brillante trabajosobrela sintaxisverbalen la Gramática
Renacentista,analizay esclarecela relación entrelosgramáticosde losprimeroshumanistas,
supuestosdebeladoresde barbarie, y los que ella denominagramáticos—filósofosde la
escolástica.Sobreel contenidoen sí deestearticulo tendremosocasiónde tratar alestudiar
la teoría del verbo en nuestragramática, pero ahoranos interesarecogeralgunasde las
afirmacionesde la autora, para que ilustren,mejor que nuestraspalabras,lo que estamos
explicando(cf 1992c:148):
La adaptaciónrenacentistaalosnuevostiemposconsistefundamentalmenteen pulir
la expresión,eliminandovulgarismos,y en suprimir lo quese considerasuperfluo,es decir, para estos primeros humanistas, la argumentación dialéctica que
acompañabaa las definicionesbajomedievales.
Lozano trae a colación unaspalabrasde Percival (cf 1983:303—30)dondese establecela
diferenciaentre Gramáticarenacentistay Gramáticamedieval en virtud de la ausenciao
presenciarespectivamentede explicacionesde orden filosófico. Cuando los gramáticos
humanistasexponen las reglas de combinacióndel supósito con el apósito, o de los
1: La Grammat¡caProuerbiandi. Estudio 87
complementosconel verbo, no explicanla naturalezade estasrelaciones.Por ejemplo, en
la Gramáticade Guarino Veronese,que luego veremoscon másdetenimiento,se dice que
hay verbos activos que se construyencon acusativode personapacientey ablativo con
preposición,y da un elencode ellos,despuésde un ejemplobreve. En cualquiergramática
medieval, aunqueseapro pueris.se explicaríaque la regenciaes a parte post y ex ui
separauuao que talesverbosse construyencon un ablativo de significadoseparativoque
requierepreposición,mientrasqueel acusativoes el régimenpropiodel verbo transitivo(en
la terminologíamedieval,el acusativoesde naturagenera/iy el ablativode natura speciali).
Y añadeLozano(cf 1992c:157):
Todaestacomplejidadargumentativaseráeliminadaen las gramáticasrenacentistas,
pero no sin deja un poso en la traducciónque no perteneceal acervo de la
gramática antigua. En realidad lo que leemos en estos primeros ejemplos degramáticahumanistaessóloel armazónde un edificio quesehaconstruidomediante
la aplicaciónde las /ogicaelegesa lacienciagramatical, naturalmentedentrode la
especialinterpretacióndel organonaristotélicopor partede la escolástica.En conclusión,laoriginalidadrenacentistaenestecapitulode la sintaxisse
reduce en definitiva a unoscuantosrasgosformales. Los gramáticoshumanistas
suprimenla baseracional de la construccióntransitivae intransitiva aun cuandosometentodalaclasificaciónverbala dichasrelaciones(...). Quedan,en suma, lostrazossuperficialesde lo quefue unaelaboradateoría.La elecciónes consciente:no
interesaahorael funcionamientointerno dela lenguasino la instruccióndel producto
acabado; eliminando, pues, todo discursodialéctico en busca de lo universal,caminan hacia lo particular; no hay compromiso con otras leyes que las de la
literaturaclásica.
Nos ocuparemosa continuacióndel estudiode la Gramáticaal comienzodel Humanismo.
Huelgadecir que los limites estrechosde nuestro trabajo no nos permiten profundizar
exhaustivamenteenlasteoríasgramaticalesdel Renacimiento.Nosconformaremos,portanto,
condarun repasoglobal de la situaciónde laGramáticaen estaépoca(finalesdel siglo XV
y principio del XVI en España),procurandono traspasarelmarcodentrodelcual queremos
encuadrarnuestraexposición:laenseñanzade laGramáticalatina mediantela lenguavulgar.
En suma,hablaremossolamentedeaquellosautoreshumanistasquede un modo u otro están
relacionadosconestatradición gramatical,o dicho de otra manera,de cómose mantienela
metodologíaprouerbiandi a pesar del cambio de mentalidady espiritu que caracterizael
nuevoperíodohistórico.
1: La GrammaticaProuerbiandi.Estudio 88
2. Guarino Guariní de Verona, Antonio Mancinelli, Gíovanni Sulpizio y otros
humanistasitalianos
GuarinoVeronese24pasapor serel primerode loshumanistasitalianosquese ocupa
directamentede la instruccióndel latín en las escuelas.Fue, antetodo, un maestro;no un
teórico, sino un humanista—si cabe la expresión—“comprometido”:su labor se extendióa
otros campos,pero es en la enseñanzadondeobtienesus mayoreslogros. La escuelaque
fundó en Ferrarael año 1442 se convirtió en una de las academiasmásprestigiosasdel
mundocultural renacentista.
Merecelapenaquenos detengamosen Guarinoy examinemosa fondo en québasa
la didácticadel latín, porquesuGramáticay el plande estudiosde suescuelaseránla piedra
detoquequeutilicemosparaponderarlavalidezy extensióndelas fórmulaspedagógicasque
estamosestudiando.
Guarino nacióen Veronael año 1374. Marchóprontoa Veneciay Padua,dondese
educó con Giovanní di Conversino.Viajó a Constantinopla,patria adoptivadel gran
Prisciano.En 1429 setrasladóaFerraray allí inauguró laescuelaquele procurótantafama.
A su muerteen 1460, su hijo Baptistacontinuósu labor científicay didáctica. Entre sus
escritosdestacanlas obrasde caráctergramatical,comounaadaptaciónde losErotematade
Crisolora, los Carmina D~fferentialia, opúsculos sobre diptongos y sobre el léxico,
comentariosa la RethoricaadHerennium,traduccionesdePlutarcoy un amplioepistolario,
aunquesuobramásimportantefue sindudalas Regulaegrammaticales,quese convirtió en
uno de los libros de texto de másdifusión hastael siglo XVII, algo parecidoa lo queen
Españasucediócon las IntroductionesLar’inae (el renombrado “antonio”), de ese otro
“gramáticocomprometido”,Nebrija.
SegúnWoodward(cf 1923:26),en Verona estudió latín con el método medieval del
maestroMerzagaia—del que,por cierto,no hemosencontradomásreferenciassignificativas.
CuandoGuamose planteóla necesidadde hacerquesusalumnosaprendieranla lenguade
Roma, no despreciólos logros de la tradición, sino que los adaptóen un nuevoplan de
estudiosen el que quedabansaneadoslos errores con las frecuenteslecturas de autores
24 El estudiomáscompletosobreGuamoy suobra es el de Sabbadini(cf 1896), de
dondehemostomado la mayorpartede losdatosbiográficos.
1: La Grammatica Prouerbiandi. Estudio 89
clásicos,queacababanconstituyendola norma de lo que estababien o mal en latín: ita
scriptitantantiqui. Pero antesde entraren este tema,serábuenoanalizarcómo era el libro
quesirvió de basea susexplicacionesescolares,las Regulaegrammar’icales.Dice Woodward
(cf 1923:36):
Questo libro —che fu largamenteusato— suggerito a Guamo dalia sua diretta
esperienzadellarelativaimportanzae difficoltá dellediversepartidellaGrammatica,
é un semplicemanualee non un trattato sistematicoe logico sull’argomento;ecompilato alío scopo di soddisfarei bisogni deglí studenti, non per offrire un
disegnosistematicodi grammaticae sintassi.Le Regulae meritanoattenzioneperché
ci fauno comprenderechiaramenteu postodatoalíagrammaticanell’istruzioneper
poter giudicarel’educazioneumanistica.
Se coincide en afirmar (cf Sabbadini 1898:39; Woodward 1923:36) que esta obra fue
elaboradaa lo largo de variosañosde experienciadocente.El armazónbásicosobreel que
edifica es el siguiente:
1. introducción,definición de las cuatropartes integrales.
2. definición de las octopartesorationis.
3. géneroy sintaxisdel verbo (explicación,ejemplo, lista consignificados).
4. verbosimpersonales.
5. adverbiosde lugar.
6. participios, gerundios y supinos.
7. figuras.
8. patronímicos.
9. formaeverborum.
10. relativos.
11. heteróclitos.
12. construccionesespecialesde algunosverbos.
Despuésde ahondaren el análisisconcretode cadauno de estoscapítulos,es inevitablela
preguntaque se planteaSabbadiniy la subsiguienterespuesta(cf 1896:39):
Quale é il metodo delle Regu/aee che cosarappresentanoessenelle storiadeglistudi grammaticaliumanisticí?Ecco unadomanda,a cuí si vuol dare unarisposta
precisae netta, tanto piú che di talí studi corrono idee erroneei imperfette, non
1: La Grammatica Prouerbiandi. Estudio 90
avendoneancoranessunoricercatasistematicamentel’indole. E díco senz’altro,cheil metododelle Regulae é tuno medievale.
Veamoscómojustifica el sabio italiano estaafirmación. En primer lugar, distinguecuatro
fuentes(cf 1896:40-4).La primera son las Regulaegrammar’icalesde Franciscode Buti25,
con las quepudoestudiarel propioGuarino.Sabbadinisostieneque la obraguarinianadebe
de serun compendiode estetexto o de otro muy similar (insertadoen la mismatradición,
diríamosnosotros),ya que las dosobrasofrecenentresíal menoscuatrosemejanzas:
a) losejerciciosder’hemataenvulgar, introducidospor laconocidaformulita: si datur thema,
quandodatur r’hema.
b) un tratamientosimilar de las figuras deconstrucción,conejemploscasi idénticos.
c) la introducciónde un capítulosobrelos adverbiosinterrogativos.
d) las reglasgeneralesparalas construccionesentrecadagénerode verboy susrespectivos
regímenessintácticos.
Pero, como comprobamosa lo largo del texto de nuestragramática(cf II:), estascuatro
característicasno son exclusivasdel De Buti, sino de toda la tradición de gramáticascon
notasen lenguavulgar, ala quepertenecenlas Regulaedeambosmaestrositalianos26.
Una segundafuente, si hacemoscasode Sabbadini(cf 1896:42),es el Doctrinale.
Guarino incluye en suobra numerososversosmnemotécnicosque,o bien son calcode los
de Alejandrode Villadei, o bienadaptacionesa partir de aquellos,comosucedeigualmente
en el resto de las grammaticaeprouerbiandiy de tema. El tercerpunto de referenciaes el
Donato,que—comoapuntaSabbadini(cf 1896:43)-no es fuentedirecta, sino queaparece
25 Francescoda Butí (da Pisa, da CastroBuitis o di Bartolo da Merolla) nació en 1354
y murió en 1406. Pertenecióa la Orden de 5. Francisco.Contemporáneode Petrarcayprofesoren la Universidadde Pisa,enseñógramáticay escribiócomentariossobrePersioyel Ars poeticade Horacio, el Dictamen o comentarioal Doctrina/e, un comentarioa laDivina Comediade Dante y lasRegulaegrammaticales.
26 En el capítulo I:IV.2. nos referíamos,tomandola hipótesisde Percival(cf 1975),al
origen posiblede estatradiciónen la Gramáticalexicográfica noritalianay provenzal.
1: La GrammaticaProuerbíandi. Estudio 91
citado indirectamentea través de ese manualito,la Janua o Donato al senno,atribuido al
gramáticodel siglo IV de la era, pero escritoyaen épocabajomedieval;asimismo,las citas
deDonato en nuestragramáticay en muchasde la familia no son del Arsminor, sino de otra
obra como la Janua,que aúnno hemosidentificado.La cuartafuenteesPrisciano27,sobre
todo para las definiciones de las partes integrales (litr’era, syllaba, dictio, oratio), que
tambiénconstituyeun rasgocaracterísticopropiode lasprouerbiandi.
En resumen,ya se ve que no andábamostan equivocadoscuandososteníamosque
las Regulaeguarinianaspertenecíana la mismatradición de gramáticasque las de temay
prouerbiandi. Esto significa que en una escueladonde el maestroes un humanistade
vanguardia,queconsiguerenovarlos métodosde enseñanzadel latín y alcanzaun éxito
incontestable,se utilizó un métodocuyagénesisdebemosatribuir alosbárbarosmedievales.
¿En qué se distingueentoncesGuarino?En que él liberó a la Gramáticade lo que
le restabasimplicidad, ora sacrificandolos argumentosmedievales-que por otro lado son
los que fundamentanteóricamentesu obra—, ora corrigiendo errores28a partir de modelos
clásicos(cf Sabbadini1896:43):
Qui, tranne i due paragrafidesunti di Prisciano e che non toccano del resto la
sostanza,tutto ¡‘organismoémedievale,senzail minimo indizio di quellaribellione,che ci hanno avvezati a scorgerenell’indirizio umanistico. Non ribellione, maevoluzione.Intanto ésignificativa la presenzadi Prisciano,u futuro trionfatoredel
metodo medievale; in secondoluogo, Guamoha liberato la grammaticadi tutto
quell’ingombro dialettico, sotto cui l’aveva seppellita la scolastica;egli non dá
nessunaragionedei fenomenisintattici: Ii enuncia,Ii confermacon l’autoritá degli
scrittorí, e tira via.
27 MuchosestudiososponderanfavorablementeestainfluenciadePriscianoy laatribuyen
al carácterhumanistade Guarino,olvidando tal vez que otras gramáticascompletamentemedievales,comoel Car’holicon o laqueeditamos,son deudorasdirectas,en su mayorparte,de la doctrina del gramáticode Cesarea.«The Italian grammaticaltradition was alreadyheavily Priscianicin content.Ws difficult, therefore,to distinguishthe direct influenceofPriscianfrom the indirect influencewhich he exerted through the tradition» (cf Percival1975:253).
28 Aunqueno todos:por ejemplo,Guarinosigueadmitiendocomoválida laconstrucción
medieval del tipo a me amaturDeum (cf. Guar. Reg. 5), que rechazanlos humanistasposterioresporquela consideraninaceptable(cf Rico 1978:46n.).
1: La GrammaucaProuerbiandi. Estudio 92
La popularidad y difusión de las Regulaequedapuestade manifiesto en el número de
reedicionesque se hicieron de ella—segúnSabbadini(cf 1896:46—7),26 en el siglo XV— y
en el tiempo que estuvieronvigentesen las escuelas,que fue prácticamentedos siglos.
Hastaaquítodo lo que atañealas Regulae.Por lo que respectaal desarrollode las
clases,nos parecemuchomásprácticodejar hablarde nuevoaSabbadini(cf 1920:40—1):
La scuoladi Guamocomprendevatrecorsí:l’elementae,il granimaticale,suddiviso
in metodicae storica,e il retorico: in sostanzaladivisionedi Quintiliano(1,4,1;9,1).CORSOELEMENTARE.— Qui s’insegnavaa leggeree apronunziare.La
pronunziavenivamolto curata,comequellaa cuí Guamoper glí ammaestramentidel Crisoloras’era abituato a dare gran peso.mdi s’addestravanoi giovanetti a
declinaree coniugaresulla guidadella Ianua.
CORSOGRAMMATICALE.— Nella sezione1 o metodicasi esponevanole regolegeneralídalIa costruzionedei casi in rapportoai verbie si insegnavanodi
‘pan passole parti irregolari della flessione,si spiegavanoi principi di prosodiae
metrica e glí elementídel greco, si mandavaa memoria Vergilio per acquistarfranchezzanella prosodiae metrica e si studiavano le epistole di Cicerone per
avviamentoalía purezzaed eleganzadello stile. Glí esercizídi sintassilatinaeranofatti oralmenteper mezzodi themata,cioé di traduzionedal volgare. In essi si
badavaanchealía composizioneornata (“ornate componere”), laqualeconsistevaprecipuamentenella collocazionedel verbo alía fine (“ut oratio plerunqueverbo
claudatur”).Manualí:per lasintassile Regulae di Guamo;per laflessioneirregolare
e per laprosodiae metrica il Doctrina/e di Alessandro.Perun corsosuperioredigrammatica,quandoi giovani avevanoappresogli elementidel greco,si adoperava
Prisciano;per il grecogli Erotematadel Crisolorao il compendiodi Guamo.
La sezioneII o storicaeraproprianientedestinataalía lettura nell’intento
di procaccíasícognizioni storicheemitologíche.Autorí: sí comincíavadaquellí cheraccolgonoper sommi capi (“carptim”) i fatti storici: Valerio Massimoe Giustino,
dai qualí sí passavaaglí storíografi maggíori. Per le favole mitologiche: Vergilio,
Stazio(Tebaide),Ovidio (Metam.eFasti); e in secondalíneail “sentenzioso”Seneca
tragico, u “maestrodell’eleganza”Terenzioe il “princípe dei satirici” Giovenale.Si
raccomandavanoanche i poligrafi e i geografi, senz’escluderealtrí poetí: Plauto,
Orazio,Persio.
Dejamosde lado, por abreviar,el cursoretórico.El plan de estudiosde Guarino es mucho
máscompletoque el de los medievales.Basala enseñanzadel latín en la literaturaclásica,
1: La Grammatica Prouerb¿andi. Estudio 93
peromantienelos mismosejerciciosde composiciónoralesa travésde r’hemar’a quehemos
visto en las escuelasde nuestraPenínsulaconel nombredeprouerbium.
¿EsGuarino un ejemploaisladode estacorriente?Parececlaroqueno. El de Verona
creóescuela,en sentidolato, y fueron muchoslos queaprovecharonlos buenosresultados
de su método: «A number of grammarsby Italian humanistsshowunmistakablesignsof
Guarinianinfluence»(cf Percival 1975:238). Efectivamente,no sólo hubo reedicionesde las
Regulae, sino tambiéninnumerablesadaptacionesquecomplicanla historia crítica del texto
(cf Percival 1978:241—54).Y además,se descubrenhuellasde Guarino en muchosautores
posteriores.En unaobradecaráctertan diferentecomolosRudimentade Perotto(1468),hay
una parte centralde sintaxisque se encuadraperfectamenteen el estilo expositivode las
Regulae(cf Percival 1975:238); por no hablarde la obradel maestroGasparode Verona,
unos años antes, o los Erudimentagrammar’ices /atinae linguae (1510), atribuidos a
BenedictoFilólogo (ibid :239).
Entre otrasgramáticasmenosconocidas,por citar comomuestrabrevealgunasque
nosotroshemos consultado,destaquemosla de Domicio Corato, contenidaen el códice
G—VIII—38 de la BibliotecaComunaledeglí Intronatí de Siena. Se tratade un texto de un
autor humanista,en el que sólo aparecenejemplosde autoresclásicos.El esquemade las
Regulaees mantenidocon pocasvariaciones.Se abundamás,esosi, en el desarrollode los
temasen detrimentode la eficacia didácticaque Guarino cimentaen la concisión.De la
gramática de Domicio son algunos de los siguientes rasgos,que se pueden observar
plasmadosen los ejemplosque ofrecemosa renglónseguido(cf ff 4OI~v; 222V):
M.— Quae sunt uerba prime speciei quae simplicia nominantur? D.—Quae uolunt
ante se nominatiuumagentemer’ post se accusatiuumpar’ientem, ur’ egoamoDeum:
Amo —as —aui —tum per ‘amare’Diligo —is —xi —ctum per ‘amare’ e ‘voler bene’Colo —is —luí cultum per ‘amar con honore’
Lego —is —gi —ctum per ‘leggere’
Canto—as —ui —tum per ‘cantare’
Honoro—as —ui —tum per ‘honorare (...)‘
Exemplum, ut M.— ‘Le persone da bene sempre amano la pace’, D.— Homines
probí semperamantpacem(...).
1: La Gramma!icaProuerbiandi.Estudio 94
De constructionequ<a>efit uerbumcumdesinitpartici~ium. Cumpraeponeretur
tibi aliqua constructio per participium quod non inueniatur, ut in futura
sigrnficatione, id est quod desinit in —rus,formabisconstructionemperfuturumillius
uerbi, cuius participium non inuenitur, ut si proponeretur tibi haec constructio, ut
Al— ‘lo son per temer la guerra’. Non potesdicere: sum timiturus beílum, quia
non inuenitur taleparticipium. Tu sumesigiturfuturum huius uerbi timeo et dices:
egotimebo bellum, quod idem sign~ficat.
Como se observa,la obra presentala forma erotemática,con ejemplosde composiciónen
italiano; hay listasde verbosy un tratamientosimilar del régimendel verbo, queocupa la
mayor partedel manual;por último, se abordancuestionessobreel participio semejantesa
las que llamábamossuppletionesen los textosprouerbiandi.
En la misma épocaestán datadas las reduccionesde las Regulaeelaboradaspor el
milanés Giovanni Biffi, las Regulae grammatices Guarini Veronensis tripartite in
Donatellum,in uerborumpersonaliumsr’rucr’uram etregulasmaiores,mencionadasporGarin
(cf 1958:443).
De 1566 es un curiosotexto,escritopor GiovanniFabrinie impresoenVenecia,que
lleva esteelocuenteencabezamiento:Teoricade la lingua doves ‘insegnaconregolegenerali
er’ infallibili a trasmutaretutte le lingue ne la lingua latina. En él se exponenlas reglas
particularesdel italiano, para que a partir de ellas se puedacomprenderla lengua latina.
Aunque todo el desarrollode la explicaciónestáen vulgar, se incluyen listas de verbos
similaresa las de Guarino (cf f IV):
Verbí che vogliono il patíentein dativo. Neutrí:
1/ludo —is —si —sum per ischernireovero stratiare
Seruio —is —uiui —tum per servireFaueo—es —ui —atum per favorire
Un último ejemplo: la gramáticatitulada Guarinussive introductio ad Lar’inam linguam a
Marco AntonioBociario Perusinocollectaet adpuerorumusumaccomodatam.La segunda
edición,quees la quenosotrosconocemos,estáfechadaen 1598 y fue editadaen Perusa.De
nuevo se trata de un manual escolarque sigue las líneas maestrasde las Regu/aecon
1: La GrammaticaProuerbiandi. Estudio 95
pequeñasdiferencias. Comienzacon una exposiciónerotemáticasobre la Gramáticaen
general, la littera, las partes orationis, gerundiosy supinos,y reglas de concordancia;
seguidamentese abordanlos problemasde la sintaxisverbal, de acuerdoconel modelodel
veronés, y otros temas menores (interrogativos, figuras,...); termina con un apéndice
ortográfico.
Naturalmente,segúnnos adentremosen el siglo XVI, iremosencontrandoen las
gramáticaslatinasun uso,másjustificadodesdeel punto devistateórico,de la lenguavulgar.
El primer pasofue permitir queen un texto latino se pudierarecurrira la lenguavernácula
para apoyar la exposición, pero a medida que el debatesobre la lengua vulgar en el
Renacimientose hace sobrebasesmás sólidas, el empleo de la lenguavernáculaacaba
extendiéndose:ya hemosvistocómoen estaépocase escribengramáticasenterasen lengua
vulgar tanto sobrela lenguavulgar, como sobrela lengua latina. Tendremosocasiónde
volver aestetemacuandohablemosde la noua ratio de Nebrija29.
29 Percival (cf 1975:232) reconoceque «the vernaculargrammaticalwriting of the
fifteenth andsixteenthcenturieswas confined almostexclusively to Italy, FranceandtheIberianpeninsule»,lugaresestosen losquela pujanzade la literaturaromance,primero oraly luegotambiénescrita, llevarona los gramáticosa acelerarel famosodebate.La situaciónen Italia acabade serperfíladaagrandesrasgos.Sobrela francesa,puedeverseel parágrafoque le dedicaPercival (cf 1975:249—50),la referenciade Ridruejo (cf 1977:52—3) a unaCompendiosissimaGrammaticay a una Grammaticabasisen torno al 1475 y lostextosdeBaébler(cf 1971:200-3),aún a caballoentreel mundomedieval y el Humanismo.En elnortey centro de Europase mantienela tendenciamedievalde enseñarmediantela lenguavernácula:«Amongtheearliestwriters of printedGrammar,Anywykyll andHolt wrote theirLatín Grammarsin the vernacular. Whetherany of the oíd Mediaeval Ms. writers ofGrammarswrote in English is uncertain.The first Latín Grammarprinted in Englishwaspublishedin 1481,atOxford, by TheodoreRood. Thishasbeenidentified by Mr. A.E. Shaw(“Earliest Latin Grammarsin English”, BibliographicalSociety’sTransactions,V (1901), p.52) with the long Paruula attributedto Stanbridge(...). It consistsof rules of elementarysyntaxwith examplesin Latin andEnglish. Occasionallyversesare inserted,takenwithalterations from the Graecismusof Ebrehard or from other sources» (cf Watson1908:233).Además,comentaSandys(cf 1967:11,51),entrelosdiscípulosdeGuarinohabíamuchosingleses(sobrelaGramáticaenAlemaniaduranteestaépoca,cf Percival 1975:250;Baebler1971:203—6;Ridruejo 1977:53).Finalmente,en un recienteColoquiosobrela figuray obradeNebrija, Ijsenwijn refiere la existenciadegramáticasdeesteestiloa principios delsiglo XVI en los PaísesBajos y, particularmente,entrela frontera linguisticadel francésyel flamenco (cf Codoñer1994:443).
1: La GrammaricaProuerb¿andi.Estudio 96
Laspalabrasde Garin (cf 1958:XXII) nos sirvenpararesumirla nuevasituaciónal
final de la EdadMedia en Italia:
II brusco mutare dei líbrí di testo é stato notato: glí auctores octo tendono a
scomparírerapidamentedalIa scuola italiana, anchese si conservanonelle scuole
d’otralpe.Li sostituisconoi manualío glí adattamentíguarmnianíela letturadírettadei classici.1 nuoví librí di scuolahannoa volte un’ínsolita vivacitáedeleganza:le
illustrazioni sono piene di spirito; le raccoltedi temí latino—volgari sono talora
garbamentescherzose.
Tambiénen Españase dejósentir la influenciarenovadoradeGuarino.Nosotros,sin ir más
lejos,hemosmanejadounaedición delas Regulaeque, aunqueestáimpresaenRomael año
1491.se conservaen laBibliotecaNacionaldeMadrid. No obstante,en la PenínsulaIbérica
tuvieron mássuerteeditorial otros gramáticoshumanistasitalianosde la mismaépoca.Este
factor -el editorial— favoreció,por ejemplo, la difusión de las obrasde Antonio Mancinellí
en Cataluña.Mancinelli no fue tan original comoGuarino: escribióun Donatusmelior, que
no era sino una de las dos versionesque, segúnSabbadini(cf 1896:284),elaboróde la
famosa¡anuao Donatoal senno;y un Thesaurusconstructionis.Un apéndicede estaúltima
obra, cuyo contenidodifiere poco de las Regulaeguarmnianas,fue el llamadoEpitomaseu
Regulaeconstructionis,del queel impresorJoanRosenbanchhizo una edición (Perpignan
1501) en la quefigurabantraducidaslas palabrasitalianasal catalán.Colón y Soberanas(cf
1985:33-4) la citan entre las grammar’icaeprouerbiandilatino—catalanas.
Algo similar sucedecon Giovanní Sulpizio. En Barcelona(1491) se imprimió un
Su/pir’ianum opusculumen el quese omitían versossuyos contrael Doctrinale (cf Rico
1 978:46n.).Además,seeditósu gramáticaconcorrespondenciasen catalán,obraquetambién
Colón y Soberanasincluyen en el mismo grupo que el epitoma de Mancinelli (cf
1985:32—3).
Significativoe interesante,paraterminar, es el inventariodel editorbarcelonésPere
Posa,fechadoen 1506. En una lista se detallanlos libros de texto queguardabaen sucasa
y entrelas pocasgramáticasque cita aparecenal menoscuatromanualesrelacionadoscon
la familia de las prouerbiandi: las de Sulpizio, Mancinelli, Guarino y Mates (cf Batílorí
1 958:56sq.).
1: La Grammaticc¡ Prouerbiandi. Estudio 97
3. La Gramática de los «prehumanistas»españoles:Mates, Pastrana, Nepote,Cerezo
y Sisón.La NovaRatio Nebrissensis
También entre nuestros gramáticospeninsularesse advierte un alto grado de
continuidadconrespectoa la tradiciónprouerbiandicuandocomienzana recibirseen España
las influenciasinnovadorasdel Humanismo,sobretodo del procedentede Italia. Si en la
tierra de Dante, cunadel Renacimiento,prevalecíaestadidácticagramatical (que por otro
ladoestabaperfectamentearraigadaen lasescuelasdeAragóny Cataluña),resultalógico que
los prehumanistasespañolesqueacudíana la imprentaparadivulgarsusobrasmantuvieran
criterios metodológicossimilares.Aun contodo, en laPenínsulaIbéricahayqueconsiderar
otro hecho decisivoen la evolución de la GramáticaLatina: la noua ratio de Antonio de
Nebrija, quesuponeun hito de transcendenciacapital porqueinvadeel paisajegramaticalde
finales delXV, eclipsandocasi totalmentecualquierotra líneapedagógicaanterior,hastatal
punto que desdela publicación de las IntroductionesLaunae (1481) hasta, al menos,la
primera Mineruadel Brocense(1562) fue punto de referenciaobligadoparatodo autorque
desearapublicarunagramática.Por supuesto,analizaremosen sumomentocómoel propio
Nebrija es deudor en gran medida de la tradición gramatical latina en el medievo y
concretamentede aquellaqueutiliza la lenguaromancecon unafinalidad propedéutica,ya
que, comohemosafirmadoen algúntrabajoanterior(cf Esparza/Calvo1994), lanovaratio
puedeentendersecomoel ultimo eslabónen la cadenadeexperimentosdidácticosorientados
a haceraccesiblela lengualatinaal alumnode laépoca.
En esteepígrafevamosatratarbrevementedelos principalesgramáticoshispánicos
que con un impreciso pero casi inevitable término se denominanprehumanistasy de su
relación con la corriente prouerbiandi. Colón y Soberanas(cf 1985:32—6) citan las
gramáticasimpresasde Mates y de Vilanova. Años antes,Ridruejo (cf 1977) se habia
referido a las de Pastrana,Nepote,Cerezoy Sisón.
BartoloméMates(fi. 1424—1463)fue bachillerde Artesen Barcelona(1424)y luego
maestroen estamismaciudad (1431), segúnlos datosbiográficosaportadosen su día por
Soler y Palet (cf 1915—6:33—42).Escribió un Libe/lus pro condendísorationibus luxta
grammatzcasleges, que se editó póstumogracias al también gramático—y adversariode
Nebrija—JuanMatoses.La fechaque figura en el incunablees 1468, pero la mayoriade los
estudiosospiensanque se tratadeun error tipográfico, tal vezpor 1488. En 1501 y 1503 se
publicó en Barcelonaotra obrita muy breve del mismo autor, que parecemás bien un
1: La GrammaticaProuerbiandi. Estudio 98
resumen corregido de la anterior y lleva por título Principia artis grammatzcesad
prouerbiandurnperualia. Indudablemente,la Gramáticade Matespertenecea la familia de
lasprouerbiandi(cf CasasHoms 1950:118;Colón/Soberanas1985:33),aunqueen ellasuele
aparecerla denominaciónthemay no prouerbium.No obstante,la edición de 1468 es
extraña,porquemáspareceunacoleccióndeapuntesde clasequeun libro pensadocomotal.
CasasHoms defendíaestaidea (cf 1950:127)aduciendoalgunaspruebas,que ya trajimos
a colación másarriba (cf supra,pag. 72): la obra es nombradasiemprecomo libellus u
opusculus;de vez en cuandofigura intercaladala palabralectioo dictum,comosi fueseuna
anotaciónparael uso personaldel maestro;hay capítulosdesproporcionadamentegrandes,
como el del comparativo,que ocupaveinte páginas;etc. Por lo demás,mantieneuna
estructurasimilar a la de otras grammaticaeprouerbiandi,pero sin listas de verbos. Sí
incluye, sin embargo,lospertinentesepígrafesdesuppletionibus,losversitosmnemotécnicos
y múltiples ejemplos de themata para componerde latín a catalán y viceversa. Las
semejanzascon la gramáticaque editamosquedanreflejadasen el esquemaqueofreceCasas
Homs (cf 1950:125—6)y con másdetalleen el aparatode testimoniosparalelosde nuestra
edición.
Mates cita unas ochenta veces a Prisciano y tres a Donato (cf CasasHoms
1950:128—9),pero por el resto de las fuentes, ejemplosy lenguaque utiliza debe ser
considerado aún como medieval. Lo mismo pasa con el autor al que sucede
cronológicamente,Juan de Pastrana,de cuyo Compendiumgramatice breuissimumac
utilissimumthesauruspauperumet speculumpuerorumhayun manuscritodel primer cuarto
del XV, pero la obra se reimprimió a lo largo del siglo y en el XVI, a pesarde las
descalificacionesque sufrió de partede Nebrijaque la tachabade bárbara.Efectivamente,
la gramáticade Pastranaestáaún muy lejosdel modelo humanista,perono olvidemosque
el maestrode Lebrija basasus primeras Introductionesen el esquemadel Cornpendiurn30.
El manualde Pastranano pertenecea la tradiciónde 1asprouerbiandi,peroenciertamanera
se relacionacon ella en cuantoque se sirve esporádicamentedel romanceparaexponerla
declinacióny el paradigmade la conjugación.
Ademásde esto,en el incunabledel Compendiumimpresopor H. Meyeren Tolosa
el año 1492, al texto de Pastranasigue un comentariode singular importancia.Se tratadel
30 Ambasobraspresentanunadistribuciónparecidadel material: 1. praexercitamenta;II.
régimendel nombre,géneros,pretéritosy supinos;III. partesorationis; IV. régimenverbal;V. ars uersWcatoria.
1: La GrammaticaProuerbiandi. Estudio 99
Superarte et compendioLoannis de Pastranamateriesde FemandoNepote,que —según
Castro(cf 1936:XVII)— fue el copistadel manuscritode Pastranaque se encontrabaen la
Biblioteca de Palacio. El comentarioconstituye un tratado de tipo prouerbiandi, cuya
finalidad eraenseñara componero construir,comoafirma el propioautoren el prólogo(f1 r):
Sedquiaars imitatur naturein quantumpotest, ideoin nostrisscolaribusimbuendismodum nature teneamus(..). Sic igitur faciamus. primo, iuuenescognoscant
uocabula,scilicet,quides:fornen, quiduerbumetquidaduerbium;rursusdeclinent
ea; tertio, construant.1-leo enim¿‘riafaciunthominemessegrarnmaticum:cognítio
uocabu(orum,declinatiocumconstructioneipsorum;ideodicitur: “construe, declína,
dic semperuerba Latina, hec tría si feceris, cito grammaticuseris “. De primis
duobus,dictum est [enlaobrade Pastrana].Superestut de constructionedicamus.
Nepote, siguiendo en parte el orden de las otras grammaticaeprouerbiandi, expone a
continuacióndeesteprólogo temascomolosrelativosy antecedentes,el supósito,el régimen
de los génerosde verbos,los infinitivos y gerundios,el participio, los nombresverbales,los
gradosde comparación,las partesminores, interrogativos, figuras, etc. Dentro de cada
capitulo, el tratamientode las diferentesmateriases similar al de lasotras gramáticasde su
familia. Por ejemplo, estees el índice queda el autorparael participio (f 25v):
in materia participiorum suntnotandadecem.
Primum, quidest partic¡pium.
Secundurn,quaredicitur partic¡pium.
Tertiurn, ad quidfui: inuentum.
Quin:um,in quibusuerbishabentur.Sextum,quotmodisdatur themaparticipiorum.
Septimo,quemcasusregit.
Octauum,quotmodisdeficit et quo modosuppletur.
Nonum,quotmodistransit in uim nominis.
Decirnum, de ipsopositoabsolute.
A lo largo del comentario, el recursoal vulgar es muy frecuente en frases del tipo
“componitur...”.
loo1: La Grammatica Prouerbiandi. Estudio
Andrés Gutiérrez de Cerezo (t 1503), consideradocomo discípulo de Nebrija,
escribió unaBreuisgramrnatica,editadaen 1485 y reimpresados vecesmás(1492, 1497).
Lo mássignificativo de estaobra es tal vez el último capítulo, «el modo de principiaren
gramáticapuestoen romance»,como subrayaraRidruejo (cf 1977:58). Posiblementese
puedeconsiderarcomoel penúltimoeslabónde esacadenade laque hablabamosantes,que
terminacon la publicaciónen 1492de la GramáticaCastellanade Nebrija: no es suficiente
elprouerbiumparaque los alumnosaprendanacomponer;Pastranaintroducetímidamente
el romanceen la explicación de la terminología gramatical —«quien es o quien faze
nominativo, cuias es la cosa genitivo» (cf Ridruejo 1977:37)—; Cerezo necesitaya un
capítulo entero;y Nebrija acabahaciendotodauna gramáticaen lengua romance.Apunta
Ridruejo (cf 1977:58) que el éxito editorial a finales del siglo XV de este librito pudo
deberseal mencionadocapítuloo apéndicecastellano.A nosotros,no nos cabeduda.
El último gramáticoque mencionaRidruejo(cf 1977:60—3)es Daniel Sisón,autor
del Perutile grammaticalecompend¡um(1490), que se conservaen un ejemplarimpresode
la BibliotecaUniversitariade Zaragoza,ciudaddondefue editado. EsteSisónfue maestro
en la localidad de Monzón y, segúnparece,preceptorde Luis Vives. El talante de su
gramáticaes distinto al de las anteriores:Sisónyaes un humanista,aunquetodavíadependa
de los autoresmedievales.Utiliza muchasveceslasnotasen romancearagonésparatraducir
paradigmasy dar ejemplos.El esquemadel contenidosintetizala fórmula de Pastranay de
las primeras Introductionesnebrisenses,con la adoptadapor los autoresde grammaticae
prouerbiandi,y ademásañadecapítulosreferidosaortografía,vocesgriegas,figurasmétricas
y de dicción, etc... Por eso, Daniel Sisón representaaultranzala posturamáseclécticadel
prehumanismogramaticalespañol,porque,comodiceRico (cf 1978:104),«el Compendium
es un zurcidode retazos(...). No le dueleaSisóniniciar un capítuloal arrimo de Antonio
y acabarlocon el dictamende “PetrusHelias et Catholicon”».Y másabajo(cf 1978:105),
«seadvierteque Sisónno se sientecómodocon el merovademécumadprouerbiandum,al
uso hispánico del siglo XV, y busca otros horizontes». Demasiadotarde —cuando,
desgraciadamente,ya cerrábamosla edición de nuestrotexto— llegó a nuestrasmanosel
magníficoestudioy edicióndeestaimportanteobragramatical,acargode PérezRomero(cf
1995), que lo defendió recientementecomo tesis doctoral, por lo que aún no ha sido
publicado.Noshubieragustadoincluir en el aparatodenuestraediciónlas referenciasa este
Perutile (y lo haremosen el casode queen un futuro se lleve el textoa la imprenta),porque
la propia autorasubrayaa menudoque en la obra de Sisón influyen decisivamentelos
manualesde tipo prouerb¡andi, sobretodo en lo que se refiere al capítulo de construcción
1: La Grammatica Prouerbiandi.Estudio 101
y régimen.InclusoPérezRomeroapuntaen varios lugares(cf 1995:55;172)quelagramática
que nosotroseditamospodríaserla mismaqueutilizó Daniel Sisóncomofuentedirecta,por
las numerosascoincidenciasquese registranentreambas.Nosotros,despuésdeexaminarcon
detenimientolos dos manuales,preferimosmostramosmáscautosqueestaestudiosa,puesto
que ya hemosdemostradocómo las coincidenciasentre los textosad modumprouerbiandi
suelen ser muy estrechas:necesitaríamos,pues, una cita expresao varias literales para
obtener garantíassuficientes de que el autor de Monzón se basaen nuestro anónimo
valenciano.
En el año 1500, ve la luz la obra de un navarroafincadoen Valencia,Bernardo
Vilanova, titulada Rudimentaartis gramma:ice,en la quese advierteconclaridadel estilo
y las formas de un Humanismoarraigadodefinitivamente.La gramáticade Vilanova es
deudorade Valía, peropresentamuchosrasgosafinesconel restode lasprouerbiandi,como
resaltan Colón y Soberanas(cf 1985:34—5). Dos de estos rasgos son definitivos para
encuadrarel texto en estafamilia de gramáticas:las listas de verbos con significados en
valencianoy las frasesdel tipo componiturtemao uulgare.
Hemos repasadoen grandes trazos el panoramagramatical de los albores del
Renacimientoen España,desdela perspectivadela tradiciónprouerbiandi.Ahora bien,para
que quedecompleto, falta por estudiarel principal exponentede las nuevas corrientes
humanistasen la didácticade la Gramáticalatina: Elio Antonio de Nebrija. Paraello,
recojamosde nuevoahoraesametáforade lacadenade la tradiciónde gramáticasmedievales
en lenguaromance—de la queNebrija representael eslabónfinal—, con la queun pocomás
arriba esbozábamosnuestrahipótesis.Recientemente,compartiendoy completandonuestra
investigacióncon las sugerentespropuestasde Esparza,el último editor de la Gramática
Castellana(cf Esparza/Sarmiento1992), llegamosa la conclusiónde que todaslas obras
gramaticalesdel maestro de Lebrija debían ser tenidas en cuenta desde la tradición
pedagógicamedieval; no por separado,sino en lo que contribuye cada una al plan de
enseñanzaque Nebrija denomina noua ratio31, por la que los alumnos tienen que ser
~‘ «El nuevométododeNebrijano acabaen una solade susobras,en las Introductioneso en los léxicoso en la GramáticaCastellanaaisladamente,porqueuna ideareiteradaporel autor es la de la unidaden la diversidadde su obra gramaticaly lexicográfica. Así lodemuestranno sólo las mencionesentrecruzadasqueencontramosen losdistintos prólogos
1: La GrammaticaProuerbiandi. Estudio 102
introducidos en el latín (cf Introductiones Latinae, 1481, f 1). Y especialmentela
GramáticaCastellana.Es más:cuandono se ha hechounalecturaestrictamentefilológica
de este importantetexto, se ha caído en el error de considerarlocomo «un anacrónico
accidenteprofesionalpadecidopor un buen profesorde latín» (cf Esparza/Calvo1994:40).
Tal vez eso explica por qué no se volvió a reeditar, pues¿quésentidotiene hacer una
gramáticaenteraen lenguavemáculacuandoel polémicodebatesobrela lenguacastellana
aún no ha comenzadoy tardarátodavía medio siglo en comenzar?Medio siglo después
aparecerángramáticasen las lenguasvernáculascastellana,italiana y francesa,porque
entoncesya varias generacionesde humanistashan profundizadoen el romance,han visto
la necesidadde sujetarloa reglas. En 1492 faltabael soporte teórico. La justificación de
Nebrijaen el prólogo (hacerdel castellanola lenguacompañeradel Imperio32) es un buen
motivo para la Reina, pero resultauna explicación insuficiente desdeun punto de vista
científico.
Para llegar, entonces,a la raíz, analicemosla dependenciade los autoresrecién
estudiadosentresí y respectode la tradición de gramáticaslatinascon frasesen romance.
Puedeservir aeste fin el ejemplo del siguientecuadroen el que secomparantres pasajes
similaresquedemuestranhastaquépunto los gramáticosespañolesdel XV teníanclaroque,
paraquesusalumnosaprendieranlatín,debíanprimeroconocerlosfundamentosgramaticales
de su lenguamaterna:
[Pastrana, Compendium, [Nebrija, Introductiones, [Cerezo, Grammatica
1495,ff 28—9] 1482—3,f 52V] breuis, 1485,f 1051
«Cualquierque ovierede «El que ubiere de
convertir cosapuestaen convertir algunas
castellanoen latin a de palabrascastellanaso de
conocer: lo primero el otra qualquier lenguaen
romance, lo segundoel latín a de conocerestas
modo, lo tercero el 9inco cosas:la notitia, el
tiempo, lo quarto la
de las obras,sino también las referenciasque dentro de unasobrasse hacena otras»(cfEsparza/Calvo1994:42).
32 cf GramáticaCastellana,ff 2v—Y.
1: La GrammaticaProuerbiand¡. Estudio 103
persona, lo quinto el
numero.
modo, el tiempo, la
persona,el numero.
«No.ticiae prouerbiandi
suntquatuor:
Quarta estquando uenit
actus cum explicito
agenti et pacientí, que
aplicatur utrique.
Secundaestquandouenit
actus cum explicito
agenti et sine explicito
pacientí, qua applicanda
est actiue et uerbo
impersonalíin —ur.
Todos los romances o
son de actiua o de
passiua o de uerbo
impersonal.
Si de actiua son dos. El
primero quando uiene
personaque haze y que
padescecon el uerbo,asi
como: Antonio lee el
Virgilio, Antonius legil
Virgilium.
El segundode actiua es
quando uiene persona
que haze con el uerbo
solo, diziendo: Tulio
seribe, Tullius scribit.
Las notitias son seys,de
activa dos, de passiva
dos, de verbo impersonal
dos.
La primera de activa es
quandoviene quienhaze
y pades9econel verbo,y
la que hazeno traesigno
de de, ansi como: yo
hyero el moco.
La segunda es quando
persona que haze sin
signode de con el verbo,
ansi como: yo leo.
El primero romancede
passiuaes quandouiene
personaque hazey que
padescecon el uerbo, y
la que haze trae consigo
estaseñalo romancede,
asi como: yo soy
acusadode ti, ego acuso
a te.
La primera notitia de
passivaes quando viene
persona que haze con
signo de de y quien
pades9e con el verbo,
ansi como: yo soy
agotadode ti.
1: La Graminatica Prouerbiandi. Estudio 104
Tertia, quando uenit
actus cum explicito
pacienti et sine explicito
agenti, que applicanda
es: passiue et uerbo
impersonali.
Prima es: quando ueni:
actus sine explicito
agenti et sine explicito
pacientí, que applicanda
es: uerbo impersonali et
sum e: fui».
El segundo es quando
uiene persona que
padesce sola con el
uerbo,asi como: acusan
a ti o tu eresacusado,
tu acusaris.
Un soloromancese halla
en el uerbo impersonalel
qual significa
universalidad, asi como:
corren, curritur».
La segunda es quando
viene personaque haze
con signo de de y el
verbo solo, ansi como:
corresede mi.
La segunda notitia es
quando viene el verbo
solo ansi como: leen.
corren, con algun
adiuncto que ni haga ni
padezca, ansi como:
corren en la vega:
curritur in campo».
La obra másantiguaes la de Pastrana(primera columna), aunquefigure la fechade la
ediciónposteriorquenosotroshemosmanejado.Llama laatenciónel hechodequeesteautor
empleela palabraprouerbiandi,comocomplementodenotitia. Estosgramáticosintroducen
el término notitia o romancecomo unacategoríaverbal más, basadaen la voz y en la
presenciao ausenciade complementos,que regula las posibilidadesde traduccióndel
castellanoal latín (cf Ridruejo 1977:66—7).
Ya explicamosen otraocasión(cf Esparza/Calvo1994:42—3)cómoNebrijapensaba
que las primerasIntroductiones(1481 y 1482—3) habíanservido de cimiento paraunaobra
que habíade crecersólidamentedesde el momentoen que consiguieracontar con los
materialesadecuados,con las obrasque pudo escribir bajo el mecenazgode Zúñiga: los
vocabularioslatino—romancey romance—latino,y la GramáticaCastellana.El maestrode
Salamancahabíadejadoescritoen esesu primer texto castellanoconocido:«cualquierque
ovierede convertircosapuestaen castellanoen latin a de conocer:lo primero el romance»
(cf Introduc¿’ionesLatinae, 1982—3,f 52V), y en el prólogo de la GramáticaCastellana(f
3’) leemos:«despuesquesintierenbienel arte del castellano:lo cual no seramuí dificile por
quees sobrela lenguaque ellos ia sienten:cuandopasarenal latin no avracosatan escura
que no se les haga mui ligera» (cf Esparza/Sarmiento1992:107).Por eso, es un error
considerarlaGramáticaCastellanacomounaisla enel restodelaproducciónnebrisense(cf
1: La Grammatica Prouerbiandi. Estudio 105
Esparza/Sarmiento1992:17—21)y elpropioNebrija lo subrayaenel prólogoal Dictionarium
exHispaniensein LatinumSermonem(ca. 1495) (1 aiii):
Y por quetoda lacuentade estossieteañosdespuésque comencea ser vuestrovos
seamanifiestahezimoscuatroobrasen unamesmaobra. La primera en quetodas
las palabraslatinas í griegasmecladasenel latin breve i apartadamentebolvimos en
castellano,lacualobradediquea .V.M.S. assi comounasprimiciasdestemí trabajo.
La segundaqueagoraessomesmointitulo de vuestromuy claronombre: enelcual
por el contrario con igual brevedadbolvimos en latín~laspalabrascastellanas.La
terceraen queponemostodas las partesde la grammaticacon la declaraciónde cada
palabra obra repartidaen tres mui grandesvolumenes.La cuarta essomesmorepartidaenotrostantosvolumenesen lacual interpretamoslaspalabrasdelromance
las barbarashechasía castellanasañadiendouna brevedeclaracionen cadavna.
Añadimostanbien laquinta obraen queapretamosdebaxode reglas¡ de preceptos
la lenguacastellanaqueandavasueltai fuerade las leiesdel arte.La cualdedicamos
ala masesclarecidadetodaslas hembrasi assidelosvaronesla reinanuestraseñora.No quieroagoracontarentremis obrasel artedelagrammaticaque me mandohazer
su altezacontraponiendorenglónpor renglónel romanceal latín: porqueaquelfue
trabajodepocosdías: i porquemasusealli de oficio de interpretequede autor. Y
sí añadiereaestasobras loscommentosdela grammatícaquepor vuestromandado
tengocomen9adostodoel negociode la gramaticasera acabado.
Así pues,nosotrosafirmamos sin paliativos que con la Gramática Castellanase pusola
última piedrade la noua ratio. Con ella, en definitiva, «Nebrija consiguió transmitir los
conceptosteóricos—gramaticalesnecesariosparael aprendizajedel latín no sóloen su propia
lengua ni referidos o aplicadosa su lengua, sino nacidos de su propia lengua» (cf
Esparza/Calvo1994:45).Y paraentenderla función del conjuntode obrasgramaticalesde
Nebrija dentro de su elaborado“nuevoplan de estudios”hay que interpretarlopor fuerza a
la luz de la tradición de gramáticasmedievales,sobretodo, de aquellasque se servíandel
romanceparaenseñarla lengualatina.
Unaconsideraciónulterior: parececlaro,segúnla recientementedesaparecidaAdriana
della Casa(cf 1994:238),que Nebrija no desprecia,sino que tolera, el Catholicon (una
excepciónen el canonde gramáticosnefastos).Es natural,porqueyahemosdemostradocon
Percival que fue la línea inauguradapor estosgramáticosnoritalianosla que triunfa en el
primer humanismotransalpino,del queel maestrode Salamancabebiódurantediez años.
1: La Grammatica Prouerbiandi. Estudio 106
4. Documentossobreel usode grammaticaeprouerbiandi a partir del siglo XV
Añadimosun último epígrafeamodo deapéndiceparapoder introducirtestimonios
documentalessobre el uso en las escuelasdurante el período renacentistadel método
prouerbiandi,comohicimosen el capítuloanteriorcon las escuelasmedievales.Noshemos
centradode nuevoen la región nororientalde lapenínsula,cuyo ambientecultural a finales
del siglo XV destacabacon pujanza,favorecidosin dudapor el ejemplode los monarcasy
los contactoscomercialesy políticos con Italia y, en gran medidatambién,conFrancia.
Contamoscon información publicadade tipo archivístico acercade los planesde
estudioen diversaspoblacionesdela Coronade Aragóna lo largo del siglo XVI y del XVII.
Veamosunaselecciónde estosdocumentos.
Batllori (cf 1958:56—7)da noticia del horario establecidoen los reglamentosde la
escuelade Artesen Barcelonaparael cursoquecomienzaen 1508:
ítem estatutremi ordenaremquelo mestrecatedrantde gramáticasia tengutllegír
en generalper aquestany l’obra de gramáticade mestreAntoní de Lebrixa e lo
poetaVirgíli en l’Eneidos,í hagefer lo proverbímajor o epístolaen general.E per
losaltresanyssegtientshagellegir l’Alexandree lo dít Antoní de Lebríxao un altre
poetao lo mateix Virgili, segonsserá lo vot de la major part deIs estudiantsdegramática,e fer lo proverbimajoro epistola,e lo batxellerhagee síatengut fer dues
declinacíons,unade matí, altra de vespre,e llegír una lli~ó de Catói Contemptus.
Según parece, el prouerbiumse haría, en esta época, no con simples frases aisladas,
artificales y sin sentido, sino más bien en forma de composiciónepistolar(cf Batílorí
1958:57). Contrastaeste plan de estudioscon un talante humanístico frente a los que
estudiamosenel capítuloanterior.No obstante,aúnse siguenutilizando los DisticaCatonis
y el Contemptusmundí. El texto básico de Gramáticaes, lógicamente,el “antonio”, las
IntroductionesLatinae de Nebrijaque, sin embargo,nos constaquetardó en imponerseen
Aragón y Cataluña:ya hemoshabladode la oposiciónde Matoses;Rubió í Balaguer(cf
1990:212) refiere las dificultadesde las nuevascorrientesen generalantela implantaciónde
textos como el Comprehensorium(vocabulariolatino con equivalenciasen catalán)u otro
léxico, el Liber Elegantiarumde Esteve.En cualquier caso,en los primerosañosdel nuevo
siglo, la obra de Nebrijaya se utiliza en todaEspaña.
1: La GrammaticaProuerbiandi. Estudio 107
De mediadoso del último cuartodel XVI son los datosde Marcet i Salom en su
Historia de la lenguacatalana(cf 1987:261—2):
Hi havíaquatrenivelís d’alumnes:a)primeraclassedeIs Ínfimos; b) la segonaclasse
de Menors; c) la terceraclassede Mediocres;d) la quartaclassede Majors. El
contingut d’aquestesclasses i els autors que s’hi seguieneran els segúents;
PRIMERA CLASSE: declinacíons, conjugacions,regles generalsde les parts,
pretérits i supins, confecciód’oracions en llatí. Textos: Nebrija —llibre primer
segon—,Cató i els Col.loquis de Vives. SEGONA CLASSE: síntaxi, confeccióde
frases llatines a base de “proverbis’ donats en catalá. Textos: Terencia i Ovídí.
TERCERACLASSE: síntaxi, confecciódetextosllatins mésdifícils quea la classe
anterior, exercicisd’ordenació.Textos: Les Epístolesfainílíars de Cíceró, Valen
Máxim. QUARTA CLASSE: prosódia,poéticai prácticadecomposíciómésdifícil
queals altresgraus.Textos: llibre cínquéde Nebrija, Virgilí, Horaci,Cíceró, Justí,
Suetoníí Lucí.
En estasclasesestaríaprohibido hablar en romance,excepto a la hora de componer los
proverbios.Igual quesucedíadurantelos siglosanteriores,en las escuelasse distinguíanlos
niveles de alumnossegúnel tipo deprouerbium,mayor o menor, que compusieran(cf
Marcet i Salom 1987:263):
Ytem que no consentáua nengúparlar en plá bans que parlen en llatí et si un
cunquetenínten sórt a coríféusperanotar los qui parlenrománspagantlo disapte
losdel proverbimenory conveniéncíesdesíspuntsun dinery los majorsde quatrepuntsun dinery queper molts punts quetenguenno puixenpagarni puixenpagar
més de dos dínés cascúy per cadapuntque mes tendranseis done un a~ot y als
barbatsunapalmatoriaday qui no tendrádinésperapagarpaguepercadadíner tres
a9otsperquenols puxaupendrepenyoresdellibres ny que ninguanaltra maneralos
puíxaudemanarni llevarregle[Extractode un capítulode los JuratsdElx, fechado
en 1573].
El propio autor se preguntaa renglónseguido si este métodoque, como vemos, siendo
“humanístico” no ha abandonadola varay la fusta, servíapara enseñarlatín: «Hom es
preguntaper l’eficacia d’aquestsmétodesd’ensenyament.Segonssemblapelstestimonisde
l’época, l’eficacia era gairebétotal». Y cita acontinuaciónvarios ejemplosde autoresque
ponderanla fluidez con que se hablabael latín, especialmenteen Valencia,y no sólo en
ambientescultos.
1: La GrammaticaProuerbíandi.Estudio 108
Los dosúltimos testimoniosque ofreceremossondel sigloXVII. El primero, de las
escuelasdeGramáticade Igualada(cf Segura1908:73);el segundo,del estudiogeneral de
Gerona(cf Rossich1982—3:549).En ellos se percibentodavía rasgostípicos del método
prouerbiandi:
Primo, quehagede llegir durantlo dit temps[un cursdesde18 octubrede 1620 á
18 octubrede 1621] quiscundíaqueno sie festa,los llibres seguents:~oes,dematí,
á la primera llissó Erasme;á la segonallissó Cíceró; y de vesprada,á la primera
llissó a la una hora Terencí; y á les tres hores, Antoní; y que hage de fer enquiscunallissó prática sobreaquellay ensenyarals studiantsde repetir, construir,
declinary coniugar;y als qui seránabteslos hagede donarquiscundíaproverbis
[28/XI/ 1620].
Y altre die per altres, comensanten laprimerahora de matínada,90 és, de set ha
vuyt, donantlo sentitde la reglao reglasquesrepetirancadaany; y estossentítsdel
mod o maneraquesera[n] mésproffitosos per los estudiants,fehent la prátígamés
conveníent,~oés, fehentconstruiroratíonssobralas reglaso reglaque.srellegírá,fehentfer les orationsperlosestudiantsdonantelí lo romans»[documentosin fechar
del Archivo Municipal de Gerona,datadoa finales del siglo XVII].
¿Y fuera del ámbito catalano—aragonés?Hemos de confesarque apenasencontramos
testimoniosdocumentalesquese refieran a los planesde estudiopara las escuelasde Artes
o almenosde Gramáticade Castilla.Aunquehayalgunagrammaticaprouerbiandicon notas
en castellanoen el periodobajomedievaly en losautoresquedenominábamosprehumanistas
se adviertela influenciade estatradición, lo cierto es quela mayoríade los manualesy de
los documentosen los que se hacealusiónal proverbiumo al tema procedendel noreste
peninsular.De todosmodos, se hallan referenciasaisladasfuera de estasregiones,como
aquelladel Infante D. JuanManuel, citadapor Colón (cf 1982:38): «yo juro a Dios verdat
quenon sabríaoy govemarun proberbiode ter9erapersona»,o másadelante,en otro texto
quetambiénconoceRico (cf Colón 1982:39):«Et desquetornarede ca~aet ovierecomido
et folgado, commoes dicho, en la tardedeveoir su lec9ionet fazercojugac9íón,et declinar,
et derivar; o fazerproverbioo Letras».Pero el propio Colónexpresórecientemente,en un
Coloquio sobreNebrija, sus dudassobresi estaprácticaestabaextendidaen Castilla(cf
Codoñer1994:234).
1: La GrammaricaProuerbiandi. Estudio 109
Y con estoterminamosla parte histórica de nuestro estudio. A partir de ahora,
centraremosnuestraatenciónen el texto de la gramáticacontenidaen el ms. 8950 de la
Biblioteca Nacional de Madrid, que es el manualprouerbiandi que hemoselegido para
ilustrar la exposicióny que editamosen la segundapartede este trabajo.
VII. LA GRAMÁTICA DEL M& 8950 DE LA BN: CONSIDERACIONES FORMALES
1. Descripción y ficha codicológicadel manuscrito33
El ms. 8950 de la BibliotecaNacionalde Madrid (ohm Aa.40; M—37, tachadoen
tapasinteriores)estádatadoen Valenciael año 1427, segúnrezael explicit en el quefigura
el titulo dela únicaobraquecontiene,titulo queademásno apareceal principio de laobra:
«Exphicitlíber istequi dicitur Gramaticaprouerbiandi»(11:365.5[ M 148r]). No haynoticia
algunasobreel autor, ni sobreel copista.Lógicamente,el uso del romancevalencianoy los
datosdel colofón nos hacensuponerqueel maestroquela escribióerade estaciudado vivía
allí.
El códiceestácompletoy esmixto (cartáceoy membranáceo).El papel fue plegado
en cuarto. Las dimensionesdel folio son 288 x 202 mm. Constacada folio de 8 ó 9
puntizonesseparadosentre28 y 45 mm. Loscorondelesson rectosy estánseparadospor 5
mm. Hemosidentificadocuatrofiligranasdistintas,unade ellas, “carro condos ruedas”fue
localizadapor Valls i Subirá (cf 1980:118—20;186)en documentosde Vic en 1418 y
catalogadacon el número3528 en Briquet34(cf 1966). Lasotrasfiligranas, “arco” (a partir
del f 118), “montañas inscritas en un circulo (a partir del folio 129) o simplemente
“montañas”(ff 146 y 147), son de origen italiano (cf Briquet 1966:589)y se encuentranen
papelesde finalesdel XIV o principios del XV. En estemanuscritoaparecensobreun papel
más gruesoy acartonadoque el que veíamosen losff 1 a 117. Todos estosindicios,
especialmentela filigrana y lo anárquicodel formato (cf Valls i Subirá 1980:22 y Ruiz
~ Seguiremoscon fidelidad las pautasqueseñalaRuiz(cf 1988) paraladescripcióndecódices,aunqueadvertimosque el estudio codicológico no constituyeel fin de nuestrotrabajoy no pasade serunapartemásen la caracterizaciónformal de la obraquequeremosestudiar.
‘~ Aunqueel testimoniomásantiguoque conoceesteautor es el de un manuscritodePerpignan,del año 1429, posterioral de nuestrocódice.
1: La Grammatica Prouerbiandi. Estudio 110
1988:66),nos llevan a pensarqueel soporteutilizado en nuestrocódicees papel de tipo
catalán.El pergaminose ha usadosolamenteen los bifolios exteriorese interiores de la
mayoríade los fascículos,parareforzar la costuray preservarmejor el papel (cf Lemaire
1989:26).Posiblementeseade piel de camero,porquepresentalas siguientescaracterísticas:
color amarillento,porosoy con múltiplesseñalesoleaginosas.
Por lo que se refiere a la composicióndel volumen, el manuscritotiene 148 folios
y doshojasde guardade papelfino a cadalado(11+ 148 + II). La numeraciónen el borde
superior derecho consisteen guarismos arábigos, escritospor una mano posterior, no
medieval,y en tintamásnegra. Losff13V y 73V estánen blanco,peroen el primerode ellos
haydibujadaunacruzamarillaenmarcada.Elf 105 tienecortadosuborde inferior, sinque
este deterioro afectea la cajade escritura.Igualmentedeteriorados,pero por efecto de la
humedad,estánlosfolios 26, 50—1,90—5, 98, 133, 136, 148. La fasciculaciónformuladade
modo sintético es la siguiente: 10 fasc. (148) = 8 octoniones (128), 1 senión(12) y 1
cuatemión(8), pero quizáse puedaver mejorde maneraesquemática:
8 octoniones 1 a 16 (1—16 y 8—9 membr.)
17 a 32 (17—32 y 24—25 membr.)
33 a 48 (33—48 y 40—41 membr.)
49 a 64 (49—64y 56-57 membr.)
65 a 80 (65—80y 70—73 membr.)
81 a 96 (8 1—96 y 88—89 membr.)
97 a 112 (97—1 12 y 104-105membr.)
113 a 128 (113—128y 120—121 membr.)
1 senión 129 a 140 (129—140y 139—135 membr.)
1 cuatemión 141 a 148
Esteúltimo fascículodifiere notablementede los otros, puestoque, de los 8 folios de que
consta,sóloel 146y 147 —los únicosquetienenfiligrana— son solidarios.Losdemás,o bien
no son solidarios, o si lo fueron cuando se compuso el codex, ahora están unidos
1: La Grammatica Prouerbiandi. Estudio 111
artificialmenteo superpuestosmedianteel talón, lo cual nos impide determinarcuál fue la
constituciónque presentabanoriginalmente.
El folio de pergaminotiendeapresentarel ladopeloalexterior,peroestono siempre
es así,por lo que en algúncaso,al final y al principio de cadafascículo,no se guardala Ley
de Gregory.
Los reclamosestánconstituidospor las dos o tres primeraspalabrasdel fascículo
siguiente,colocadashorizontalmentea 20 ó 30 mm. pordebajode la cajade escrituraen el
vuelto al final del fascículoy en el ladode la derecha.Entre losff 80 a 81 y 140 a 141 no
hay reclamo. Quedanrestosde una numeraciónen el borde inferior derechodel recto de
muchos folios que consisteen una letra minúscula —una para cadafascículo por orden
alfabético- y un número romano (arábigosmedievalesen tinta más clara en el último
fascículo), como es frecuenteen los códicesde esta época (cf Lemaire 1989:65). En
bastantesfolios, en los quese encontrabamuy cercade la esquinainferior derecha,se ha
perdido,aunquetal vez no fíguraraentodoslos folios. En cualquiercaso, la numeraciónes
contemporáneaa la copia, si consideramosel tipo de letra empleaday que ésta debió ser
escritaanteriormenteal deteriorode las esquinas.Por la tinta de color másclaro se podría
pensarque fue numeradaal tiempoque se hicieron las correccionesen los márgenes.
Parael pautadose utilizó el sistemade rayadoconplumilla, pero-como en tantos
mss. de final del período medieval— sólo se ha marcado el recuadro de la caja (cf Lemaire
1989:106n.). En la tarea del trazado de lineas se ha usadotambién la técnica de la
perforación,puesencontramoshoradadoslos dos extremosde cadamargenen casi todaslas
páginas(en total 8 marcas)y en los cuatroángulosde la caja de escritura(4 marcas). La
perforaciónmuestraque se utilizabaun objeto, comoun compás,condospuntas,unade las
cualesservíaparaapoyar(dejandounaseñale inclusoperforandoel soporte)y la otra para
horadar. Se han perforadolos folios de dos en dos o de tres en tres, cuandoya estaban
dispuestosen el códice,no antesdel plegadoy la composición.
Sobrela organizaciónde la página,el númerodelineasoscilaentre52 (f 120’) y 36
(f 50’). La cajamide 180—190x 105—115 mm. Los márgenestienenlas siguientesmedidas:
izquierdo,ca. 30 mm.; derecho,ca. 60 mm.; superior,ca. 40 mm.; inferior, ca. 60 mm. Las
correccionesen forma de glosasestánen los márgenesizquierdoy derechode bastantes
folios e incluso sobre la línea, aprovechandoel espacioantesdel título (cf f 13’). La
1: La GrammaticaProuerbiandi. Estudio 112
escriturade estasglosases de trazo mucho másfino y cursivo, y de color másclaro. En
nuestraedición hemosintercaladoestasporcionesde texto entrebarrasoblicuas(\ /). Para
la llamadade las glosasel copistasueleemplearlos signos# y A.
La escrituraescursivaaragonesadeprincipios del XV, peroen ellase dejasentircon
claridad la influencia de la bastardafrancesa,sobretodo en la caligraficidad, en la ligera
inclinación de las letras y en las —s finales semejantesa la B mayúscula(cf Millares
l983:212—3;217).No ofreceotras singularidadesque merezcanespecialatención,a no ser
las siguientes:los dostipos ded, una uncial con hastacasi horizontalhacia la izquierday
otra con el asta que se cierra hacia dentro formando un segundoojo; la t y la c, que
prácticamentese confunden; los dostipos de r, la normal y la redondahaciala izquierda,
típica de la cursiva aragonesa.La tinta es de color pardo oscuro, bastantefluida y no
sobresalede la cajadel renglón, excepto las grafíasb, f i larga, 1, q, s largay x. Es difícil
precisarsi en la copiaintervinieronvarias manos.Desdeluego, la escrituraen los últimos
folios es másclara y caligráfica, aunqueeste hecho puededeberseal cambio de soporte
(papel másgrueso),a un cambiode intrumento(un plumín mejorpreparado)o simplemente
al estadode ánimodel copista,ya que no se apreciandiferenciassustancialesen el trazado
de cadaletra, ni enel usodeabreviaturas,ni en loshábitosgráficos. Lascorreccionesen el
texto son de dos tipos, unasdel copista,queutiliza la líneahorizontalparatacharo el punto
inferior si se tratade atetizarpocasgrafías(normalmenteloserroresson de saltode igual a
igual o repeticionesde palabras,comopuedeverseen el aparatocritico de nuestraedición);
otrascorreccionesson posteriores,aquellasenlas quese intercalanglosasescritasal margen:
¿fue el mismo maestroo autor el que las corrigió? El caso es que no se hicieron
simultáneamenteal texto sinodespuésde queestuvieraconcluido, comopruebasuposición
en la página, el color másclaro de la tinta y el trazo más fino y cursivo de las letras. En
cuantoa los signos de puntuación,destacanlos siguientes:líneao líneasoblicuas(/ // /1/),
pausabreve;punto(.), pausafuerte; trespuntosy guión circunflejo(~:—), pausafuerte y final
depárrafoo capitulo;un trazogruesorojo o azul a principio depalabraindicaquecomienza
unafrase despuésde una pausa.
El manuscritocarecede otra ornamentaciónque no sea la de la letra con que se
inicia casi todoslos capítulos,y especialmentela primera letra del texto, la G de Gramatica
(M ír = 11:1.3).Estascapitalesson decolor rojo o azul, con un fondode columnasestriadas
y con volutas del tono opuesto.También en las iniciales de párrafo hay rojo y azul,
alternandomáso menosregularmente.Hastaelf 13V, en elqueestátrazadala cruzamarilla,
1: La Grammat¿caProuerbiandi. Estudio 113
el iluminador utiliza estecolor para hacerlas manchetasde fondo a todaslas iniciales de
párrafo, títulos y primerasletrasde capítulo.Apartedeesto,hayun dibujo de carácterlúdico
de un burro en elf 74r, obra, posiblementede un poseedordel volumen(¡un alumno poco
aplicado!).
La encuadernaciónestá constituida por tapas rígidas de cartón rojo (305 x 209 mm.)
con un doblepero fino marcodoradoy cinconervios en el lomo. Entre losnervios 1 y 2 se
leeen mayúsculasdoradas:GRAMAT/PROVER/BlANDÍ.En los recuadros entre el resto de
los nervios se repite un dibujo floral tambiéndorado.
Carecemosde noticias sobrela fortuna del códice: antiguosposeedores,taller de
Valenciadondefue elaboradoy cómofue a parara los fondosde la BibliotecaNacional.
2. La lengua de la gramática
Antes de pasaral estudiodel contenidoes convenientequedigamostambiénunas
palabrassobrela lenguaque utiliza nuestroanónimoautor. No es un latín particularmente
interesante,puestoquetanto los hábitosgráficos como los rasgosde caráctermorfológico,
léxico o sintáctico son comunesa muchos otros textos latinos medievales.No obstante,
comentaremos,de entretodos, los mássignificativos.
a) Ortografía, Fonética y Fonología
En el vocalismo, ae y oe se escribensiempree. Se observacierta vacilación en
palabras como deriuatur / diriuatur, discribitur / describitur,en las quepor asimilaciónse
cierra la primerae en i. El cierre deo en u en bunum(cf 11:91.13) es un hechoaislado,tal
vez unaerrata.Por otro lado, muchaspalabrasde origen griego cony aparecenescritascon
i (sillaba,silemsis),e igualmente seda el casocontrario, lahípercorrección(ymo,por immo).
Hay prótesisantes— líquida en algún que otro caso(estacionem).
De las consonantes,podemosdestacarel fenómenode la palatalizaciónde t + yod>
c + yod en todoslos casos. En las geminadas,se producendos resultadosopuestos:la
1: La GrammaticaProuerbiandí.Estudio 114
reducción (gramatica,suplecio)y la falsageminación(opptimus,suppinus).También hay
reducciónde gruposconsonánticosen los siguientescasos:
mp>m/ n: prolemsis
gm> m: zeuma
th> t: Atenis (y tambiénultracorrección,como Cathone)
ch> c: scema (y al contrario:sich, tunch)
xs> 5: existens
Comose aprecia, la h era motivo de dudatrasconsonante,pero tambiénen otras posiciones:
istoris, ospitor (perohabundo),horapro nobis,anellat (pero exhorior), etc. La ausenciade
cargafónica se haceevidentepor los refuerzosque necesitaen palabrascomomichí o nichil.
Normalmenteel grupoph se transcribedirectamenteconf(filosofia).
Asimismoencontramosvacilacionesentresonoray sordaen atquisicionis, set (por
sed) capud o reliquid, que aparecencond o con t indistintamente.En menor grado sucede
con u y b (benenosa) y con c y s (senauipor cenaui): estaasibilaciónes habitual en todas
las gramáticasde la serieescritasen el áreacatalanoaragonesa.Entreb y p sólo sucedea
vecesen posición implosiva: abtito, abto.
Hay asimilación de la labiovelar en el grupo qu + u, que se resuelvecon las
siguientesgrafías:qu (sequntur),cu (secuntur),c (alico). Y, cómono, el fenómenocontrario
de hipercorrección,tambiéncongu: loqucio,qualida, loquale, leguator,neguaclonis.
Finalmente,la x > s en ocasiones,por ejemplo: escusantur.
b) Aspectosde relievede tipo léxico y morfosintáctico.
La lengua de la gramática que comentamoses la lengua de la escolástica.Son muy
frecuenteslas expresionesy fraseshechasconunafinalidad clasificativa,de orden,comoen
cualquiertratadotécnicode la época:adprimum,ad secundum,circaprimum,exquopatet,
ex predictispatet quod, nota quod,etc. A estamisma finalidad obedeceque en muchas
ocasioneslos términosse agrupenen duernaso en ternas:
expressus/ subintellectus
1: La GrammaticaProuerbiandi. Estudio 115
uoce tantum / sign~ficacione tantum / uoce et sign~ficacioneinsimul
precedenti / subsequenti
a parte ante/ a partepost
conuenitcum/ d~/fert a, ab
stricte, proprie / large / largissime
superius,supra/ inferius, mfra
En compuestos,derivados y neologismosse advierte Ja influencia de la Dialéctica:
metaphisicales, s uppositalis, sincategoreumatice, essencia, etc...
En el planomorfológico, merececomentariola vacilaciónquepresentael génerode
algunaspalabrascomosuperlatiuusopossessiuusquetan prontoapareceen nominativocon
—us como con —um. Algo similar sucedeen istud/ istum y aliud / alium. Bastardas(cf
1951:17) explica este fenómeno apuntandomás que hacia un cambio de género del
sustantivo,hacia la neutralización—que en vulgar ya se dio siglos antes—de los usosdel
nominativoy acusativo;de ahítambiénerratasdel tipo Catholicon{em}dicit (cf 11:266.25).
Otro rasgomorfológico, de carácterdiferente,es la utilización indistintade sum o fui para
las formasno sintéticasdel perfecto.
El anónimogramáticose sirve en infinidad de ocasionesde los impersonales,sobre
todo en perífrasiscon los auxiliaresdebet,potest,tenetur,uult, uidetur, habet + infinitivo
pasivo(conuení,resolui, construi,fieri, etc...).Sólo contadasvecessustituyeel impersonal
por la primerapersona(adprimumdico...)o en plural (nos debemus...).Por otro lado,abusa
de las formasnominalesdel verbo,comogerundiosy gerundivos,y de los nombresverbales
en general, con usos que no son desconocidosen el latín de la Edad Media: sumendo,
exempl~ficando(por un participio presente),causa+ —ndi, ad + —ndum, —bilis + régimen,etc.
Se recurreal infinitivo paraevitar un sustantivoabstracto(estdicere... ), y en estesentido,
destacala construcciónnatum (o aptum)+ infinitivo pasivo.
De los pronombres,lo más relevantees la utilización que se hace de talis como
catafórico~sin valorcualitativoy correlativo, función, no obstante,frecuenteen latín tardío.
Otro deictico, el hocnominativoo acusativoneutrosingular, esempleadomuchasvecesen
lugar de unafrase entera(como en catalánel enclítico —ho).
1: La GrammaticaProuerb¡andi. Estudio 116
Como en el resto del latín medieval,se extiendeel uso de las preposicioneshasta
llegar a crearsefrasesprepositivas:exui, exnatura, respectu,racione,permodum+ genitivo;
mediante+ ablativo. Asimismo,se crean frasescon sentido adverbial:per ordinem,per
consequens,adsimilitudinem. He aquíalgunasotras construccionesdeverbo conpreposición
que se repitena lo largo de la gramática:
pertinet + ad
diuiditur + in
regere+ de
componitur + cum
requiritur + ad
Sobre los casos,apartede aquello a lo quenos hemosreferido, mereceatenciónel empleo
frecuentede ad con acusativoen lugar de dativo. Destacatambién, por el alto número de
vecesque aparece,la construcciónde adjetivo derivadoen —iuus, —a, —umo —bilis, —e ~
genitivo.
Paraterminar,digamosqueen la coordinacióny subordinaciónnuestroautorrevela
las mismaslimitacionesque el restode los autorestécnicosde la época.En las oraciones
disyuntivashallamosmásvariedadde conjunciones,perose utilizan casi aleatoriamente:uel
aut, seu, siue; asimismo,en lasexpletivas,queson habitualesen estetexto y van introducidas
por adverbioso frasesadverbialescomoscilicet(y uidelicet)o id est(inclusoconplural, lo
que indica un grado considerablede fosilización o adverbialización). En la oración
completivacasi siemprese empleaquod e indicativo. Estees,por Otro lado, el modo más
frecuenteen las interrogativasindirectas, en lugar del subjuntivo, pero no de manera
exclusiva. Para introducir causales,las conjuncionesson quia, quare (especialmenteen
interrogativas),eo quod, eo quia, ex quo; y con menosfrecuenciaunde e inde. Para las
comparativasestareservadout. Finalmente,la subordinacióntemporal se expresapor cum
y quandocon indicativo,estaúltima construcciónmuy típica de la sintaxislatina medieval
(cf Bastardas1951:193).
1: La GrammaticaProuerbiandi. Estudio 117
VIII. ESTUDIO DEL CONTENIDO LINGUSTICO Y GRAMATICAL DE M
1. Introducción: definición de Gramáticay división
La grammaticaprouerbiandideMes la únicade todaslas de sugéneroquededica
un epígrafeenteroy tan extensoaestascuestionespreliminares.Lasfuentesqueel autorha
utilizado son muy diversas,por lo que se infiere que ésteno era un simplecompiladorde
teoríasgramaticalespreocupadopor lograr unasíntesisútil desdeel punto devistadidáctico,
sino un auténticoerudito,buen conocedorde la tradición escolástica.
El texto comienzaconla conocidadefinición de GramáticadePedroHelías:«arsuel
scienciarecte loquendí, recte scribendi, recte que scripta sunt pronunciandi»,que esta
tomadadel libro tercero del De Nuptiis Philologiae et Mercurii de Capella y de las
Etymologiaede Isidoro. En estadefiniciónya ha quedadoexcluido el conceptoantiguo de
“arte de interpretar los poetas”. Las palabrasadicionales:«et est origo et fundamentum
omniumaliarum scienciarum»,basadasen Isidoro y en Casiodoro,acompañanen muchas
gramáticasa la definición de PedroHelías desdeel siglo XíII, cuandoel Ars Grammatica
consiguedesplazardel primer puestodel Curriculum a la Lógica (cf 1:11.5.).
El desarrollode la definición de Pedro Helias va a servir a nuestroautor para
introducir su teoría sobrela división de la Gramática.Segúnél, en «recte loquendí, recte
scribendi, rectepronunciandi»se hallan implícitas las cuatro partes tradicionalesque ya
observóPrisciano: littera, syllaba,dictio y oratio. Así, recteloquendíse refiere al concepto
expresadopor el lenguaje,el cual, dependiendode si es simple (intellectumsimplex:un solo
concepto)o compuesto(intellectumcompositum:variosconceptosrelacionadosojuicio) atañe
aunapartede laGramática,la Etimología,o a otra, la Diasintética.El rectescribendiestaría
relacionadocon la Ortografía,cienciaque enseñaa escribircorrectamente,perotambiénal
estudiode la letra en cuantounidadmínima gramatical.En estesentido,la “Ortografía” se
ocuparíade un aspectomásamplio: no sólo de la forma de la letra, sino tambiénde su
significado,lo que nospermitiráestableceruna relación,seruatisseruandis,entrelo queel
autor concibecomo Ortografiay lo que ahoradenominamosFonología.Por último, recte
pronunciandihayque interpretarlocon respectoa la Prosodia,partede la Gramáticacuyo
objetoes la sílaba.
1: La GrammaticaProuerb¡andi.Estudio 118
AunquePedroHelías no lo dice expresamente,ladivisión anteriorprocedede Hugo
de San Victor, que a suvez la deducede Prisciano(cf Thurot 1964:131—2).Los nombres
de Ortografía,Prosodia,etc. aparecenya en todaslas gramáticasimportantesdel siglo XIII
en adelante,como el Graecismuso el Catholicon.Tampocoes original la división entre
intellectum simplex y compositum que, segúnThurot (cf 1964:132—3),se encuentraen una
glosadel Graecismus.Muchostratadosmodistasdel XIII la hacensuya.En nuestroaparato
de fuentesy testimoniosrecogemosun pasajeparalelode Sigerio deCortraco(cf 11:1.14—17)
para ilustrar las semejanzasentreestaclasede textos.
La segundadefinición que introducenuestrogramático,másbrevey sencilla, sí es
original. En ella se contiene la cuádrupledivisión de la Gramática,pero presentauna
variedad interesante:la atribucióna la Prosodiadel estudio del tiempo y el acentode la
dicción. La sílabay la letra, segúnestateoría,son objeto de la Ortografía.La Etimologíase
ocupa, pues,de la vertiente gnoseológicade la dicción, es decir, de la adecuacióndel
lenguaje al pensamientoy a la realidad (de ueritate omníum partium orationis). La
Diasintéticatienecomo objeto, finalmente, las leyes de la construcciónde estasdicciones.
Laspalabras«in seetabsolute»(cf 11:1.33)nos llevan apensarque, en la mentedel autor,
la Etimologíaabarcael aspectoque denominaríamosformal, inclusoparadigmático,de la
dicción y la Diasintéticael aspectofuncionaly sintagmático(cf Lozano 1992a:73).
Al final del capítulo,antesde empezarel estudiodecadaparte,segúnla división de
Prisciano(littera, syllaba, dictio, oratio), no se pasade largo la otra gran corriente de la
tradición gramatical medieval, la de Donato, cuya concepción del Ars presumíauna
articulaciónen torno a tres grandespartes:Preceptiva,Permisivay Prohibitiva. En el Ars
inaior no figuran expresamenteestosnombres,pero los comentadoresde Donato llamaron
asíalo que es un hechoen la obradeese gramático.En cualquiercaso,el maestrode Mse
limita a mencionarlo(cf 11:3.20—26)y no vuelvesobreel asunto.
Finalmente, hemosde decir algunaspalabrasacercadel esquemade las artesy
cienciasquepresentael anónimoautor parael Curriculummedieval.Hemosvistocómoeste
capítuloconstituyeunaoriginalidaden la tradiciónprouerbiandi,aunquese tratade doctrina
aceptadadesdeMarcianoCapellay loseruditosquediseñaronelplandeestudios.La división
que ofrecenuestroautor es la siguiente(cf 11:2.1—3.11):
1: La Grammatica Prouerbiandi. Estudio 119
ArtesLiberales
Triuium (Grammatica, Dialectica, Rhetorica), Quadriuium (Geometría,
Arítmetica, Musica, Astrología).
Artes Mecanicae
Lan~ficio, Armatura, Agricultura, Nauigatio, Venatio, Medicina,
Architeatrica.
De cadaars se da unadefinición escuetade carácteretimológico, cuyaprocedencia,como
se observaenel aparatode nuestraedición,es muy diversa.A estasdefiniciones,siguenunas
palabrassobresuobjeto.
2. Partesintegralesde la oración
Segúnlamayoríade lasgrammatícaeprouerbiandi(cf u. gr. 11:18.6sq.;G IV R IV),
la constructiose puedeconsiderardesdeel punto devistadesuspartessubjetivas(modalidad
de la oraciónyaconstituida),quenos permitedistinguir entreoratio indicatiua, ímperatiua,
coniunctiua, y suspartes integrales,que son propiamentelos constituyentesbásicosde esta
oraciónen suconjunto (partesex toto orationis).
Laspartesintegralessondedos tipos,remotae(líttera, syllaba)ypropínqua(díctio>.
Solamentela dictio puedeexpresarun concepto,es decirtenersignificado semántico.De
acuerdoconel modo en que expreseestesignificadoo modussign~ficandi, la dicción será
nomen,pronomen,uerbum,particípium, aduerbium,praepositio,coniunctio o interíectio3>.
Cadauna de estasocho posibilidadeses lo que se conocecomopars orationis en sentido
propio.
Estees el esquemaexpositivode Prisciano,que retomanuestragramáticaa través,
sobretodo, del CatholicondeJuande Génova.Naturalmente,Priscianono hablabade modos
de significar, sino que fueron los gramáticosespeculativosmedievaleslos que dieron
consistenciateóricaa esteantiguodebatesobrelas partesde laoración,y de ellos bebenel
~ Remitimosal capitulo1:11.5. dondetratamoslospresupuestosbásicosde la Gramáticamodista.
1: La GrammaucaProuerbiandi.Estudio 120
Catholicon y las otras gramáticasnormativasapartir del siglo XIV. Decíamos,pues,queen
la exposiciónpriscianeay en la de A’I¿, se comienzadesdelaspartes integralesremotaey se
llega a la oratio constructa.En nuestroestudio,seguiremosestemismoorden:
A) La líttera. En M no se dice nadanuevoacercade la letra. El autor se limita a explicar
sintéticamentela doctrinade Prisciano,con los maticesy la terminologíaque resultade la
adopción de presupuestosde la Grammatica speculatiua. De estos,tal vez sea el más
interesante—no el másoriginal— el quepermiteunadivisión de littera en sentido“esencial”
y en sentido“accidental”. Bajo tal distinciónsubyaceuna ideaafín a la que la Lingúistica
actual aplicaparadiferenciarentrefonemasy alófonos.Cada“letra” (entendiendono sólo
el signoortográfico, sinoel “elemento” —uoxopronuntíatio—,comose afirmaen Prisc. 1,4;
1,6) se distinguede los demáspor sumodusproferendi,que segúnRoberto—¿Kilwardby?—
«reponit i~sam litteram sub specíe littere» (cf 11:4.17—18).El modus proferendíimplica que
en la letra se den unas característicassimilares a las que definen los fonemas: mínimo,
individual, indivisible, distintivo36. Por otro lado, cada letra está sujeta a variaciones
accidentales,que no provocancambiosdistintivos y equivaldrían,en consecuencia,a las
diversasrealizacionesalofónicasde un fonema. Si seguimosa Roberto,estasvariantesse
denominansecundumaccídens y dacomo ejemploel tempuscorreptumuelproductum(cf
11:4.20-21); si seguimosa Juan de Génova, las variantesse llaman accidentales y son:
pronuntíatio,correptio,productio, aspiratio, leuitas, liquescencia,duplicitas, inmutacio et
transmutacio (cf 11:6.34—7.2).
Seríaimportante,enestesentido,subrayarla aparicióndetérminostécnicos,algunos
de los cualesya fueron acuñadospor losgramáticosespeculativos.La terminologíatécnica
es unapruebaclaradel fuertesoportelinguisticoquesustentaestetipo detextos.El siguiente
esquemanosfacilita unavisión comparativade talesconceptosy de la relación entreellos:
36 El texto deMa continuacióndel de Robertocontinúaasí: «et sic dicitur indiuídua,
quia sí diuideretur non esset littera, quia non remaneret eiusdem specíei».
1: La Grammatíca Prouerbiandi. Estudio 121
Def dePrisc. y M: littera = uox terminus
Accidentessegún
Prisc. y resto: nomen
figura (propio de la littera scripta)
potestas(propio de la littera uocalis o elementum)
SegúnBaco: figura = protractio
potestas= pronuntiatio
Según Robertus (potestas)
secundumforma = secundummodum proferendí
secundumaccidens
SegúnCathol.
y otros: potestas
essentialís/ substancíalis
accideutalis
Por lo demás, hay una casi total coincidencia entre la doctrina de las grainmaticae
prouerbiandi en general, y M en particular, y la de los gramáticosanteriores. Sólo en
pequeñascuestionesprecisasse observandivergencias,por ejemplo, en la enumeraciónde
las letras, nuestro autor no distingue entre c, k y q frente a otros, segúnThurot (cf
1964:137); o en la división de las liquidas, dondePriscianoy Donatoincluyen en un mismo
grupo 1, m, n, r y s, frente al autor del Doctrinale,que sólo consideracomo liquidas a 1 y
r (cf Doctr. 1588).
Por último, se echade menosen M la descripcióndel sonido de cadaletra, como
ocurre en Prisciano(cf 1,12-49) y en muchasgramáticasmedievales.
B) La syllaba. Siguiendo al gramático de Cesarea(cf Prisc. 11,1), la pars integralis
inmediatamenteposteriora la letra es la sílaba,unidadno significativacompuestade letras
1: La Grammatica Prouerbiandi. Estudio 122
(comprehensio litterarum). El autor de la gramáticaaprovechaesteepígrafepara exponer
someramentealgunasnocionesde Prosodia,perode la mismamaneraquePriscianopasade
largo sobre este tema, nuestro anónimo gramático deja sin tratar cuestionescomo la
acentuación,las pausas,la cantidad, la modulacióno la entonación,queestándesarrolladas
en otros tratadosmedievales(cf Thurot l964:399sq.).
Téngaseen cuenta-como hemosdicho másarriba— que en la definición breve de
Gramáticaque da el autor de M, la Prosodiaestá relacionadacon el tiempoy acentode la
dicción, no con la sílaba,de la quecontinúaocupándosela Ortografía(cf 11:1.31).Lo que
caracterizaa la sílabaes la unidadde letrasbajo un mismo acento,peroa nuestrogramático
le preocupa,comoa Prisciano,la comprehensio,no el acento,o —lo que es lo mismo-cómo
varias letrasforman unaunidaddistintacarentedesignificado.Por eso,abordaseguidamente
los diptongos,que Priscianohabíatratadoen el capítulode la letra.
La definicióny etimologíade diptongono procedede Prisciano,sinode la tradición
prouerbiandi a partir de una definiciónde Juande Génova(cf Cathol. 1, lVa). En cualquier
caso,el fondo de la doctrina es similar al del autorde las Institutiones37.Se aceptaen la
práctica que hay cuatro diptongos latinos: au, eu, ae, oe, y dos griegos: ay y ey (cf
11:7.30—8.1). Es curioso el hecho de que el autor asumaestateoría y no diga nada, sin
embargo,de la pronunciaciónde ae y oe, que él o su copistatranscriben—y por ende,
pronuncian—siemprecomo e. Otrosgramáticos,comoPedroHelías,si dan unaexplicación
(cf Thurot 1964:140)38.
Los accidentesde la sílabaprocedenigualmentede Prisciano,en el mismo orden,
excepto las definicionesque coincidencon las de Pedro Helías y Juan de Génova (cf
II:8.4sq.).
~ Prisciano afirma: «diphthongi dicuntur, quod binos phthongus, hoc est uocescomprehendunt».
38 La explicación más sorprendente,sin embargo, es la del autor de otro texto
prouerbiandi, la gramática que llamamosN, porque defiende la ortografía clásica deldiptongo,peroen el manuscrito(tal vez por culpadel copista)todaslas vecesquetendríaque figurar ae y oe aparecee: «sed alie due, scilicet ae et oe solebantscribi, non tamenpronuncian: caelum, foedum; modernisuero temporibus,propter cleros ydiotas, nequescribuntur,nequepronunciantur,nam ignorantessicut inueniebant,sic legebanto(cf N 3’).
1: La GrammaticaProuerbiandi. Estudio 123
Finalmente,comosucedeen el capítulode la letra, se echaen falta una descripción
detalladade los tipos de sílabas(cf Prisc. 11,2—13).
C) La dictio. La teoríagramaticalsobreladicción es plenamentepriscianea,aunqueunavez
más, en su elaboraciónhallemoselementosmedievales,como en la interpretación de la
definición, dondese recurreal métodoescolásticode clasificaciónsegúnlas conveniencias
y divergencias,del que resultael siguienteesquema:
Partesintegralesorationis
Remotae (no significado)
littera: mínima, indivisible, distintiva.
syllaba: unión de letrasbajoel mismo acento.
Propinqua(significado)
dictio: unión de sílabasqueexpresanun conceptomental.
La reelaboraciónprouerbiandise apoyafrecuentementeen conceptosde la Lógicay así se
aprecia en la segunday terceradefinición de dictio, de la que Thurot ofrece algunos
testimoniosparalelos,comouno de PedroHelías (cf l964:lSosq.).Estegramáticoabunda
en las diferenciasentrepars integralis yparsorationisentendidacomomodussignflcandi.
Solamentela dictio es pars orationis propiamente,ya que es la únicaque puedeexpresar
conceptus animae de cualquieradelos ochomodosde significar. El fundamentode estasdos
definicionesno es morfológico, sino semántico:es la imposiciónde significadolo que hace
que una dicción seapars orationis (los rasgosmorfológicosse utilizan en el nivel de la
oratio constructa, para garantizar la congruitas de la expresión, pero no son criterios
definitorios).
Además,el autor deMexplica cómo mediantela imposición del significadouna
parteintegranteno significativapuedesubordinarsea un conceptoy llegar asignificar (cf
11:9.2—9). En tal caso,se trataríade unaparsdictioni equiualens,la cual significa en virtud
de estaequivalencia.Del mismo modo, una dicción aislada,si se subordinaa conceptos
compuestoso juicios, equivale a una oración. La teoría arranca de un texto de las
Institutiones Grammaticae (cf Prisc. 11,15), donde hay un ejemplo que se copiará
reiteradamentealo largo de la Historiade la Gramáticamedieval:quidestsummumbonum
1: La Grammatica Prouerbiandi.Estudio 124
in hac uita?Honestas.La dicción honestas,por sí mismasólo significaun conceptosimple,
pero en estecasoaparecesubordinadaa una oración, sentenciao conceptocompuestoen
virtud de una figura llamadaeclipsis.Por tanto, honestas equivaleahonestasest summum
bonum.
D) La oratio. Finalmente,se llega al nivel de la oratio o constructio. Se aceptacomoválida
ladefinicióndePrisciano(cf 11,15): ordinatiodictionumcongruamsententiamperfectamque
demonstrans.De nuevoes el criterio semánticoel que prevalece;sin embargo,a lo largo de
laexposiciónsetransluceun esfuerzopor hacerdependerel significadode la forma. Así, no
bastaque hayaunasucesiónde dictiones paraque hayaoratio. La oraciónparaser tal debe
ser congrua, y la congruitasdependede que cadauna de las dictiones constructibilesse
ordenendemodogramaticalmentecorrecto.En definitiva: no bastaque laoratio expreseuna
sentencialógica (criterio semántico),pues hace falta también que haya gramaticalidad
(criterio morfosintáctico).
Por eso, las dos definicionesqueel autor ofrece acontinuaciónde la de Prisciano
(cf 11:12.9—27) solamentetienen sentido como complemento de las dos definiciones
equivalentesqueencontramosenel capítulodela dicción(cf 11:9.9-34).Es ésteprecisamente
el motivo por el que el gramático pasade inmediato a tratar por separado las notas
característicasde la definición de Prisciano (cf 11:13.3—15.Io), como hace también el
Catholicon y el resto de las prouerbiandi. La oratio puede ser, en cuanto a sus partes
integrales:
a. congrua/ incongrua
b. perfecta/ imperfecta
La primera notase refiere-como hemosvisto— a la gramaticalidady la segundaal sentido.
Ambas,congruitasyperfectio,tienenvalor de causanecesaria,pero laperfectiose prestaa
un tratamientomásflexible (cf II:14.8sq.), puestoqueacabamosde decirque unaletra, una
sílabao unadicción, si se subordinana un conceptocompuesto,puedenllegar a significar
una sentencia,de maneraque hay oracionesque al carecerde algún constructibile son
formalmenteimperfectas,pero puedengenerarsentidoperfecto.
Otra división de la oratio, queno dependede susconstituyentesintegrales,sino de
lo queahorallamamosmodalidadde la oraciónyaconstituida,es aquellapor laque elautor
1: La Grammatica Prouerbiandi. Estudio 125
distingueentreoracionesindicativas,imperativas,optativasy conjuntivas(cf 11:13.31—34).
Todaslas gramáticasde tipoprouerbiandi recogenestadivisiónde Prisciano,pero ninguna
elaboraun desarrolloulterior.
Por el contrario,es objetodeestudiodetalladolas especiesde construcciónrespecto
a la transitividaddel acto expresadoen la sentencia.El autor partede Doctr. 1370sq. y a
continuacióncompletala exposicióncon las variantesde PedroHelíasy el Catholicon(cf
II: l6.l3sq.), que son los maestrosque mejor y más sistemáticamentedesarrollanesta
doctrina.Paratodosellos, la construcciónpuedeser transitivao intransitiva. Dentro de las
transitivas,algunosdistinguenlas transitivassimplesy las retransitivas;y dentro de las
intransitivas,las intransitivassimplesy las recíprocas.
3. El régimen
Una vez completado el estudiode laspartesintegrales,que culmina con los tipos de
construcción, nuestro anónimoautor aborda el tema del régimen de estaspartes de la oración,
que contempladosaspectos:el conceptode rección y el régimen de cadaparte.
A) Conceptode rección. El término regerees de creación medieval.Aunque comentaLozano
(cf 1992a:60)que estapalabra estádocumentadauna vezcon esesentidoen Servio, lo cierto
es queno vuelvea aparecerhastala épocadeAbelardoy Hugode SanVictor. En los libros
XVII y XVIII de su Gramática, Prisciano había hablado de “exigencia”, pero no de
“regencia”,y sin que su teoríapasarade ser un simpleesbozo.
Hay que esperara PedroHelias paraver el comienzode unaelaboraciónsistemática
y seriade unadoctrinade la relación de rección entrelos constituyentesoracionales.Según
Thurot (cf 1964:239),regerese diría metafóricamentede aquelladictio quedeterminaa otra
obligándolaaapareceren la construccióncon unaconfiguración gramaticalconcreta.Esto
es lo que se deducetambiénde las dos o tres definicionesque ofrece nuestroautor. Como
se observa,estamostratandoun temasustancialen la Historia de la GramáticaLatina, pues
por primera vez se elaboraunateoría sintácticano basadaen la significación,sino en las
peculiaridadesmorfosintácticasde cadadicción.
1: La Grammatica Prouerbiand¡.Estudio 126
La determinaciónde la que se hablaes —segúnPedro Hispano(cf II:l9.losq.)— ad
perfectionemsuae constructionisy no suae sign~cationis. Todo ello quedapuesto en
relacióncon lo quearribase comentabaacercade laconstructiocongrua.Efectivamente,en
estaconstrucciónel régimenes correcto, independientementede quelaoracióntengasentido
lógico. Una consecuenciade esta ideaes la quesugiereel propioPedroHispano,citadopor
nuestroautor: enla adjetivación,adverbializacióny aposiciónno se darárelación derección;
es decir, en la frase homo currit podría aparecerun adjetivo albus que aportara una
concreciónsignificativa,perono haríamáscongrua laoración,por lo queaquíno se hablaría
de rección, sinode otro tipo de determinación(por ejemplo, significativa).
Además,es la dictio regenslaquequedadeterminadapor ladictio recta, si seguimos
a Pedro Hispano, que a su vez se basaen Pedro Helías. En este punto hay algunas
discrepancias,porquelos gramáticosde estaépocano se ponende acuerdosobrequiénrige
a quiény quédiferenciahayentreregir y determinar(cf Lozano 1992a:77—8).El maestro
autor de M, como casi siempre,ostentaun posiciónecléctica, intentandouna síntesisde la
tradiciónanterior.Paraello, empiezapor enumerarlaspalabrasqueutilizan otros gramáticos
parareferirse a regere.Esteelenco no es original, ya que Thurot (cf 1964:243) cita dos
opúsculosdel XIII en los que se dice máso menoslo mismo39:
exigere = regere,referido a la relación verbo-supósito.
determinare= regere,relación adverbio-verbo;verbo-participio.
seruireo deseruire= regere, relación preposición-caso.
Otros sinónimossonuelle o requirere.
Por último, el autorcomentalos tipos de rección, peroparallevar a caboestaclasificación
sí queempleaun criterio semántico.Sabbadini(cf 1920:7—8)criticó la falta de coherencia
que suponíamezclarlos ámbitosgramaticaly lógico, pero la Gramáticamedieval aún no
estabacapacitada,comotampocola del Renacimiento—al menoshastael Brocense-,para
sacudirseestacarga.Y así,se dice queel tipo de rección dependedel signifícado,bien de
la dictio regens(por ejemplo, manusPetri, genitivo ex ui partis), bien de la dictio recta
(anulusauris, genitivo exui materialis). Thurotaseguraquetodaestateoríaya se encuentra
plenamentedefinida en laépocade PedroHelias (cf 1964:244sq.).
~ En otras obras,como el Verbiginale, se emplean con este sentido más de veintevocablosdistintos(cf Pérez1990:73).
1: La Grammatica Prouerb¡andi. Estudio 127
B) El régimen de cadaparte.La tradición prouerbiandirecogedel Catholicon la doctrina
sobrecuálesson las partesregentesy las partesregidas:
partesregentesetrectae nomen,pronomen,participium.
partesregentesetnon rectae uerbum,praepositio,aduerbium.
partesnecregentesnecrectae coniunctio, interiectio.
No todoslos gramáticoscompartenestadoctrina,por ejemplo, nuestropropio autor habla
pocomásadelantedel régimende la interjección.
A continuación,setratael régimendecadacaso.La primeradistinciónqueconviene
teneren cuentaes lade régimenpropioy porfigura. Esteúltimo seestudiaráen los capítulos
referentesalasconstruccionesfigurativas.Thurot(cf 1964:250)aportatestimoniosanteriores
a la tradiciónprouerbiandi,comoel de la glosaAdmirantes,comentarioal Doctrinale, que
datadel siglo XIII.
El nominativoestáregido por el verbo en virtud de la personao por su naturaleza
intransitiva(ex ui personaeuel exnatura intransitionis), segúnThurot (cf 1964:251).Tal
vez, estadoctrinaprocedade Prisc. XVII, 14.
El genitivo, siguiendoal autor de nuestrotexto (cf 11:21.lsq.), se rige por varios
modosqueestánenumeradosy conejemplosen el Doctrmnale.Denuevopareceque todo se
basaen Prisciano(cf XVIII,6-39; XVIII,135—6), aunquela terminologíaex ui y exnatura
es, lógicamente,posterior.
Lo mismosucedecon los otros tres casosoblicuos:dativo, acusativoy ablativo. El
autor remite a los versos correspondientesdel Doctrinale; sin embargo,los ejemplosy la
terminologíaprecisa(ex ui effectus,ex ui causaeformalis,etc...)estáncasi al pie de la letra
en el Catholicon.Comoseobserva,la explicacióndel significadopor el queoperala rección
es delaya metafísica,resultadode la influenciade la Gramáticaespeculativaenla Gramática
escolar. El siguiente ejemplo (sobre la naturalezadel régimen del dativo) ayudaráa
comprenderen queconsistíala elaboraciónmedievala partir de Prisciano:
1: La GrammaticaProuerbiandi.Estudio 128
Prisc. XVIII,24 11:21.4—5
Huiuscemodiautemconstructiones,id est Datiuus regitur ex diuersis naturis:
quae datíuo adiunguntur tam nominum aliquando enim regitur ex natura
quam uerborum, adquisitiuas Graeci atquisicionis.
uocauerunt.
Finalmente,acercadel vocativo, el autor se limita a enumerarlastres grandescorrientesde
opiniónen bogadurantela Gramáticamedievalsobreestetema, sin tomarpartepor ninguna
de ellas. De las tres tenemostestimoniosanterioresa la Grammaticaprouerbiandi, tal y
como figura en el aparatode la edición:
*Hay quienespiensanqueel vocativoestáregido por lasegundapersonadel
verbo (uocatiuussupponens).Es unaopinión que el autorde M considera
antigua, aunquenosotroshemoshallado un locussimilis del siglo XIV en
unagramáticacon glosasen francés(cf Thurot 1964:273).Tal vez sea
antigua—o anticuada—dentro de la propia tradiciónprouerbiandi.
*Otros, representadospor Pedro1-lelías y Bacón, defiendenla posturadel
régimen de la interjección o (cf Thurot 1964:273), llamado también
uocatiuus a partepost(cf Lozano 1 992a:97).
*La terceraopinión,de JuanBalbo de Génova,sostenidapor laautoridadde
Priscianoendos textos,es queel vocativoes absolutoy carecederégimen,
lo que le diferenciadel nominativo. Posiblementeestaera la teoría más
extendidaaprincipios del XV y, aunqueel autor deMno la apoyade modo
manifiesto,se inclinahaciaella, porqueaduceargumentosque desautorizan
a las otrasdos.
El régimenes la única referenciaen toda la gramáticade Ma los casosde la declinación.
Sólo en el capítulo del pronombrehabrá lugar para una escuetareflexión acercade las
desinenciascasuales.Estaausenciade consideracionesmorfológicasnos conducende nuevo
a la ideade queel alumno ya habíaestudiadola morfologíay conocíalas declinaciones,y
de que la Grammaticaprouerbiandi,en consecuencia,leenseñaríaúnicamentelo relativo a
la compositioy la constructio.
1: La GrammaticaProuerbíand¡. Estudio 129
4. El nombre
4.1 Nombres propios y apelativos
Paracomprendercuál es el tratamientoqueda nuestromaestroal temadel nombre,
tenemos que acudir primero a su fuente principal, Prisciano. En las Institutiones
Grammaticaese ofreceunadefinición quedejael terrenoabonadoparaque losmedievales
apliquenlos conceptosescolásticosdesubstanciay accidente,cualidad,etc. El nombrees lo
quesignificay atribuye la cualidada cadasubstancia,tanto corporalcomo incorporal.De la
propia definición se sigue un corolario (cf Prisc. 11,22—4): hay, al menos, dos tipos de
nombres,los quesignifican qualitas communis(apelativos)y los que significan qualitas
propria (propios).
Priscianodistingue los siguientesaccidentesdel nombre: species,genus,numerus,
figura y casus.La mayoríade losmaestrosde la épocasigue,sin embargo,a Donato,que
añadea estosaccidentesla qualitas y el gradus,y excluye la species.El autorde nuestro
manual,sin entraren estadiscusión—evitandohablarde accidentes—,trata la cualidady el
grado como modi sign~ficandi (II:25.ssq.; 11:49.22—23;11:54.1—8), puestoque los modistas
habíandefinido losaccidentessegúnunosmodí sign~ficandiaccidentalespeculiaresde cada
partede la oración(cf Thurot 1964:167—8).
SigamosconPrisciano.Estegramáticodivide los nombres,tanto apelativoscomo
propios, en principalesy derivativos. Para los propios de persona,además,añadeuna
clasificación con ejemplos,que luego adaptaráPedro Helías, de praenomen, cognomen,
nomeny agnomen.Dentrode los apelativos,diferenciamuchasespeciesen cuatro grupos,
de los cuales—advierte- los tres primeros son comunesa los propios: 1) corporaliá ¡
incorporalia, 2) homonyma/ synonyma,3) adiectiuum, ad aliquid dictum, relatiuum,
infinitum, etc... 4) patronymicum,etc... Estasdivisiones son aceptadasen la grammatica
prouerbiandital y comofiguranenPrisc. 11,26-7,peromientraséste sedetieneparaanalizar
las característicasde cadaespecie(las tres primerasclasificaciones,en el libro II,28sq.; la
cuarta,hastael libro IV; el resto de los accidentesy su descripciónmorfológica, hastael
libro VII), el anónimoautorde M sólo se entretendráen las especiesque le interesanpara
“proverbiar” (11:26.1-6):
1: La Grammarica Prouerbíandi.Estudio 130
Speciesnominis de quibus hic specialiter intenditur pro materiis prouerbiandi
gramaticorumsuntdecem,scilicetproprium,appellatiuum,substantiuum,adiectiuum,
relatiuum, antecedens,positiuum, comparatíuum,superlatiuumet uerbale; sedde
nomineuerbalipostnaturampartícípíorumdetermínabitur,quíanomínauerbalia
rnagnam conuenientiahabent cum participiis. Et ideo, de istis per ordinem est
agendum,et primo de nomineproprio.
Restaestudiarel nomensubstantíuum,incluido en el elencoal que nosacabamosde referir
y del que Priscianono habla. Cierto es que el gramáticode Cesareano llega acalaren la
distinción substantiuum¡ adiectiuum,que segúnThurot (cf 1964:165) tomarácuerposólo
apartirdeAbelardoconfundamentoteóricode carácterfilosófico—gramatical.Peroen Prisc.
11,25 ya se apunta tal distinción y la tradición medieval debió beberde estepasaje.Ello
permitió a nuestroautor definir el nomensubstantiuumcomoapareceen 11:33.2—3:
Nomen substantiuumest nomen sign~ficatiuumper modumper se stantis uel
subsistentis,ut homo ue/ albedoet huiusmodi.
En el texto de nuestragramáticase advierte,pues,unapreocupaciónpor conciliar la teoría
priscianea con la metafísica escolástica.Así, cuando Prisciano dice que el nombre:
«unicuiquesubiectorumcorporumseurerumcommunemuelpropriamdistribuitqualitatems>
(cf Prisc. 11,22), el gramáticode Maclaraquepor subiecta corpora debemosentenderlas
cosasmaterialesaprehensiblespor los sentidos,frentea las res, quees la realidadinmaterial
sólo aprehensiblepor el intelecto. No está de másla puntualizaciónen un autor comoel
nuestro,quedeseamantenersedentro de la ortodoxia tomista en unaépocaen la que la
Filosofía estáteñidade nominalismoescéptico.No obstante,estadistinción ya se puede
encontraren Ebrardode Béthune(cf Graec. XII,327sq.).
En la mismalíneamodistase inscribela especulaciónsobrelas manerasen que un
nombre significa sustancia:per modumper se stantis(homo),per modumper sestantem
(albedo),permodumdependentis(albus).La primerasignificalasustanciaensí; la segunda,
expresalos accidentesaprehendidosbajo la forma de sustancia—lo que hoy llamamos
sustantivosabstractos—;y la tercera, se refiere a los accidentesy correspondea lo que se
denominanomenadiectiuum.
A continuación,se afrontayael estudiodelas diferentesspecies.En la clasificación
de nominapropria y appellatiua, nuestromaestrono se apartade Priscianoy PedroHelías,
1: La GraminaticaProuerb¿andi.Estudio 131
salvo en maticesmínimos, como la inclusión de un tipo más de nombresdentro de la
división sinónimos¡ homónimos:los nomina uniuoca, otro conceptotomadode la Filosofía
(es bien sabidoel alto rendimientoquetuvo en la Escuelala ternaanalogía,univocidady
equivocidad).El único apuntemorfológico de esteepígrafe se halla en la nota sobre los
nombrespropios que tienencapacidadde recibir un plural, calcadodel Catholicon (cf
11:29.11—21).Estecriterio de singularidady pluralidades unode los másempleadosa lo largo
del capítulo de los apelativos,en el que abundanlas clasificacionessegúnel uso de los
nombresque sólo tienen singularo plural, los que son de forma singularpero significado
singular y viceversa, etc. La doctrina fue iniciada por Prisciano, pero el desarrollo es
medieval, de modo particular en la forma. Por ejemplo, se usa por vez primera en este
manual un triple modelo clasificatorio que ya hemos comentado al hablar de las
característicasformales de M (cf I:VII.2.): uoce tantum, sign~ficatione tantum, uoce et
siguficatione insimul, con uno o dos ejemplosda cada, lo cual revela un alto grado de
profundizaciónlingúística.Nótesecómoal anónimoautorle bastanpocaslineasy dos o tres
ejemplosparaconcluir un temaque en las gramáticasque no adoptanla estructurade ordo
naturalis ocupamuchaspáginas;de estemodo,en laGrammaticaprouerbiandino hay listas
de génerosy números,comono la habrádesupinosenel capítulodel verbo.Finalmente,se
incluye la resoluciónde algunasdudassintácticasacercade los plurales de nombresde
ciudad o la concordanciadel nombre unusy sus compuestos,siguendoa Juan Balbo de
Génova.
En los subsiguientescapítulos,sobreel nombresustantivoy el adjetivosi hay lugar
para másconsideracionesde tipo morfológico, ya que la definición de estosnombresse
articulaentorno atres factores:su declinación,suconstruccióny susignificado.El autorde
nuestrotexto se apoyaen Prisciano,perocuandolo abandonase pierdeen unaenmarañada
casuísticaquele llevaa incurrir enalgúnerror de bultoy en confusascontradicciones,como
la de considerarque ego es “nombre sustantivode una terminación sin artículo”, pero
también“adjetivo de unaterminación” (cf 11:36.4). El artículo es hic haechoc. Segúnla
tipologíaexpresadapor el maestro,es la división queofrecemosacontinuación:
Nombre substantivo
1 art. / 1 term.: hic dominus
1 art. ¡ 2 term.: hic labor, labos
2 art. / 1 term.: hic et haec homo
1: La Grammauca Prouerbiandi. Estudio 132
o art. / 1 term.: ego
o art. / 3 term.: ille, illa, illud
Nombreadjetivo
3 art. / 1 term.: hic, haec et hocfelix
3 art. / 2 term.: hic, haecomnis, hocomne
3 art. ¡ 3 term.: hic alacer,haecalacris,hocalacre
3 art. ¡ O term.: hic, haec et hoc
o art. / 3 term.: albus, alba, album
1 art. / 1 term.: hicfaber
2 art. / 1 term.: hic et hoc pauper.
El resultadode mezclarcriterios formalesy significativosno es satisfactorio,sin embargo,
los otros dos factoresde la definición, sintácticoy semánticoestánmejor elaborados,por
ejemplo, la acertadaapreciaciónen I1:34.í8sq. de los niveles lingúistico y metalíngúistico
(prima et secundaimpositione); la definición de adiectíua potentíalía, que —según el
Catholicon— son aquellos que se declinan y construyencomo sustantivos,aunque su
significadoestápróximo al de los adjetivos:sacerdos, pauper y los nomina officiorum; las
múltiples posibilidadesde construcciónfigurativa entre adjetivo y sustantivocolectivo,
distributivo,partitivo, expuestasal hilo de los versosy ejemplosdel Doctrinaley el propio
Catholicon (cf 11:37.12—39.7);y, finalmente,el estudiode los adjetivossustantivadosen
géneroneutro(cf Cathol.111,16rb; 11:38.7—12).
Dentro de la teoría del nombre,el gramáticoautor de M se detieneen otros dos
grandestemas,los nominarelatiuay los nominacomparatiua40,queresultande dosmodos
de significaraccidentalesparticularesqueafectanal nombre: la relatio y lacomparatio.Los
comparativos,comoveremos,son simplesapelativosqueen virtud delaccidentecomparatio,
adoptanformasdiferentesparaexpresaruna gradación.Los relativospuedensernombreso
pronombres(cf 11:40.15—18), lo cual quieredecirqueel accidenterelatio afectaa estasdos
partesde. la oración e implica para ellas un status especial, sobre todo en el aspecto
sintáctico.En el capítulocorrespondienteal pronombreestudiaremoscómo Donato y sus
40 En estesentido, resulta lógica la posición que ocupanlos capítulosDe relatiuo et
antecedentey De comparatiuisen My másdifícil de explicar por qué en G y en N seintroduceestosepígrafestras el estudiodel verbo personal.
1: La Grammauca Prouerbiandi. Estudio 133
comentadoresconsideranque todos los relativos son pronombres,frente a la posturade
Prisciano,que hacesuyanuestroautor a travésdeJuanBalbo de Génova.Veamosahorala
doctrinaespecíficasobrela relatio y la comparatio.
4.2 La relatio: relativos y antecedentes
Estetemaestáestrechamentevinculadoalde lasuppositio medieval.ParalaFilosofía
de la época,la relatio es un predicable,comola cantidad,la cualidad,etc. Hay nombresque
expresano significanen cuantoque implican o suponenunarelaciónconOtro nombre,que
se denominaantecedente.Ahora bien,¿quéy por quéalgotienela capacidaddesupponere,
o sea,“estarpor debajo”o “en lugar deotro”?. Lógicamente,el texto queeditamospasamuy
de largo sobreestascuestiones(cf 11:44.6—22;II:39.9sq.),y porello, nosotrosno entraremos
en una explicación exhaustivade la teoría suposital,que excederíalos límites de nuestro
estudioy se circunscribiríamásen el ámbitode laFilosofíamedievalquepropiamenteel de
la Gramática,másaún cuandola obraque nos ocupaes un tratadodidáctico-normativo.
DestacaThurot (cf 1964:356)que las palabrasrelatíuum y antecedensaparecen
esbozadasen Prisc. XVII,32; XVII, 194; XVII,205, comotérminostécnicos,aunquehasta
Villa—Dei no constasuusoarraigadoen la Gramática.
El contenidodoctrinaldeestecapítuloapenaspresentadiferenciassignificativascon
respectoal restode la tradición. Solamentese observaun másacentuadodesarrollode las
clasificaciones, lo cual -como estamosviendo- es una constanteen la Grammatica
prouerbiandi. Lasdefinicionesprocedende JuanBalbo de Génova,el maestroBacón y, en
menor medida, Pedro Hispano. El esquemaque proponemosa continuación, recoge
ordenadamentelo esencialdel contenidogramaticalsobreel relativo en nuestrotexto. Hay
quedecirque en el restode lasprouerbiandise tratacadauno de los subapartadosconmás
detalle, comohacemosconstaren el aparatode fuentesy loci símiles de nuestraedición.
Relatiuum:Aquello que, en lugar de otro nombreque ya ha aparecidoen la oracióny se
llama antecedente,proporcionauna “segundanoticia”4’ de él.
“‘ Los conceptosprima notitia ¡ secundanotitía (cf 11:40.1-6) resultan de la reflexión,a la luz de la Filosofia escolástica,sobreel siguientetexto de Priscianoen el que esteautorexplica la diferencia entre los accidentesrelatio y demonsiratio (cf Prisc. XII,4—5):
1: La GrammaticaProuerbiandi.Estudio 134
a. Substantiae: Relativo que se refiere a una dicción sustantivaanterior, es decir, a una
sustanciaque expresael antecedente.
a.1. Substantiae identitatís: Relativo que denota la misma substanciaque expresael
antecedente.Ej.: Sortes qui disputat currit.
a.2.Substantiae diuersitatis: Relativoquese refiere aunasustanciadistintaa la queexpresa
el antecedente.Ej.: Sortes currit et alius disputat.
Otrasposiblesclasificacionesde losrelatiua substantiae,segúnM, permiten la agrupación
de aquellos en recíprocos/ no recíprocos, que implican “conjunción” (qui) o no, y
privilegiados(ambo)¡ no privilegiados.
b. Accidentis: Relativo quese refiere aunadicción adjetivaanterior, es decir, relativo que
denotaun accidenteque expresael antecedente.
b.1. Accidentis identitatis: Relativo que denota el mismo accidente que expresael
antecedente.Ej.: Petris estalbuset talis estMartinus.
b.2. Accidentis diuersitatis: Relativo que denotaotro accidentedistinto del que expresael
antecedente.Ej.: PetrusestalbusetalteriusmodíestMartinus.
Segúnel significadodel accidentepor el queestápuestoel relativo, los relatiua accidentis
seránde cualidad,de cantidadcontinuao discreta,posesivos,etc. (cf 11:43.4—44.5).
Los gramáticosmedievalesdenominanpersonalisa la relaciónestablecidaentreel
relatíuum substantiae identitatis y su antecedente,y simplex en los demás casos (cf
11:44.6—18). Cuandohay una coincidenciade casoentre el relativo y su antecedente,la
relación se llama directa;si no se da tal coincidencia,indirecta(cf 11:44.19-22).
«demonstratiointerrogationiredditaprimam cognationemostendit— ‘quis fecit?’, ‘egorelatio uerosecundamcognationemsign~ficat. ‘is’, ‘de quo 1amdixi ‘».
1: La GrammaticaProuerbzandi.Estudio 135
En cuantoalaconstrucción,elmaestrodeMexplica lasreglasdeconcordanciaentre
los diferentestipos de relativosy susrespectivosantecedentes,los modosfiguradosen que
no conciertany las manerasen que el relativo aparecesin antecedenteexpreso.Finalmente,
resumeen ocho reglassencillaslas posibilidadesde construcciónno figurativa. La teoría y
muchosde los ejemplostienensuorigen en el Catholicon y en la obrade Villa—Dei. Todas
lasprouerbiandi tratan de ello con máso menosamplitud.
A este respecto, mereceatención el argumentoque esgrime nuestro anónimo
gramático parajustificar la construcciónde qui sin antecedente(cf 11:46.23—35), porque
prefiere el recurso a lo que llamaríamos “estructuraprofunda” en lugar de postular la
distinción entre qui nombre y qui pronombre. Para el autor, en qui non laborat, non
manducat, hay un pronombre ille sobreentendido—subintellectum—, como antecedentedel
nombrerelativo qui. ParaPriscianoy sussecuaces,el relativo qui essiempreanafórico(o
catafórico), pero nunca deictico, ya que la demonstratioes accidenteexclusivo del
pronombre.
Estarelación de conuenientiao concordanciaentreel relativo y el antecedenteno
aparecenunca a lo largo de la gramáticade M como una relaciónde rección42, sino de
suppositio.Peroentreel relativo y el accidente,conrespectoa losotros componentesde la
oración,si se puede hablarde regencia,o al menosesose deducede la séptimaregla de
construcción(cf 11:47.31—48.3),sobreel orden de palabras en frasesdel tipo: horno qui currit
inouetury horno currit qui mouetur. En la primera,currit rige a priori el supósitoqui y
inouetur rige a posteriori el antecedentehorno; mientrasque en la segunda,currit rige a
horno, supósitoa priori, y qui es regido a posteriori por su verbo mouetur. Aunqueentre
relativo y antecedenteno sea posible en puridad hablar de rección, el maestrono evita
expresionescomo: «relatiuum... ad perfeccionemsue construccionisrequirit antecedens»
(11:47.2—3), que en estecontexto resultan confusas.
Por último, interesacomentarla construcciónmeusfilius qui legoscribit, sobrela
que los gramáticosde esteperíodo insistierona partir de un verso de Ovidio (0V Pont.
111,4,91),querecogeVilla—Dei (Doctr. 1460—61):«Mea scripta legis, qui sumsemotus ad
Histrum».A juicio de estosautores, tal construcciónseriafactibleporqueen el posesivose
halla implícito un genitivo mei que actúacomo antecedente.
42 La concordanciaes de persona, géneroy número, no de casoo dedebita rectitudo.
1: La GrammaticaProuerbiandi. Estudio 136
El capítulo terminacon un pequeñoapéndicesobrelos compuestosde quis y qui,
basadoen el Catholicon y en las Deriuationesde Hugucio, en el que se repasanlos modos43
de composicióny la declinaciónde estosnuevoscompuestos
4.3 La comparatio: comparativos y superlativos
Afirma Prisciano(cf 11,27)quetantoel comparativocomoel superlativoson species
nominumappellatiuorum.Segúnla Grammaticaprouerbiandi, la comparatio es un modus
sign~ficandiaccidentalisque permitequeen una palabrase puedaexpresarla cualidadcon
incrementoo decrementoen tres grados:positivo (cualidadsusceptiblede recibir aumento
o disminución), comparativo(cualidadexpresadacon cierto aumentoo disminución en
relación a algo), superlativo(cualidadexpresadacon mucho—o el máximo- aumentoo
disminución).Consiguientemente,la comparatiosólo es posibleenpartesde la oraciónque
denotenunacualidad instensibile o remisibile,y de modo especialen el nomen adiectiuum.
Paraexplicar a qué partesde la oración afectaestemodo de significar accidental,el autor
indicaque, estrictamente(stricte),sólo puededarseen nombresy adverbios,pero de modo
lato (large), aparecetambiénen verbosy preposiciones(cf 11:51.26-33).
No hemosencontradolas frentesaestateoría,quedebemospensarquees delpropio
maestro.No obstante,él mismo lapudo tomar dePrisciano(cf 111,3—4), dondeel gramático
enumera las cinco partes de la oración que en los textos clásicosaparecenen grado
comparativo o superlativo: nomen, aduerbium, uerbum, partíci~ium y praepositio. En
cualquier caso, cuando se trata del positivo, el autor de M afirma que es un nomen
adiectiuumsusceptiblede recibir aumento,insistiendoen que las otraspartesde la oración
con grado carecende positivo propio: son suplensuicern seu locum positiui (cf 11:54, e
Doctr. 469—70).
El autor destacala diferenciaentrecomparatiorei y uocis, queya subrayaraPedro
Helias.Tal distinción respondeal modelomodista,en el quecomparatioreí se refiere a las
metaphysicalia, es decir, a los modosde ser, y comparatio uocis a las grammaticalia o
~ Sobrela interpretaciónquehemosde dara esteapéndicey los motivospor losque seincluye en unagramáticaen la quesiemprese omite la morfologíaremitimosaI:VIII.5. enel capítulodel pronombre,dondeapuntamosunarespuestaaplicablea estecasoy al queallíse trata.
1: La (9rammat¡ca Prouerbiandi. Estudio 137
modos de significar. De igual manera, la comparacióngramatical puedeser regular o
irregular, desdetrespuntosde vista: la forma (uocetantum), el significado(sign~ficatione
tantum) o ambasa la vez (uoce et sign~ficatione insimul).
Sobre el positivo, las definiciones,casi al pie de la letra en todas las gramáticas
prouerbiandi, ponen en evidencia que este grado es el simple adjetivo, por tanto, no “se
forma” (cf Doctr. 459), sino que son los otros dosgradoslos que se forman a partirde él.
El positivo admiteconstruccionesdiversas,con genitivo, dativo, ablativo o acusativo(cf
II:55.2t—30),de las que se danejemplostambiénen todaslas gramáticasde estaíndole.
En Mhay tres definicionesde caráctersemánticoparael grado comparativo.La
primera es de Prisciano(cf 111,1); la segunda,unaadaptaciónescolarde ésta;y la tercera,
la más completa y común entre los textos de la familia prouerbiandi. Despuésde la
definición, se adelantanlos contenidosde los cuatro epígrafessiguientes,que nosotros
resumimosa continuación:
—De uoceseuterminatione.El autor sigue el texto de Prisc. 111,11 y procura
unavisiónsistemáticadelos génerosdel comparativo,queno hemoshallado
en ningún otro texto escolar.
—De formatione. Mediante cinco reglas, basadasen Prisc. III y Doctr.
462sq.,y un elencocomúnen todas lasprouerbiandi,el autorexponecuáles
son los comparativosy superlativosirregulares.
—De constructione. Es, de los cuatro, el subapartadomás original e
interesante.En primer lugar, se estableceunagran división previa:
~SegúnPrisc.XVIII,24, tal y comoseconstruyael positivo,
así se construyeel comparativo.En M, se denominaeste
fenómenocomoconstructiocomparatiuirationepositiui.
Hay, sin embargo,otros tipos posiblesdeconstrucciónque
recogentambién E y G, peculiaresdel comparativo: a)
ratione comparationis (quam + nominativo; ablativo
comparativo; y genitivo partitivo), b) ratione excessus
1: La Grainmatica Prouerbiandí. Estudio 138
(ablativo de cantidad), c) ratione effectus (ablativo de
causa).
Lascombinacionesposiblesentreestoscomplementosquedancontempladas
en varias reglas (cf 11:61.1—62.35).De todasellas, queremosdestacardos
anómalas.La primeraes el empleodel genitivo partitivo concomparativo,
quizás a raíz de Doctr. 1174: «ponegradum mediumpartitio quando
notatur», construcción,por otro lado, frecuenteen el latín medieval al
confundirse los valores del comparativo y superlativo (cf Cremaschi
1959:81).La segundaes la que en nuestrotexto y en la obra de Matesse
llama comparatio geminata, cuyo fundamento es la consideración
teórico—especulativade que una cualidad puede participar más de un
accidentequeotra. De ahí resultanoracionestan artificiales e intraducibles
como: «Sortesfuit tam forcior quam sapienciorPlatone» (cf 11:62.19).
Además,nuestroautor explicacon PedroHispanoque el régimen de quam
+ nominativoes unaconstrucciónde verbo sobreentendido(cf 11:62.24—35).
—De suppletione.En todaslos manualesde tipo prouerbiandi.despuésdel
capitulode Sintaxis, hayreferenciasa los casosen que falta el comparativo
y los mediosparasuplirlo adecuadamente(magis+ positivo o equivalente).
Es extraño que no se una este epígrafey su correspondienteparalelodel
superlativoa los capítulosfinalesde la gramáticadedicadosa la suppletio,
pero es un hechocomúnen todosestostextos.
El comparativoterminacon varias citasde autoresmedievalesy clásicos,como Virgilio,
Boecio, los Distíca Cathoniso la SagradaEscritura, que ilustran la diferenciaentre el
comparativo normal y el absoluto o equivalente a un positivo.
Prácticamentese sigue el mismo esquemaa la hora de analizar los rasgos
gramaticalesdel grado superlativo.Comienzaconunadefinición de Priscianode laque se
deduceun corolario,quetambiénapareceenN: el superlativo, si lleva régimen, se considera
comparate, y si no, absolute.Estadoctrina ya se encuentraen los modistas,pero la ulterior
subdivisión -que ahora veremos—del superlativocomparativoen partitivo y superlativo
propiamentedichoes,probablemente,del autoro dela tradiciónprouerbiandi.El superlativo
partitivo rige genitivo plural y expresaque la cualidad se posee de modo excelso. El
1: La Grammatica Prouerbiandi. Estudio 139
superlativopropiamentedichoes un tipo de superlativocomparativoquerige un nombreen
genitivo de unaespeciea la queno perteneceel superlativoen cuestión,comoen horno est
fortissimusasinarum.También Juan Balbo de Génova (cf Cathol. 111,19V~) hablade esta
construcciónanómala, que procedede una incorrectainterpretaciónde ejemplosclásicos,
comoel pulcherrimererumde Ovidio.
Hay una segunda definición que adapta la de Prísciano insistiendo en el significado
del superlativo:es aquelloque expresaualde + positivo o equivalente.Y unatercera,más
completa,de caráctermodista.Ambasse encuentran,máso menoscon las mismaspalabras
en E y en G.
En el estudio del superlativo,el autor mantieneel mismo orden que en el del
comparativo: la teoría sobre las terminationes(de Prisc. III, 18 y 111,24); las formationes
(Prisc. 111,6; 111,14; 111,19 y Doctr. 462sq.,con excepcionesal hablarde los positivosque
carecende superlativo—memor,diues,longicusy obnoxius—,queno sehallan expresamente
en losgramáticosantiguos,perode losquehaytestimoniosparalelosen latradiciónmedieval
y renacentista);y, comono, sobrelasconstructiones(rationepositiui, rationecomparationis,
excessus y effectus). El epígrafe de suppletionesuperlatiuies igualmenteparecidoal del
comparativo,es decir,primeroseenuncianporordenlos modi quibus deficit y acontinuación
losmodiquibussuppletur.Particulamente interesante es la mezcla de criterios morfológicos,
sintácticosy lexicosemánticosen la lista de modi quibusdeficit, ya que el autor se refiere
tanto a palabrasconcretas(ante, iuuenis, senex),como a construccionesde superlativo
partitivocon el segundotérmino en singular,o apalabrascuyo positivo no existe,o bienque
no admitengradaciónen razónde susignificado.
Concluiremosnuestroestudiode los gradosdel nombrecon laoriginal doctrinasobre
el modo de suplir. El maestrode My los autoresde otros manualesescritosad modum
prouerbiandiproponenque se sustituyael superlativocomparativoo partitivo deficiens por
ualde + comparativoo multo magis + positivo, y para el superlativo absoluto ualde +
positivo: Petrusestualdeiuuenis, “Pedroes muyjoven” ¡ ‘Perees molt pus jove’; Petrus
estualdeiunior hominumo Petrusestmultomagis íuuenishominum,“Pedroes el másjoven
de los hombres”¡ ‘Pere es molt mes jove deis homens’. Insistimosunavez más que las
oraciones perifrásticas de comparativo y superlativo con diferentes adverbios son
construccioneshabitualesen el Latín medieval(cf Cremaschi 1959:71).
1: La Grammarica Prouerbiandi. Estudio 140
5. El pronombre
El estudiodel pronombrevieneacontinuacióndel estudiodel nombre, puestoque
la definición de éste se presuponeen la de aquél. Si el nombreexpresabasubstantiacum
qualitate propria uel communi, el pronombreexpresala substanciasine qualitate, de modo
indeterminado.Sólo se puede hablar de determinaciónde personas,en virtud de dos
accidentesesencialesdel pronombre,de los quese ocupaPriscianoen dos pasajesaislados
(cf XIII,3 1 y XVII,3 7): la demonstratio y la relatio.
En la Grammaticaprouerbiandi pasana un primer plano estosdos accidentesen
detrimento de los seis que reconocíala gramática tradicional y que Priscianotambién
desarrolla:species,persona,numerus,genus,casusy figura. En 11:71.6-14 se explica con
claridad todo lo quehemosexpuestohastaahora:
Ex quibus, una cumsupradictispatet:quodpronomenetnomenconueniuntin hoc:
quia utrumque eorum sígn~ficatsubstanciam,sedd~fferunt in hoc: quia nomen
sign~ficat substanciamcum qualitate et pronomensign~ficat substanciamsine
qualitate; secundo,pa¡etquodpronomensignificaresubstanciamsinequalitateest
dicerepronomensign~ficareremsuamconfuseet indeterminate.Sednotaquod, licet
pronominaexsesign~jficantmeramsubstanciam,idestconfusamuelindeterminatam,
tamen possunt significare eam certe et terminate dupliciter, scilicet racione
relacionís ueldemostracionisqueaccidunteis, et ideo dicitur quodillud quodfacit
qualitas in nominefacit relacio uel demostracioin pronomine.
Donato, por el contrario, incluía entrelos accidentesuna vez más,corno en el nombre, la
qualitas, que podía ser determinada o indeterminada.Esta idea, que Priscianorechaza,
aparecedesarrollada,sin embargo,en muchasgramáticasescolaresde épocamedieval(cf
Thurot 1964:175-6),perono en la tradiciónprouerbiandi.Al considerarla qualitasentrelos
accidentesdel pronombre,Donatoconcluyequequi quaequodestambiénun pronombreque
expresacualidad indeterminaday sin especificaciónde persona.Priscianoconsideraque la
cualidadno puedeserindeterminada,estoes, que la indeterminaciónprovieneprecisamente
de la ausenciade qualitas,y que qui quaequod expresanpersonascertas.
La definición de los nuevosaccidentesprocedede PedroHispano, que tal vez la
tomó de Pedro Helías. Los conceptosy la terminología son deudoresde la Lógica:
demonstratio,discretio, relatio, absolutio,sign4flcantia. La llamadaconsequens declinatio
1: La GrammatzcaProuerbiandi. Estudio 141
y la inconsequens declinatio tienen caráctermorfológico. Pareceque, en cierta manera,
sobran de la lista, pero como el autor no hablani de speciesni defigura, justifica por
aquellos dos la variedad de pronombres que se repasan (cf 11:72.19—75.12).
Precisamente este punto es el más curioso e inexplicable. En la mayoría de las
grammaticaeprouerbiandi hay un espacio dedicadoa la morfología de los pronombres
latinos. Bien es verdad que aparecendeclinados,sólo en aquellas formas que reciben
adiectionessyllabicae —met, —ce, —te, —tute, etc.—, pero hemos insistido ya en que la
Grammaticaprouerbiandies esencialmentesintácticay semántica:se enseñaa componery
traducir, no hay apenas lugar en el resto de la obra para la morfología, que se supone
conocida. Por tanto, debemos pensar que los maestrosautoresde estostextoscoincidíanen
que era necesario un repaso de la declinación pronominal, quizás porque notaban deficiencias
en sus alumnos al abordar el tema. Para estos epígrafes, se sigue, aunque desordenada,la
exposición de Prisciano (cf XII,2lsq.).
6. Sobre elsupósito y el apósito
En nuestra gramática, esta parte ocupa su lugar tras la teoría del nombre, al que
compete la función de suppositum.El autor manifiesta que antesde continuar con la teoría
del verbo debe dejar explicado el fundamento de aquello que constituye una oratio perfecta:
«Expedito de nomine (i) dicendumestde suppositoetapposito»(cf 11:76.21—22).En otras
prouerbiandi,como G, se señalaqueel primer modo de hacer proverbios es el que se refiere
a la construccióndel supósitoy el apósito(cf G 5V) los dos constructibilia básicosde la
oración.
El anónimo maestro ofrece dos definiciones de supósito y apósito. La primera es una
definición modista, centrada en el significado: «Suppositumestquodsign~ficatsubstanciam
(..). Appositumestquodsign~ficatactum» (cf 11:76.24—27).
Sin embargo, aunque el autor atribuye esta definición a los antiguos,no la hemosencontrado en ningún gramático especulativo, sino solamente en otras grammaticae
prouerbiandi.Con todo, no cabe duda de que, en tanto que recurre a los modí sign~ficandi,
ha de serconsideradaunadefinición “antigua”,sobretodo si la oponemos a la segunda. Esta
otra tiene un claro caráctersintáctico y, por ello, es moderna,en la misma línea que las
1: La GrammaticaProuerbiandi.Estudio 142
gramáticas que Percival (cf 1975:233sq.) llama lexicográficas del sur de Europa.Estátomada
casi a la letra de Juan B. de Génova (cf Cathol. III,4SVa) y es la que después servirá de base
a nuestro autor para las subsiguientes explicaciones: «Suppositum est illud quod uerbum
requirit ante se intransitiue (...). Appositum est uerbum quod dicitur intransitiue de
supposito»(cf 11:78.2—6).SegúnThurot (cf 1964:217) es Villa—Dei (cf Doctr. 1075)el que
añadepor primera vez la ideadeintransitividaden la relaciónentrelos dos constructiblesde
la oracion.
Paraque laoraciónseaperfectadesdeel punto devistasintáctico(ad esseperfectum
suaeconstructionis)es preciso:
a) Un supósitoque expreseintransitivamentede quién parte la accióndel
verbo.Estecomponenteoracionaltienequesituarsea la izquierdadel verbo
o a parte ante. Comoveremos,una novedadde la sintaxismedievales la
relevanciadel orden de palabras,de la posición ideal en la frase de cada
dicción (cf Lozano 1992a:74—5).
b) Un verbo, el apósito, quesignificaintransitivamentelaaccióndel supósito
y se sitúatras él (a partepost). El verbo “necesita” (requirit), es decir, hay
una relación de regencia donde el suppositum completa o termina la
exigenciao rección del appositum.
Ahora bien, a lo largo de la tradición gramatical en la Edad Media, hay opiniones diversas
sobre la naturaleza del supósito y el apósito~~,en particular acercade tres cuestiones:¿son
equivalentessuppositumy apposituma sujeto y predicado lógicos?,¿qué sucedecon el
supósitode los verbosimpersonales?,¿sepuededecirque el apósitoes sólo el verbo o todo
lo queva a parte post, estoes,verbo y complementos?Estasdudasaparecenreflejadasen
nuestrotratado,quesecaracterizapor el intentoeclécticode integrartodoel sabergramatical
anterior.
~ El estudiomáscompletohastael momentodel suppositumy el appositum esel trabajode Pérez y Lozano (cf 1988), que aunque no han tenido en cuenta la grammaticaprouerbiandi,profundizancon rigor en las teoríassintácticasde los gramáticosmodistasynormativosbajomedievalesqueconstituyenla fuentede lostratadosquenosotrosestudiamos.
1: La GrammaticaProuerb¡and¡.Estudio 143
La primera dudaes sabersi suppositumes igual que sujeto y appositum igual que
predicado,segúnlos entiendela Lógica. La mayoríade losautoresdesdeel siglo XII niegan
esta equivalencia.El término a quo estáen Pedro Helías, quien hablade supponi para
referirseal sujetoy apponi sólo paraelatributo de verboscopulativos.Peroyael Catholicon,
al que sigue nuestro gramático (cf II:80.3sq.),aunqueconservaladistinciónentrenominativo
supósito(equivalenteal sujeto)y nominativo apósito(atributo)45, se aleja de esta teoría y
subrayaque suppositum es de quo loquimur y apósito quod de altero dicitur. Portanto,más
que un predicado—lo que se predica—,el apósitoes unaacción. El appositum predicadono
es sino un tipo de apósito,el de los verbossubstantivos,como afirma el autor de nuestro
texto (cf 11:77.23-26):
Patet quod appositumpotestsignificareactumtripliciter: uno modo, actum, íd est
“accionem“~ ut Petruslegit; alio modo, actum, ídest “passionem“, ut leccio legitur;
alio modo, actumneutrum, qui non est accio neque passio, ut homo est animal.
Antes de tratar la segunda cuestión, la del supósito de los verbos impersonales tal y como
se plantea en nuestra gramática, debemos abrir un pequeño paréntesis para encuadrarla en un
marco adecuado. A partir del siglo XIII, y precisamente en el intento por parte de algunos
gramáticos de dar una definición de los constituyentes oracionales sin recurrir al significado,
ni a conceptos lógicos (supósito = sujeto,etc.), sino a las relacionessintácticas,surgela idea
del ordo naturalis: la estructura ideal de la oración es del tipo SVO. Suppositum es lo que
va a la izquierdadel verboy appositumes el verbo solo o —segúnalgunos—el verbo y sus
complementos (en el lenguaje modista, el término de la rección verbal apartepost,es decir,
los oblicuos que completantransitivamenteel régimen).El núcleo de la construcciónsería
el verbo (cf Pérez/Lozano1988:294).
En losverbospersonales,el supósitoo términode la rección intransitivaaparteante
es el sustantivoen casonominativo u otra partede la oración mientrasestéper modum
substantiae.A partir del Catholicon, y así tambiénnuestro autor, el supósitopuede ser
inclusounasubordinadaentera(cf Pérez/Lozano1988:308—9).Entre supósitoy apósitohay
unasreglasquegarantizanlacongruitassintáctica,apartedel ordo: concordanciade persona,
~ JuanBalbo de Génova,reconociendoquepuededarseunaequiparaciónde suppositum
¡ appositum a sujeto¡ predicado,dejaclaroqueéstospertenecenal ámbitode la Lógica (cfPercival 1975:234n.).
1: La Grammatica Prouerbiandi. Estudio 144
de número y deb ita rectitudo, reglas estas que pueden admitir excepcionesen las
construccionesfígurativasqueenumeranuestroautor (cf 11:81.14—82.20).
Peroenel casodelos verbosimpersonalesnos encontramosunaseriede problemas.
En primer lugar, no se puedenadmitir las mismasreglasde concordancia,porqueel verbo
impersonales de incertoe indeterminadonúmeroy persona(cf II:79.3osq.).Además,lo que
caracterizaa la oraciónconverbo impersonalno es queno tengapersona-que sí la tiene,
aunqueindeterminada,ya que,si hayacción,hayalgoo alguienqueactúaesaacción—, sino
que se construyensin el nominativo quees el casorectode la substancia.Nuestromaestro,
siguiendoal Catholicon, distingueclaramenteun statusespecialparalosverbosimpersonales
cuandoapostillaal hablarde la concordancia:«intelligendo de supposito casuali et apposito
personali» (11:79.10). Pero así no elude una contradicción: al estar coaccionadopor la
definiciónsintácticaenla queprimael orden,un ordensignificativo y relevante,si diceSorti
placet legere,paramantenerla coherenciacon la definición tieneque considerarqueSorti
es el supósitoy placet legere el apósito.A juicio de Pérezy Lozano (cf 1988:311), el
supósitoacabaconvirtiéndoseenel constructibileoracionalde obligadapresenciaqueentra
con el verbo en unaconstructiointransitiua actuumy cuya forma casualdependedel tipo
de verbosin quenecesariamentetengaquecoincidir conel sujeto lógico o gramatical.Sólo
es necesarioque se sitúedelantedel verbo.
Sin embargo,apesarde losesfuerzosde losgramáticosmedievalesparaexplicarlos
fundamentosde estateoríamediantevarias soluciones(cf Pérez/Lozano1988:304—5),como
la de considerarlos casosoblicuos en función de suppositumporquetienen un modo de
significar rationeprincipíi o por la proporcionalidadentreel modo del verbo y el de estos
casos,lo cierto es que estasexplicacionesno acabande satisfacernosplenamente:¿porque
en la otra oraciónque da unas lineasmásarriba —quodtu legisplacet mihi— el maestro
afirma sin paliativos quequod tu legis es supósitoy placet mihi apósito?, ¿en qué se
diferencia esta oración de la que traíamos acolación anteriormente?
Nuestroautortoma de la tradiciónestosargumentosy los mantienea lo largo de su
obra. Por ejemplo, al referirse a los verbos impersonales, afirma que en a mecurritur, a me
es supósitoy limita la impersonalidaddel verbo hacia la primerapersona.En estecaso,el
maestro de Mha recogidola doctrina de glosascomo la Admirantes(cf II: 172.í9sq.).No
obstante,algunosgramáticosno estánde acuerdoen admitir estospostulados.Gosvino de
Marbasio(cf Thurot 1964:375—6)da unasolución máscoherentequetiendeaconjugarlas
1: La GrammaticaProuerbiandi.Estudio 145
dosdefiniciones,sintácticay semántica,de supósito.Respectode los verbosimpersonales,
dice que el supósitose contieneen el propioverbo: «Licet... uerba impersonaliarem suam
habent pro supposíto intra, tamenpriuantur suppositoextra», lo cual significa que el
supósitode legitur es lectio ~fit)o detaedet,taedium~fit), y en a mecurritur, el supósitoes
cursusfit y a me es un complementode causa. Incluso autorescomo el de la glosa
Admirantes llega a defender que en una oración de estructurade verbo impersonal+
infinitivo, el infinitivo funcionacomo supósito(cf Thurot 1964:286).
No le hubiera sido difícil a nuestro gramático moverse hacia esos derroteros. El
mismo admite la existencia de un nominatiuusexponens:«curritur, íd est cursusagitur»
(11:80.7-8), perono terminasituándoloen el mismoámbito queel nominatiuussupponens.
Por eso,nos preguntamos a qué responde ese interés por determinar los constituyentes de la
frase con el exclusivocriterio del orden material de la oración.Quizáhayaque buscaruna
salidaen hipótesissimilaresa las queanimalaGramáticatransformacionaldenuestraépoca,
en las que se señalanlos constituyentesde acuerdoa su posición lógicaen una estructura,,46
profunda:Sortiplacetlegere= “Sortesdisfrutacon la lectura
Hastaqué punto los autoresse encierranen un callejón sin salida, lo demuestrael
siguientetexto del capitulodel verbo de nuestragramática(cf II: 136.iosq.):
[Verbum lateo]quandopersonaagenssiue ignoransuel nesciensfueritracionalís,
tunc construitur cum nominatiuo in personapascienteet cumaccusatiuoinpersona
agente;exemplum,ut cumdícitur: Pereignora la lisso, componítur:Petrumlatet
leccio et huiusmodi.
Obsérvese cómo el autor evita —anuestro juicio conscientemente- hablar aquí de supósito y
apósito,y sustituye,sin embargo,estosconceptospor otros másambiguosy propiosde la
sintaxisde Prisciano,comoagensy patiens.El ordende la oraciónobligabaaconsiderara
Petrumcomosupósito,peroPetrumno completalaexigenciade latet. La completaríadesde
el puntodevistade la debitarectitudooproportio, ya quePetrumtienerazónde principio,
de ahí su posición, puestoque es el sujeto lógico. Pero desdeel punto de vista de la
concordanciano la completa,porquelatet exigeun término singulary tercerapersona,que
es leccio. Si en lugar de Petrum,en la oración hubieraun nombre plural —por ejemplo,
46 El criterio situacional,ligado al orden lógico, es el queLozanoda comoexplicación
parael oblicuo supósito(cf 1992a:89;91-3;í00).
1: La Grammatica Prouerbiandi. Estudio 146
homineslatet leccio—, no podríamosdecirquehominestermina la recciónaparte ante. Las
palabrasdel autor(cf II:79.8sq.)no dejanlugara dudas:«Nota. suppositumet appositum,
in quot debentconuenire?, dico quod in tribus, scilicet in numero, personaet debita
rectitudine».Cuando el apósito es un verbo personal,el autortiene, por asídecir, vía libre
parajustificar la ausenciadeconcordancia,porqueel verbo impersonalcarecede númeroy
personadeterminados.Pero aquíse ha dadocuentade quelatetno es impersonal,y no sabe
resolverel problema.
Estadoctrina pasaa la Gramáticadel Renacimiento,hastaque el Brocenserechaza
la teoríade la rección y descartatodaposibilidadde queun oblicuo,fueradel casoacusativo
como sujeto de oraciones en infinitivo, sea suppositum del verbo impersonal (cf
Pérez/Lozano1988:324-5),explicandoel fenómenode la impersonalidaddemaneraparecida
a cómo lo hiciera Gosvinoy los otros gramáticosmedievalesa los quenos hemosreferido
másarriba. Así, en la construcciones:
oblicuo + impersonal+ oblicuo: mepudetpeccati,se interpretacomopudor
peccatipudetme, dondepudor es un nominatiuuscognatus.
oblicuo + impersonal + oblicuo: mihíplacetlegere, legerees el sujeto.
Finalmente,sobrela terceracuestiónque planteábamosal principio acercade si el apósito
es sólo el verbo, sólo los complementosa la derechadel verbo o todo el conjunto, para
Percival (cf 1975:237),es algo que en la Gramáticade la épocaqueda impreciso. Según
JuanB. de Génova(cf Percival 1975:234n.),el apósitoes el verbo y todo lo que le sigue,
a diferencia de los modistas, que pensabanque apósito era únicamenteel verbo
(curiosamente,en estepuntonuestroautorno estáde acuerdoconel Catholicon sinocon los
especulativos).Parala Gramáticadel Renacimiento,el apósitoes sólo lo quesigueal verbo,
pero no el verbo (cf Pérez/Lozano1988:318).
7. El verbo
En la Grammaticaprouerbiandi,el verbo ocupael lugar central y, de todos los
temas,es el másextensamentetratado.Por eso,algunosestudiososhan pensadoqueel resto
de los capítulosconstituyenun complementode un manual sobrela sintaxisdel verbo (cf
1: La Grammat¡caProuerbiandi. Estudio 147
Colón/Soberanas1985:23).No estamoscompletamentedeacuerdoconellos,porqueel verbo
es la parte nuclear de la oratio constructapara los gramáticosmedievales(cf Lozano
1992a:87),lo cual implica un tratamientomás exhaustivo,más todavíasi se persigueun
objetivo como el de enseñara componeren latín.
Estaconsideraciónnos introducede lleno en la cuestióndel verbo en la tradición
prouerbiandi. Siempreveremosque en estosmanualeslos maestrosprescindendel hecho
morfológico paracentrarseen reflexionesde caráctersintácticoy léxico, comosucedecon
el resto de la teoría de las otras partes del discurso.Al hilo de la propia gramáticaM,
dividiremosel verbo en dos grandesepígrafes(cf II:84.lsq.)47:
1.- El verbo personal,que significaacciónen el tiempo conexpresiónde númeroy
personaque lleva acabotal acción.
II.- El verbo no personal(impersonale infinitivos): significaacciónen el tiempo,
perosin expresiónde personacierta o determinada.
Antesde entraren esteasunto,convienequeanalicemosdespaciola definiciónde verboque
sugierenuestroanónimogramático,queprocedede Prisciano(cf VIII, 1), dondese dice que
la función del verbo es la de significar accióno pasiónen el tiempo. El autorse preguntasi
puedehaberverbosqueno expresenni acción,ni pasión.La soluciónvienedadaatravésde
una reflexión filosófico-gramatical: efectivamente, es máscorrecto afirmar que el verbo
significa“acto”, quepuedeserdeuna acción(curro), deunapasión(gaudeo)o neutro (sto).
En el fondo subyacela oposiciónescolásticaentre el agere y el facere, esto es, el ente en
cuantoquetieneactode ser, “actúa”(agit) y en cuantoquetienepotenciasoperativas,puede
obrar (facit). Por consiguiente,hayverbosqueno expresanacciónextrínseca(facere), pero
son -en cualquier caso— significativos de una “actuación” (agere),como sum,sto,maneo.La
Gramáticamedievalhalló en la definición de Donato—«uerbumest <½)agere uelpatí aut
neutrumsign~ficans>s (Don. mai. 11,12)- una confirmación de autoridad para postular esta
~ Hay que decir que en otros textos escritosad modumprouerbiandí la división estripartita, como en G (cf f 24V; 72V): personal, impersonal y no personal,marcadaconoposicionesde cadauno de losotros dosgruposaun mismonivel. Estasdivisionesno estánexplícitamenteen la tradición gramatical precedente:«Patet quod ista diuisio non estsufficiens, dicendosic. omneuerbum uel estpersonaleuel impersonale;sedsic: omneuerbum uel est personale uel impersonale uel infinitiuus» (cf G, f
72V)•
1: La GraminancaProuerbiandi. Estudio 148
triple diferenciacióndeverbo activo,pasivoy neutro,en relaciónal significadode la acción
queexpresan.
Una última notasobreel verbo en general: desdeel punto de vistade su función
sintáctica el verbo exige un nombre supósito al que rige comoapósito(cf II:80.í6sq.).
1.- El verbo personal.
Hemosdichoqueconlíevaunadeterminacióndepersonay número.Primeroveremos
las clasesy génerosde verbospersonalesy despuéstrataremosla llamadaforma de los
verbos.
1.1.- Lasclasesde verbopersonaly los cincogénerosverbales.
En el verbo personalse distinguedesdeel siglo XII (cf Graec. XXVI, 111-6) entre
verbossubstantivos,vocativosy adjetivos.Sin embargo,estaclasificaciónya estáesbozada
en Prisciano(cf VIII,7), dondese habla,aunqueconfusamente,de verbossubstantivosy
vocativos.
Los verbos substantivos,para la Grammaticaprouerbiandi, son aquellos que
significan ser, hacerse o existir. El verbo sumes el substantivopropiamentehablando,que
se encuentraademásen la raíz detodoslosverbos(amo= amanssum),de la mismamanera
queel actode ser“está”en todolo quees.Losverbosfioy exsistoson tambiénsubstantivos,
peroel gramáticoda a entenderqueen menormedidao largesumpta(cf 11:85.8—to).Según
la teoría modista, el caso nominativo es el supósitoque termina la rección del verbo
substantivoa parte ante y otro nominativo, llamado copulatuso apponens la completaa
partepost.1-lay otros casosoblicuosquepodríanterminar la reccióna la derechadel verbo,
como en capa estPetri o Petro, y, si bien el maestrono dejaexplicadaestaconstrucción,
sugiere que cuando el caso copulatus no es nominativo («non uenit sub eadem
hab itudinem»), seasimilaaun nominativo(«[est] simílis respectuprecedentí»). Decualquier
forma, laconstrucciónconverbo substantivoes intransitivay predicativaporqueel predicado
se contieneen el sujetoy el verbo es unasimplecópula.El autor, asimismo,analizaalgunas
construcciones con formas no personales(infinitivo, gerundio y supino), en las que se
mantieneel régimen del verbo copulativo, como en uolo esse miles, donde miles es el
1: La Gramina¿’icaProuerbiandi.Estudio 149
nominatiuus copulatus de determina48la rección de esse, un infinitivo que a su vez
completao terminael núcleouolo.
En todas las prouerbiandise abre aquí un paréntesis para estudiar los compuestos de
sum,mediante una fórmula mnemotécnica, “adipos”, en la que cadaletra correspondea la
inicial de uno de estoscompuestos,y unalistaesquemáticade los significadosen romance.
Las brevesconsideracionesacercade la formación de estosverbos, su construccióny las
acepcionessemánticascon un ejemplode cadauna provienende la tradición gramatical
sureuropeade tipo lexicográfico.
Los verbos vocativos constituyen la segunda clase. Gozan de interesantes
peculiaridadessintácticasy significativas,queelgramáticoestudiasinapartarsede ladoctrina
comúnde laépoca.El verbo vocativotieneun comportamientosintácticamentesimilaral del
verbo substantivo,puessurecciónes copulativao predicativa,contérminosequivalentesa
parte antey a parte post. Reiteramosque, como enseñael Ars Logica, el atributo está
contenidoen el sujeto,aunquepresenteunaformulaciónanalíticamedianteun juicio (X es
Y). La diferenciaentreverbo substantivoy vocativoes deorden semánticoy radicaen que
el verbo vocativono significa “esencia”o “existencia”, sino “notación”, a consecuenciade
lo cual, el término a la derechadel verbo sólo correspondea un nomenproprium o
appropriatum.No obstante,en los verbosvocativosde terminaciónactivahay unacuestión
quenuestroautorha preterido.El mismoafirmaque suconstrucciónes semejantea la de los
verbosactivos,estoes: supósito+ verbo + acusativo.Dehecho,paraevitar la confusióncon
losverbosactivos,el gramáticointroduceunareglatomadade PedroHelias (cf 11:92.24-31):
si se construyecon dos acusativos,es verbovocativo,comouoco te Sortem;si se construye
conun acusativo,es verbo activo,comouoco te. Ahora bien,en uocote Sortem(pasiva, tu
uocaris Sortes a me), la dicción Sortemexpresanotación—la sola substanciamedianteel
nombrepropio—y tees el oblicuoqueterminala reccióntransitiva:¿porquéentoncesSortem
no esnominativoapartepostigual que ocurre con la pasivao conlos verbossubstantivos?
El maestrodeMeludelaexplicacióno no adviertela discordancia.
~ Se habladedeterminatioen el régimenentredos formasnominales,enestecasomilesy esse. Esteel determinadoy aquelel determinante.Entre unaforma nominal y un verbo,la relaciónde rección es de terminatio,dondeel verbo es el dependientey el sustantivoelterminante(cf Lozano 1992a:84).
1: La GrammancaProuerbíandi.Estudio 150
Es precisamenteel nominatiuus apponenso copulatus lo queobliga a los gramáticos
de esteperiodo a definir un subgrupode verbosllamadoshabentes uim substantiuorum et
uocatiuorum,paraexplicar lo que algunosgramáticosde nuestraépocahan denominado
complementopredicativo.Essorprendenteelgradodeprofundizaciónlinguisticaquealcanza
la Gramáticamedieval. Estosverbosson adjetivos,o sea: significan accióno pasión.Pero
su construcciónen determinadoscasoses asimilablea la de los substantivosy vocativos
(«natum copulare intransitiue talem casum quale requirit a parte ante suppositiue»(cf
11.93.15-16).La explicación varíade un autor a otro, y el autor de Al recogetodasestas
posibilidades:PedroHelías(cf Lozano 1992a:88)resuelvepostulandoun participio elíptico
(curro uelox= currenssumuelox); nuestroanónimoautor habla de cópula implícita, con
palabrasdel Catholicon(cf II:95.lsq.), perono excluyeotrasresoluciones(cf 11:94.21—23):
medianteadverbio(curro uelociter)o gerundio (currendosumuelox), por ejemplo.
Los verbosadjetivosse caracterizanen función del significadoy la forma. Segúnel
significado,los verbosadjetivospuedenseractivos(si expresanaccióntransitiva),pasivos
(si expresanpasiónintransitiva),neutros(si expresanaccióno pasiónabsoluta49),y —según
algunosautores—comunes(si un misma forma puedeexpresaraccióno pasión).Desdeel
puntodevistadelsignificado,hayunafórmulaalternativaqueconsisteendividir: verbosque
significan sólo acción, verbos que significan sólo pasión, verbosque significan acción y
~ Frente a Prisciano,aquí “absoluto” no se refiere a la capacidadde llevar oblicuosapartepostde naturalezapropia, sino a la incapacidadde formar pasivosde estosverbosenprimerapersona.En estesentido,resultanparticularmenteacertadaslas reflexionesde HartoTrujillo (cf 1994:34—35). Estaestudiosadeducede lostextosde los gramáticosantiguoslassiguientes característicaspara los verbos neutros: sintácticamente son absolutos eintransitivos, semánticamenteexpresanacción, pasión o estado (negación de ambas)ymorfológicamentetienen terminaciónactiva sin que seaposible su “transformación” —lapropia autora utiliza este término- en forma pasiva.Aunquees cierto que los gramáticosmedievales,comoveremosun poco másabajo, defiendenque los neutrosy los deponentespuedensertransitivos,Harto Trujillo consideray pruebaque esasupuestatransitivídad esaparente,es decir, no se producepropiamenteuna transitio, porque suobjeto es intrínsecoa la accióndel verbo (uiuo uitam,proeliumpugno).Nosotroscompartimosesteargumentoy losotros queallí se esgrimen.En cualquiercaso,susreflexionesseenmarcanen un estudiolingúistico másamplioquetienecomoobjeto,segúnentendemos,demostrarque lacreacióndel verbo neutro en la Gramática griega y latina es una prueba de que la dicotomíaactiva/pasiva,con los límitescerradosqueproponela Gramáticatradicional,no es válidayrequiere una revisión que lleve a distinguir en el verbo un nivel diatético osemántico-funcional(“tipos de verbo”), en el quese definanlosverbossegúnunagradación±transitivo; y un nivel formal (“tipos deconstrucción”),que seríael nivel de la “voz” o losmodosen quetalesverbosaparecenen la frase concreta(cf Harto Trujillo 1994:195—6).
1: La GrammaticaProuerbiandí.Estudio 151
pasióna la vez. Pero los autoresgramaticales,desdeel siglo V, reconocencincogénerosde
verbos en unaclasificación que conjugacriterios formales y semánticos.Es también la
división queadoptanuestrogramático(cf 11:100.24—101.4):
GENEROS TERMINACION SIGNIFICADO
uerba actiua —o transformable acción
uerba passiua —or transformable pasión
uerba neutra —o no transformable acción ¡ pasión
uerbacommunia —or no transformable accióny pasión
uerbadeponentia —or no transformable acción¡ pasión
En el esquemase advierten las distintasoposiciones.El término “transformable”quiere
indicar laposibilidadde formarpasivosde activosy viceversa.En la estructuraoracionalcon
estegénerodeverbos,se transformanlostérminosdenaturagenerali(el acusativoen activa
es el nominativosupponensen pasivay el nominativosupponensen activaes el ablativocon
preposiciónen pasiva), pero no los términos de natura speciali (cf 11:114.3lsq.). Hay
tambiénunaoposiciónbinariaentreneutrosy deponentes,basadaen la terminación—o¡ —or.
Los comunesentrandificílmente en el sistema,porquesus oposicionescon el restoson de
caráctercomplejo.
Como se observa, los dos criterios estructuralesque asume el autor de Al (la
terminacióno forma y el significado de la acción verbal),difieren de los priscianeos(cf
Lozano 1992a:66),que se fundamentanen la construcción(transitivoso absolutos),y el
significado(activoso pasivos),porqueparalamayoríade los gramáticosmedievales,ambos
conceptos,transitivoy absoluto,son aplicablesa los génerosneutro y deponente(cf n. 49),
1: La GrammaticaProuerbiandi.Estudio 152
segúnel tipo de término a parte post: por tanto no son relevanteso definitorios de esos
génerosverbales.Solamentelos activos—y loscomunes“activos”— estánmarcadossiempre
como transitivosy los pasivos—y comunes“pasivos”— como intransitivos, entendidaesta
transitividadcomo capacidadefectivade llevar acusativopropio y no como posibilidadde
regir un oblicuo no acusativoapartepost.La clasificación,en todo caso,no es original de
Al o de las prouerbiandi, sino común a todas las gramáticasnormativasque venimos
denominandolexicográficas, del tipo del Catholicon o aquellasdel sur de Europa que
caracterizó Percival (cf 1975:233—8).Además,éste seráel modelo que adopten las del
primer Renacimientoparalos manualesescolares,al menosen un primer momento,como
ya hemostenido ocasiónde considerar(cf I:VI.1.)>0.
Cadauno de los génerosverbalesaparececaracterizadofrente a los demás.Hay un
división por subgéneros en la que se explicita: a) los complementos a parte ante ¡ post que
puede llevar cada subgénero, en forma de reglas y con ejemplos;b) un elencocon los
significadosen romance,al que-en ocasiones—sigueunaexplicaciónde las particularidades
más notables. A continuación exponemos de modo esquemáticoestasposibilidadesde
construcción verbal, según el texto de M Las variaciones que presentan las otras
grammaticaeprouerbiandi, por los demás mínimas, las comentaremosdespuésde la
exposición.A este respecto,puede ser de ayudael indice de verbos de Al que añadimos
despuésde la edicióndel texto (cf II: 1 23sq.):
50 Véase,por ejemplo, en el aparatode fuentesy testimoniosde nuestraedición las
correspondenciascon las RegulaedeGuarino (cf II: IO9sq.).
1: La Grammatica Prouerbiandi. Estudio
ACTIVA
Constr. general Acusativo
Constr. especial
Pertinentía adaccusatíonem, etc.
G.; Abí. con ¡ sin prep.,ex uz causae materialisuel accusationis, etc.
accusotefurti ¡furto ¡defurto
Pertinentia ad pretium,etc.
O.; Abí. sin prep.,ex uí causae materialisuel ex ul pretil, etc.
emi agrum centumflorenorum ¡ florenis
Pertmnentía adadquisitionem, etc.
D., ex ui adqusmtionms,etc.
do tibi panem
Pertinentía addoctrinam, etc.
Ac.. ex ui causaeformalis uel materialis,etc.
doceo te grammaticam
Pertinentia ad recessum,etc.
AbI. conprep. a¡ ab,ex uí recessi,etc.
recedote a soc¡eta¡emaloram
Pertinentia adpriuationem, etc.
Abí. sin prep., exui pr¡uation¡s, etc.
priuo te beneficio
PA SS]VA
Constr. general AbI. con prep.,D. loco ablatiuz
Constr. especial
Pertmnentíaadaccusationem,etc.
G.; Abí. con 1 sin prep.,ex uí causaemateríalísuelaccusationis,etc.
tu accusarísa mefuflí¡ defurto Ifurto
Pertinentia adpretium,etc.
O.; Ahí. sin prep.,ex ai causae materialisuel ex uz pretil, etc.
iste tibe, emitur a tedecem florenorum 1florenis
Pertinenna adadquistionem, etc.
D., ex uz adqu¿s¿tionís,etc.
panisdatur t¡bi a me
Pertinentía addoctrinam, etc.
Ac.. ex um causaeformalisuelmaterialís,etc.
grammaticamdoceristu a me
Pertinentiaad recessum,etc.
Abí. conprep. a¡ ab,ex ul recessi,etc.
denarii recapiuntur ame a marsupio
Pertinentia adpriuationem, etc.
Ab!. sin prep., exui priuation¿s,etc.
tu priuaris a mebeneficio
153
1: La Grammatica Prouerbiandi. Estudio
NEVTRA ____________
Possessiua G. de naturaspecíali, ex uitransitionis
indigeopanis
Adquisitiua D. de naturaspeciali, ex uiadquisitionisueltransitionis
seruio tibi
Transitiua Ac. denaturaspeciali, ex uitransitionís
Mho uinum
Effectiua Abí. sin prep., exui causaeefficientis
fleo peccatis
Absoluta Ac. conprep.; Abí.con/sinprep. denaturagenerali
uadoadforum ¡curro in campo¡laboroforti animo
Sign~ficantiapassionemignatam
Abí. sin prep. ¡ conprep. in, de, supra,ex ui causaepassionisignatae
gaudeote ¡ inDomino ¡ deDomino ¡ supraDomino
Construcción
Passiua Abí. conprep. a ¡ab; D. locoablatíui, ex uicausae passionisillatae
[ COMAl ZA Ac. (si toma significadoactivo); Abí. con largior te ¡ a te
154
¡«¿pulo a magistro
1: La GrammaticaProuerbtandi. Estudio
DEPONENTÍA
Construcción
Possessíua G. de natura speciali,ex ui transitionis
dominor tui
Adquisitíua D. de naturaspeciali,ex uí adquísition¿sueltransitionís
auxdior tibí
Transitiua Ac. denaturaspeciali,ex ui transitionis
sequor Petrum
Pertinentíaad usum AbI. sin prep. denaturaspeciali
ator bonis indamentis
Absoluta Ac. ¡ Abí. con¡ sinprep.de naturagenerali
gradior addomum ¡morar ciuítate ¡lacrimor peecatis
Sign~/icanriapassionemígnatam
Abí. sin 1 conprep. de.iii, super;Ac. con prep.propter,ex ul causaepassíonisígnatae
laetor te ¡ dete 1 in te ¡superte / propter te
Sign~ficantiapassionemillatam
Abí. con prep. a ¡ ab;D. loco ablatiui; Ac.conprep. per. ex utcausae passionis illatae
nascor a matre mea 1Christus mortuas fuí¡per Judaeos
En las definicionesde cadagéneroy subgénerose alternancriterios formalesy semánticos,
o se recurre incluso a los rasgos constructivos de la forma verbal en romance. Las
variacionesrespectode la tradiciónmedieval—y en particularcon lasotrasprouerbiandi— son
las siguientes:
1. LasgrarnmaticaeprouerbiandiE, G, R y Mates incluyen en el mismo
grupodelosneutratransitiualosverbosqueAldenominaneutra possessiua,
neutra adquísitiua y neutra transitiua. Esto sucedeigualmentecon los
deponentes, lo cual significa que el genitivo, dativo y acusativo
respectivamente son considerados al mismo nivel como términos de natura
speciali ex ui transitionis. El propioautor deAl lo explica (cf II: 126.23-28;
11:148.24—30).
155
1: La GrammaticaProuerbiandí.Estudio 156
2. Las gramáticasE. G, R y Mates incluyen entre los uerba neutra ¡
deponentiaabsoluta a los uerba effectiua. Sin embargo, parece más
coherentela postura de M, que opone, en un primer nivel, neutra ¡
deponentia sign~ficantía actionem a neutra ¡ deponentía sign~ficantia
passionem;y en un segundonivel: a) neutra ¡ deponentiasign. act.
absolutam (término con o sin preposiciónno necesarioo equivalentea lo
que hoy denominamos“complementocircustancial”) a neutra¡ deponentia
sign. act. transitíuam (término sin preposición necesario)y b) neutra ¡
deponentiasign~ficantiapas.ignatamaneutra ¡ deponentia sign~ficantiapas.
illatam.
De todo lo dicho se infiere que los términos a parte post son de dos clases:de naturaleza
generaly de naturalezaespecial.Losde naturalezageneralno son los queun verbo requiere
necesariamente, sino los que pueden completar a otro verbo del mismo género que tenga una
construcción especial distinta (cf 11:134.15-17). Sólo son obligatorioso necesarios,aunque
esténsobreentendidos,en verbosactivosy pasivos.Paralos neutros,comunesy deponentes
los gramáticosno hablan de construcción general, porque un mismo verbo neutro o
deponenteadmite, casi siempre, varios oblicuos diferentes a parte post (por ejemplo,
participo reí, re o rem). Estaconstrucciónespecialdeterminaque un verbo seaposesivo,
efectivo, transitivo en sentidopropio, etc. Los verbosneutrosy deponentesqueno admiten
oblicuosenconstrucciónespecialsonabsolutos,loscuales-encambio—llevancomplementos
de naturageneralí,puestoquepuedenaparecerigualmenteen lasintaxisdeotros verbosdel
mismo género, como uigilaui tota nocte ¡ laboraui tota nocte (cf 11:134.14—15). A diferencia
de los términosde naturalezageneralen los activosy pasivos,en los neutroso deponentes
absolutos su presencia no es necesaria para la congruitas oracional.Así pues,lo relevantede
la oposición activo-pasivo¡ resto es la capacidadde transformaciónrecíprocade los
primeros;dentrode los neutrosy deponentesquesignificanacción,en la oposiciónabsoluto
¡ resto, lo relevantees la necesidadde los segundos de llevar un término especial sin
preposiciónexui transitionis.
Resta hablar de las construccionespeculiaresde algunosverbos que, según su
significado, admitencomplementosde un tipo u otro. Con el fin de presentarlosde modo
sintético, simplificamoslas particularidadesen cuatroapartados:
1: La Grammatica Prouerbiandi. Estudio 157
1~] Verbosde un género—o subgénero-determinadoo de otro, segúnsu término:
careo, indigeo, abundo + Abí. (neu. ef) ¡ + G. (neu. pos.): cf 11:122—123.
participo + G. (neu. pos.) ¡ + Abí. (neu. ef) ¡ + Ac. (neu. tr.): cf 11:123.
studeo + D. (neu. adq.) ¡ + supraAc. (neu. abs.):cf 11:124.
benedico, maledico, ass ideo, inuideo + D. (neu. adq.)¡ + Ac. (act.): cf 11:125.
consulo+ D. (neu. adq.) “dare consilium” / + Ac. (act.) “petere consilium”: cf 11:125.
credo+ D. (neu. adq.) ¡ + Ac. (act.) ¡ + in Ac. (neu. abs.): cf 11:125.
indulgeo+ D. (neu. adq.) “intendere” ¡ + Ac. + D. (neu. abs.) “remittere”: cf 11:126.
conuenio+ D. (neu. adq.) “contingere”, “conforman” ¡ + Ac. (neu. tr.) “alío qui” ¡ 0
“congregan”: cf 11:126.
lateo + Ac. (neu. tr.) ¡ + D. (neu. adq.)“ignoran” ¡ + Abí. (neu. pas. ign.) “abscondere”:
cf 11:136.
~fio(subs.) ¡ + Abí. con prep. (neu. pas.): cf 11:138.
nubo (segúnantiguos,act.) ¡ (segúnmodernos,neu. pas.): cf II: 139.
moror (com.) “tardare, -ri” ¡(dep. abs.)“residere”: cf 11:144.
~dominor,misereor+ G. (dep. pos.) ¡ + D. (dep. adq.): cf 11:146.
recordor, reminiscor, obliuiscor + G. (dep. pos.) ¡ + Ac. (dep. tr.) ¡ + Abí. (dep.pas. ign.):
cf 11:147.
~confiteor+ D. (dep. adq.) ¡ + Ac. (dep. tr.): cf 11:150.
poscior + Ac. (dep. ir.) ¡ + Abí. (dep. pas. ign.) / + G. (dep. pos.): cf 11:151.
nitor + Ac. (dep. adq.) “adhaerere”¡ + Abí. (dep. pas. ign.) “laborare” ¡ 0 (dep. abs.)
“laborare”: cf 11:155.
morior (dep. pas. ign.) ¡ (dep.pas. ilí.): cf II: 156.
~nascor,orior (dep. pas. ign.) ¡ (dep. pas. ilí.): cf 11:156—157.
20] Verboshomosémicos(o maticessignificativosentreverbosde sintaxissemejante):
exulo(neu. pas.)¡ uannio(act.): cf 11:138.uapulo(neu. pas.)¡ferio, uerbero(act.): cf 11:138.
ueneo (n~u. pas.) ¡ uendo, uenundo (ací.): cf 11:138.
míseror + Ac. (dep. tr.) ¡ misereor+ G. (dep. pos.) ¡ + D. (dep. adq.) ¡ misere¿’ (impers.
act.): cf 11:146.
utor,fruor, uescor, poscior,fungor: cf 11:151—152.
1: La Grammatica Prouerbiandi. Estudio 158
30] Verbosque por su forma perteneceríanaun género,pero por susignificadopertenecen
a otro:
odí, noui, coepi, inemini (irregularia o act. re tanturn): cf 11:102—103.
liceo ¡ liceor, mereo ¡ mereor (act. ¡ pas. uoce tantum, aunqueliceo ¡ mereo son neu. y
liceor ¡ mereor, dep.): cf II:103;138.
40] Otrasconstruccionespeculiares:
parco + D. + Abí. ¡ + D. + G.: cf 11:125—126.
duco + Ac. + Abí.: cf 11:135.
dignor+Ac.+G¡+D.¡+Abl.:cf 11:150.
alloquor, affor + Ac. + Ac.: cf 11:150.
1.2.- La forma de losverbos.
El término “forma” en el verbo tiene dos acepciones: como forma esencial, es un
sinónimode modo de significar esencial,y así,segúnla terminologíamodista,la forma del
verbo es significarper modurnfluxus et fien distantema substantia(cf 11:158), que lo
distingue de las otras siete partes de la oración; pero como forma accidental, se refiere a las
modificacionesdel significadoverbal o matizacionessemánticasde carácteraccidental.La
forma accidental implica variacionesde sentido mediante variaciones formales en la
terminación. Para ello, se parte primero de que hay verbos primitivos susceptiblesde estas
modificaciones formales, que pueden ser de siete tipos, según Prisciano y después Juan Balbo
deGénova(cf 11:158.31—159.4):frecuentativa,meditativa,desiderativa,diminutiva,imitativa
o moral y aparitiva.A cualquieradeestosverbos,en oposiciónal primitivo del queprocede,
se le consideraderivado.
Todaslas gramrnaticaeprouerbiandi hablande la forma de los verbos.El autorde
G dice que es el quartusmodusprouerbiandi (cf f 102’)5t. No obstante,ni el maestrode
Al, ni losotros autoresdetextosparaproverbiaraportangrancosaa la doctrinagramatical
del Catholiconen este tema. En cadauno de los subepígrafesen que se divide el capítulo,
>~ El primer modode proverbiar—recordamos—es el relativo al supósitoy apósito,y elsegundo,al nombre.Hemosde suponerqueel terceroes el del verbo primitivo.
1: La Grammarica Prouerbiandi. Estudio 159
se mantieneunaestructuraexpositivaunitaria: ladefinicióndeCatholicon,conun desarrollo
del autor; losgénerosdeverbosde dondederivanlosdecadaforma; el procesode formación
por adicióno eliminaciónde sílabasdel verbo-baseo primitivo; la conjugacióna laque se
adscribeel nuevo verbo; sugéneroy suconstrucción.La definición se haceen función de
la desinenciao sufijo queadoptay del significadoconquese matiza la forma primitiva.
Es interesanteatendera cómoel gramáticorecurreen algunaocasióna perífrasisen
romanceparadejarclaroel sentidode unaforma queen latín es sintética:«Petrus logicat,
‘Pere appar legir’» (cf 11:171.12—13); «ego amaturio, ‘yo penseamar’» (cf 11:164.14—15).
Sin duda, estaes la técnicaqueel autordenomina“cuarto modo de proverbiar”.
Aparte del Catholicon,son citadostambiénPrisciano,Alejandrode Villa—Dei y el
Léxico de Hugucio, por ejemplo, paraayudara discernirentreel significadodetres formas
verbalessemejantes:acerso,accessoy arcerso.
II.. El verbo no personal.
Sobre el verbo no personalse ha escrito mucho. La naturalezade estos verbosse
prestaa discusionesdetoda índoley losgramáticosmedievales,expertosen laespeculación,
escribieronmuchaspáginasde opinionesen absolutounánimes,comoyaveíamosal abordar
el temadel supposítumdel impersonal.Todo esto repercuteen el conceptode verbo no
personalqueencontramosen los textosnormativosde carácterescolar,entrelos quefigura
nuestragramática.El anónimoautorno siguede cercaa ningúnmaestro,dandolugara más
disquisicionespersonales,de modo que su exposición adquiereahora un tono menos
didácticoy másespeculativo,aunquemantengael estilo formal a basede notaey regulae,
listas de verbos, proverbios en romance, etc. Dentro de los verbos no personales,
distinguiremoslos propiamenteimpersonales,por un lado, y los infinitivos, gerundiosy
supinos,por otro. Estadistinciónoriginal52 procededel siguientepasajede Al (II:84.ísq.):
Verbum, secundum quosdam, diuiditur in tría membra, scilícet in uerbum personale
et inpersonale et ínfinítiuum, sed alía diuísío potest reducí ad duo membra,quia
omneverbumpotes¡dici personaleuelnonpersonaleseuimpersonale.
52 Ya hemosdicho que en otras gramáticascomo G, la división es tripartita: verbo
personal,impersonale infinitivo (cf n. 47).
1: La Grammatica Prouerbiandi. Estudio 160
La diferencia fundamental entre unos y otros radica en que los impersonales adoptan un
forma semejantea la de la tercerapersonadel verbo personaly puedenconstituirpor si solos
una oración perfecta por la finitud de su forma. Para el autor de Al, el supposítumlimita la
impersonalidad del verbo. De esta manera, aunque en curritur no haya modo de definir la
persona, este obstáculo en desaparece en a me curritur (cf 11:172.18-25). Sucede lo mismo
con los infinitivos, donde la impersonalidades limitada estavez por el supósitoen caso
acusativo. A diferencia de los verbos propiamente impersonales, los infinitivos carecen de
la forma finita que les permite constituir por sí mismosunaoraciónperfecta.
Comoya dijimos en el capítulo del supósíto y el apósito,lano—personalidadimplica,
segúnestosgramáticos,no unaausenciade la persona,sino su indeterminación.Estaes la
causa, que ellos sugieren,de la falta de concordanciaentre el supósitoy el verbo. El
suppositum será un oblicuo, no el nominativo,queen el orden naturalde la frase figurará a
la izquierdadel impersonal.Hastael siglo XVI no se modificó estateoría: fue el Brocense
quiendesenmascarólos supósitosrealesde losverbosaparentementeimpersonales.Parael
autor de la Minerua, o no existen talesverbos—son personales—,o tienen un supposítum
cognatus, como enpudetmepeccati,que se explicacomopudor peccatí pudet me (cf Del
Estal 1975:77—8).
11.1.- Verbospropiamenteimpersonales.
El gramático de Al distingue los impersonalesde terminación(o voz, segúnel
Catholícon)activay pasiva.Asimismo,losverbosimpersonalesdeterminaciónactivapueden
serloperse o exadiuncto.En un pasajemuy brevede Prisciano(cf XVIII,5 1) estáesbozada
estadivisión: «Impersonaliaactiuamterminationemhabentiainfinitiuis coniunguntur(.j,
possunt tamen et casibus coniungí».
Los infinitivos de terminación activa per sequedatipificado de manerasimilar en
todas lasprouerbíandi,de acuerdocon suconstructioaparte antey a partepost:
-los que requierenG. a parte ante e infinitivo a partepost.
-los que requierenD. a parte ante e infinitivo a parte post.
-los que requierenAc. a parte ante e infinitivo a partepost.
-los que requierenAc. a parte ante y G. a parte post.
1: La Grammatica Prouerbiandi. Estudio 161
A lo largo del capítulo,el autorplanteatodaslascuestionessintácticasrelacionadasconcada
grupoy las acepcionessemánticasquediferencianverbosde construcciónsemejante,como
refert ¡ esi’ ¡ interest (cf 11:1741—176.19).Sobre estosverbos, precisamente,el anónimo
maestrocomenta la construcciónmea interest legere (cf Prisc. XVIII,92), en la que se
interpretaque mea es un ablativo, en lugar del genitivo singulardel pronombreprimitivo
meí, para evitar confusionescon el genitivo singular del pronombrederivado, o sea, del
adjetivoposesivo.La Gramáticamedieval,queno hacesino seguiraPrisciano,postulaque
en lugar del genitivo singular del poseedor, deba figurar el ablativo singular del posesivo, ya
que -de otro modo—el genitivo singular se podría entender equívocamente como genitivo de
lo poseído. Hay que esperar, en cualquier caso, a Sánchez de las Brozas para encontrar de
nuevo explicaciones más satisfactorias. Nótese cómo la reelaboración medieval convierte una
vez más la frase de Prisciano en motivo de discusióndoctrinal de varias páginas(cf
11:176-178).Concretamente,se planteancuatro cuestiones:¿porqué se poneel ablativodel
derivadopor el genitivo del primitivo?, ¿porqué el casoablativo?,¿porquéel ablativodel
posesivoy no el ablativo del primitivo?, ¿por qué un ablativo femenino?No hemos
encontrado,fuerade lasprouerbíandi,ningunaotra gramáticaquetratelascuatrocuestiones,
aunquesabemospor Alejandrode Villa—Dei y JuanBalbo de Génovaque la discusiónes
antigua.
Por otro lado, aun faltando una teoría elaboradaal respecto,se da a entenderen
numerosospasajesque los impersonales,igual que las formas infinitas e incluso los
participios,derivan—descendunt—de los personales,aunquealgunosya no esténen uso (cf
11:178.15-19;11:179.12—ls;II:179.3lsq.;etc.). Así pensabatambiénPrisciano(cf XI,20).
Para nuestro autor, el impersonal de terminación activa exadiunctionees el verbo
personal que al recibir un infinitivo como aditamento sintáctico se convierte en impersonal.
Pero esto es realmentelo que les ocurre tambiéna los impersonalesper se. El elencode
verbosqueofreceel autorde Al nos lleva acreerqueel gramáticoconfundeesteconcepto
conel deverboauxiliar,queesla denominaciónqueencontramosen otrosmanuales,incluso
prouerbiandi,como en elf 2V (= D) de la Gramáticadel ms. 530 de Perusa(cf I:IV.2.),
para verbos como coepit, incipit, desinit, debet, uult, solet, potest, etc. He aquí
esquemáticamentelas reglasde construcciónde estosverbos,conejemplosen latín:
1: La Grammattca Prouerbiandi. Estudio 162
-impers. -~- infin. pasivo:debetfieri a magistro quod..
-impers. + infin. de un impers. de terminaciónactiva: meuult poeníterepeccatorum.
-impers. + infin. de un impers.de terminaciónpasiva:a magistro incípit legí librum.
-impers. + infin. de un gerundioo supino:omnemhominemamandumestsuumCreatorem.
En el primero de los casos,el autor no entiendeque la oraciónde quod seael supósitode
debetfieri,peroyahemosvistoqueestoes un problemade casi todalaGramáticamedieval.
Sin embargo, en el segundo,tercer y cuarto modelo el error es considerarque de los
impersonalesderiva un infinitivo. El temaes objetode discusióngeneral(cf II: 192.15—27),
pero nuestroautor toma partido. El resultadoes patente:másque nuncala Gramáticase
separadel acervo literario parainventar sus propiasleyes.La lenguaartificial fabricadaen
estelaboratorioconstituyeun sistemacoherente,porqueno se quebrantala normade queen
las construccionesconderivadosse debemantenerel régimen del primitivo (por tanto aquí
del elementoañadidoen la adiunctio, un infinitivo “derivado” de un impersonal),pero no es
posiblehallar ni siquieraun ejemploparecidoen el latín quenos hantransmitidolos textos.
GramáticoscomoBacón no tienenreparosen admitir construccionessimilares:sillogizantem
ponendum est terminos (cf Bac. G. 94), queexplicaThurot (cf 1964:306-8).
Todasestasreflexionesnos conducenhaciaunapregunta:¿cuáles,parael gramático
medieval, la relación entre el verbo personal activo y las formas no personales?Si
efectivamentedecimosqueel impersonaltiene infinitivos y gerundios,seestá reconociendo
implícitamenteque haydos grandesy únicasconstruccionesverbalesposiblesen la lengua:
personal e impersonal.Las dos afectana una misma clasede verbos, que unas veces
funcionan como personalesy otras como impersonales(debeo / debet). Se mantiene
abiertamenteque la forma personalactivaes la primeraen el tiempo(cf 11:186.19—22).En
ocasiones,el uso ha determinado que algunas formas sean sólo personaleso sólo
impersonales,pero se defiendeque en un estadioanteriorestono fue así(por ejemplo,que
existió un arcaicolibeo frenteal impersonallibet: cf 11:179.33—180.4).Y, en fin, se postula
que los infinitivos, gerundios,supinosy participios puedenprocederde la construcción
personalo de la impersonal.
Vale la mismaexplicaciónparalos impersonalesde terminaciónpasiva.En cuanto
impersonales,admitenconstruccionesdistintasalasquetendríansi fueranpersonalespasivos,
porquederivandela forma activao neutrasign~ficansactionemde sucorrespondienteverbo
personal,nuncadelpasivo(cf 11:185.3ísq.).El maestrosostienequePrisciano(cf XVIII,50)
1: La Grammatica Prouerbiandi.Estudio 163
no autorizaa pensarlo contrario (cf 11:186.17—18):«impersonalia sign~ficant actum síue
accionem, et actio non nascítur a passione, sed bene e conuerso». Consecuencia:la
construcciónde estosverbosa partepostes idénticaa la quetienencomoactivoso neutros
(amoDeum¡ amaturDeum; indigeopanis ¡ indigetur panis).
No obstante,falta unanimidadentrelosgramáticosde laépocaa la horadedecidir
si un impersonalde terminaciónpasivaestácapacitadoparaexpresaracción transitiva. El
Catholicony PedroHelíasse inclinan por el no, es decir, no seríacorrectoalgocomo: a me
legitur Virgiliurn (cf II: 188.4-13).Otros, desdeel Doctrinale, defiendenla posturaopuesta
y aducenejemplosliterariosy la autoridadde Prisciano(cf II:187.22sq.). Peroestaspruebas
no sirven:el testimoniodePrisciano—«adeosdem autem casus ad quos iungitur indicatiuus,
necesseest totum uerbí declinationemobseruari»—es ambiguo,ya que no especificasi el
impersonales “declinación” del indicativo; y los ejemplosse pueden—y deben—interpretar
de maneradistinta a como pretendenestosautores(del Disciplina Scolarium falsamente
atribuido a Boecio: «legitur Thimotheifilium»,pero la frase continúayfilium resultaserel
sujetode un infinitivo; de los Tristia ovidianos: «legitur dícta díssimulata», dondedicto no
es acusativoplural, sino el nominativofemeninoen aposiciónaun nombreanteriory, por
tanto, sujeto de legitur)>3. Nuestrogramático0ptapor la soluciónconciliadora: si legitur
derivade un verbo activoen construcciónabsoluta,es absoluto(ego lego ¡ legitur); si deriva
de un verboactivoen construccióntransitiva,ha de considerarsetransitivo (lego Virgilíum
¡ legítur Virgilium).
Paraterminar, en la grammatica prouerbiandi de Al se dantres reglasparaque el
estudiantereconozcacuándounaforma espasivao impersonal,mediantela lenguaromance.
Caben,pues,tres solucionesparauna expresiónimpersonallatina como: legitur in scolis:
‘ligen en les scoles’, ‘hg se en les scoles’y ‘es legit en les scoles’ (cf 11:185.15-30).
11.2.- Infinitivos, gerundios,supinos.
Estastres formastienenen común la expresiónde la acciónverbal sin concreción
de personay número,y sin terminaciónpersonal.Ningunade las tres puedeconstituirpor
sí mismasunaoratio congrua.
SegúnFlobert (cf 1975:466),«Lesexemplesde passifimpersonneltransitifsonttardifset rares,parfoiscontestables(...). Cestours se perpétuentauMoyen Age: ALEX. VILLAD.Doctr. 1264, Alatthaeumlegitur».
1: La Grammatica Prouerbiandí. Estudio 164
El infinitivo, comohemosdicho arriba, procedede un verbo personalo impersonal
y requiere los mismostérminosqueesteverbo a partepost(cf II:192.l5sq.). Porotro lado,
el infinitivo se construye con acusativo en función de supósito, tanto expreso como
sobreentendidocuandola personadel supósitono coincidecon la del verbo principal (cf
II: 193.29sq.). Estesuppositum accusatiuumes el único, fuera del nominativo,que admitirá
el Brocenseparaverbosde carácterno personalcuandorevise al cabode ciento cincuenta
añosestateoría(cf Del Estal 1975:112).
El autordeMomitetodaconsideraciónajenaal ámbitosintáctico,comola formación
de infinitivos, y sólo unavezaludea sucarácternominal,y estosinabundaren excesoy sin
hablarde los modi sign~ficandi quedan razónde por qué una forma verbal funcionaen el
discursocomonombre.
Todo lo contrariosucedeconlos gerundiosy supinos.En la definiciónde infinitivo,
el gramáticosubraya:«uerbumsign¿ftcatiuumper se»,mientrasque la de los gerundiosy
supinoscomienzaasí: «nomensign~ficatiuumactusagendí uel pasciendi». Es palmario que
la naturalezade estasformas las sitúaacaballoentrelas categoríasnominal y verbal, pero
si el infinitivo es verbo, el gerundio es nombre. Siguiendoa Priscianoy Pedro Helías
—aunquenuestroautor lo cita atravésde laAbsolutade PedroHispano-,hayunapreferencia
por adscribirel grupo de los gerundiosy supinosa la pars del nombre, en contrade la
opinión de Donato (cf Thurot 1964:378), para lo cual se aducen tres motivos (cf
II:195.lsq.): que no expresantiempo; que puedenrecibir preposicionespor aposición;que
tienencasos.Y, con todo, significanactosverbalesy estándeterminadospor otros nombres,
a su izquierday a su derecha.Dice Pedro Hispanoque son gerundios porque «gerunt
sign~ficationemuerbalem»y se llamanparticipalia por susimilitud con el participio futuro
pasivo en —dus o con el participio pasadoen -tus. Los gerundiosy supinossustituyenal
infinitivo en la oracióncuandodebellevar artículo, es decir,enfunción de casooblicuo (cf
II: 197.29sq.;11:199.ssq.).
Sobreel origendelosgerundios,el gramáticosehm ita arepasarlosgénerosverbales
y dar ejemplosde gerundiosde cadauno. Todosse resuelven—resoluuntur—en verbosde su
correspondientegénero (cf II:196.l2sq.). Más interesante que su origen, resulta la
constructio,parala quesiguevigente la reglaanteriormenteexpuesta:«quemcumquecasum
regit uerbumpersonalea partepostínprima sui imposicione,eundempotestregeretotum
eius condeclinium». El anónimo maestrocomenta alguna construcción significativa o
1: La Grammatica Prouerhiandi. Estudio 165
peculiar, como la equivalenciahomosémicay funcional decausa legendi ¡ pro legendum ¡
lectum¡ ad legendum.De nuevo insisteen quelosgerundiosy supinosprocedendecualquier
génerode verbo y, por ende, significan como activo, pasivo, neutro, deponente,común,
substantivo,etc. Recuérdeseque en latín clásico, las construccionescon gerundio están
limitadas a verbos intransitivos o de sentido medio y que habitualmenteno llevan
complementos.Paralos filósofos—gramáticosde la EdadMedia, apartir del Doctrmnale (cf
Thurot 1964:306-7),a los que siguen los autoresde textosprouerbiandi, el gerundioy el
supino rigen un acusativoen función de supósitoa parte ante y el oblicuo a parte post
propio del verbo del que derivan,si bien, el suppositum sueleestarsobreentendido:uenio
(me) causalegendi,“vengopara(yo) leer”. Losmodistasexplicaronlaconstrucciónmediante
laproporcionalidada la quenoshemosreferido al hablardel suppositum y el appositum de
los verbosno personales(cf I:VIII.6.). Quizás hay que buscar las razones de una sintaxis
tan artificiosa en la deficienteinterpretaciónde ejemplosliterarios clásicos>4.
El autorconcluyeel temacontrecereglasprácticasde composiciónen latín a partir
de frasesen valenciano(cf 11:199.6sq.),que-como es natural— solamentetienenparangón
en otras gramáticasdel tipo prouerbiandi. En romance,el gerundioo supino se expresa
medianteun infinitivo precedidode preposiciónqueel gramáticodenominahabitudo (“modo
sintácticohabitual”).Dependiendodecadapreposicióny del significadodel verbo,en latín
la oratio se haráde una manerao de otra. Un ejemplo: si en romanceencontramosun
infinitivo tras la preposiciónde, quedependierade un adjetivo cuyo significadoexpresara
disposiciónde hacero sufrir—‘abte’, ‘hablíl’, ‘digne’—, la transposiciónal latín debe hacerse
medianteel primer gerundio(casogenitivo): ‘lo magistrees abtede ensenyar’,magister
est aptusdocendi.
8. El participio
El tratamiento del participio es muy similar en su conjunto al de las formas no
personalesdel verbo que acabamosde ver, con la diferenciade que el participio tiene
categoríade parsorationis,porqueposeeun modussígn¿ftcandiesencialmentedistintodel
nombreo del verbo,en la terminologíaespeculativa(cf II:212.22sq.).Pero es unapartede
Recuérdenseejemploscomo aquel«timendum(est)poenas»de Lucrecio (cf 1,111),dondeparecequehayun gerundionominativo (gerundivo neutroabstracto).
1: La GrammaticaProuerbiandi. Estudio 166
la oración de naturalezaderivativa (cf 11:203.17—18),o sea,todo participio deriva de un
verbo, igual quelas formasno personales.Estateoríafigura en Prisciano(cf XI,8). Por eso,
del participio puededecirsecasi lo mismoquedel infinitivo, el gerundioo el supino: «circa
participia sunt notanda sex per ordinem: primo, de ipsorum terminacione, secundo, de
ipsorum tempore; tercio, de ipsorumformacione, quarto, de ipsorum origine seu deriuacione,
quinto, de ipsorum sign~ficacione, sexto et ultimo, de ipsorum construccione»
(11:204.32—205.4).
Antes de entrar en estascuestiones,el autor de Al define, como suele hacer
habitualmente,los rasgospeculiaresde estaparsen relacióna las demáspartesdel discurso.
Tampocoen estose apartade la tradición. Por un lado, se sirve de la definición priscianea
(cf XJ,8), sindejardeenunciarunamássencillatomadadeun manualescolarcomola ¡anua
(cf 11:204.13-15).Deestasdefinicionesse infieren los rasgoscaracteriológicosdel participio:
1) expresaacciónen el tiempo, como el verbo, pero sin personay modo; 2) tiene forma
nominal, conlos accidentesgéneroy caso.
Cuantoal significado,desdePrisciano,se aceptaqueexisteunaequivalenciaentre
qui + verbo personaly participio,y que la ausenciade determinacióndepersonay modo se
resuelvesolamenteen razóndel pronombrey del verbo personaldelquedependeen cuanto
parteformalmentenominal (cf 11:203.32—33).
Segúnla teoríasintácticamedieval,en tu legensproficis, legensexigea parte ante
un supósitotu y, a suvez, legenstermina la rección deproficis comosupósitoa parte ante,
en virtud de su naturalezanominal.
Parececlaroqueel autordenuestragramáticano aportanadanuevosobreestaparte
de la oración.Tampocoen el desarrollodel esquemaqueproponeinmediatamentedespués
de la definición.LasfuentesvuelvenaserPrisciano,conpuntualizacionesdel Catholicony
el Doctrmnale, y se empleanotra vez reglas para detallarcadacasoconcreto.Para no ser
prolijos, lo resumimosen el siguienteesquema:
1: La Grammatíca Prouerbiandi.Estudio 167
Terminaciones Tiempos Géneroverbal
—ans¡ —ens pres./ pto. imp. act. ¡ neu. ¡ com. ¡ dep.
—tus ¡ —xus ¡ —sus pto. pifo. ¡ pto. plusq. pas. ¡ com.¡ dep.
—rus fut. act. / neu.¡ com. ¡ dep.
—dus fut. pas. ¡ com.
Al participio en—dus, nuncase denominagerundivoy no sele relacionaen ningúnmomento
con el gerundio,quesí aparecefrecuentementecon esenombre.
Lasexplicacionesmorfológicasson,comosiempre,ingénuas(aúndebepasarmucho
tiempo paraque se establezcaunaMorfología históricacientíficay rigurosa):por ejemplo,
se dicequeel participio pasadoseforma del supino poradiciónde—s y elparticipio presente
en —ansse formadel imperfectodeindicativo, sustituyendo—bamo —bar por —ns.Con todo,
convienehacernotar que el autor no sueleafirmar tanto “procede” (descendit),cuanto “se
forma” (formatur). Tal vez es conscientede que su explicación carece de fundamento
científico y por ello se limita aenseñarlas reglasconun objetodidáctico55.
A continuacióndel participio, en la mayor partede las gramáticasmedievalesse
añadenunasconsideracionesbrevessobreel participio sustantivadoo, como dicen ellos,
mutatum in uim nominis. Cualquierforma de participio es susceptiblede perder algunade
suspropiedadesesencialesy convertirseen nombre.El maestrode nuestragramáticarazona
una explicación no muy convincenteacercade la imposibilidad teórica de que una pars
orationisse conviertaenotra. El es conscientede que la transumptiosign~ficati no serealiza
porquela dicción se tome materialmente,comosucederíaen amoestuerbum.Paraél. en el
casodel participio sustantivadohayun cambiodel modo designificar, perono en la forma.
Inclusose planteala posibilidadde queno hayahabidocambio,sinoqueseaunaapariencia,
estoes, que la relaciónseade simplehomonimia,«duepartes distincte sub eadetnforma
uocis» (11:222.18—23).
~ En cambio, el texto de Prisciano de donde bebe nuestro anónimo autor y el resto delosgramáticosmedievales,no es tansutil. En él seempleaindiferentementeel verbo nascitur
o fit en lugar de formatur (cf 11:207). Otros autorescomo Pedro Helias (cf Thurot1964:201)intentanexplicacionesmásrazonadas.
1: La Grammatica Prouerbiandi. Estudio 168
¿Cómose sabecuándounadicción es nombrey cuándoes participio? Es nombre
—afirma nuestrogramáticosiguiendola tradiciónmedieval(cf 11:221.2—19)-,si su régimen
escomoel del nombre(amansuini, frentea amansuinum),si admitegradosde comparación
(arnantissirnus),si se puedecomponer(indocens),si pierde el accidentetiempo (amandus,
“dignus amandi”, frente a amandus,“qui amabitur”).
Estepárrafoenlazadirectamenteconelsiguientetema,elnombreverbal, queel autor
ya adelantó, al indicar las clasesde nombre, que trataría al final de las partesmatores.
Resultasorprendentela cantidadde folios que ocupanestoscapítulosen estasgramáticas
cuandoen las actualesse despachanen pocaslíneas.Priscianoles dedicó mediadocenade
epígrafesen el libro IV, perotodaslas gramáticasescolaresapartir de Villa—Dei y Juande
Génovaabundanexhaustivamenteen la cuestión.
Aunque el elenco de nombresderivadosde verbos es extenso, los medievales
mostraron interéssolamentepor algunos: los terminadosen —tor o —trix, en —bilis y los
homónimosde los participios,comoellos los consideran,en —dus,—enso —ans,—tus,etc. A
todosestos,nuestrogramáticosolo añadelos terminadosen —iuus, —a, —um. Sospechamos
quetal interéstienemuchoque ver con la especulaciónde los modistas,puestoquea estos
autores les llamó la atención el hecho de que una parte de la oración de naturaleza
plenamentenominalexpresaradealgunamanera—per modumhabitus uel quietis— el acto del
verbo. Se estádando,así,un pasomásen la gradación+ ¡ - nominal en la queel infinitivo
y el gerundioocupanlos lugaresanteriores:el infinitivo es verbo sin númeroni persona,que
puede llevar un supósitoen casoacusativoy, a su vez, completala acciónde un verbo
personalnecesario,almenosdemodosobreentendido,paraconseguirlacongruitasoracional;
el gerundioya esnombre, pero no tiene desarrolladostodoslos casosy significa como un
verbo,porquedehechosustituyeal infinitivo; el último grado lo representaelnombreverbal,
queformalmente—con todoslos accidentes—y funcionalmentees un nombre.
El maestroautor de Al elaborala materiade estecapitulo segúnlas páginasdel
Catholicon,estoes,tratando en cadatipo de nombreverbal su origen, formación,sintaxis
y traducción(que desarrollaremosal hablar de la suppletio). Con respectoal nombreen
—iuus, que no figura en ningún otro texto gramaticalconocido por nosotros,el autor lo
distinguedel nombreen —bilis porqueéste significa aptus+ infinitivo pasivo(exceptosi
deriva de un verbo neutro, que carecede pasiva)y aquél, aptus+ infinitivo activo. Así,
amabilis = “aptus aman”; productiuus= “aptus producere”. Para no alargar demasiado
1: La Grammatica Prouerbiandi. Estudio 169
nuestra exposición, resumimos esquemáticamente el contenido de la gramática en relación
a estetema:
Terminación Origen Formación Expos.¡ Sign. Construcción1
—tor (m.)
—trix (f)
act., neu. y
dep.tr. y
abs. (si tienen
sup.)
De sup.,camb.
—u en —or;
—trix, de—or
Qui + 3a p. sg.
pr. md. del
verbo del que
deriva
Con G. ex ut
actus conuersi
in habitum
—ans (la conj.)
—ens (resto)
act., neu. y
dep. tr. (tal
vezde neu. y
dep. abs.)
= participio Qui + 3” p. sg.
pr. md. del
verbo del que
deriva
íd.
—tus¡ —sus¡
—xus, segúnel
supino
act., neu.tr.,
com., dep.tr.
= participio Qui + 3a p. sg.
pr. md. del
verbo del que
deriva
íd.
—iuus(m.)
—iua (f.)
—iuum (neu.)
= que los que
acaban en —ans
y —ens
De sup.,camb.
—u en —iuus
Aptus + mf.
del verbo del
que deriva .
Con G. ex uz
actuscouersi
in habitum
aptitudinaliter
—bilis (m. ¡ f.)
—bile (neu.)
act., pas., neu.
sign. pas., dep.
sign pas.
De sup. —sum,
camb. —um en
—bilis; o de 2~
p. sg. pr.,
camb. —s por
—bilis
Aptus+ mf.
del verbo del
que deriva
Con D. (o Ab.
con prep.);
con Ab. sin
prep. (según
el verbo); con
G. ex ui
actus... aptit.
1: La Grammatica Prouerbíandí. Estudio
—dus(m.) Segúnalgunos, = participio Qui debet+ Con D. (a
—da (f.) pas.;según mf. pas. o vecesD. y
—dum(n.) otros,pas., dignus + mf. Ac.)
neu. y dep. tr. pas.56del
verbo del que
deriva
A continuación,incluimosotrocuadroen el quetratamosde recapitular,con las limitaciones
de un esquema,lo visto hastaahoraen lo que se refiere a las relacionesentreel nombre,el
participio y el verbo con las formasno personalessegúnla concepciónmedieval:
doble circunscribecadapars dentro del límite que define su modussign~ficandi
que esaquelpor el que unapars es esay no otra:
56 Si deriva de un deponentetransitivo,equivaleo se “expone”, en el lenguajede estos
gramáticos,mediantequi y presenteindicativo del verbo del que deriva o, segúntambién
Prisciano,con debente infinitivo pasivo (lógicamentesólo para los verbos que no sonneutros).
La línea
esencial,
170
Nom. Verb.
1’~
NOMBRE PARTICIPIO VERBO
Ger. ¡ Sup. Infinit.
1: La Grammatica Prouerbiandi. Estudio 17!
Nombre,que expresarealidadper modumper se stantis uel dependentis
Verbo, queexpresarealidadper modumfiuxusuelfieri
Participio, que expresarealidadper modumfluxus indistantem a substantia
De estostres modosde significar, se siguenunosaccidentespropiosde cadaparte,algunos
con carácter relevantey otros no. En el nombre, es relevanteel caso; en el verbo, el
tiempo57; y en el participio, el casoy el tiempo. El resto de los accidentesson: para el
nombre,género,númeroy persona;parael verbo,géneroverbal, númeroy persona;parael
participio, género,númeroy persona.
Las clasesde palabrassituadasentre la línea doble y la de puntos en nuestro
esquema,si bien pertenecena unade estasdos, nombreo verbo, se aproximana la otra al
perder totalmente algunos de los accidentesque hemos denominadono relevanteso
parcialmenteuno relevante.Por ejemplo,el infinitivo es verbo,peropierde la distinciónde
personay número,y parcialmenteladetiempo,por lo quesu modode significar seaproxima
al del nombrey -en consecuencia—quedafuncionalmentecapacitadoparasersupósito,que
esfunción propiade lanaturalezanominal.El gerundioy el supino,definidoscomonombres,
pierdenalgunoscasosy ademásexpresanacción, lo cual les acercaal verbo y se traduceen
la posibilidadfuncional de ser apósito,algo quecorrespondea la naturalezadel verbo. El
nombreverbalexpresaigualmenteunaacción,comoel verbo,perono pierde losaccidentes
del nombrey, dehecho,nuncapuedeserapósito.Esmás,delamismamaneraqueinfinitivo,
gerundioy supinoson sustituiblesen un mismocontexto(el gerundioy el supinoaportanal
infinitivo los casosde los que éste como verbo estáprivado, y el infinitivo añadea la
expresióndel gerundioy supinola determinacióntemporal),el nombreverbal pertenecea
otro ámbito, más próximo al del participio (amansuinum ¡ amansuini) o al del verbo
personal(amator uini ¡ quí amat uinum).
Por último, las flechas horizontales indican procedencia,según —siempre— la
concepciónmedieval:del verbo derivael gerundio,supino, participio y nombreverbal. La
Un ejemplo:en el nombreverbalamandushayequivalenciacon dignusaman. Sóloel participio es sustituibleconqul amabitur. Cuandoen el cuadrode los nombresverbalesdecimosque el nombre en —ans equivalea qui y presentedel verbo del que deriva, nosreferimosal presentepor serel tiempono marcadoo “atemporal”, si se prefiere.Lo mismo,con —tus, que no es qui amatusest, en el sentidotemporalde pasado,sino en el sentidoperfectivode acabado.
1: La Grammatica Prouerbiandi. Estudio 172
flecha vertical pretendeseñalarlaestrecharelaciónentreparticipio y nombreverbal, como
apuntamosal describirel origen y la formacióndel nombreverbal y, poco antes,la mutatio
in uim nominisdel participio.
9. Laspartesminores
Para la GramáticaMedieval, las cuatropartesindeclinables,adverbio, preposición,
conjuncióne interjección,son partes minores, no necesariaspara la perfecciónoracional,
aunquesíparala plenacongruitas. Su modo de significar no es esencial,sino accidental,es
decir, en cierta manerasemejantea los modosde significar de los accidentia en las cuatro
partes maiores.
a) Aduerbium.
El autor de Al estudialos rasgosdefinitorios del adverbio y los accidentesque
atribuye Prisciano(cf XV) a estapartede la oración.Si en un principio, nuestromaestro
corroboralo queafirmabaelautor de las InstitutionesGrammaticae,enelmomentodetratar
cada uno de los accidentespor separado,introduceconclusionesde cuño medieval. Este
hechoes patentecuandose refiere al accidentesign~ficatio(cf 1:243.33-34):
Nota quod significaciones aduerbiorum in generalí sunt decem, considerate
secundumdecemmaneriessign~ficacionumpredicamentales.
Es un ejemplomásde la influenciaradical de la Dialécticay la Lógica en laGramáticade
los siglos medios.Los predicamentales,como los define la Metafísicaescolástica,son los
modosde ser, que aquí fundamentanlos modosde significar. Ahora bien, lo propio del
adverbioes “modificar” la accióndel verbo,como un adjetivo “modifica” la sustanciadel
substantivo.Luego,esobvio queel adverbiosignificadetantasmanerascomomodosde ser
se puedanpredicarde algo-que-es(en cuantoa la acción-o “acto”, segúnla terminología
filosófica de la época-de ser). Los predicamentales,efectivamente,son diez: sustanciay
nueve accidentes(cantidad, cualidad, relación, acción, pasión, lugar, tiempo, posición y
hábito). Tales son las significacionesde los adverbiosin generali, que no recogen las
gramáticasen las quese basanuestrotexto.Pero ademásdeestassign~ficationes, el maestro
1: La Grammatica Prouerbiandi. Estudio I 73
de Al refiere otrasveintiséisa las quealudenlosmanualesde instrucciónbásicadel tipo de
la Ianua(cf 11:244.35-38).
Acercade los accidentesspeciesyfigura, nuestroanónimogramáticono se separa
delas clasificacionesy ejemplospriscianeos.Por cierto queen estosepígrafesse introducen
abundantescitasde obrasclásicas,la mayoríade las cualesya estánen Prisciano.Son, por
tanto, indirectas(cf u. gr. ap. 11:241).Como sucedíaen capítulosprecedentes,se prodiga
el gramáticoen reglasy notasparaenseñara formar adverbios,perono nos detendremosen
ellas.
Más interesante,por su novedad,es el estudiode la constructio queel maestrode
Al añadeal de losaccidentes.Se tratade nuevereglas (cf 11:245.12—247.35)tomadasde la
tradición gramaticalmedieval(algunasse repitenen las otrasgramrnaticaeprouerbiandi,si
bien procedenpor separadodetextosmásconocidoscomoel Doctrinale,Graecismus,Pedro
Helías.etc.).Merecencomentario,a nuestrojuicio, porquehayunaconfusiónpalmariaentre
los adverbioscon locucionesprepositivasde origen adverbial, talescomopridie Kalendas,
retro illurn; o entreadverbiose interjecciones,comoen o Deus.La cuestióntraecontinuos
quebraderosde cabezaa los estudiososde la época,quienessi, por un lado, hacensuya la
definición de Priscianoen la quese afirma que el adverbiosolamentemodifica al verbo o
al participio (cf Thurot 1964:189),por otro lado—y ala vez—, le otorganun régimencasual
en determinadascondiciones.Lasconstruccionesdeadverbioscongenitivo, frecuentesen la
lengualatina desdelos orígenes,vienensiendointerpretadasde manerasdistintas,aunquela
opinión más común —y más socorrida— es la de considerarque estos adverbiosestán
substantivados.Sin embargo,el autorde Al solamentemencionaestahipótesisparael caso
de multum uini, pero no paranunc temporis, ubicurnquelocorum o pridie Kalendas(cf
11:246passim).
Volveremossobreel temadel adverbiocuandotratemoslos interrogativosde lugar,
que en las grammaticaeprouerbiandise estudianpor separado.
b) Coniunctio.
De igual maneraque con la de adverbio, la definición de conjunción y de sus
accidentesestáen Prisciano(cf Prisc. XVI), perotambiénen la tradicióndonatiana.A todo
esto,el maestrovuelve aañadir reglasde construccióncuya fuentedebemosbuscaren la
1: La Grammatica Prouerbiandi. Estudio 174
doctrina gramatical inauguradapor las obrasde Villa—Dei y Juan de Génova.Las reglas
didácticasfiguranasimismoen las otrasprouerbiandi.Estánlimitadasa los usosde et y uel,
e inciden en las variacionesde significadoy estilo que resultande los diferentesempleos,
por ejemplo,en la construcciónzeugmática.Finalmente,se incluye algunaanotaciónsobre
las conjuncionesquam, nisi, praeíerquam,scilicet y uidelicet, y un epígrafe,típico de estos
manuales,en el queseenseñaalosalumnosadiscernircuándoquames conjuncióny cuándo
es relativo o adverbio.
c) Praepositio.
Una vez más,el punto de partidaes Prisciano(cf Prisc. XIV). Se echamano, a la
vez, de los manualesdonatianosde estilo erotemático. Segúnla Gramáticaantigua, se
consideranpreposicionestambiénlos prefijos prepositivosdis—, re—, se—y con—.
En cuantoa la constructio, denuevoel autordejapasoa las teoríasdelos moderní.
Ahora, las reglassirven para explicar los diferentessignificadosde las preposicionesde
acuerdocon el caso con el que se construyen. Ya dijimos que la palabra técnica más
frecuente para designar la relación entre preposición y caso es deseruire:praepositio
—proposicio, como escribeel copistade Al— deseruit accusatiuo, ablatino, etc. Interesante,
por citar un caso,es la exposiciónde la diferenciaentre in + Ac.¡ in + Abí. (cf 11:259.1—7):
cuandose quiereexpresarmovimiento exterior,el casodel nombrees el acusativo;cuando
lo quese expresaes situaciónindependientede movimiento(el movimientolo determina,en
todo caso,el verbo), lapreposiciónrige ablativo.Por lo demás,hayunaconsideraciónsobre
la sintaxiscondospreposiciones,de ultra, de prope, de post— repetidaen muchostextosde
esteperiodo,querefleja lapreocupacióndelosmaestrospor fundarusosnuevosde la lengua
que apenassi fueron advertidospor losgramáticosanteriores.
d) interiectio.
Paraestacuestión,la fuenteprincipal es Donato (cf Ars mm. 9) y los textosde su
línea, como la Ianua, Remigium y Graecimus.El único accidentede la interjecciónes la
signficatio, que permiteuna división segúnlas llamadaspassiones animae (dolor, alegría,
admiración, temor e indignación). El anónimo maestroabundaen las posibilidadesde
construcciónderivadasde estossignificados.
1: La Grammatica Prouerbiandi. Estudio 175
Al gramáticole resultacasi imposiblejustificar queunainterjecciónseconstruyacon
un casodeterminado,en virtud de un razonamientosemejanteal quese proponíacuandose
tratabade partescomoel nombreo el verbo.Por eso,podemosafirmar queen estecapítulo,
el autor —y los autoresque le sirvende fuente-se limitan másque nuncaa describir usos.
En estesentido,se comprendequelaexplicaciónrecurraal comodíndel “métodoempírico”,
comolo definía Sabbadini(cf 1920:7—8): interiectio regit... casum ex ui sign~ficationis suae
(cf 11:264.15).No obstante,hayautores,que nuestrogramáticocita sin precisar,a los que
la razónexui sign~ficationisles pareceinsuficiente(obviamente,esasí). Ellosproponen,por
el contrario, otra salida: la subintellectio, o sea, la elipsis de un verbo. Así, en o misen
hominis, no hayrégimen-dicen—entre la interjeccióny el nominativo,sino unaomisión“a
nivel superficial” demirandumestde miserohomine(cf 11:264.17—18).Ni quedecirtieneque
estashipótesisson las que manejanlos estudiososparaestableceruna correlación entrela
gramáticamodistay la generativo-transformacional58.Una terceravía es la queproponeel
Catholicon: la relación entre la interjeccióny el casono es de régimen,pero, ¿porqué
entoncesaparecejunto acasosdiferentesparaexpresardiferenciasdesignificado?Seaducen
tres motivos (11:264.22—26):
Aliquandoadmaioremexpressionemseusign~ficacionis,etsic iungitur nominatiuo,
ut pro dolor; alíquando ad exprimendaipsius passioníscasui et sich iungitur
genii’iuo uel ablatiuo, ut heu misen Sortis et heu duro casu; aliquando ad
designacionemsubstanciepacientis, et sic iungitur datiuo uel accusatiuo,ut heu
michi uel me et huiusmodi.
Finalmente,compruébesequeno se incluyenprouerbiaen romanceentodo estecapítulode
laspartes minores,seguramenteporqueel autorno lo juzgabanecesario,ya queexisteuna
fuerte simetríaentreestaspartesde la oraciónen la lengualatinay en la lingua laica.
Tras la exposiciónde las partes orationis en su conjunto, comienzanaquí otras
cuestionesque se nos antojanen cierta maneraapéndiceso añadidosal cuerpoprincipal de
estagramática,como dijimos másarriba: los casosque pareceque no estánsometidosal
régimeno absolutos,lapeculiaridaddela construccióndeinterrogacionesconadverbiosquo,
unde, qua y ubí, las construccionesfigurativas y las famosassuppletiones.
58 Nosotrosno entraremosen la discusión(creemosque es,efectivamente,discutible).
Dondesíhallamosunacorrespondenciamásestrechaes entreestosplanteamientosy losdelBrocense,el gran valedorde la teoríade la elipsis en el siglo XVI.
1761: La GrammaticaProuerbiandí. Estudio
10. Los casosabsolutos
Paroppositionáregereon employait le mot absolutuspour désignerles casqui ne
sont pasgouveméspar un mot en particulier,rectoresolutí,commedit Alexandre(...). Priscientraduit parabsolutusle grec,pour désignerun mot qui estindépendent
d’un autre(...). Du tempsde PierreHélie le mot absolutusétaitappliquéál’ablatif
quenousappelonsencoreaujourd’huide cenom et quePriscien(y, 80, XVIII, 14)
dit signifier la consequentia(Thurot 1964:246—7).
En casi todoslos manualesde Gramáticalatina de estaépocase planteala cuestiónen los
términos que aludeel estudiosofrancés:dentro de la constructio hayocasionesen que los
componentesaparecensin vínculo, estoes, queni son rectores,ni estánregidos, ni sirven
paraestablecerunarección. En sentidopropio, deberíamosconcluir queestoscomponentes
oracionalesno son constructibilia.
La tendenciacomúnentrelosgramáticosmedievaleses considerarla absolutio como
unameraapariencia.Parasuexplicaciónprofundase acudeunavez mása lasubíntellectio,
a la transumptiode unapartede laoracióna otra,o biena las construccionesfigurativasde
la GramáticaPermisiva.Un ejemplo es el que ofrece el propio autor de Al, en el que el
nominativo recens, de una frase tomadade Prisciano—solerecensorto-, ajuicio del autor
estáadverbializado(cf 11:265.25—30).Hay otros ejemplostal vez másfáciles de explicar,
comoDominusuobiscum,dondese proponela elipsis del verbo sit (cf 11:265.31—266.1).
En las gramáticasdel grupoprouerbíandise incluye habitualmenteunarelación de
casosen los que el nominativoy los oblicuosaparecenen la oracióncomo absolutos.Las
fuentes son diversas, pero todas ellas conocidas: Doctrmnale —y sus comentadores—,
Catholicon,etc. Sinembargo,dentrode losoblicuos,el autordenuestragramáticadesarrolla,
como también los gramáticosde otros textos prouerbiandi, la teoría sobreel ablativo
absoluto,que les ocupahastael final del capitulo. A Prisciano(cf V,80) se le atribuye la
afirmaciónde que el ablativoabsolutoexpresaconsecuenciao concomitancia.Lo cierto es
quePriscianosólo hablade consequentia,perono es arriesgadodeducirde suspalabrasque
la doctrinaes aplicabletanto a la consecuenciaen sentidocausalcomoen sentidotemporal.
En cualquier caso, así lo entendieronlos comentadoresmedievales.El autor de Al no se
detienea analizarla naturalezade la supuestafalta de régimen del ablativo, cosafrecuente
en los tratadosmodistasdel XIII (cf Thurot318sq.), sino enlas condicionescontextualesen
1: La Grammat¡caProuerbiandi. Estudio 177
que aparecey en su significacióntemporalo consecutiva.Los ejemplosy definicionesse
repitencasi ad litteram en el restode lasprouerbiandi.
11. Interrogativos
Si en el epígrafeanteriorseñalábamosqueeracomúnenestasgramáticasincluir un
tema sobre los absolutos, otro tanto hemos de decir acerca de los interrogativos.
Reiteradamentese insisteen los textosescolaresde la épocasobrelos modosde componer
en latín las llamadasquaestionesubi, quo, undey qua, y susrespuestas.Estainsistenciase
tornaagobianteen ocasiones,inclusoen gramáticosimbuidosenel nuevotalantehumanista
apartir del siglo XV. Todo obedeceala marcadadiferenciaqueexisteen estepunto entre
la estructurade la lengualatinay la romance,comoocurríacon losablativosabsolutos.Que
en latín a algo comoubí est rex? se responda—paraun gramáticode aquelmomento—con
genitivo Romaeplanteauna enormedificultad, a la que se sumanlas complicadasreglas
sobreel tipo de lugar, mayor o menor,y los apelativosqueconservanel locativo arcaico.Si
la finalidad de estos manualeses enseñara componer, se comprendepor qué esta
“machaconeríadidáctica”. Por lo demás,cualquieraque ha afrontado la ardua tareade
explicaraalumnosnovelesel temadelos interrogativoslatinossabe—por propiaexperiencia—
de la dificultad queestalabor puede llegara entrañar.
El capítuloen Al estáarticuladoen trespartes:en la primera (cf 11:270.11—29), se
estudiala naturalezade la interrogatio, sudefinición y las clasesde palabrasinterrogativas
(nombresy adverbios);en la segunda(cf 11:270.30—275.14),losnombresinterrogativos,su
significadoy suconstrucción;y en la terceray última (cf 11:275.15—282.32),marcadacomo
un capítulodistinto, las interrogacionesde los adverbios.
El maestrocentrasuexameny explicaciónsolamenteen algunostipos de nombres
interrogativos,concretamenteenquis(unicaesubstantiae),uter(duorumsubstantiarum),quid
(de quidditate essencialisreí), qualis (qualitatis), quantus(quantitatis continuae), quot
(quantitatisdiscretae),quotus(tam ordinis quamnumen),quotennis(temporis in annis),
cuius (possessiuum),cuias (gentis uel patriae), cuiusmodi (de modo uel manerie) y
quotisformís(formae).Interesa,comose observa,laconstruccióny el significado:apenashaylugar parala cuestiónmorfológica. De nuevo prevaleceel criterio modistaa la hora de
1: La Grammatica Prouerbiandi. Estudio 178
establecerunaclasificación.No hayejemplosen romance,aunquesímuchosen latín. Este
temano estádesarrolladoen el restode las gramáticasdel géneroprouerbiandi.
Las interrogationesaduerbiorum,a su vez, figuran en la mayoría de los textos
gramaticalesa partir del siglo XIII. El aparatode fuentesy testimoniosde nuestraedición
se queda corto, porque nos hemos limitado a subrayar los paralelosmás estrechosy
significativos,comenzandopor los de lostextosquenos constaqueutilizó el autorde Al. De
todosmodos, la doctrinade estosmanualesno difiere en lo sustancialentreunosy otros.
Thurot(cf 1964:326)atribuyeaPedroHelíaslapresentaciónsistemáticadelasreglas
relativasa las respuestasde nombrey adverbiosbajo la forma de preguntasubi, quo, unde
y qua. Tal vezestemétodofue adoptadopor el gramáticoparisinoapartirde unasugerencia
de Prisciano(cf XVII,43). Resumimosacontinuaciónel contenidodel capitulo de Al (cf
11:275.27—276.32)correspondientea la interrogaciónde quo, con el objeto de que se pueda
apreciar en qué consisteeste sistemaque hacensuyo los maestros,tanto de gramáticas
modistascomo pedagógicas,desdePedroHelíashastael Renacimiento:
Quouadís?.Se respondedetresmodosposibles:
a. Medianteadverbios:
a.1. Propiosde quo: uado huc, illuc, etc.
a.2.Comunesatodoslos interrogativos:supra,mfra, etc.
b. Medianteverbos:
b. 1. Con el primer supino sin preposición:lectum.
b.2. Con el último gerundiocon preposición:ad legendurn.
c. Mediantenombres:
c.1 Apelativos: conAc. con ad: adforum.
(exceptorurern, humurn, militiarn y domum,sin prep.: dornum).
c.2. Propios:
1: La Grammatica Prouerbiandi. Estudio 179
c.2.1. De regiones,provincias,ducados,etc.: comolos apelativos:ad Hispan iam.
c.2.2. De ríos: como los apelativos:ad Iberum.
c.2.3. De personas:como losapelativos:ad Petrum
c.2.4. De lugares:
c.2.4.l. Simples:conAc. sin prep.: Romam
c.2.4.2.Compuestos:
c.2.4.2.1. De 2 propios o propio + apelativo:comolos propiossimples: Caesaraugustam.
c.2.4.2.2.De 2 apelativoso apelativo+ propio: como los apelativos:ad Montealbum.
Comoes natural,ni PedroHelias,ni los maestrosquele siguensabendar razón del uso del
supuestogenitivo en los nombresde lugar querespondena ubi. La explicaciónes buscada
en el griego (cf Thurot 1964:327).Nuestroautor se limita a transmitir las dos teoríasen
boga:quees un genitivo por ablativoregido porunapreposiciónsobreentendidao quecarece
de régimen.
Sin embargo,en el siglo XIII hubo gramáticosque esbozaronotras hipótesispara
argumentarlo que no se había logradoen los añosprecedentes.Huelga aclararque tales
razonamientostomaron un inevitable cariz modista.Puedeverse un ejemplode ello en el
comentariode RobertoKilwardby a Prisciano,quetranscribeThurot (cf 1 964:328sq.).En
la Grammaticaprouerbiandino hayrastro de especulacionesen estalínea.
Objetode discusiónestambiénel hechode silos nombresrus, domus,etc., al llevar
determinaciónconadjetivoo deotraíndole,mantienenlaconstrucciónapreposicional.Pedro
Helias y PedroHispanomantienenque sí. Nuestroautor recogeestaopinión y la opuestá,
peroél 0ptapor sueclecticismohabitual, y así,segúnel uso (en cierto modo,por analogía,
comoqueremosentenderde suspalabras)puedenconstruirsesin preposición,perosegúnlas
reglas de la Gramática,convieneque llevenpreposición(11:280.31—34):
Vno modo,secundumusum,et tuncconstruunturcum uerbissineproposicione,ut
patet inpredictis interrogacionibus;alio modo,secundumartem uelprincipia artis
gramatice, et tunc beneet congruepossuntordinarí medianteproposicione.
Despuésdedaralgunasreglasmássobredeterminaciónpor aposicióndelos nombrespropios
y apelativosque respondena interrogaciones,los autoresde grammaticaeprouerbiandi
1: La Grammatica Prouerbiandi. Estudio 180
suelen concluir el capitulo con la interrogatio de quorsusy quousque (cf 11:281—282et
apparatum).
12. Vicios y figuras
Uno de los temasmáscontrovertidosde la Gramáticamedievales el de las figuras,
aquellasanomalíasal nivel de la littera, de la dictio o de la oratio que atentan,por error,
contrael buen uso de la lengua(uitia) o que incrementansu expresividaden un contexto
literario (figurae). Los autoresno se ponende acuerdoen los catálogosde vicios y figuras,
ni en las clasificaciones,ni en el contenidode las definiciones. De la Gramáticaantigua
arrancandos lineas de tradición que reflejan posturasdiferentes, la de Donato y la de
Prisciano.Mientras que el primero dedicala tercerapartede suArs maior a los vicios y
figuras,el segundosólo mencionaconstruccionesfigurativasde forma esporádicaa lo largo
de los dosúltimos libros de sus Institutiones.Porotro lado, no existe tampococoincidencia
entrelos autoresantiguosa la horade determinarquéfiguraspertenecenestrictamentea la
Gramáticay cuáles son propias del Ars Rhetorica. Estaconfusión es heredadapor los
medievales.Algunos intentanenmendara Donato,quemezclabafigurasdeconstruccióncon
figuras de elocución (de función “retórica”, entendiendoimpropiamentela retóricacomo
simpleomato).Otros,simplementeno seplanteanestosproblemas.Un tercertipo de autores,
como el maestrodeAl, solucionalas cuestionesespinosascondecisioneseclécticas,basadas
en las acepcioneso en los significadosanalógicosde los términos, es decir, considerando
algunasfiguras en unas ocasionescomo si fueran de construcción,y en otras, como de
elocución: en pocas palabras, se parte de la idea de que es imposible encerrar en
compartimentosestancoslas diferentes especiesde figuras. A continuación,mostramos
esquemáticamentecuál es la tradición de Donato, cuál la de Priscianoy cómo las concilia
nuestragramática.Escribiremoslos nombresde las figuras tal y como suelen apareceren
cadauno de los autores:
A) Donato (cf Arsmai. III):
1. Vicios
Barbarismus
Soloecismus
Otros
1: La Grammatica Prouerbiandi. Estudio 181
2. Figuras
Metaplasmus
Schema
Dianoeos (Retórica)
Lexeos (Gramática)
Tropus
Dentro del schema Zexeos se enumeran17 figuras, de las cuales4 son de contrucción,pero
Donato no las distinguede las demás:prolempsis,syllempsis,zeugmae hipozeuxis.
B) Prisciano(cf XVII,155):
Constructiones
Alleotheta
Sintosis
Antiptosis
Prolempsis
Syllempsis
Zeugma
C) Grammaticaeprouerbiandi(11:283.1—329.17):
En letra versalitaescribiremoslas figuras queprocedende la tradición donatianay
en letra redonda, las figuras de la tradición priscianea.A continuaciónde este cuadro,
hacemosde él un brevecomentario,sirviéndonosde las letrasvoladasquehemoscolocado
precisamentesobrelos nombresde las figuras quedeseábamostratar:
1: La Grammatica Prouerbiandi. Estudio 182
VIdA
BMmARiSMV5SoLLoEdísuvs
ANNExA
FIOVRAE
DIÁNoEoSLExeos~
Locucionjs5
METHAPLASMVS
SCEMAU
TROPV5D
constmccion¡sE(= afleotheta)
5inthosis~
AppaslcioEuocacíoLepasSíneptesis
Silemsis
Concepelopersonarumgenerumnumerum
Prolems,SG
Zeuma5
ProtozeumaMerozeumaHipozeuma
Antiptosis
Alleoteca
Numerorum
GenerumC~uumPersonarum
Modorum5~nguIorumaccideníium
5¡nedoche[Eutom¡smos]
Ariostropha’Eclipsis
1: La Grammatica Prouerbiandi. Estudio 183
El maestroautorde Al afirmaen tres lugaresque no se preocupade enumerarlas figuras
contenidasen lo que Donato considerael schemalexeos,ya que se encuentranen el
Catholicon, el Doctrinale y el propioArs de Donato.Lo queinteresaa nuestrogramático—y
en esomantieneel criterio quedominaalo largodel manual—son lasfigurasdeconstrucción
(cf 11:288.15-17;288.27—30;289.15-18).
B La división locutionis ¡ constructionises comúna partir del siglo XII, tal vez araíz de un
comentariodePedroHelías (cf Thurot1964:233-4)interpretandoun pasajedePrisciano(cf
Prisc. XVII, 155). Los gramáticosmedievalesentiendenque, de las figuras, sólo las de
dicción o locutionis correspondenal schema lexeos o figurae uerborum de Donato y que,
aunquese ocupede ellas la Gramática,estánpróximasal ámbitode la Retórica,porque su
objeto atañe no sólo a la forma, sino sobretodo al contenido (sign~ficatio). Este era el
fundamentode la distinción donatianaentreschema dianoeos y schema lexeos. A pesarde
ello, subyaceunavaloraciónde la Retóricamuy lejanade la concepciónclásicay másafín
a esaotraque podríamosdenominar“arte de adornarel discurso”.Másadelante,en el siglo
XIII, las figuras de dicción -dice Thurot (cf l964:465sq.)-pasana llamarsetropí o colores
rhetorici (así los encontramosen el Catholicon,por ejemplo).Por el contrario, lasfigurae
constructionispertenecenpropiamentea la Gramática.Sinembargo,estebinomio locutionis
/ constructionispresentaun problema:no todaslas figuras de dicción son retóricas; o, al
menos,Priscianoadmiteque zeugma,prolempsisy syllempsis,todas ellasschematalexeos
en Donato, son también figuras de construcción.Los intentosconciliadoresantesde la
gramáticaAl fueron fundamentalmentedos:
*Las glosasdel Doctrinal (cf Thurot 1964:465—6)distinguenfiguras de
dicción—metaplasmo,esquemay tropo-y figurasdeconstrucción—prolepsis,
silepsisy zeuxis,segúnPrisciano,e hipozeuxis,segúnDonato-.
*EI Catholiconseparaambastradiciones:Donato (metaplasmo,esquemay
tropo), Prisciano(aleoteta,dondese incluyen varias). Además añade un
capítulosobrefigurasretóricas.
Ningunadeestasclasificacionesresultasatisfactoria:lasegundano arreglanada,sóloexpone;
la primera, no explica el motivo por el que se incluye la hipozeuxisde Donato entre las
figurae contructionis y no la antiptosis,ni la sintosis.La posturade Al parece,en este
sentido,la mejor.
1: La Grammatica Prouerbiandi. Estudio 184
C La distinciónentreschemalexeosy dianoeos, recogidaen la tradicióndeDonato(Ars mai.
111,5) a travésde las Etimologíasde Isidoro(cf Isid Orig. 1,36),quedaincluida tambiénen
nuestrotexto, cuandoen éste se hablade schema comofigura locutionis. Pero el autor
especificaqueschema,en sentidolato, significa figura y puedeentenderseque perteneceal
ámbito de la Gramáticao al de laRetórica.Parael autorde la grammaticaprouerbiandi (cf
II:288.2osq.),el schemaen sentidoestrictoes un tipo defigura lexeos locutionis.
D El tropus se oponea los llamadosuitia annexabarbarismoet soloecismo,igual que el
metaplasmusse oponeabarbarismusy schemaa soloecismus.Mientrasque las figuras son
estudiadaspor la Grammatica permissiua, de los vicios, que son como figuras cuya
posibilidady necesidadno estánjustificadas,se encargalaGrammatícaProhibitiua.
E La denominaciónalleothetase lee por primeravez en Prisc. XVII, 155, citadaallí como
una figura másde construcción.Ahora bien, en el siglo XII se atribuyó la categoríade
géneroal nombrealleotheta. Desdeesemomento,lasotrascincofigurasquerefierePrisciano
se consideraronespeciesde alleothetaofiguraeconstructionis(cf Thurot 1964:236).
F El autorde lagrammaticaprouerbiandi adjudicala appositioy la euocatioala sintosis(cf
11:290.14-16), y la conceptioa lasyllempsis(cf 11:302.2—4),siguiendoal Catholicon, frente
a Robertode Kilwardby, que interpreta la euocatiocomoun tipo desyllempsis(cf Thurot
1964:466).
G Cuandounafigura de contrucciónestácatalogadapor Donatocomofigura dedicción, el
autordeMafinamuchomás,esforzándosepordistinguirdos sentidos:«prolemsis, secundum
quosdam, est duplex. Aliquando est figura construccionis (..). Aliquando est figura
locutionis» (11:312.1—9).Estasutileza, aunqueya se apreciaen los autoresde las glosasal
Doctrinale (cf Thurot1964:267),adquiereen esteesquematodo susentidoy coherencia.Lo
mismosucedecon el zeugma (cf 11:320.1—8)y la synochdoche (11:325.18-24)-queademás
paraDonatoes un tropo (cf Ars mai. 111,6)-, perono con la syllempsis.
H A partir de Isidoro (cf Isid. Orig. 1,36), si hacemoscasode lo quedice Juande Génova
(cf Cathol. IV,50”’), la figura delzeugma se subdivideen los trestiposqueenumeramos.
‘La únicaincoherenciaquehallamosen el texto de Al es la inclusiónde tresnuevasfiguras
queañadenalgunosgramáticos,comoelautordel Catholicon.En 11:290.1—3se anunciantres
1: La Grammatica Prouerbiandi. Estudio 185
figurasde dicción: euphomismos,anostrophey eclypsis.Lo cierto es queel euphomismosse
acabaincluyendoentrelostiposdeantiptosis(cf 11:323.11—12). SegúnThurot(cf 1964:475),
apareceen la gramáticade Servio y el Doctrinale la cita sin saberen qué consiste.La
anostrophetambiénse mencionaen la obra de Villa—Dei (cf Doctr. 2528; 2536sq.),pero
Donato la habíatratadocomotropo (cf Ars mai. 111,6). Asimismo,estáen el Doctrinal (cf
Doctr. 2366; 2386sq.)laeclypsis,queen Donatoes un uitium annexum(cf Ars mai. 111,3).
13. La función de la suppletioen la gramática de M
La suppletioes la originalidad máscaracterísticade estosmanuales.Sólo en textos
de la familia prouerbiandi se encuentranepígrafesque llevenel título de suppletionibus.
Cuandoexaminamosensumomentolosrasgosprincipalesde estacorrientedidáctica
gramatical, hicimos algunasconsideracionesgeneralessobre la suppletioen los manuales
escolares.Entoncesafirmábamosqueen casi todoslostextosqueconocemosde estegénero,
la suppletioocupabael último lugar, exceptoen el casode la suppletiocomparatiui et
superlatiui, cuyo estudio se adelantabainmediatamentea continuación de la teoría del
nombrecomparativoy superlativo.Estosucedetambiénen la gramáticade Al(cf 11:63—64;
69—70). Ignoramosel porqué, ya que tampocolos maestrosaducenningunarazón que lo
explique. Lo mássencillo es pensarqueobedecea motivos didácticos,porquedespuésde
enseñarla doctrina gramaticalsobreel suppositum(el nombrey la parte nominal de la
construcción),los maestrosiniciarían ya a losalumnosen la técnicade la compositiodesde
su lenguavernácula,técnicaqueimplica el conocimientonecesariodereglasde lasuppletio.
El restode las reglasquedaríanrelegadasal final, cuandose hubieracompletadoel estudio
del verbo o appositum y laspartes minores.
Existe cierto paralelo entre el modo en que nuestro anónimo autor define este
ejercicio y el conceptode suppletio queapuntangramáticoscomo Pedro de Isolella (cf
Fierville 129) o RogerioBacón (cf Bac. D. 292). Paraellos, la suppletioes un giro o un
circunloquio en latín. Tanto Isolella como nuestro maestro introducen ademásla frase
romancecomo punto de partiday de referencia,paraqueel alumno sepacuál es el sentido
quedebedarsea la construccióncircunlocutiva.
1: La Grammatica Prouerbiandi. Estudio 186
En la gramáticaque hemosllamadoE, se recogeuna definición distinta y más
interesante(cf E 60V):
Supplecioes¡ficcio uel maulenacioalicuius diccionis nobis deficientisper unam
diccionem uel per plures pertinentes uel pertinentem ad íd uel ad illud quod uel ad
quodpertinet supplectumsi haberetur.
El autor, B. de Fita, dice maulenacio, un término curioso, hapaxno sólo del autor, sino
tambiénde la tradición gramatical latina. Pareceque el maestrorecurrió a la latinización
peculiar de una palabra que probablementeutilizaba en su lengua catalana: “maula”,
“maulería” o, tal vez “maulació”, cuyo origen etimológicoes oscuro(cf Corominas/Pascual
1986:111,880),aunqueconocemossusignificado: “engaño”, “triquiñuela” y, posteriormente,
“cosa de pocovalor”. Fita, pues,define la suppletio comorecursoartificial, quizá porque
tiene máspresentela frase o palabraromance,quees el medio, y no tanto en el resultado
del giro en latín: la construcciónquepretendequesusalumnosrealicen.
Tambiénel autor de E elabora la clasificación máscompletay sistemáticade las
posibles suppletiones, a la que ya arriba nos referimos (cf I:V.2.). En Al, se abordan
solamentelas siguientes:suppletio nominum uerbalium, suppletiopartic¡porumy suppletio
uerborum,dentrode la cual estánincluidas las de las formasno personales.
Las reglas para suplir son innumerables y muy reiterativas. Por eso, sólo
destacaremoslas másrelevantes.Paralamaneraquetieneel autorde exponerloscontenidos
gramaticales,sirveaquelloquedijimos al respectode lasuppletiodel comparativo:el autor
enunciaprimero las ocasionesen que falta la partede la oraciónqueva atratar y después
dice cómo se suple(cf I:VIII.4.3.).
a) De suppletionenominumuerbalium.
Los nombresverbales faltan en latín cuando hay algún impedimento formal o
significativo para su presenciaen el sistema.El hecho de que se sugieraque “algo falta”
—deficit— en el paradigmarevelaconclaridad, a nuestrojuicio, la concepciónestructuralde
quehacengalaestosgramáticos,no sólo de la lengualatina, sino tambiéndel romancedel
queparten. Si “algo falta”, se dice que “falta” en relacióna la lenguaromancedonde,o no
falta, o es posible inventárseloporquela lenguaaúnno estáasentada,sometidaa reglas.
1: La GrammaticaProuerbíandí. Estudio 187
En latín, no es posiblequeun verbo carezcade forma de supino y tenganombres
verbalesen —tor, por ejemplo, o carezcadeparticipio presentey forme nombresverbalesen
—ans. Habitualmenteno se da una explicación de por qué un verbo carece de supino,
participio, etc. Otras veces,el impedimentoes de significado: un verbo neutro, que sólo
puedaexpresaracción(curro, ambulo),no es susceptiblede adoptarunaforma queimplique
pasividad(curror, ambulor)y, en consecuencia,careceráde nombreverbal en—bilis¡—bile.
Vamosa analizarahorael procesodiscursivoquesiguenlosautoresdegrammaticae
prouerbiandiparaexplicarcómose suplelo quepreviamentese ha admitidoquefalta, para
lo cual pondremosun ejemplo en castellano,semejantea alguno que sugiereel autor en
romancevalenciano(cf 11:339).¿Quésucedeen el casodeque un hablantequieraexpresar
conel verbo ambulo, neutro—carente,pues,de pasiva—, lo quelogra conamo cuandodice
amabilis? Primerose dala regla:ha de sustituirsepor aptus,referido a lapersonao cosaque
lleva a cabo laacción,y por el relativo quis en el casooportunodependientede aptus. Sin
embargo,comola reglatal vezadolecede la claridadsuficiente,se recurreal romance.Aquí
no cabepreguntarsesi es correctoese romanceo no. El maestrono se lo plantea,porquela
lingua laica se habla, pero no estásometidaa reglas gramaticales59.Volviendo a nuestro
ejemplo,paraexpresarqueunacosa(por ejemplo, “un camino”: uia) esapta quaambulen¡,
se ofrece lo que en romancees la traducción literal de la forma que no existe en latín:
“andable”.Sinduda, hoyreputaríamosdepocoelegantetal expresión.Evidentemente,setrata
de un truco, de una fictio uel maulenacio didáctica. ¿Inaceptablepara la Gramática
castellana?No existetodavíala Gramáticacastellana,ni la catalana.A nuestrogramáticole
pareceválido y oportuno,porquesusalumnosvanaentendera las clarasel sentidode una
locución no paralelaen la lenguaque se desconoce,en estecasoel latín: “si decimosen
romance:camino andable,en latín se compone:uia apta qua ambulent”.
b) De suppletioneparticiporum.
Másclaro aparecetodo, cuandolo que falta en latín no es solamenteun tipo de
nombresverbalesderivadosdeciertosgéneros—neutro,deponente—,sinotodaunacategoría,
~ En I:V.2., hablábamosde una regularizaciónartifical de la lenguapromovida ydirigida por estosmaestros.Nosmovemosen la merahipótesis,aunquenuestrasconjeturasse apoyanen indiciosclaros, comosonlosmuchosy constantesejemplosdeconstruccionesartificiosasy nada literarias, tanto en estos manuales,como en los documentosoficiales-estatutos,lenguade la Cancillería—quecitábamosen aquelcapitulo.
1: La GrammaticaProuerbiandi.Estudio 188
comolos participios.De tal cuestiónhabíaya habladoPrisciano,aunquemuy someramente
(cf XVII,8 1—82). Pedro Helías, de manera expresa, se cuidó de mostrar cómo en el
paradigmadel participio latino habíados casillasvacías:la del participio pasadoactivoy la
del participio presentepasivo.A continuación,propusoun giro o circunloquioparasolventar
estadeficiencia(cf PH mm. 101,10—15),perosólo los autoresde textosadprouerbiandum
se atrevieronaconstruir formasromancessintéticasparaesosparticipios,comomostramos
arriba, a travésde un cuadroesquemático(cf I:V.2.).
c) De suppletioneuerbi.
Lasanomalíasdel verbo son siemprede cinco tipos, segúnel anónimoautordeAl:
-Formasactivasde significadopasivo,que carecende forma pasiva:exulo, uapulo.
-Formasactivas de significadoactivo, que carecende forma y significadopasivo: seruio,
ambulo.
-Verbosque carecende perfectoy de las formasquederivandel perfecto: liquor, inedeor.
-Verbos que carecende presentey de las formasque derivandel presente:odi, noui.
-Defectivoscomoquaeso,inquit, etc.
Algunasde las reglasde traducciónresultaningeniosas.Cuandoun verbo latino carecede
imperativo,porejemplo, se sustituyemedianteel circunloquiofac(activo) ¡patere(pasivo),
por ejemplo (cf 11:349—350):
‘O Pere, avorreix a Johan’ O Petre,fac odium Johanní
O Petre,fac ut oderisIohannem
‘O Pere, síesavorrit de Johan’ O Petre,patereut te oderit Johannes
Con relaciónalverbo impersonal,ya se comentóla casuísticade los autoresmodistasacerca
de si el impersonalconstituíaun tipo de verbo del mismorango queel verbo personaly si,
por tanto,teníamodos(indicativo, subjuntivo,optativo, imperativo),o bien si el impersonal
1: La Grammaíica Prouerbiandi. Estudio 189
era un modo más.Paranuestrogramático,el verbo impersonaldependeformalmentedel
personal,del que se consideraderivado, pero se conjugaen indicativo, subjuntivo, etc.,
paralelamenteal verbo personal. Esta doctrina se mantiene en muchos gramáticos
renacentistas,por ejemploen las Introduciones contrapuesto el romanceal latín de Nebrija
(cf 1488). La cuestiónes sabersi el impersonaltieneimperativo.Para losdemásmodosno
parece que haya dificultad, porque la no—personalidadse diluye —si se nos permite la
expresión—en la tercera persona,la no marcada,de manera que se puedesostenersin
problemaque ut ametures el presentede subjuntivo del impersonaly utinam amaretur el
presentedel modo optativo. Sin embargo,en el imperativo, sobre todo parala segunda
persona,no es posible,porqueel sujetoes tu. Esta es la opinión de la mayoría de los autores
(cf 11:351.losq.). Algunos, no obstante,ven factible una construcciónde imperativo
impersonalcon la tercerapersona:o Petre, tui tedeatIohannem.Comosiempre, el ejemplo
es de laboratorio.
La mentadapolémicamedievalsobre la posibilidadde un infinitivo impersonales
lo único que de nuevocomplicael temade la suppletioinflnitiui. En el restode los casos,
los problemasse reducena los verbosque acabamosde comentaral analizar la suppletio
uerborum:aquellosque carecende significadoactivo o pasivo,o bien de forma activa o
pasiva,y los otros defectivos.Paraelaborarla frase supletoriase recurrecasi siemprea la
perífrasispor mediodefacere¡pati ut. Sorprendela traducciónromancedelacusativosujeto
no concertadodel infinitivo. Una vez más tenemoslas manosatadas,paraasegurarsin
paliativosquese trata de construccionesartificiosasy ajenasa la lengua,aunquepodamos
presumirlo.Un ejemplo:Petrumodisseuicia et peccata est bonum,‘Pere avorir los vicis
e peccatses bona cosa’ (cf 11:355.17—18).
El autor de Al no da ningún ejemplo en latín de oración de infinitivo con sujeto
acusativodependientede uerbadicendíy casi ningunoen funcióndistintade la desujetode
un verbocopulativo,o sea,losejemplospropuestossondel tipo al ciceronianomememinisse
turpissimumest,verbigracia:magistrumperficerelibrum estbonum(cf 11:355.33-34).Quizá
resultaraimposiblea los alumnosir máslejos, o acasoel maestrodesechade intento esta
posibilidad. Téngaseen cuentaque habitualmenteél no haceusode estaconstruccióna lo
largo de su gramática,y lo mismo se puededecirde otras cuestionessintácticaspreteridas
con frecuenciaen el latín de la época,como la consecutio¿‘emporumo usosdiversosdel
subjuntivo.De hecho, cuandose ofrecenejemplosde circunloquiosparasuplir en latín, se
empleasobretodo la frasefaciout y no la completivadeinfinitivo, aunquehayexcepciones:
1: La GrammatícaProuerbiandi.Estudio 190
egolibenterfacio ut a meuapuletJohannes,perotambiénegolibenterfacioa meuapulare
Johannem (cf 11:348.5-6).
La suppletiodel discutidoinfinitivo del impersonalllevaal autoraproponerejemplos
de una artificiosidad realmenteincreíble.Latines —y romances—como los de estaspáginas
fueron losqueconcitaronlasiras humanistasy sucruzadacontrala barbarie(cf Rico 1978).
En cualquier caso, seria un reduccionismoinaceptableconcluir -como algunos—con el
despreciohaciala Gramáticamedieval.Veamoscómo se resuelvenlos supuestoscasosde
infinitivos de verbosimpersonalesque faltan en latín.
En latín clásicose puedeconstruirunafrase concertadacon infinitivo cuandoéste
dependedeun verbo impersonal(Thalesprimusdefectionemsolispraedixissefertur),aunque
los gramáticosmedievalesno reseñanestaconstrucción,sino la hipotéticaque resultaríade
hacerdependerde un verbo personalunaoraciónde infinitivo no concertadoque derivara
de un verbo impersonal(por ejemplo, de amatur, “se ama”, aman, “amarse”). Algunos
gramáticosde la época,como dijimos, defiendenque si amo es transitivo, el impersonal
amaturtienequeserlo también,de dondese admiteamatur Petrum, “se amaa Pedro”,y en
consecuenciaPetrumaman a magistrobonumest,“que seameaPedropor partedel maestro
es algoqueestábien”, dondePetrumno es sujeto, sinoobjeto. Losejemplosen romancecon
uerba deficientia, como uapulare (“herirse”), son muy rebuscados:a magistro uapulare
discipulum est bonum, “que por parte del maestrose hiera al alumno es bueno” (cf
11:359.18).Se llega a un extremo tal, que el autor deberenunciara la impersonalidadpara
conseguirun mínimo de coherenciasignificativa. Así, una oración impersonalen romance
valencianocomo ‘de Perehaver se parlat a mi muller es bona cosa’ (“que se hablea mi
mujerpor partedePedroes algoqueestábien”), se acabaexpresandoconun sujeto personal
en latín (Petrum locutumfuissemichi de muliere estbonum) (cf 11:359.20-21).
Solamentenosfalta comentarla suppletiogerundiuorumet suppinorum,de la que
diremos dos palabras.El anónimo autor trata algunasconstruccionesnada más. Con su
enunciadoesquemáticoconcluimosel estudiodel contenidogramaticalde Al:
1: La Grammatica Prouerbiandi. Estudio
pro + —ndo
ad + —ndum
causa+ —ndi
uado ~1er supino
uenio+ 20 supino
en romance, per + mf.en romance, a + mf.en romance, per causade + mf.en romance, uaigt + mf.en romance, uench de + mf.
191
1: La GrammaticaProuerbiandi. Estudio 192
IX. CONCLUSIONES
Ha llegado el momento de recapitular las principales ideas que, con carácter
conclusivo,hemosido extrayendode nuestroestudioa lo largo de la exposición.
Hemosdicho, en primer lugar, que abordábamosel trabajodesdeunaperspectiva
múltiple, considerandolos diversosaspectosdesdedondese puede enfocarun estudiode
estascaracterísticas:histórico,filosófico, lingúistico, etc., y procurandono omitir ninguno.
A pesardeesteplanteamientoinicial, insistíamosen queel resultadode nuestrainvestigación
no eraunasimple serieheterogéneade añadidos,sino quecadauno de los capítulosen que
se articulabaconstituíaunavia distintade accesocientíficoaunaúnicarealidadglobal.
Por estarazón, las referenciasentre la parte1: y II: han sido constantes,porque
ambasson complementarias.El objetivo que nos propusimosno fue la meraedición de un
texto, sino el estudiode la enseñanzade la Gramáticalatinaen la escuelasecundariadurante
la Baja Edad Media española,eso si, a través de un tipo concretode manual o —mejor
todavía—de método: la Grammaticaprouerbiandi.La edición interpretativade uno deestos
manualesprouerbiandi,con un amplio aparatode fuentes,debíacontribuir aeste fin.
Ahora bien,detrásde estehechohemospuestoderelievealgomuchomás profundo,
comoes la clarificación,al menosen esteámbito,de lamentalidadpedagógicade la época
inmediatamenteanterior al alumbramientodel espírituhumanistaen nuestrapenínsula.Si la
educaciónes unade las facetasbasilaresde este “espírituhumanista”,hemosrastreadoun
poco másen suorigen,convencidosde que,por másque los propioshumanistaslo negaran,
debíamosencontrarloen el bagajecultural y experiencialde los siglosanteriores.Y no en
reminiscenciasvagas, sino en una correlación de influencias directas, en proporción
causa—efecto.Quelos humanistaslo negaranera, por asídecir,partede sucometido.Ellos
se propusieronlaadmirablelaborde recuperarlo clásico, lo primigenioenterradobajo siglos
de escolástica.Sin embargo,másque nunca hemosde dar por buenoesetercer momento
dialécticodequenos hablanlosfilósofos: lo queobtuvieronloshumanistasfue una“síntesis
superadora”,igual que hizo el mundomedievalde los despojosde lacultura antigua.
Somosconscientes,enestesentido,dequealgunasde nuestrasconclusioneshansido
audaces,pero no podemosatenuarla fuerzade su contenido,porquea ellas nos condujo
nuestrareflexiónala luz de los datoscontrastadosy del sentidocomún.En ningúnmomento,
1: La Grammatica Prouerbiandi. Estudio 193
pues,hemospartido deun a priori científico, ya que lo contrario habríasignificadofalsear
la realidad.
Hastahoy, muchoshistoriadoresde la Lingúistica se habíanreferido al fenómeno
prouerbiandi. La mayoría lo considerabanalgo marginal, casi siemprecomo un reducto
medievalenmediodeun sistemaqueyahuíainexorablementehacialasposicionesrenovadas
del Renacimiento.Despuésde un exhaustivoanálisis,ha quedadopatentequeel fenómeno
prouerbiandidesempeilóun papelfundamentalen larenovaciónpedagógicadel bajomedievo
español:
—Cuandohablamosdeprouerbiareo de ‘fer loprouerbi’, estamosaludiendo
aun tipo específicodeejercicio escolarde composiciónen latín atravésde
frasesejemplificativasen lengua romance,que se llevabaa cabo con la
ayudade unaseriede manuales,lasgrammaticaeprouerbiandi.Pero no se
trata solamentede unossimplesejercicios,sino de un métodoaplicadode
manerasistemáticaen las escuelas.
—Por otro lado, la Grammaticaprouerbiandi no es un métodoaisladode
enseñanzadel latín,de carácterregional,limitado al reino de Aragón. Antes
bien, entronca con toda una corriente sureuropea,que a su vez está
emparentadoconmodosde hacerpreviosalnacimientode la Escolásticaen
puntos muy diversosde Occidente(recuérdese,a este respecto, lo que
dijimos en el correspondientecapítulosobrela gramáticade Aelfric). Esta
corrientealcanzatambiénalgunasescuelasdeprestigiososhumanistasy está
en la basedel pensamientode la mayor partede los gramáticosdel primer
Renacimiento,como Da Buti, Guarino de Verona, Mancinelli, Perotto,en
Italia, o Nebrija, Cerezoy Sisón, en España.
—Perono sólo, en lo quea metodologíase refiere, influye estacorrienteen
el Renacimientoitaliano o español.El estudiodel contenidogramaticalde
uno de estos manualesprouerbiandi, el que nosotroseditamos,nos ha
permitidodemostrarque,a) logran unasíntesisde lasprincipalesdoctrinas
lingtlísticas y gramaticales, desde Prisciano y Donato; b) aportan
planteamientosy reflexionesteóricasoriginalesy muy valiosas:sirva amodo
de ejemplo lo que dijimos a propósitodel régimen de los complementos
1: La Grammatzca Prouerbiandi. Estudio 194
verbales,del supósitode los verbosimpersonales,de la propia clasificación
verbal dentro de los cinco genera, del significado de las figurae
constructionis, etc. Estasson las aportacionesquerecibenloshumanistasde
la Gramáticamedieval,precisamentepor mediode las gramáticasescolares
del surde Europa,entrelas queseencuentranlasgrammaticae prouerbiandi
y otrassimilares,de las que hemoshabladoen sumomento.
—La Grammatica prouerbiandi constituyeademásel punto de partidahacia
la creaciónde la Gramáticaen lenguavernácula,porqueva introduciendo
una terminologíaespecífica,que se nutre del análisis,aún precario,de la
lenguaromance.En el capítulocorrespondientealudimosya, por ejemplo,
al intentode establecerun nuevoparadigmadeparticipiosenvalencianoque
completara las “casillas vacías” del participio latino. También allí
comentamosla acuñaciónde términoscomohabitudo, queimplicabancierto
grado de reflexión, y cómo se desarrollaestaprácticaen los gramáticos
prehumanistasespañoleshastaNebrija.
Nos falta apuntaruna breveconsideración,que tal vez se escapaba,sobreel origen de la
Grammaticaprouerbiandi.Existen—hemosdicho- las gramáticas“de tema” en el norte de
Italia y sur de Francia,desdeel siglo XIII: ¿quéfue primero, la Gramática“de tema” o la
Gramáticaprouerbiandien Aragón,Valencia,Cataluña?Francamente,aún no lo sabemosy
hoy por hoy carecemosde los datosefectivosparadeterminarlo.Que se relacionanunasy
otras, es innegable.También lo es que la buenaacogidaquetieneestemétodoen el noreste
peninsulartienequever con las relacionesculturales,políticasy económicasde Aragóncon
Franciay, sobretodo, Italia. Pero,por el momento,no podemosllegar a otrasconclusiones.
Terminamos aquí. Esperamos haber contribuido a poner luz sobre una época y un
temade losquetodavíano tenemostodala informaciónquedesearíamos.En cualquiercaso,
nosalegramosde haberaportadoalgo máscon estatesisdoctoral y hacemosvotospor que
la edición y estudio de una grammaticaprouerbiandi sea el comienzode una serie de
trabajosenestadirección,quesirvanen un futuro parala investigaciónhistórica,gramatical
y linguisticadel mundocultural de la Baja EdadMedia y el Renacimiento.
1: La GrammaticaProuerbiandi.Estudio 195
X. BIBLIOGRAFÍA
Lastraducciones,reedicioneso trabajoscompilatoriosaparecenmarcadoscon un asterisco.
1. Manuscritosy edicionesde gramáticosantiguos,medievalesy humanistasno citados
en el aparato de nuestra edición
ANON., ss. XIII/XIV: GrammaticaLatina [Firenze,Biblioteca Medicea—Laurenziana, Cod.
Ashb. 244].
ANoN., s. XIV: Anotationesaliquot grammaticae[Perugia,BibliotecaAugusta,ms. 509].
ANON., s. XV: [GraminaticaLatina] [Perugia,BibliotecaAugusta,ms. 530].
ANON., s. XV: GrammaíicaLatina [Madrid, BibliotecaNacional,ms. 8464].
ANoN., 1572: Naturae uerborum quam emendatissaeinsertis uulgaribus exemplorum
interpretationibusadpuerorumutilitatem,Parisiis[Perugia,BibliotecaAugusta,INI
2458/6].
BONCIARIO, M.A., 1598: Guarinussiue introductio ad Latinam linguam a M Antonio
Bonciario Perusinocollecta el adpuerorumusumaccomodata,Perusiae[Perugia,
BibliotecaAugusta,INI 2432].
BRITANNO, M.G.D., 1567: Regoledella costrultionelatina, Venetiae [Perugia,Biblioteca
Augusta,INI 2430/2].
CORATO, F.D., ca. 1490. De Grammaticaet ejuspartibus [Biblioteca Comunaledegli
lntronati di Siena,cod.G—VIII—38].
ESPARZA, M.A.—SARMIENTO, R. (ed.), 1992: Elio AntoniodeNebr~ja.GramáticaCastellana,
Madrid.
ESTAL, E. DEL (ed.), 1975: FranciscoSánchezde las Brozas.Minerva (1562). Salamanca.
1: La Grammatica Prouerbiand¡. Estudio 196
FABRFNI, G., 1566: Teorica de la lingua doves‘insegnacon regolegeneraliel infallibili a
trasmutaretuttele lingue nela lingua latina, Venetiae[Perugia,BibliotecaAugusta,
[NI2430/1].
Fox, W. (ed.), 1902:RemigiiAutiosidorensisiii artemminoremDonaticommentum,Leipzig.
GIBsON, M. (ed.), 1979: «The early scholastic Glossule to Priscian Institutiones
Grammaticae:the text and its influence»,SíudiMedievali( SM~ 20.235-53.
GUTIÉRREZ DE CEREZO, A., ca. 1485: Brevis grammatica,Burgos.
HAUGEN, E. (ed.), 1950: «First grammaticaltreatise»,Language26suppl.
JUDY, A.G. (ed.), 1976: RobertiKilwardbensisde ortu scientiarum,Leiden.
LFNDEMANN, F. (ed.), 1931—40: CorpusgrammaticorumLatinorum ueterum,Leipzig.
MANCINELLI, A., ca. 1490: Epitoma seu Regulae constructionis [Madrid, Biblioteca
Nacional, inc. 363].
NEBRIJA, A. DE, 1481: IntroducrionesLatinae, Salamanca.
ca. 1488: Iníroducionescontrapuestoel romanceal latin, Salamanca.
ca. 1495: Dictionarium exHispaniensein Latinumsermonem,Salamanca.
1495: IntroductionesLatinae (Recognitio),Salamanca.
NEPOS, F., ca. 1492: Superarte et compendioJoannisde Pastranamateriesgrammatices,
Toulousse.
PAPIAS, ca. 1053: Vocabularium [Madrid, BibliotecaNacional, inc. 734].
PASTRANA, J. DE, ca. 1495: Compendiumgrammaticebreuissimumac utilissimumthesaurus
pauperumel speculumpuerorum,Toulousse.
1: La GrammaticaProuerbiandi. Estudio 197
PINBORG, J. (ed.), 1977: Sigerii Courtracenszssummamodorumsign~ficandisophismata,
Amsterdam.
REILLY, L. (ed.), 1975: Petri Heliae summain Priscianum,Toronto.
SABBADtNI, R. (ed.), 1904: «Frammentodi grammaticalatino—bergamesca»,SM1/2.281—92,
Tormo.
SIsÓN, D., 1490: Perutile grammaíicalecompendium,Zaragoza[cf mfra, PÉREZ ROMERO,
Ma.S., 1995].
2. Estudios
2.1. Sobre Historia de la Gramática y la Lingúística en general
CASA, A. DELLA, 1973: «La Grammatica»,Introduzionealío studiodella cultura classica,
pp. 4lsq.,Milano.
BARATIN, M., 1989: La naissancede la syntaxe& Rome,Paris.
LYONS, J., 198&: Introducción a la Linguistica teórica, trad. esp. de Ramón Cerdá,
Barcelona.
MALMBERG, B., 1991: Histoire de la Linguisíique(de Sumer& Saussure),Paris.
PADLEY, G.A., 1976: Grammatical Theory in Weslern Europe. The Latin Tradilion,
Cambridge.
ROBINS, R.H., 1974: Brevehistoria de la Linguistica, trad. deE. Alcaraz,Madrid.
SCAGLIONE, A.D., 1970:«Ars Grammatica», IanuaLinguarum(seriesminor) 77.113, The
Hague.
1: La Grammatica Prouerbiandi. Estudio 198
2.2. Sobre Gramática medieval en general
ASHWORTH, EJ., 1978: «TheTraditionof MedievalLogic and SpeculativeGrammarfrom
Anselmto the Endof the SeventeenthCentury(a Bibliographyfrom 1836 onwards),
SubsidiaMedievalia,9.10—111.
ASZTALOS, M., 1990: «An Early HumanistInvectiveagaínstSpeculativeGrammar»,ed. A.
5. Bernardo:TheClassicsin the Middle Ages(Papersofthe2Oíh AnnualConference
of íhe CeníerforMediaevalandRenaissanceStudies),pp. 355, Binghamton.
BA~BLER, J.J., 1971: Beitrage zu einer Geschichíeder laíeinizchen Grammatik im
Mittelalter, reirnpr., Hildesheim.
BENED[NI, P., 1988: «La teoria sintatticadei modisti: attualitádei concetti di reggenzae
dipendenza»,Lingua e Stile 23.113—35.
BURSILL—I-IALL, G.L., 1971: «Speculativegrammarsof the Middle Ages»,Approachesto
Semioíics11, The Hague.
1974: «Toward a History of Linguistics in th Middle Ages(1100-1450)»,ed. D.H.
Hymes:Síudiesin theHisíory ofLinguistics, TraditionsandParadigms,pp. 77—92,
B loomington.
1975: «TheMiddle Ages»,ed. T.A. Sebeok:HisíoriographyofLinguistics, Current
Trendsin Linguisíics 13.179-230,The Hague.
(ed.), 1990: De Onu Grammaticae.Studiesin MedievalGrammarand Linguistics
Theotyin memoryofJanPinborg, Amsterdam.
CASA, A. DELLA, 1981: «Les glossaireset les traitesde grammairedu Moyen Age», La
lexicographiedu latin medievalel sesrapportsavec les recherchesactuellessur la
civilisation du MoyenAge, Colloquesiníernaíionaux(CNR$J>,pp. 35-~6, Paris.
CASTRO, A., 1936: Glosarioslatino-españolesen la EdadMedia, Madrid.
1: La GraminatícaProuerbiandi. Estudio 199
CLOSA FARRÉS, J., 1976: «Notas sobre la difusión medievalhispanadel Arte Menor de
Donato»,Anuario deFilología 2.37—68.
COLÓN, G./SOBERANAS, A.J., 1985: Panoramade la lexicograflacatalana. De les glosses
medievalsa PompeuFabra, Barcelona.
COv[NGTON, M.A., 1984: SyntacticTheoryin the High Middle Ages,Cambridge.
DINNEN, F.P., 1980: «Distinguo: modi sign~ficandi and covert case roles», Studies in
Mediaeval Linguistics Thought, dedicated lo G.L. Bursilí-Halí, pp. 39-52,
Amsterdam.
EBBESEN, 5., 1980: «Is caniscurril Ungrammatical’?:Grammarin ElenchiCommentaries»,
Studiesin MediaevalLinguisticsThought,dedicatedto G.L. Bursilí—Halí, pp. 53-68,
Amsterdam.
FREDBORG, K.M., 1980: «Universal Grammar according to Some I2th Century
Grammarians»,Studies in Mediaeval Linguistics Thought, dedicated to G. L.
Bursilí—Halí, pp. 69-84, Amsterdam.
GODFREY, R.G., 1965: «Late Medieval Linguistic Meta-Theoryand Chomsky’sSyntactic
Structure»,Word 21.251-56.
1967: «A MediaevalControversy concemingthe Nature of GeneralGrammar»,
GeneralLinguislics7.79-104.
GONZÁLEZ ROLÁN, T./SAQUERO, P., 1992: «La enseñanzagramatical en Valencia a
comienzos del siglo XV: importancia de la Grammatica Proverbiandi en la
renovaciónpedagógicadel latín»,ExcerptaPhilologicaAntonioHolgadoRedondo.
SacraRevistade Filología GriegayLatinade la Universidadde Cádiz 1/1.299-331.
HARTO TRUJILLO, M.L., 1994: Losverbosneutroslatinosy la transitividadde la antiguedad
al renacimiento.Análisishistórico—gramaticaly linguistico, Cáceres.
1: La Grammatica Prouerbiandi. Estudio 200
HUNT, R.W., 198&: The History of Grammar in the Middle Ages. CollectedPapers,
Amsterdam.
KUKENHEIM, L., 1951: Contribution & 1 ‘histoire de la grammairegrecque, latine el
hébraique& 1 ‘époquede la Renaissance,Leiden.
LAW, V., 1984: «Panoramadella grammaticanormativanel tredecesimosecolo»,Aspetti
della lelteratura latina nel secolo XIII, Atti del primo convegno di studi
dell ‘Associazioneper u Medievoe 1 ‘Umanesimolatini (Perugia, 3-5 oIt. 1983),pp.
125-45, Firenze.
LOZANO, C., 1992a: La aportación gramatical renacentistaa la luz de la tradición,
Valladolid.
1992b: «Una gramáticaespeculativaen la Italia renacentista»,Anuari de Filología
15.57—70.
1 992c: «Sobrela teoríasintácticaverbalenel Renacimiento»,Cuadernosde Filología
Clásica. EstudiosLatinos (= CFC—ELaI)3.147—58.
MArnRÚ, A.: «La grammatica speculativa», Aííi del primo convegno di studi
dell ‘Associazioneper u Medievoe 1‘Umanesimolatini (Perugia,3-5 oIt. 1983), pp.
147-67,Firenze.
MARROU, M.I., 1969: «Les Arts Liberaux dans l’Antiquité classique»,Arts Libéraux el
Philosophieau Moyen Age,Actesdu 4eme Congrés international de Philosoph¡e
médiévale(Montréal27.8—2.9, 1967), pp. 5—27, Paris/Montréal.
NEHRING, A., 1953: «A note on Functional Linguistics in the Middle Ages», Traditio
9.430—4.
O’MAHONEY, B.E., 1964: «A Medieval Semantic: The Scholastic Tracíatus de modis
sign~ficandi»,Laureníianum5.448-86.
1: La Grammatica Prouerb¡andi. Estudio 201
PERCIVAL, W.K., 1975:«TheGrammaticalTraditionandthe Riseof Vemaculars»,ed. T.A.
Sebeok:HistoriographyofLinguistics,CurrentTrendsin Linguistics13.231—75,The
Hague.
1976: «Deepsand SurfaceStructure»,ed. H. Parret: History ofLinguisticsThought
andConíemporaryLinguistics,pp. 238-53, Berlin/NIew York.
PÉREZ, E., 1995: «Sobre las figuras en la Gramática Bajomedieval»,Actasdel 1 Congreso
NacionaldeLatín Medieval(León, ¡—4 Diciembrede 1993), pp. 357—363, León.
PÉREZ, E./LOZ~O, C., 1988: «Suppositumy apposiíumenla teoríasintácticamedievaly su
proyecciónen el Renacimiento»,Minerva 2.287—332.
PINBORG, J., 1976: «SomeProblemsof SemanticRepresentationin MediaevalLogic», ed.
H. Parret:Hisío,yofLinguisíic ThoughíandContemporaryLinguistics,pp. 254-78,
Berlin/NIew York.
1980: «Can ConstructionBe Constructed?A Problem in Mediaeval Syntactic
Theory»,Síudiesiii MediaevalLinguisíicsThoughl,dedicatedlo G.L. Bursilí—Halí,
Pp. 201-10, Amsterdam.
POZUELO YVANCOS, J.M., 1986: «Norma,uso y autoridaden el sigloXVI», Studiesin the
History of the LanguageSciences34.75-94, Amsterdam/Philadelphia.
RIDRUEJO,E., 1977: «Notasromancesen Gramáticaslatino-españolas»,RevistadeFilología
Española( RFE)59.51—80.
ROBJNS, R.H., 1951: AncieníandMediaevalGrammaticalTheoryin Europe, London.
1976: «SomeContinuitiesand Discontinuitiesin the History of Linguistics»,ed. H.
Parret: Hisíory of Linguisíics Thoughíand ConíemporaryLinguistics, pp. 13-31,
Berlin/New York.
1980: «FunctionalSyntax in MediaevalEurope»,Síudiesin MediaevalLinguistics
Thoughí, dedicatedto G.L. Bursilí—Halí, PP.231-40,Amsterdam.
1: La GrammatzcaProuerb¡andi.Estudio 202
ROSIER, 1., 1982.: «La théoriemediévaledesModesde signifier», Langages65.117—28.
SALUS, P.H., 1976: «UniversalGrammar»,ed. H. Parret:Hislory ofLinguisticsThoughtand
ContemporaryLinguistics,Pp. 13-31, Berlin/New York.
STIKER, M.J., 1972: «Un théorie linguistiqueau Moyen Age: l’école modiste».Revuedes
sciencesphilosophiquesel lhéologiques56.585—616.
T¡-FUROT, CH., 1964: Noticeset extraits de diversmanuscritslatinspour servir & l’histoire
desdoctrinesgrammaticalesau moyenáge, reimpr., Frankfurt.
TRENTMANT, J.A., 1976: «SpeculativeGrammar»,ed. H. Parret: History of Linguistics
ThoughíandContemporaryLinguistics,pp. 279-301, Berlin/NewYork.
2.3. Sobre gramáticos medievalesy humanistasen particular
ALONSO, L., 1986: «El Prosodionde JuanGil de Zamora:tradicióny novedad»,TheHistory
ofLinguistics in Spain,pp. 1—20, Amsterdam/Philadelphia.
BONMATÍ, V., 1987: «La GramáticaMetódica en las IntroductionesLatinae», Revista
Españolade Linguistica 17.95—103.
1992:«Lastrescorrientesdel humanismoespañolenAntonio deNebrija»,Humanitas
in honoremAntonioFontán,pp. 405—15, Madrid.
BURSILL—I-IALL, G.L., 1976: «SomeNotes on the Grammatical Theory of Boethius of
Dacia»,ed. H. Parret:Hisíory ofLinguisíicsThoughíandContemporaryLinguistics,
pp. 164-88, Berlin/New York.
CALVO, V., 1992: «Unagramáticamedievalconnotasen romancecastellano»,CFC—ELat
2.249—61.
1: La GrammaticaProuerbiandi.Estudio 203
1993: «Un ejemplo de empleodel romanceen la didáctica del latín medieval: la
traducciónde participios en la Gramáticade Prisciano y castellano»,Revistade
Filología Románica10.267—83.
CALVO, V.—ESPARZA, M.A., 1993: «Una interpretación de la Gramática Castellanade
Nebrija a la luz de la tradición gramaticalescolar»,CFC—ELat5.149—80.
CASA, A. DELLA, 1994: «Le IntroductionesLatinae e il Catholicondi Giovanni Balbi»,
Antoniode Nebr~ja. EdadMediayRenacimiento.Actas del Coloquiocelebradoen
Salamanca(noviembrede 1992),Pp. 237—245,Salamanca[cf mfra, Codoñer1994].
CASAS HoMS, J.M., 1950: «Sobrela Gramáticade Mates»,Boletínde la RealAcademiade
las BuenasLetrasde Barcelona( BRABLB)23/2.117—36.
CODOÑER, C., 1981: «Las IntroductionesLaíinae de Nebrija: Tradición e innovación»,
Nebr¿iay la introduccióndel Renacimientoen España,Actasde la III Academia
Renacentista,pp. 105—22, Salamanca.
(ed.), 1994: Antonio de Nebr~ja: EdadMedia y Renacimiento.Actas del Coloquio
celebradoen Salamanca(noviembrede 1992), Salamanca.
ESPARZA, M.A.—CALvO, V., 1994: «La Grammaíica Proverbiandi y la Nova Ratio
Nebrissensis»,HistoriographiaLinguislica ( HL) 21/2.39—64.
GARCÍA, C., 1960: «Contribuciónala historiade los conceptosgramaticales.La aportación
del Brocense»,Revistade Filología Española71 anexo.
GÓMEZ MORENO, A., 1989: «GramáticaCastellanade Palacio: un nuncio de Nebrija»,
Revistade Literatura Medieval 1 .42sq.
HUNT, R.W., 1975: «Absoluta:The Summaof PetrusHispanuson Priscianusminor»,HL
2/1.1—23 [incluido tambiénen R. Hunt 1990,cf supra].
MIQUEL Y PLANAS, R., 1930: El incunablebarcelonésde 1468 (Gramáticade B. Mates),
Barcelona.
1: La Gramma.’icaProuerbiandi. Estudio 204
PÁROLI, T., 1969: «Rapporto preliminare sugliaspettilinguistici eculturali dellaGrammatica
Latina in anglosassonedi Aelfric», Arts Libérauxel Philosophieau MoyenAge,
Acíesdu 4éme Congr~s internationalde Philosophiemédiévale(Moníréal 27.8—2.9.
1967), pp. 777—83, Paris/Montréal.
PERCIVAL, W.K., 1994: «Nebrija and the medieval grammatical tradition», Antonio de
Nebr~ja. EdadMedia y Renacimiento.Actas del Coloquiocelebradoen Salamanca
(noviembrede 1992), pp. 247—257,Salamanca[cf supra,Codoñer1994].
PÉREZ, E., 1990: El Verbiginale:unagramática castellanadel s. XIII, Valladolid.
PÉREZ ROMERO, Ma DEL 5., 1995, ‘Perulile grammaucalecompendium’de Daniel Sisón.
Ediciónyestudio(tesis doctoral),Universidadde La Laguna,Facultadde Filología.
RAMAJO, A., 1987: Las gramáticasde la LenguacastellanadesdeNebr&a a Correas,
Salamanca.
SOLERY PALET, J., 1915-6: «Notícesbiográfiquesinéditesd’En BartomeuMates,autorde
la célebregramáticallatina incunable»,BRABLB8.35—42.
2.4. Educacióny enseñanzaen la Edad Media y Renacimiento. Historia y Filosofia.
AJO GLEZ. DE RAPARIEGOS Y SAINZ DE ZÚÑIGA, C.Ma, 1957—79: Historia de las
universidadeshispánicas.Orígenesy desarrollodesdesuaparicióna nuestrosdías,
vol. 1, VI y VII, Madrid.
BARCALA, A., 1985: «Las universidadesespañolasdurante la EdadMedia», Anuario de
EstudiosMedievales15.83—126.
BARSANTI, F., 1905: Ilpubblico insegnamentoiii Luccadal sec.XIValíafinedelsec.XVIII,
Lucca.
BATLLORI, M., 1958: Vuií seglesde cultura catalanaa Europa,Barcelona.
1: La GrammaúcaProuerbiandi. Estudio 205
BELTRÁN, E.V., 1974: Valenciaen la épocadeJuan 1, Valencia.
BELTRÁN DE HEREDIA, V., 1946: «La formación intelectualdel cleroen Españadurantelos
siglosXII, XIII y XIV», RevistaEspañolade Teología6.343—4.
BONAVENTURE, B., 1961: «The teachingof Latin in Later MediaevalEngland»,Mediaeval
Studies13.1—20.
CAPDEVILA, 5., 1927: «L’Escolade Gramáticai Arts», Lesantiquesinsíiíucionsescolarsde
la Tarragonarestaurada,Estudis UniversitarisCatalans12.86—107.
CASAS HOMS, J.M~, 1971a: «Notes sobre l’ensenyamentde la gramáticaals monestirs
catalans»,II Colloquid‘historia delmonaquismecatal& (SantJoandeles Abadeses,
1970), vol. 1, pp. 199-204,Abadiade Poblet.
1971b: «Ambient gramatical a Barcelonadurant el segle XV», Discurso en la
Académiade RonesLletres(1 7.X71), Barcelona.
COLÓN, G., 1982: «Fer lo proverbi»,Misceláneade EstudiosHispánicos,Homenajede los
hispanistasde Suizaa RamónSugranyesde Franch, pp. 33—9, Montserrat.
CHASE, W.J., 1926: TheArsMinor ofDonatus,for onethousandyearsthe leading texíbook
ofGrammar,Madison.
DALY, L., 1961: ThemediaevalUniversily(1200—1440),NewYork.
DELHAYE, PH., 1947: «L’organisationscolaireau XIIe siécle»,Traditio 5.211—68.
DuRÁN Y SANPERE, A./GÓMEZ GABERNET, F., 1944: «Las escuelasde Gramáticaen
Cervera»,BRABLB17.5—77.
FERGUSON, W.K., 1962:Europe in Transition, 1300-1520,Boston.
FERRARI, G., 1982: «1 primi grammaticidella lingua italiana»,RivistaEuropea27:6.1017,
Firenze.
1: La Grammat¡caProuerbiandi.Estudio 206
FUENTE, V. DE LA, 1969: Historia de las universidades,colegiosydemásestablecimientos
de enseñanzaen España,vol.I, reimpr., Frankffirt.
GARIN, E., 1958: II pensieropedagogicodell‘Umanesimoitaliano, Firenze.
1987: La educaciónen Europa (1400-1600).Problemasyprogramas,trad. esp.de
E. MéndezLloret, Barcelona.
GHELLINCK, J., 1946: L ‘essorde la liltéralure latine au XIIe siécle.Paris/Bruxelles.
GIL, L., 1980: «Gramáticos,humanistas,dómines»,El Basilisco9.20-30.
1981: Panoramasocialdel Humanismoespañol(1500-1800),Madrid.
GILSON, E., 1969: LinguisíiqueelPhilosophie,Paris.
197&: La Filosofia en la EdadMedia, trad. esp.,Madrid.
GLAUCHE, G., 1970: Schullenktureim Mitíelalter. Enístehungund Wandlungendes
Lekturekanonsbis 1200nachden Quellendargestellí,Múnchen.
HASKINS, CH.H., 1909: «A list of textbooksfrom the closeof the l2th century»,Harvard
Siudiesin ClassicalPhilology20.
1923: TheRiseof Universities,New York.
1927: TheRenaissanceoftheXIIíh cenlury,New York.
Husrr, R.W., 1964: «Oxford Grammar Masters in the Middle Ages», Oxford Studies
preseníedto DanielCallas, OxfordHistorical Society,PP. 163—93,Oxford [incluido
tambiénen R.W. Hunt 1990,cf supra].
HUNT, T., 1991: Teachingandlearning¡aun iii I3íhcenturyEngland, Cambridge.
KAGAN, G.R., 198f: Universidady sociedaden la Españamoderna,trad. esp.,Madrid.
1: La Grammar¡caProuerb¡andi.Estudio 207
LLORENTE, T., 1889: España, sus monumentosy arte. Su naturaleza e historia, vol. II.
Valencia. Barcelona,Barcelona.
LUSIGNAN, 5., 1987: Parler vulgaremení.Les intellectuelsel la languefran~~aiseauxXIIL
etXIV szécles,2~ ed., Paris/Montréal.
MADURELL, J.M~, 1948: «Las escuelasde la Seo de Barcelona(Notas parasu historia)»,
HispaniaSacra ( HS) 1.389—401.
MANACORDA, G., 1913: Storia della Scuola in halia, vol. 1: fi Medio Evo,
Milano/Palermo/Napoli.
MIRET y SANS, J., 1915: «Escolarscatalansal estudi de Bolonia en la XIJI~ centuria»,
BRABLB 15.
NARDT, B.. 1956: II pensieropedagogicodel Medievo,Firenze.
OUY, G., 1986: «Bilinguisme ou trilinguisme?Latin commun, latin savantet fran9ais au
XIV~ et XV~ siécles»,Etal etEglisedansla Génesede 1 ‘Etal Moderne,pp. 85—97,
Madrid.
PAETOW, L.J., 1910: «TheArts Courseat MediaevalUniversitieswith SpecialReferenceto
GrammarandRhetoric», Univ. ofillinois Síudies3/7, Urbana-Champaigne.
PARE, G./BRUNET, A./TREMBLAY, P., 1933: La Renaissancedu XIIe si~cle: Les ecolesel
1 ‘ensegneimení,Paris/Otawa.
RASHI3ALL, H., 193&: The UniversitiesofEuropein the Middle Ages,2~ ed., Oxford.
Rico, F., 1978: Nebr~afrente a los bárbaros. El canon de gramáticosnefastosen las
polémicasdel humanismo,Salamanca.
1982: «Un proverbiodetercerapersona:Gramáticay Poética»,Primeracuarentena
y tratadogeneralde Literatura,pp. 29—32, Barcelona.
1: La Grammatica Prouerbiandi. Estudio 208
RoSSIcH, A., 1982—3: «Dadesinédites sobre l’Estudi General de Girona», Annals de
1 ‘Institute d’EstudisGironins 26.543—58.
ROUND, N.G., 1962: «RenaissanceCulture and its opponentsin lSth century Castile»,
ModernLanguageReview57.204—15.
RUBIÓ 1 BALAGUER, J., 1990: Humanismei Renaixemení,Publicacionsde 1 ‘Abadia de
Montserrat,Barcelona.
RUBIO Y LLUCH, A., 1921: Documenísper ¡‘historia de la cultura catalana mig-eval,
Barcelona.
SANCHÍS Y Sívut’x, J., 1936: «La enseñanzaen Valencia en la épocaforal», Boletín de la
RealAcademiade la Historia (‘BRAH) 108.
SABBAD[NI, R., 1896: La scuolae gli síudídi Guarino Guarini Veronese,Catania.
1902: «Dei metodi nell’insegnamentodella sintassilatina: considerazíonididattíche
e storiche»,Rivístadi Filologia 30.304—14.
1920: II metododegli Umanisíi, Firenze.
SANDYS, J.E., 1967:A History ofclassicalscholarship,vol. 1: From Ihe 6th centuryBC to
the endofthe Middle Ages,3~ ed., NewYork/London.
SCAGLIONE, A., 1990: «The Classicsin Mediaeval Education»,ed. A. S.Bemardo: The
Classicsin the Middle Ages(Papersofthe 2OíhAnnualConferenceofthe Centerfor
MediaevalandRenaissanceStudies),pp. 343—63, Binghamton.
SEGURA, J., 1908: Historia d’Igualada,vol. II, Barcelona.
SERRA RAFOLS, E., 1931: Una universidadmedieval.Estudiogeneralde Lérida, Madrid.
SOBERANAS, A.J., 1977—78: «Unacompanyiaper regir les escolesde gramáticai lógicade
Cerverael curs 1440-1441»,BRABLB37.
1: La Grammatica Prouerbiandi. Estudio 209
SORIA, A., 1956: Loshumanistasen la corte deAlonsoel Magnánimo,Granada.
STELLING—MICHAUD, 5., 1960: «L’Histoire desuniversitésau moyenáge etá la renaissance
au coursdes vingt—cinq dérniéresannées»,XT Congrés InternationaldesSciences
Historiques,vol. 1, pp. 97—143,Uppsala(trad. ital. en ARNALDI, G., 1974,Le origini
dell’universit&, pp. 153—220, Bologna).
SIEVENSON, W.H., 1901: «The introduction of English as the vehicle of instruction in
English school», An English Miscellanypresentedto Dr. Furnivalí, pp. 421—9,
Oxford.
TEIXIDOR, J., 1895:Antiguedadesen Valencia. Observacionescríticas,vol. II, Valencia.
THORNDIKE, L, 1940: «ElementaryandSecondaryEducationin the Middle Ages»,Speculum
15/4.400-8.
TORREY DEL CERRO,A./RuBIo Y BALAGUER, J., 1971: Documentospara la historia de la
Universidadde Barcelona,Barcelona.
TORRÓ, A., 1940: «Antecedentesvalencianosdel pensamientode Luis Vives», Univ. de
Valencia, Cátedrade L. Vives.ofrendade los antiguosamigosensuIV Centenario,
Valencia.
VERGER, J., 1979: «Remarquessur l’enseignementdesArts dansles universitésdu Midi á
la fins du Moyen Age», Annalesdu Midi 91.355—81.
WATSON, F., 1908: TheEnglishGrammarSchoolslo 1660. their “Curriculum “and Practice,
Cambridge.
WEISHEIPL, J.A., 1969: «The Placeof the Liberal Arts in the University Curriculumduring
the l4th and lSth Centuries»,ArísLibérauxetPhilosophieau MoyenAge,Actesdu~ CongrésinternationaldePhilosophiemédiévale(Montréal27.8—2.9,1967),pp.
209—13, Paris/Montréal.
WOODWARD, W.H., 1923:LapedagogiadelRinascimento(1400—1600),trad.ital., Firenze.
1: La GrammaticaProuerbiandi.Estudio 210
2.5. EstudiosdeLenguay Literatura medieval.Paleografia,Crítica textual y otras artes
relacionadas con la Gramática
BASTARDAS, J., 1951:Particularidadessintácticasdellatín medieval(Cartulariosespañoles
de los siglos VIII a XI), Madrid.
BRIQUET, C.M., 1966: LesFiligranes. Dictionnaire historiquedesmarquesdu papiercks
leur apparitionsvers 1282jusqu‘en 1600, reed.,New York.
COROMINAS, J.—PASCUAL,J.A., 1986: Diccionario criticoetimológicocastellanoehispánico,
Madrid.
CREMASCITII, G., 1959: Guida alío síudiodel latino medievale,Padova.
FLOBERT, P., 1975: Lesverbesdéponeníslatins. De les origins & Charlemagne,Paris.
GHELLINCK, J. DE, 1969: Littéraíure latine au MoyenAge,vol. II, Hildesheim.
HOLTZ, L., 1977: «La typologie desmanuscritsgrammaticauxlatins»,Revued’histoire des
textes7.247—69.
LAUSBERO, H., 1967: Manualde RetóricaLiteraria, vol. 1, trad. esp., Madrid.
LEMAIRE, J., 1989: Introduction& la Codicologie,Louvain-la-neuve.
MARCET 1 SALOM, P., 1987: História de la llengua catalana,vol 1: DeIs origins al segle
XVIII, Barcelona.
MILLARES CARLO, A., 1983: Tratadodepaleografla española,3~ ed., Madrid.
NADAL, J.Ma/PRATS,M., 1982: História de la llenguacatalana,vol 1: Dels inicis fins al
segleXV, Barcelona.
PETRUCCI, A., 1984: La descrizionedel manoscrilto.Storia,problemi, modelli, Roma.
1: La GrammaticaProuerbiandí.Estudio 211
RUIZ, E., 1988: Manualde codicología,Madrid.
SANDFORD, EM., 1924: «The Use of Classical Latin Authors in the Libri Manuales»,
TAPhA 55.190—248.
VALLS 1 SUBIRÁ, 0., 1980: La historia delpapelen España,vol. II, Madrid.
WEST, F., 1973: Textual CriticismandEditorial Technique,Stuttgart.
3. Catálogosy repertoriosbibliográficos
BATLLE 1 PRATS, LL., 1959: «Noticiasde libros antiguosde servidoresde la Catedralde
Gerona. 1335—1594»,La cultura a Girona de l’edat mitianaal Renaixemení,PP.
250—79, Girona.
BAYERRI BERTOMEU, E., 1962:Loscódicesmedievalesdela catedralde Tortosa,Barcelona.
BEER, R., 1907—8: Die Handschr~fiendesKlosterSantaMaria de Ripolí, Viena (trad. esp.
de BARNILS Y GIoL, 1909—10: «Les manuscritsdel monestir de Santa Maria de
Ripolí», BRABLB5.492—520).
BETÍ, M., 1918—22:«Noticiesde llibretersdeIsarxiusdel Maestrat»,Butíletídela Biblioteca
de Catalunya(BBC) 5/6.313—9
BOFARULL, J., 1903: «Manuscritscatalans»,Bibliografla Catalana3.211—5.
BURSILL—I--IALL, G.L., 1981:A censusofmediaevallatin grammaticalmanuscripís,Stuttgart.
COSENZA, M.E., 1962: BiographicalandBibliographicalDictionaryofthefralian Humanists
ai~d ofIhe World ofClassicalScholarshipin Italy, 1300-1800,Boston.
DOMÍNGUEZ BORDONA, J., 1952: El escritorio y la primitiva librería de SantesCreus,
Tarragona.
1: La GrammadcaProuerbiandi. Estudio 212
1961: «Incunablesde la Biblioteca de Tarragona.Catálogoabreviado»,Revistade
Archivos,Bibliotecasy Museos( RABM)69.569—620.
FERI’TÁNDEZ POUSA, R., 1947: Losmanuscritosgramaticalesde la BibliotecaNacionalde
Madrid, Madrid.
GARCÍA ROJO, D./ORTIZ DE MOLTALBÁN, G., 1945: Catálogosde incunablesde laBiblioteca
Nacionalde Madrid, Madrid.
GUARNASCRELLI, T.Ma., 1954: Indice generaledegli incunaboli delle biblioteched’ftalia,
vol. III, Roma.
HAffi, L., 1925: Repertoriumbibliographicum, in quo libri omnesab arte typographica
inventa usque ad an MD typis expressi ordine alphabetico vel simpliciter
enumeranturvel accuratusrecesentur,Berlin.
KRISTELLER. P.O., 1965: Latin ManuscriptsBooksbefore 1600,New York.
MAZZATINTI, G., 1 890sq.: Inventan dei manoscritti delle biblioteche d’Iíalia, 76 vols,
Firenze.
MIQUEL ROSELL, F.X., 1937: «CatálogdeIs llibres manuscritsde la Bibliotecadel monestir
de SantCugat del Vallés existentsa l’Arxiu de la Coronad’Aragó», BBC 8—9,
Barcelona.
PINILLA PÉREZ DE TUDELA, R., 1984: «Fondosantiguosen el Archivo Universitario de
Valencia(siglo XV)», Saitabi34.21—9.
SANcHÍS Y SIVERA, J., 1917: «Copistes,llibreters i impressorsaValéncia.Notesd’arxiu»,
BBC4.135-41.
SAROIHANDY, J., 1907: «GlosescatalanesdeMunich»,RomanischeForschungen23.241—51.
VALLS TABERNER, F., 1951: «Códicesmanuscritosde Ripolí», RABM 35.5—16.
1: La GrcimmaticaProuerbiandi. Estudio 213
VILLANUEVA, J.L., 1808: Viageliterario a las iglesiasde España,vol. II, Madrid.
1894: «Códicese incunablesde la Catedralde Vich en 1806»,BRAH2S.320—2.
VITALI, C., 1976: Grammatichesíampatenei secoliXVe XVI e loro pií¿ prezioseedizione,
Sassari.
PARTE II: TEXTO
- 1\ -~. -.
4.4’~g~~ Q.-.
~i-~’.8
y ~I~~’> 2-4
.>S~ .y~.
-4
gff~ 1~T4n -~ wid
nn L1.9i~’~OflQ Q’Vi~Tffl0—~ ~- 1<7
i~ti~cf~
QQ~cr’ y
—
~ c¡~~tD
q 4~Cl~ ¿~TTfl~Vqi¿~bv~ c~ii~CQ C~4~
cO-
~‘~‘~‘ ~vtr~
Fotocopiadel folio 1~ del ms. 8950 de laBibliotecaNacionalde Madrid
fi,<GRAMATICAPROVERBIANDI>
Gramatica.secundumPetrumHelie in maiori. discribitursic: gramaticaestarsucí scienciarecte Ioquendi, recte scribendi,recte que scripta suntpronunciandi.Et,
5 secundumquosdam,addituraliquando:et est origo et fundamentumomnium aliarumarcium liberalium siuescienciarum.
Primo, in tau discripcioneponitur “ars uel sciencia”, et in hoc gramaticaconuenitcum aliis artibus siue scienciis. Secundo,ponitur ‘recte loquendi, rectescribendi. recte que scripta suntpronunciandi”,et in hoc gramaticadiffert ab aliis
io artibus seuscienciis.Sedponiturhoc ad denotandumquod per hoc talis descripciotangit quatuor partes principales gramatice, scilicet ortografiam, prosodiam,etimologiamet diasintasticam,et racioestquiaper “recte loquendi” tangit duaspartes.scilicet etimologiam et diasintasticam,quia per hoc tangit pronunciatarecto modointelligendi. etsic tangitduplicemintellectum,scilicetsimplicemet compositum:per
15 intellectumenim simplicemtangit ethimologiam,que habet fleri in diccione et perintellectum compositum tangit diasintasticam.que habet fleri in oracione seuconstruccione;et per “recte scribendi” tangit ortografiam; et per “recte scriptapronunciandi” tangit prosodiam. Sed, secundumquosdam,ponitur “et est origo etfundamentumomnium aliarumarcium liberalium siuescienciarum”,etperhoctangit
20 duassimilitudines.Primasimilitudoestracioneoriginis: quaregramaticadiciturorigo?,quiasicut riuulus ortum trahita fonte, ita omnesalie artesseusciencietrahunt ortumet ceptum ab ipsa gramatica. Secundasimilitudo est racione fundamenti: quaregramaticadicitur fundamentum?,quiasicutdomusnon poteststaresinefundamento.ita nec alie artessinegramatica,undeponitur talis uersus:si quis edificat, prius est
25 fundarenecesse,sic nisi gramaticuspoteritdialecticusesseetc.
Gramaticabreuius discribitur sic: gramaticaest ars uel noticia ortografle.prosodie,ethimologieetdiasintastice.Prmo.in discripcioneponitur “ars uel noticia”,eadem racione predicta. Secundo,ponitur “ortograifle, prosodie, ethimologie etdíasintastice”,et per hoc consimiliter tangit predictas quatuorpartes principales
30 gramatice,scilicetortografiam,prosodiam,etimologiamet diasintasticam,prima enimparsgramaticedicitur ortografia, que estde recte scripturalitterarum et sillabarum;secundapars dicitur prosodia,queest de temporisuel accentudiccionis; terciaparsdicitur ethimologia,que estde ueritateomniumparcium oracionisin se et absolute:quartaparsdicitur diasintastíca,queestde construccione.
3—4 cf. PH. mai. 3r (p. ad íitt.) 5—6 ead.uerb. omnesfere gram. prou. adduntex Isid Orig. 1,5,1 (cf.
etiamCa.ssiodInsrit. 11,4) 12 diasintasticam:cf. Thurot* 2 12—3 [1] 14—17 cf. Siger. Cortr. * 1 [2]
20—24 cf. Domus* proem. [3] 24—25 uersusauctoremnon repperi 26—34 cf. 3.12—20
2 titulus deestin M (GRAMATICA PROVERBIANDI addidi e 365.5)
II: Ediciónde la grammaticaprouerbiandiM(ms. 8950B.N. de Madrid) 2
Circa predictasdescripciones,notaquod artes sunt duplices: quedamsuntliberales, quedamsunt mecanice. Artes liberales sunt septem,scilicet gramatica.dialectica,retorica,geometria,arismetica,musicaetastrologiauelastronomia,quarumtrespartesdicunturtriuium, quasitresuiequibusducimuradsapienciam.ideodicuntur
s scienciemetaphorice,quarumuero omnium gramaticapossidetprincipium. Et notaquodtalesartesdicunturliberalesasubiectolibero in quo sunt,scilicet in anima,quiaanimaest libera. corpusuero seruile, unde dicit Aristoteles: bac habetcorpus circaanimam,ut hec quidem imperet. illud autemfamuleturetc
Gramatica.secundumPetrumHelie, dicituragramaiongrece.quodest“littera”to latine. uel. secundumVgucionemdicitur agrama,quod est “littera”, et tica ucí ycos,
quod est “sciencia”,quasi “litteralis sciencia”. Et dicitur arsuel sciencialitteralis quiahominemeflcit litteratum,unde,secundumPetrumHeliam, ille dicitur litteratus.qui
fi’ scit lineras in sillabas et sillabas in diccioneset diccionesin oraciones congrueordinare,ex quo patetquod gramaticadicitur ars uel sciencialitterauis, quiadocetur
15 de congruitatescribendiet proferendiet construendi.Dialecticadicitur adia, quodest “duo”, et logos, quod esí“sermo”, ucí lexis,
quod est“racio”. scilicetopponentisetrespondentisin disputacioneucí saltemtenentisuicem duo<rum>,ex quo patetquod dialecticadicitur ars uel scienciadisputacionís.
Rethoricadicitura resis,quod est“omatus”,etycos.quod est “sciencia”.quasi20 “scienciade omatuuerborum”.ex quo patetquod rethoricadicitur arsuel scienciade
omatuuerborumseudiccionum.Geometriadicitur ag<e>, quodest “terra”, etmetrica,quod est“mensura”,et
ycos, quod est sciencia, quasi “scienciade mensuracioneterre”, ex quo patet quodgeometriadicitur ars uel scienciade mensuracionenel comparacionequantitatumad
25 inuicem.Arismeticadicitur ab ares,quod est “uirtus”, et rimos.quod est “numerus”.et
ycos,quodest “sciencia”,quasi “scienciadeuirtute numeri”, et ideoarismeticadiciturarsuel scienciade proporcionibusnumerorumetproprietatibuseorum,
Musicadicitur amoysis,quod est “aqua”, et ycos,quod est “sciencia”. quasi30 “scienciainuentaiuxta aquas”,etideomusicadiciturarsdeproporcionibusnumerorum
qucadconsonanciasuel disonanciascantus.Astrologiadicitur aastrumastri et logos.quod est “sermo”, quasi “sermode
astris”. Sedastronomiadicitur de astrumastnet nomus,quod est “nomen”, et ycos,quod esí “sciencia”, quasí “scienciade nominibusastrorum”,et ideo, licet astrologia
4—5 tres partes:ap. LambertumAuíjossjodorensem,testePranrl* 111.25 7—8 fort. ex.4RJST.Pal. 1,5 [4]
9—10 cf PH. mai. 3’ 10—11 Hug. Der. «grama», 79’~ [5] (cf. etiamKilw. E.* 1,4.5) 11—12 cf. Kilw.
E. * 1,6 [6] 12—14 cf. PH’. mai. 3~ (p. ad Iitt.) 16 dia: cf. Graec.* VIII,102 [7] 16—18 cf. Cathol. V,
«dyalectica»(pIura addit) 22 g<e>: cf. Isid. Orig. * 111,9,3 (cf. etiam Graec. * VIII.159 [8]) 1 metrica: cf.Graec. * VIII,206 [9] 26 ares:cf Graec.* ~JIII5 [10]; Cal/ial. V, «arismetica» 29 musica: cf. Rem.
Auí.*25 [11]
18 duoruni: —rum addidi 22 ge:—e addidi
II: Edición de la grammaticaprouerbiandiM(ms.8950 B.N. de Madrid) 3
et astronomiasunt unaars uel sciencia, sedastronomiadicitur scienciade motibuscorporum supracelestium,ut planetarumet aliarum stellarum,et astrologiadiciturscienciade iudiciis dandisper motusastrorum.
Artes mecanice sunt septem, scilicet lanificium, armatura, agricultura,s nauigacio. uenacio,medicina et architeatrica.et iste artesdicuntur mecaniceuel
seruilesa subiectomecanicouel seruili, quod estcorpus, arl quod tenduntuel suntinuente,quia inuentesuntaid explicandumcorporesegestates:laniflcíum enim ualetadcorporis ornacionem,armaturaualet ad corporis defensionem,agriculturaua[et adcorporis nutricionem. nauigacio ualet aid corporis ditacionem seu diuiciarum
10 augmentacionem.uenacioualetaid corporis delectacionem,medicinaualetad corporissanacionem,sedarchiteatricaualetad corporis delectacionem.
Gramatica,secundumCatholiconemdiuiditur in quatuorpartes, sci[icet inortograflam,prosodiam,ethimologiamet diasintasticam,de quibus dictum estsuprain discripcioneipsius gramatice.Ortografla dicitur ab ortos, quod est “rectum”, et
15 grafla, quodest“scriptura”, id est“tractatusde rectascripturalitterarum elsillabarum”.Prosodiadicitur a pro, quod est “ad”, el odosuel odaode, quod est “cantus”. id est“tractatus de cuiuslibet diccionis tempore ucí accentu”. Ethimologia dicitur ab“ethimos”, quod estuerum, et logos, quod esí “sermo”, id est “tractatusde ueritateomnium parcium oracionis absolute”. Diasintasticadicitur a dia, quod est “de” et
20 sintasis, quod est “consíruccio”, id est “tractatus de consíruccione”. Vel aliter,secundumDonatum, gramaticadiuidítur in tres partes, uidelicet in preceptiuam,permissiuamelprohibiíiuam.Precepíiuaesíquetracíalderegulisgenerauibusul sil libinomen in a et huiusmodi. Permissiuaestque tractal de figuris gramaticalibus,quetamenaliqua {o}racione escusantur,ut de apposicione,euocacioneel huiusmodi.
f2~ 25 Prohibitiuaestque tractal de uiciis gramalicalibus,que quidem uicia nulla racioneescusantur.Vel auiler, secundumPriscianum,gramaticadiuiditur in quatuorpartes,scilicet in litteram. sillabam,diccionemetoracionemsiueconsíruccionem.dc quibusper ordinemesíagendum,et primo de liltera.
SEQVITVRDE LIlTERA
30 Littera, secundumPriscianumlibro primo maioris,discribitur sich: hIleraestparsminimauociscomposite.Primo, in discripcioneponitur “pars”,et in hocconuenit
4—5 cf. Epit. Dind. * V,49—S0(p. adIitt.) 12—20cf. Caihol. 1,I’~ (cf. 1 .lOsq.) 14—15 cf. Graec.* ‘1111.236
[12]’ 20—22 expresseap. Don, non repperi (cf. Thurot* 133 [13], qui quendamGraecismigíossatorem,
eand.doctrinam Donatoadtribuentem,cit.) 26-27cf. Prisc. 111,1; 111,14—5 (at expressenon reperitur)
30—31 Prisc. 1,3
15120 id est correxi, idem M 24 oracione: o— seclusi
II: Edición de la grammaticaprouerbiandiM(ms.8950 B.N. de Madrid) 4
hIleracumaliis partibusgramatice,sciliceícumsillaba,diccioneel oracione.Secundo,ponitur “minima”. ad differenciamipsarumparcium. seddicitur “mínima” respectuearum dupliciler: uno modo,quoadsubstanciam;alio modo,quoad formam, id estaccentumseumodumproferendi,quiaaliterprofertur i pro “uade”,quiacumeleuacio-
s ne. elaliterprofertur i pro littera, quiacumdeprehensione<profertur>. Tercio,ponitur“uocis composite”,ad denotandumquod hIlerapolesíconsiderandupliciter: unomodo,in respectuliltere ad lilteram,et sichunalitterapotesíessemaloruel minoralia, el sicnon sumiturhic; alio modo,in respectuhiltere aid alias partesgramalice,et sic sumilurhic, quiahiltera dicitur minimarespectusillabe, diccione et oracione,que suníuoces
10 composile,el ideolinera dicitur minimapars uociscomposite.
Vel aliter, secundumPriscianumelCalholiconem.litteraesíuoxindiuiduaquescriberi polesí.Primo, liltera dicitur “uox”, el in hocconuenilcumsillaba,diccioneetoracione. Secundo,dicitur “indiuidua”, id esí indiuisibílis, ad differenciam ahiarumparcium gramatice,que suntdiuisibiles,quiaoraciodiuidiíur in diccionesel diccio in
15 sillabaselsillabain hIleras,hIleraautemremanelindiuiduaseuindiuisibilis. Sednota,secundumRobertum.quod hIlerapolesíconsideraridupliciter: uno modo, secundumformam,id estacceníumseumodumproferendi,queuel qui reponil ipsamlitteram subspeciehiltere. el sic dicitur indiuidua, quiasi diuidereíurnon essethUera, quianonremanereleiusdemspeciei, ul dicit Priscianus libro primo minoris; alio modo,
20 secundumaccidens, id esí tempus correptu<m> ueh productu<m> per quod ipsamensuratur,el sic bene polesí diuidi. Et ideo, dicil Priscianusquod hIlera esíbreuissimaeorumquepotesídiuidi. Sedpredictediscripcionesliltere solumconueniunílittereuocali,hueraenimscriptanondicituruox indiuiduanequeparsuociscomposile.
Vel aliter, secundumquosdam,hittera esí lerminus non resohubilis in ahios25 terminoslilterales, ex qua cum alia hIlera uel cum aliis lilteris potesífieri sillaba.
Primo, hIleradicitur “terminus”, el in hocconuenilcum sillaba,diccioneel oracione.Secundo,hIlera dicitur “non resolubihisin alios lerminoshilterales”, aid differenciamearum que suní íermini resolubiles seu diuisibiles, ul predictum esí. Ex quadescripcionepalel quod hIlera el lerminus se habenííamquamsuperiusel inferius:
30 omnisenim hueradicitur lerminus,sednon omnisterminusdicitur hIleraquiaquehibeísihlaba,diccio uel oraciopotesídici lerminus,el racioesíquiatamhIleraquamsillabaquam diccio uel oracio polesí esseextremusproposicionis. sciliceí subiectumuelpredicatum,elhocconueniltermino.Secundo,patelquod hiltera polestdici primama—
11—12 Prisc. 1,3 (unde et Caihol. I,í’~) lSsq. cf. Kilw. ~ 3V [14] 18-19 cf. Prisc. 1,3 (p. ad ¡itt.)
21—22 cf. 4.11—12
5 profertur addidi 20 correptum: —m addidi ¡ productum: —m addidi (abbreu. o. desunt in N~
II: Edición de la grammaticaprouerbiandiM(ms.8950 B.N. de Madrid) 5
teriesuociscompositeseucomponipatelduphiciter:unomodo, uiacomposicionis,sienim oracio componitur,primo componiturex lilteris, secundoex sihlabis,tercio exdiccionibus;alio modo,uia resolucionis,si enim oracio resohuatur,primo resohuiturindicciones,secundoin sihíabas,tercio in hIleras, el sic palel quod hIleradicitur prima
s in uiacomposicioniselullima in uia resohucionis,elhocesíde racioneprimemateriei,ideo hIleradicitur primamateriesuociscompositeseucomponibihis.
f2~Nota, secundumPriscianum,quod hIleraesíduplex: quedamenim scriptael
quedamuocalis.Liltera scriptadicitur ehemenlumseuipsapronunciaciohiltere, undeío dicit Priscianuslibro primo maioris quodhiltere diferuníab ehementis:liltere enim sunt
que scribuntur,ehemeníauero suní ipsepronunciaciones,abusiuelamenhIlerasproelementiset e conuersoponimus,el dicuntur hiltere elementalransumpliueseupersimihiíudinem,quiasicul ex ehementisfil corpusmixtum, ita ex hilterisdebiteiunctisfil sillaba,diccio ueloracio. Liltera, secundumCalhohiconem,dicitur de lino hinis uel
15 a hiteris, eo quod antiqui hIlerasscribebantin cer{r}aíis tabuhisetposleahinebantseudehebaní,uel, secundumPriscianumlibro primo maioris,hIleradicitur quasi legitera,quiaprebealiler legendi.
Nota quot sunt [iltere: dico quod hiltere possunlconsiderañduphiciter.Vnomodo, secundumnumerum uel figuram, et sic, secundumPriscianum,hiltere suní
20 uigintilres,scihiceíabcdefghikímnopqrstuxyzAíiomodosecundumpoíestatemseuprohacionem,el sic solumsunídecemelocto liltere Latine,quodpalelquadruphiciter:primo, quiah non esíhIlera, seddicitur quedamaspiracioueh aspiracionisnota; secundo,quia, secundumCalhohiconem,k el q suntunalilterasecundumpoíestaíemel idemelementumquodc, hicetdiferanínomineel figura; tercio,
25 quia i Laíinum el y Grecum eundemsonumhabení;quarto, quia z non esí hIleraLatina, sedGreca. Ex quibuspalel quod liltere Latine distinclesecundumpolesíatemsuní decemel ocIo, que scripíe flieruní a hilteris Grecis etc.
Lilterarum, quedamsutil uocales,quedamconsonantes.Liltere uocalessutilquinque,scihiceíae i o u, eldicunturuocales,quianatesutil facereuocemuel sonum
30 per se sine consona.Liltere consonantessutil omnesahie preter islis quinquenuncdictas et preterh, quod proprie non esíhUera, ut dictum esí.Taleshiltere dicunturconsonantes,quianatesunt facereuocemuel sonumcum alia, scihiceícumuocahi. elideo dicunturacon,quod esí “simul”, el sonosonas,quasi “simul sonantes”,scihicetcum uocahi.
8—9 cf. Pr/sc. 1,4 (p. ad liii.) 10—12 littere—ponimus: Pr/sc. 1,4 14-16cf. Caihol.11,b (e Pr/sc. 1,3)
16-17 Pnsc. 1,5 19—20 cf. Pr/sc. I,Ssq. [15] 24—27 cf Cathol 11rb (e Pr/sc. 1,9 aut 1,14) 22—23
h—nota: cf Pr/sc. 1,8 (cf. etiamDon, mal.* 1,2) 28 cf. Don. ,nai. * 1,2 (p. ad litt.); cf. etiam Pr/sc. 1,8, unde
et Cathol. I,írb 28-31: cf Pr/sc. 1,7—8 [16] 31—32 tales—uocali: cf Pr/sc. 1,8 (p. ad ¡itt.) 33—34 cf.
Cathol. V, «sono»
15 ceratiscorrexi ePr/sc. 1,3
II: Edición de la grammaticaprouerb¡andiA~I (ms. 8950 B.N. de Madrid) 6
Lilterarum consonancium,quedamsutilmute,quedamsutilsemiuocales.Lilteremute sutil que incipiuní a se ci terminanturin uocali. el tales sunínouem,sciliceí bc d f g k p q 1 eí. secundumPriscianumel Calhohiconem,simihiter iste due uocahes¡ et u positeanteuocalemin principio eiusdemsillabedicunlurmute,ul uiuo. Venus,
s luno, lohannes,lacobus, el huiusmodi, el tales hiltere, secundumPriscianum elCaíholiconem,dicunlurmute non quiaomninocareaníuoce, sedquiaexiguapartemuocis habení, sicul informis dicitur mulier non que carel forma, sedque mahe esíformata.eí dicimusfrigidum ihlum nonqui penitusesíexperscahoris,sedquiaminimehoc ulilur. Vel ahiler, nominatesutil mute aid comparacionembene consonanc¡um.
10 LiIlere semiuocalessutil queincipiuní auoc<al>ibusel desinuníin se ipsis, et tales,secundumCalhohiconem,suníseptem,scihicel 1 m n r s x z, quarumsexsutil Latineet uhtima Greca, el tales hiltere, secundumPriscianum el Caíhohiconem,dicuntursemiuocalesquiaplenamuocemnon habení,ul semideosel semiuirosappellamusnonqui dimidiam partemhabenídeorumauluirorum, sedqui non sutil pleni dii aul pleni
15 uiri. Veh ahiter.dicuntursemiuocahesquiauincuníurauocalibus,lamensuperanímulas.El notaquod hilterarum semiuocalium,quinquesutil suní liquide, secundumanliquos,scihiceí 1 m n r s, sed uere liquide, secundummodemos,suní due, scihiceí 1 r, eldicuntur ucre liquide quia sepehiquescuníquia, secundumPriscianum,libro primomaioris, posite post mutam in eadem sillaba permiltuní seu faciuní precedeníem
20 sillabamquandoquehongam,quandoquebreuem,ul tenebre, patris elhuiusmodi.undef3~ dicil Docírinale: suní 1 el r uereliquide quiasepe liquescuní.
Liltere, secunduniPriscianumlibro primo maioris, acciduní Iría, scilicetnomen,figura et potestas,el racio esíquiahUerapolesíconsideraríIripliciler: primo,racione uocis,el sic conuenilci nomeniii a, b, c eí ita de omnibusaliis; secundo,in
25 quantumscribilur, el sic conuenulci figura, ul ahabeltahemfiguram eí b íahemci itade omnibusaliis; tercio,in quaníumpronuncialur,el sic conuenulci polestas.ut faceresonumperse ucícumtilia hIlerael produciuel corripi elhuiusmodi.Vndedicil Baco:figura esíipsaprotraccioquamin lilteris uidemus,poleslasauíemesíipsapronunciaciobreuis ucí longa propíerquamci figure el nomina sutil inuenta. Potestashiltere esí
30 duplex: quedam enim esí essenciahissiue substanciahisel quedam accidentalis.Essenciahissiue substancialisesí ipsam hilteram facereuocemsiue sonumper se ucícum alia, ucí aliter, ipsam hilteram esse uocahem, consonaníem.mutam ucísemiuocalem.Sedaccidentalisesímulliplex, seihiccípronunciacio,correpcio,produc—
1 cf. Don. mai.* 1,2; Pr/sc. 1,9; Cathol. ¡~b (omnesp. ad ¡itt.) 1—2 cf Pr/sc. 1, 7 (p. ad ¡itt.) 2—5
tales—Jacobus:cf. Pr/sc. 1,10 et CaIhol. 1,1 rb (qui ex. Venus, luno utuntur) 5—9 cf. Pr/sc. 1.11 et Cathol.
11,b (p. ad ¡itt.) 9 cf. Pr/sc. 1,7 10—12 Cathol. j¡rb (p. ad ¡itt.) 12—15 cf Pr/sc. 1,11 et Cathol. 1.1,” (~>
ad ¡itt.) 15 cf. Pr/sc. 1,9 (p. ad ¡itt.) 16-17 cf. Don. mai.* 1,2; Pr/sc. 1,11 17 seduere—r: cf. Doctr.
1588—9 [17] 18-20 cf. Pr/sc. 1.11 (iisd. ex. ut.) 20—21 Doctr. 1588 22—23 cf. Pr/sc. 1,6 28—29
potestas—inuenta: cf. Pr/sc. 1,8 29—30 potestas—accidentalis: cf. Caihol. I,4’~ (p. ad ¡itt.) 30—7.1 ap. glos.
Promissumet Tr/a sufí, teste Hunt* 71—2 [18] (cf. etiamR* 3’) 32—7.1 uel aliter—transmutacio: cf.
10 vocalibus: —al— addidi (abbreu.n. deest)
II: Edición de la grammaticaprouerbiandiM(ms. 8950 B.N. de Madrid) 7
cio. aspiracio,lenitas, liquescencia,duphicitas,inmutacio el transmulacio,de quibuscausabreuiíaíisamphiusnon curo. El hec sutil dietaquantumaid lilteram.
SEQVITVR DE SILLABA
Sillaba,secundumPriscianumlibro secundomajoris,discribitursic: sillabaesís comprehensiohitlerarumconsequetissub uno accentuel uno spirilu prolala. Primo. in
discripcioneponilur“comprehensiohilterarum”, el inhocconuenilsillabacumdiccioneel oracione,seddiffert a hUera,quenon esícomprehensio.Secundo,ponilur “conse-quetis”,id estcumuocahi debitomodo sequetis,aid differenciamcopule hirterarumsineuocahi, que non dicitur sillaba, ul st, sp el huiusmodi. Tercio, ponitur “sub uno
lo accentu”, aid differenciam oracionis, quia in oracionequol sutil diccioneslot sutilaccentuspredominantes.Quarto,ponilur“uno spiritu”, ad differenciamdiccionis. quiain diccione quol sutil sillabe 101 sutil spirilus. Sed tahis disciipcio sillabe solumconuenilsillabeuocahi el non scripíe quianuhlasillabaseripíaesíprofeiibilis aliquoaccentunequespirilu, ul patel intuenti.
15 Vel ahiter. secundumquosdam,sillabaesíaptacomprehensiolilterarum queuelsibi cor<r>espondensuno accentuel uno spiritu, el esínata indistaníerprofem auluocahiscum alia hIlera non sillabicala. Ex quadiscripcionepalel quod silaba esíduplex: quedampropria,el tausesícomprehensiohilterarum queuel sibi corespondetisuno accenluel uno spiriíu esí nata indistaníerproferri, sedponitur “que ucí sibi
20 correspondetis”propíersillabam1amuocalemquamscriplam,hicel enim síllabascripíanon sil proferibihis ahiquo accentunequespirilu. lamensillaba uocahis.que esí suacorrespondetis,esínataproferri uno accentuel uno spiritu. el hoc suficil ei; ahia esíimpropria seuabusiua,el laus dicitur quehibeluocalis per se facietis silabam.Vndedicit Priscianus libro secundomaloris: abusiuelamen singularumuocahium sonos
25 sihlabas nominamus. El racio esí: sillaba enim dicitur a sillabin, quod esí“comprehendere”,el solauocahisnullam facil comprehensionem.
Notaquod sillabaest lñplex: aliquandoenim sihlabaconstalex solauocahi,uta, e; ahiquandoexuocahisimulcumconsona,ul al,el, il, ol elul; auiquandoexduabusuocahibussineconsona,el tahissillabadicitur diplongus,ul au el eu, el tales diptongi
30 sutil sex, scihicetau, eu, ae, oe, ay el ey, quarumquatuorsutil diptongi secundumLatinos, seilicelau, eu, ne, oe, el dueihlarum sutil diptongi secundumGrecos.scihiceí
4-5 Pr/sc. 11,1 15-17cf. Pr/sc.* 11.1 [19] 23—25 Pr/sc. 11.1 25-26cf. Mates* 2 [20] (cf. etiam G*3V etN* 2”) 27—29 cf. Pr/sc. 11,2 [2¡] 29—8.1 cf. Pr/sc.* 1,50 [22]
16 correspondens: —r— addidi
II: Edición de la grammat/caprouerb/andiAj(ms.8950 B.N. de Madrid) 8
ay el ey. Diptongus esí coniuticcio duarum uocahium eadem sillaba uires suasseruancium,el dicitur diplongusadia, quod esí “duo”. el plongus,quod esí “sonus”,quasi“sonusduarumuocahium”,nam singulesuocalesuocessuashabení.
Sillabe.secundumPriscianumlibro secundomaioris,acciduníqualuor.seilicel5 tenor, spirilus, lempusel numerushilteranim. Tenordicitur accentuscuius sutil tres
species.scihiceíaccutus,grauiselmoderatussiuecircumflexus. Accentusaccutusesíquandosonussillabeeheuaturel accentusgrauisesíquandodeprimilur, sedaccenlusmoderalussiue circumflexus dicitur medius mIer eheuacionemel deprehensionem.Spirilus est pronunciacio sihíabe asperauel lenis, quia omnis sillaba uocahis sic
10 pronunciatur:exemplumaspere,ul in diccionibusaspiralisitt horno; exemplumlenis.ul in diccionibusnon aspiralisut amo, el huiusmodi. Tempusesímora prolacionissillabe breuis uel longa, quia sillabalongamensuraturduobuslemporibusel sillababreuisunolempore.Numerushilterarun¡esíquiaomnissillabahabelcertumnumerumhlterarum,eí racio esíquia titula sihlabaapud Latinos minusquamunamlilteram et
15 non pluresquamsexpotesíhabere:exemplumunius, itt a. e; exemplumduarum. itt
ab: exemplumírium. ul ars,ops;exemplumquatuor, ul mons,pons,gens;exemplumquinque,itt plebs;exemplumsex, itt stirps,el huiusmodi.El hec sutil dietaquantumaid sillabam.
SEQVITVR DE DICCIONE
20 Diccio {diccio}. secundumPriscianumlibro secundomajoris, discribilur sic:diccio esíparsminimaoracionisconstruclein ordine composile.Primo,diccio dicitur“pars”. el in hoc conuenildiccio cum hIlera el sihlaba, que simililer sutil partesoracionis, salíem partes remote. Secundo,diccio dicitur “minima pars oracionisconsírucle in ordine composile”, id esí minima pars sensussiue significacionis
25 complexeoracionisconstructein ordine composile,eldicitur hocaid diferenciamhiIlereel sillabe, quia, quamuis liltere el sillabe sutil partes oracionis quantum aidcomposicionemuocis uel scripíi, sednon dicuntur partesquanlumaid composicionesensussiuesignificacioniscomplexeoracionis,quia, secundumPnscianum.hiltere elsihíabe proprie el per se nichil significaní, hoc enim propnum esí diccionis itel
30 oracioni.Ex quibuspatelquodtahisdiscripcioPriscianiintelhigitur sic: diccio esíparsminimasensussiuesignificacioniscomplexeoracionisconstrucleit ordine composite.
1—2 cf. N* 3’ (p. ad ¡itt.) 2 dicitur—”sonus”: cf. Catho¡. 1,1”’ (p. ad¡itt.) 4-5 cf. Pr/sc. 11,12 5-8 ap.
PH mai., teste Thurot* 393 [23] 5-6 cf. Cathol. 1,6” [24] 9sq. cf. Pr/sc. 11,12 (at expían. orn.)
12—13 haecdoctrina exstatap. PH. mai., testeThurot* 419 [25] 13-17cf. Pr/sc. 11.1; 11,13 (ex. a, ah,
stirps ut.) 20—21 Pr/sc. 11.14 26-28quamuis—oracionis:cf. Pr/sc.* 11,14 [26] 30—31 cf. Pr/sc. 11,14
[27]
20 diccio iter. NI 27 scripti correxi, scripta M
U: Edición de la grammat¡caprouerbiandiM(ms.8950 B.N. de Madrid) 9
Sed quidam dicuní quod “oracionis consíructe”ponilur ad diferenciamdiccionis inoracionenon consíructa;alii dicuníquod ponituraddiferenciamdiccionisequiualeníisoracioni, quia tunc lahis diccio equiualens oracioni non dicitur pars oracionisconsíructe,eo quianon consíruilurcum aliadiccione, sedipsameíeqitiunlel oracioni
s in quaníum aid sensumsiue significacionem complexamoracionis: exemplum, ulmíerrogato: quid est sumum bonum in hac uita?, respondelur: honestas, tunehonestasequiualeíoracioni quia per eamsensumoracionisintelhigimus,el dicunítaleseciam quod “in ordine composile” ponitur aid diferenciamdiccionis exislenlisextraoracionem.
10 Vel aliter. diccioesíconceptussimplexanimeaul lerminusuocahisitel seriplus.significaíiuus incomplexe, subordinaíus conceptui simplici itel composito ittsignificandoaul equiualens.
Primo in discripcioneponitur “conceptussimphexanime”,propíerdiccionem
f4r mentalem, que dicitur simplex conceplusanime. Secundo.ponilur “aul lerminus
15 uocalisitel scriplus”,propterdiccionemuocalemucíscriplam.Tercio, ponilur“signifi-caíiuus”,aid differenciamhiIlereel sihíabe,queproprienon sutilsignificaíiue. itt dicíumesísupenus.Quarto,ponitur “incomplexe”,ad differenciam oracionis.quiapropriumesí diccioní significare incomplexe, sed oracioni complexe. Quinto, ponilur“subordinatusconceptuisimphiciuehcomposiloin significando”,quiaahiquandodiccio
20 itocalisitel seripíasubordinalurconceptuisimphiciin significando,itt sutilDeus.horno.animal, lapis el huiusmodi; aliquando subordinatur concepíui composilo insignificando,itt chimera, uacuum, caniselhuiusmodi,sedtalesdiccionessubordinatesic conceplibuscomposilisdicunturdiccioneslargomodo,eo quianon subordinanturconceplibussimphicibus,sedconceplibuscomposilis,sicul oraciones.Sexlo,ponitur
25 “aul equiualens”,quiasi ahiquahIlera, sihíabaitel oracio imponaturaid significandumahiquid incomplexesitetanlumsiculaliquadiccio,tuneequiualetdiccioni: exemphum,ul si tahishIlerab uel suabaab aullausoraciohornoesíanimal imponilurnoitiler aidsignificandum,1am sicití ista diccio Deus,el ita de simihibus.
Vel ahiter el breuius, diccio esí lerminus significalitus incomplexe.Primo,30 diccio dicitur “terminus”, el in hoc conuenildiccio cum hIlera, sihíabael oracione.
Secundo,diccio dicitur “significaíiua”, addiferenciamliltere el silabe,queproprienonsutil significaíiue, itt sepedictum esí.Tercio, dicitur “incomplexe significaíiua”, aiddiferenciam oracionis, quia sohum diccioni uel equiuaheníi conuenil significareincomplexeel oracioni uel equiualeníisignificarecomplexe,tI dicíum esísuperius.
35 Secundo,palel quod diccio esí íriphex seuditidilur in diccionemuocalem,scnpíamelmenlalem.Quedamenim diccio dicitur itocalis,ul hornouel lapis itt itoce:
2sq. cf. Kilw. E.* 2.2,2 [28] 6-7 ex. ap. Pr/sc. II,¡5 15-17cf. 8.28-30 22—23 cf. Pr/sc. 11,14 31—32
cf. 9.15-17 32—34 cf. 9.17—18
II: Edición de la grammaticaprouerhiandzM(ms.8950B.N. de Madrid) lo
quedamdicitur scripta itt horno itel lapis itt seriplo; quedamdicitur meníalisel tausdicitur conceptus simplex anime cui subordinatur illa itocalis nel scripta insignificando. itt simihitudo hominis itel lapidis exisíetisin mente.Sed talesdiccionesconueniuní itt hoc: quia eademres que concipitur itel represeníaturper ipsam
s diccionemmentalemsignificaturper diccionemuocahemuel scriptam,el diferuní inhoc:quiadiccio itocahisuel seriptasignifical ihlam rem ad phaciíumitel ex imposicione.seddiccio meníauissignifical eamnaturaliter,unde dicitur comuniterquod lerminusnocahisitel scripíussubordinaturmenlahi in significando.
Nota quod diccio significaíiuaincomplexe,apudgramalicum.esí lnplex itelío potesí significare incompíexeIriphiciter: primo, síricte, <itt> quando esíuna diccio
mentalis incomplexaatt diccio itocauis itel seripíaimpositaaid significandumindiitiseconceptumsimphicem, itt sutil tales diccioneshorno, animal, lapis el huiusmodi:secundo,harge,itt quandoesíunadiccio uocalisuel scriptaimpositaad significandumindiuiseconcepíumcompositumsiuecomphexum,itt sutil chimera,uacuurn, canisel
15 huiusmodi: tercio, largissime,uí quandoesí unaoracio impositaad significandumconceplum simplicem set equiuahensdiccioni imposile aid significandum íalemconceplumsimplicem,itt laus oracio: horno curril, equiualenstau diccioni Deuselhuiusmodi. Sed oracio itel lerminus dicitur significare complexe, eciam apudgramalicum,quandoesíoracio compositaex pluribus diccionibusconslruccionemaid
f 4” 2~ inuicem habenlibus att equiualenstau oracioni: exemplumOracioniscomposile,itthorno curril; exemplumequitalenlisoracioni,ul Deus,equiuahensíahi oracioni hornocurrit el huiusmodi.
Contrapredicta, probandoquodaliquaesí diccio que non esí itocalisneqitescnplaneqite menlalisarguiturdupliciter. Primo sic: quiadiccione seriplain pariete
25 el speculosibi opposiíoitidetur diccio itt speculo,quod non esí itocahisneqitescripíanequemeníalis, ergo predicta diuisio que fil in diccionem uocalem. scriplam elmenlahemesífalsa. Secundosic: diccio etiusunaparsestin menteel ahiaparsitt itoceuel scripto esídiccio quenon esíuocalis nequescriptanequementauis.ergo predictadiuísxoesí falsa.
30 Ad primumargumeníumdico quod illa eademdiccio queesíitt parieteesísetitidetur itt speculo,sedlaus diccio esí itt parietesubiecliteel itt speculoobiecliue.Confirmalur per lalem simihiíudinemde anima,itt qita res habeníesseobiecliue. itt
quandohomo iníelligil lapidem. tuncdico quod idem hapis,qui esí in re extraesí ittanimahominis iníelligentisipsumhaipidem,sedlaus hapisesíitt re extraobiecliueel
10 ut addidí 34 obiectiue correxi, subiectiue M
II: Edición de la grammaticaprouerbiandiM(ms.8950 B.N. de Madrid) 11
¡ti animaipsitshominissubiectite,el racioesíquiasi nonesselidem hapis itt re extraqti intelhigitur itt animaipsiushominis, tunc sequereturqtod tnus lapis esselitt reextraelahiuslapis inlelligerelur.elperconsequetisntnquamresaid extrainlelligerelur.quod esí falsum.
s Ad secundum,dico quod tulia talis diccio polesí esseetius una pars silmentahisel ahiaparsitocahis tel scripta,quod probalurel duphiciter.Primo sich: sictíenim hiltere que suntditise el non unile nullam faciuní sihhabam,ita sillabeque sutilditiseel non unite nulhamfaciuní diccionemel diccionesquesutil ditiseel non unilenullam faiciuní oracionem,ex quopailel qitod nuhiaesísillaba, diccio itel oraciocitius
lo partessmIditise. quarumunapars sil in menteel ahia parssil itt tocetel sciipío. Elracioconuincetisesí: quiacausafomiahiscomposicionisesíunio parcium aid ¡nuícem,el ideo causaformahis composicionissillaibe esí unio hilterarum el causaformahiscomposicionis diccionis esí unio hilteraritm itel silabarum el causa formahiscomposicionisoracionisesluniodiccionumconslruccionemsimulhabencium.Secundo
15 sic: quiat.unc sequereíurquod idem accidetisnecessarioesseíit diuersissubiectisitelitt titilo subiecto.quod esífalsum,salíemnaiturauiterloquendo.Sedtausconsequenciapalel: quiatune tausdiccio esselaccidetisquoddamexisletis itt menteel itt acre itelseripto,quesutilditersasubiecta,tel ipsalotadiccionon esselin aliquo eorumlanlumel. per consequetis.itt tullo subiecto,qitod esí falsum.
20 SEQVITVR DE ORACIONE SIVE CONSTRVCCIONE
Notaquod oraciopolesíaccipi triphiciler: ahiquandoenim oracio idem esíqitoddeprecacio,itt Domine,exaudi oracionern meam, id esí“deprecacionemmeam”, undedicil Thobias: copia sil nobis redditus, oracio nulla impetrare potesí, id esí“deprecacio”; ahiquandooracio idem esí quod aulegacio;auiquandooracio idem esí
25 quod congeriesseucongregatumdiccionum,el sic sumilurhic. Consíruccio.simihiter.secundumPetrum Hehiam itt primo minoris, accipitur triphiciter: primo, pro actuconsíruentisquem itt locucione exercemus;secundo,pro passioneconsíruendorumquem diccionibus altribuitur cum diccionem diccioni dicimus Iransilite teliníransilite consírui;tercio, pro oracioneconstructasetex diccionibuscomposila,el
30 sic sumilurhie. Ex quibuspalel quod oracio tercio modosumplael consíruccioterciomodosumplasutil idem,apudgramaíicum,de quibusdanturdisposicionessequenles.
22 cf. VuIg. Ps. 101,2 23 Thob. X,964D
25-29cf. Petr. H/sp. ¡
8 diccionem correxi, díccionum M
II: Edición de la grammat/caprouerb/andiM(ms.8950 B.N. de Madrid) 12
Oracio, secitnditmPriscianumsecundomaioris, describitur sich: oraicio esíordinacio dicciotiitm congruam seníenciamperfeclamquedemonstrans.Primo itt
discripcioneponitur “ordinaciodiccionum”,ad differenciamhiltere,sihlabeeldiccionis.Secundo,ponitur “congruam senlenciamperfecíamquedemonsírans”,propíer duo:
5 primo. ad differenciam oraicionis incongrue; secundo, ad differenciam oracionisimperfecte.Ex quo palel quod tahisdescripciooraicionis,secundummenlemPrisciani,solumconueniloracioni congriteelperfecte,elnon conueniloracioni incongriteneqiteoracioni itiperfecte.
Vel ahiter, oracio set construcciolic sumpíaesí congenesset agregalum10 diccionumconsíruccionemsimulhaibenciumatt equitahetis.Primoin tali discripcione
ponitur “congeries seit agregalumdiccionum consíruccionemsimul habencium”,propler duo: primo, aid differenciam hiltere, sihlabe el diccionis; secundo,addiferenciam oracionis equiuaheníisdiccioni, itt quando aliqua oraicio ponitur aidsignificandumlantum sictí unadiccio,íuncenim talesdiccionesnuhlamfaciuní mIer
15 se consíruccionem.Secundo,ponitur “att eqitiitalens”, propíer tria: primo, quia siauiquadiccio sil impositaad significandumlantum sicul unaoracio, tune talis diccioequitalel oracioni; secundo,quia, secundum Priscianum, ahiquando una diccioimperailitaequitaleloracioni,tI uade.ueni elhuiusmodi;tercio,quiaaliquandodiccioresponsitaaid auiquamoracionemequiualeloracioni,tI cumdicilur: quid estsumum
20 bonurn in hac itila?, el respondelur:honestas,tune honestasequitaileloracioni, quiaosíendiíseníenciam,itt dicíum esísuperius,itbi determinaturde diccione.
Vel ahiter el bretius, oracio set construccio hic sumpla esí terminussignificatituscomplexe;primo, oraciodicitur “lenninus”, salíemterminusagregatus,el itt hoc conuenilipsaioracio cum hIlera, sihíabael diccione;secundo,oracio dicitur
25 significatita, aid differenciamhiltere tel sillabe, queproprie non sutil significalite itt
sepe dictum esí; tercio, oracio dicitur “complexe significalita”, aid differenciamdiccionis,quiasoiumoraicioni tel equiuaheníiconuenulsignificarecomplexeeldiccionitel equiuaheníisignificareincomplexe,tI dictum fuil superius.
Sed notaquod oraicio esí lripiex: quedamenim dicitur meníahisel quedam30 itocalisel qitedamscripta. Oracio mentahisdicitur agregaitumdiccionummenta1ium,
hocesí,concepluscomplexusplunumconcepíuumsimphicium,eloraciotocahisdicituragregatumdiccionumuocailium,sedoracioseriptadicitur agregatumdiccionumseripta-
1—2 Pr/sc. 11,15 6—8 cf. N* 3V (p. ad ¡itt.) 9 congeries:cf G* 4V; N* 3V l7sq.cf. Pr/sc. 11,15 (ex. uade,
uen¡’ut.) 19—21 quid—diccione: cf. 9.6-7 20—21 cf. 9.4-7 26-28cf. 9.17—18 29—30 cf. Kilw. E.* 1,2,1
[29]
II: Edición dela grammat/caprouerb/andiM(ms.8950 B.N. de Madrid) 13
rum, el quehibelistarum oraicionum potesídici lerminussignificatituscomplexe,tIdiclum esí itt discripcioneetc.
Circa oracionem site conslruccionemponuntur tres ditisiones sequentes,quarumprimaditisio esítalis: oracionumsetconslruccionum,quedamesícongruael
5 quedamincongrua.Oracio set consírucciocongruaesí oraicio set construcciononpeccanscontraahiquod principium congruitatisoracionis,tI uir bellicus el sponsapudica elhuiusmodi,sedoracio setconsíruccioincongruaesíoracio seuconsíruccio
f5~ peccanscontra ahiquodpnncipium congruitalisoracionis,tI uir bellica el sponsapudicus.Vel ahiter, secundumquosdam,oraciosetconstrucciocongruaesíoracioset
10 consírucciocitius quodlibeíconstructibileconsíruilurcumillo quod requiril el eodemmodo qito requiní quanlum aid essecongruum sue consíruccionis,set oracio setconsíruccio incongrua esí oraicio set construccio citius aliquod construclibiheconstruilurcum ihio quod non requiril setmodo quo illud non requiril, tI patel itt
prediclis exemphis.15 Secundaditisio oraicionum set consíruccionum:quedam esí perfectael
quedamitiperfecta.Oraciosetconsíruccioperfectaesíoracio seuconsíruccioperfeclesentenciegeneraíiua, itt Deus est sumum bonum; sed oracio set construccioimperfectaesíoraciosetconsíruccionongeneraíiuaiperfectesentencie,tI Deusbanustel horno albuselhuiusmodi.Vel aliler, oraciosetconstruccioperfectaesíoracioset
20 consíruccioetiusquodhibeíconsíruclibihehabelomneid quod requiril el eo modo quoillud requiril quantumad esseperfectumsueconsíruccionis,itt cumdicitur: Deusestbanustel horno est albus; sed oracio set consíruccio itiperfecta esí oracio setconsíruccioetius aliquodconsíruclibilenon haibelomneillud quod requiril quaníumad esseperfecíumsue consíruccionis,tI cum dicilur: Deusbonus tel horno albus,
25 laus <enim> nominatitus Deus tel taUs nominatitus horno non habel uerbumpersonalequod requiril quaníumadesseperfecíumsueconstruccionis,quia,secitnditmPriscianum,nominalituspositusitt ti nominaiíiui sineterbo personaihineqite uerbumpersonalesinenominailitoexpressoitel subiníellecloslarenonpolesíin construccione.Ex quibus patel qitod omnis oracio set consíruccioperfectaesí congrua, sed non
30 econtrano,itt patel itt prediclisexemplis.Terciaditisio oracionumsetconstruccionum:quedamesíindicalita, ul Deus
esí tel horno est animal; quedamimperalita, tI fac ignem tel lege Virgilium;quedamoptatita, itt utinam essesbanus clericus; quedam esíconiunclita, tI si fuerisRorne; quedam infinitita, tI Deurn esseinñnilurn el huiusmodi.
1—2 cf. 12.22—23 6-10 cf. N* 3” (at ex. differt) 15-19 cf. Thurot* 2¡5 [30] (qui quandamPetri He¡iae
glos.’ cii.); cf etiam Catho¡.111,45~b; Bac. Q * 14,21—2 (de constructione perfecta. praeter ex.); G* 4V 5r
(cx. horno albus ut.); N* 3V 26-28 cf. Pr/sc. XVII.i4 [31] 31—34 cf. Pr/sc. XVIII,40—79; Bac. D.*
240,29sq.(coniimctiua et inflnitiua orn., ex. uero fac et utinam ut.); cf. etiam G* 5~-V etN* 3V4r qui cx.
differunt
25 enim addidi
II: Edición de la grammat/caprouerbiandiM(ms. 8950 B.N. de Madrid) 14
Setex prediclispatelqitod talesdiscripcionesoracionisperfecleel itiperfectenon suníbone sitecompetentesomni oracioni perfecletel itiperfecle. Oracioperfectaesí ihía que perfecíumsensumgeneralitt animoauditorissite perfectamseníenciam,sedoracioimperfectaesí illa queinperfectumsensumgeneralitt animoauditorissite
s inperfecíamseníenciam.El racio esíquia solumconueniuníoracioni uocali perfectetel itiperfecte, nuhía enim oracio mentahis neqite seripta general sensum sitesentenciamitt animoauditorissueaudientis,tI patel intuenti.
Nota quod oraicio setconsírucciopolesí dici perfectaduphiciler: uno modo,explicite set formaliter, tI quandoexplicitehabelomneillud quod requiril quanlum
10 aid esseperfecíum sueconsíruccionis,tI Deus est sumum bonurn tel horno esíanimal el huiusmodi; alio modo, imphicile setmaterialiter,ul quandoexplicitenonhaibel ihlud quod requiril quaníum aid esseperfectum sue construccionis.sed pereclipsim subiníelhigituraliquod construclibilerequisitum,tI cum dicitur: Dominusuobiscurn tel Ihesus Natzarenus rex Iudeorum, quia subiníehhigitur ibi uerbum
15 personaJe.Nola quod oracio setconsírucciofil itiperfectamultis modis. Primo, oracio
nominaíiui,protí teneturnominaliteaibsqueterbopersonahiexpresotel subintellecto.Secundo,oracio uerbi personalisabsquesto suppositoexpressotel subiníelíecto,tIcum dicitur: uigilat in camera tel dormit in cubili, el racio esíquiatale uerbum
20 personalemnon habelnominaliuumcasumquemrequiril aid esseperfectumsuccotis-íruccioms. Tercio, oraicio aibsqueterbo finiíi modi, ti cumdicitur: te uigilare tel ledormire, el racioesíquia, sineterbo finili modi, nulla constaloracio perfectasite
f 6” consíruccio.Quarto, oracio adiectiui protí consíruiluradiectiteel non subsíantiteabsquestosubiectoexpressotel subiníehlecto,tI albuscurril. Quinto, oracio rehaíiui
25 absquesto antecedenteexpressotel subiníehíecto,el raicio esíquiarelaíitum diciturantehate rei recordaíiuum el, per consequetis,omne relaiíiuum quantum aid esseperfecíumsucconstruccionisrequiril aníecedetisexpressumtel subiníehlecíumaid quodreferaitur. Sexto,oracioaduerbiiaibsqueterbotel participio expressotel subiníelíecio,el racioesíquiaadterbiumesídeterminaliutmuerbi tel participii el, per consequetis,
30 omneaduerbiumrequiril uerbumtel participiumquod determinel,el sineeo non facilperfectamconsíruccionem.Septimo,oraicioconiuncíiuaabsquealiaoracioneprecedentetel subsequente,tI cumdicitur: si fuissesRome tel cum ueneris mecum, el racio esí
13-14 Kl/ss. R. Ordo Missae, nt. mit. et passim 14 VuIg. Jo. 19,19
2—5 cf. ¡3.15-19 l6sq. cf Mates* 57—8 [32] (tres modosorn.) 26 cf. 44.6 (speciatimin app.)
26 recordatiuum correxi, recordancium Nl
II: Edición de la grammat/caprouerb/andiM(ms.8950 B.N. de Madrid) 15
quiatalis oraicio coniunclitaitt se importal diccionemrequireníemahiamoracionem.Ocíato,oracioaiblatiuorumaibsolutorumabsquealiaoracione,tI cumdicilur: soleortotel magisírolegenle,el racioesíquiatahisoracio in se includil diccionemrequireníemahiamoracionemaid esseperfectumsite consíruccionis.salíemracione consequencie
s tel concomitancie. Simihiter. omnis coniuncio copuhatita,disiunclita, raicionahis,condicionalis,causalis,exphicaitita,similitudinaria,el aduerbiumhocaletel temporahenon lentum iníerrogatitead perfeccionemsue construccionisrequinípluresterminostel oracionesquostel quasconiungal,tI patel intueníi. Confirmatur omniapredicíaper Philosophumquinto Meíhaiphisicediceníem:unumquodqueperfecíumesí cum
lo nichil sibi desíde hiis que sibi sutil natainesseetc.
Speciesconsíruccionissetoracionis,secundumDocírinaile, sunídue, sciliceíiníransilitael transilita, sumendoconstruccioneminlransiliuam el lransiliuamlarge,unde dicil Docírinale: itt geminasspeciesconsíruccioscindiíur, illi transicio debeliníransicioquesubesse.
15 Construcciointransitita,secundumDoctrinale,esíconstrucciocitiuspartessetconstrtctibiuiapertineníad idem uehtidenturquasiad idempertinere:exemplumquodpertineaníad idem,tI horno esíanimal; exemplumquod tideantur aid idem pertinere,tI horno esí asinus. Sed tauis consírucciointransitita, secundumDoctrinale. esíduplex, seihiceliníransilitasimphicilerel reciproca,undedicil Docírinale:perspecies
20 binas distingues, quia simplex hanc intransicio parilerque reciproca seinduní.Construcciosimplexiníransilitaesíconsírucciointransititain quainon osíendilursetnon denotalureandempersonamageretel non agerein seipsamatt pali tel non palia seipsai, itt horno est animal. Consíruccio intransitita reciproca esí construccioiníransitita itt quai osíenditurtel denotatureandempersonamageretel non agerein
25 seipsamatt denotailurpali tel non pali a seipsa:exemphumde ageretel non agere.ittego diligo me tel non diligo me el nos diligimus nos tel non diligimus nos:exemplumde pali tel non pali, tI ego diligor a me tel non diligor a me el nosdiligimur a nobis tel nosnon diligimur a nobis el huiusmodi.
Consírucciotransilita, secundumDocírinale,esíconstrucciocuius partesset30 constructibihiapertineníaid ditersatel tidenturpertinere:exemplumquod pertineaní
aid ditersa, tI ego diligo te tel ego diligor a te ueh capa esí Petrí el huiusmodi;exemplumquod itideaniur aid ditersa pertinere,tI Petrus diligil se tel Marchusdiligit Tullium elhuiusmodi.El talis consíruccioIransitita,secundumDocírinaile.esí
f6~ duphex,scihiceítransititasimplexel retransitita, undedicil Doctrinale:hancin mem—
9—10 fort. ex ARJST.Metaph. V,16 13-14Docir. 1370—1 15-16 expressenon reperitur ap. Doctr. (cf.
RoheríumK/lwardbensem,teste Thurot* 233 [33]); cf etiam G* 5’ (p. ad ¡itt.) 19—20 Doctr. ¡378—9
23-28 cf. Perc/val*273 [34] 29—30 cf. Docir. 1372 [35] (cf. etjani G* 5’) 34-16.1Docir. ¡375—6
U: Edición dela grammaticaprouerbiandiMI (ms. 8950 B.N. de Madrid) 16
bra duo dislinguereconuenileius: sutil speciessimphexque transil quequeretransil.Consírucciosimplextransilitaesíconsírucciotransititain quai non fil transicioactustel passionisde unapersonain ahiampersonam,itt illam ahia personareagaltel nonreagalin pnmam personatel in aliam, att pacialur tel non paciaturab ea, tI ego
s diligo Petrum el huiusmodi.Consíruccioretransititaesíconsírucciotransilita in quafil transicioaciustel passionisde unapersonain aliam personam,tI illa aiEapersonareagaltel non reagalin primam personamtel itt aliam att paciaturtel non paiciaturab ea: exemplumquod reagaltel non reagailin pnmampersonamtel in auiam,tI rogote ut diligas me tel rogo te ut doceas filium meum tel rogo te ut non doceas
lo filiurn meurn elhuiusmodi; exemplumquod paciatur tel non paciatur ab ea, tI rogora le ut diligas {a} me tel rogor a le ul non diligas {a} me el huiusmodi.
Speciesconsíruccionis,secundumCathohiconemelPetrumHehie, sutilquatuor,seihicel intransilita, transilita, reciproca el retransitita, sumendo lamen síricteconslruccioneminíransiíiuamellransilitam,quiasumendoeaslargeomnisconsíruccio
15 reciprocael <re>transiliuareducunturad inlransiliuam el transiliuam, itt dictum esísupra.
Consírucciointransilita,secundumCaiíholiconem,esíconsíruccioitt quanonosíendiíurfien transicioaclus tel passionisde unapersonaitt aihiam personam,tISortescurril tel horno est animal, el, secundumCatholiconem,talis consíruccio:
20 capa est Petri dicilur iníransitita simphiciter, quianon oslendilur fien transicioibiactustel passionisde unapersonain aliampersonam,el dicitur consírucciotransilitasecundumquid itt qtanlum fil transicio personarumtel quia obhicus Iransititeconsíruilurcum terbo.
Consíruccio transitita, secundumCalhohiconem,esí consíruccio itt quai25 osíenditur fien transicio actus tel passionisde unapersona itt aliam personam:
exemplumactus,ti ego diligo te; exemphumpassionis.tI ego diligor a te. Ex quopatelquodlalis consírucciopotesífierí duphiciter:ahiquando,medianteterbolransiliuotel eiusparticipio actite significacionis,tI ego diligo Petrumtel ego surn diligensPetrum; ahiquando, mediante terbo tel eiusparticipio passiuesignificaicionis,itt ego
30 diligor a Peiro tel egosum dilectus a Petro elhuiusmodi.Vlrum tausconstruccio:PetruslegitV¡ rgilium sil transilitatel iníransilitacumPetrusconstruaturintransilitecum islo terbo legit el Virgilium consíruaturIransilite cumeo, Cathohicondicil quodconsírucciodebelmagisiudicari racionefinis quamracioneprincipii. quiafinis dignioresí principio, el ideo, taus consírucciodicitur transilita el non intransilita, hicel
35 conslrucciouerbi polenciorsil ad nominaíiuumquamaid obhicum.
2—11 cf Petr. Hisp. 2—3 (at ex. differt~ 12—13 cf. Cathol. j1145rb (p. ad litt.); Petr. Hisp. 2 (e PH. mm.
42.3—16) 13-16 cf. 15.12—14 17—19 cf. Caihol. 1I1,45’~ (e PH. mm. 42,99—1) 19—23 cf. Cathol. 111,45”‘
(p. ad¡itt.) 24-30cf. Caihol. 111,45,b (e PH. pdn. 42,3—16) 30-35 cf. Cathol. III,45”~ (p. ad ¡itt.)
11 a bis seclusipostdiligas 15 re— addidi
Ii: Edición de la grammaticaprouerbiandiKl (ms. 8950 B.N. de Madrid) 17
Consíruccio reciproca, secundum Caíhohiconem, esí consíruccio itt quaostenditurfieri reflecxio aclustel passionisde unapersonain seipsamtel de pluribusin seipsasquandoquesingulariter,quandoqueplurahiter:exemplumsingulariler,itt egodiligo me tel ego diligor a me; exemphumpluraliter, itt nos diligimus nosueh nos
5 diligimur anobis.El nota,secundumCaíhohiconem,quodconsíruccioreciprocalenelmediummIerlransiíiuamel iníransiliuam,el racioesíquiaomnisconsíruccioreciproca
1 ‘r potesídici transilitaactusuel passionis.saltemlargo modo, hicel sil ibi intransiciopersonartm.dicitur enim talis consíruccio Iransilita, quia in omni consíruccionereciprocauerbumtel participiumcumsequeníiobhico consíruiturtransilite,eldicitur
10 iníransitita quia uerbum ostenditurpertinere ad eandempersonam,el ideo esí ibitransicioaclustel passionis,sednon esí ibi transiciopersonarum.
Consíruccio retransilita, secundumCaíhohiconem,esí consíruccio in quaostenditur fien transicio actus tel passionisde una personain ahiam personamdeterminate,id esícum causafinahi, tI rogo te itt benefaciasmíchi tel rogo te itt
15 doceasfilium meum, unde dicil Cathohicon quod tauis construccio: diligo lediligentem me non esíconstruccioretransilita,ymo esíconsíruccioIransilita, quiaomnis consíruccio retransitita indigel terbo subiunctiui modi cum adiunclitacomuticcionetel diccionehabenteuim coniuticcionisadiunclite,ti rogo le ul diligasme el huiusmodi.
20 Ex predictispatelquodspeciesconsíruccionissuníqualuor,scihicelintransitita.transilita, reciprocael retransitita,quarum tres conueniuníset respondenítribusmotibus itt natura:primusenim motusdicitur rectus,el tau motui conuenilconsíruccioIransilita; aliusmotusdicitur circularis, el taU motui conuenilconsíruccioreciproca;ahius motus dicitur compositus.el tahi motui respondeítel conuenul consíruccio
25 retransitita;sed construcciointransititanon conuenulmolui, sedquieli.
Circapredicta,nota, secundumPelrumHelie itt primo minoris, quod transicioesí quintuphexset tariatur quinque modis: quedamenim esí transicio actus siteaccionis,quedampassionis,quedampersonarum,quedamcasus,quedamntmerorum.Transicioactussiteaccionisesíquandofil Iransicioab unapersonain aliam personam
30 per uerbumtel eiusparticipium aclite significaicionis,tI ego diligo le tel ego sumdiligens Petrurn. Transicio passionisesí quandofil transicio site ihlacio ab unapersonaitt aliampersonamper uerbumtel eiusparticipiumpassiuesignificacionis,tIego diligor a te tel egosum dilectusa Petro. Transiciopersonarumesíquandofil
1—5 cf Cathot JJJ,45~b(e P.H mm. 43,29—32) 5-11 cf. Caihol. 111,45”’ (fort. e PH. mm. 43.32—5 [361)
12—19 cf. Cathol. 11145,b (e PH. mm. 43.49—44,55) 20-25cf. Cathol. 111,45rb (p. ad ¡itt.) 26—18.5 cf.
Peir. H/sp. 2
II: Edición de la grammaticaprouerb/andiKt(ms.8950 B.N. de Madrid) 18
Iransiciounius personein ahiampersonam,tI capaest Petri tel filius Alfei tel MariaIacobi elhuiusmodi.Transiciocasusesíquandofil transicioadiccioneuniuscasusaddiccionemalíeriuscasuseaidemre significaitaper eas,tI creaturasalistel tirtus Deitel huiusmodi.Transicionumerorumesíquandofil Iransicioadiccioneuniusnumerí
s aid diccionemauíeriusnumeri,tI sertusistorumtel Pelrus esthomineselhuiusmodi.
Parsoracionissetconsíruccionispolesíaccipi dupliciter: quedamenim diciturpars subiecliuael quedampars integralis. Parssubieclita dicitur illa de qua suumlotum polesípredican in recto,itt omne inferius respeclusui supeiioiis, el islo modooracio congrua—incongrua,perfecta—inperfecta, íransiliuai—inlransiliua, indicatita,
10 imperalita,optalita, coniunclitael infinitita dicunturpartessubiectiueoraicionissetconsíruccionis. Sedpars integralisdicitur ihia que cum aiEa tel ctm aliis constiluilsuumíotum, el islo modo hIlera dicitur pars in composicionesihlabe el sihíabaittcomposicionediccionisel diccio in composicioneoracionissetconstruccionis.
Pars inlegrahisoracionisset construccionisesíduplex: qtedamenim dicitur15 propincael quedamremota. Parspropincadicilur diccio el parsremotadicitur hIlera
tel sillaba. Parsiníegrahispropincaoracionissetconstruccionispolesísumidupliciler:1:7 primo, síricte,scihiceípro diccioneactualiterexistentein oracioneconstituenteipsam
oracionemset construccionem,el isto modo diccio existetisextra oracionemnondicitur pars oracionis set consíruccionis;alio modo, large, seihicel pro diccione
20 significante ahictius menlis conceptus,el islo modo omnis diccio 1am exisíetis inoracionequamexisíetisextraoracionemdicitur parsoracionis,el sic sumiturcomunilerin gramatica.Vndedicil Priscianuslibro undecimo:quidenim aliud esíparsoracionisnisi uox indicansmenlisconceplum?El ideo,dixil Donatusquod partesoracionissuníocIo, sciliceí nomen, pronomen, uerbum, aduerbium, paríicipium, coniuticcio.
25 proposicio el iníerieccio, hicel dicantur ocIo partes oraicionis sectndtmocIo modossigniflcandiessenciahesdislinclos,tI palel aUbi.
Expeditodeconsíruccioneparciumipsiusoracionis,consequeníeragendumesíde earumregimine.
1 filius: cf. Vulg. Mc. 15,40
1—2 fihius-Iacobi: ex. ap. Doctr. 1389 6-13 cf. R* 1” [371 (cf. etiam G* 1’) 11—13 haec doctrina exstat
ap. PH. ma/., teste Thurot* 151 [381 22—23 Pr/sc. XI,7 23-25 cf. Don. ma/.* 11,1 (p. ad [itt.) 25
proposicio: sicKl passim refert (cf. ThesaurusX,2,5,778, ubi alii test. dehac uoceprop-- adhibentur)
II: Ediciónde la grammaticaprouerb/and/M(ms.8950 B.N. de Madrid) 19
SEQVITVR DE REGIMI7NE PARCIVM INI GENERALI
Regere,secundumCalhohicotiem,discribilur sic: regereesíconferrediccionitI ponalur itt taU casutel itt certo casu,tI Sortes curril, istud enim uerbum currilconfert huic diccioni SortestI ponalur in nominaitito casuel non in alio casu.Vnde
5 dicil Baco: regereesí coartarepartem casualemitt casuponi determinato.ita quodtullo modo itt alio poní possil. El accipilur “regere” itt gramaticaaid simihiludinem“regere”itt natura:quemadmodumdominusdiciturregerefamiliam suam,quamcoartalcertaper agereofficia quandotulí, sic unadiccio in gramalicadicitur regereahiamquamcegil in certoel casuahiofficio poni aid construccionisperfeccionem.
10 Vel auiter. secundumPeírumHelie in primo minoris, regeresetexhigereesíunamdiccionemaliam secumtrahereaid perfeccionemsue construcetonís.El dicitur“aid perfeccionemsueconstruccionis”proplerIría: primo, quiaaUquandosubstanliuumexigil site conírahil adiecíiuumad determinaicionemsuesignificacionis,sednon aidperfeccionemsite consíruccionis,tI horno albus currit, el ideo. stbslaníiuumnon
15 dicitur proprie regereadiecíiuum;secundo,quiaaliquandoterminusmagis comunisexhigilterminitm minuscomunemaid delerminacionemsite significacionis.sednon aidperfeccionemsiteconstruccionis,tI animal hornocurril tel coloratum album sedelel huiusmodi;tercio, quiaahiquandouerbumtel participium exhigil aduerbium,quiasue significacionis esídelerminaíitum,sednon exhigil ipsum aid perfeccionemsue
20 consíruccionis,itt uigilo serotel sumuigilansmaneel huiusmodi.Ex quibus. patelquod diccio regens delerminatur per diccionem reclam aid perfeccionem siteconsíruccionisel diccio recta determinaldiccionemregeníem,unde dicuní quidamquod regerein propositoidem esíquod determinanper certumcastmtel equitaletisad perfeccionemsueconstruccionisel regi idem esí quod determinarediccionem
25 regenlemetc.
Regimenin proposilo,secundumCathohiconem,esíhabitudodiccionisregentistel diccionisrecle, exquopatelquod regimenesídup[ex, sciliceíactiuumel passitum.Regimenactiuumesíhabitudodiccionisregenlis,elde hocregiminedicií Pnscianus:quemcumquecasumregil nominatituselquilibel eiusoblicus. Regimenpassiuumesí
30 habitudodiccionis recle, el de hoc regimine dicil Priscianus:nominalitusqui uerbof 8” adiungiturinmobihis casibus ipsemanel,hocesínaturaperquamnominatitusregitur
a terbo non motetur,id esínon transilitt obhicos suossitenon acomodaturobhiquissuis,quianominalitusregilur iníransilite,sedobhiqui transilite, etc.
2—3 Cathol. 111,46” (ex. orn.); cf. etiam Thurot* 244 (qui quoddamcornrnenturnin Pelrum Hel/am esaec.
XIII” cit.) 6-9 cf. PH. m/n.* 153,¡7—9 [39] 10-11 cf. Peir. H/sp. 5 (e PH. mm. 154,54—6) 26-27
cf. Cathoi JJJ,46Tb (p. ad ¡itt.) 28-29 Catho]. 111,46,b ¡oc. adtribuit, qui non exstatap. Pr/sc. 30-33 Pr/sc.
XVIII.35
II: Edición de la grammaticaprouerbiandiKl(ms.8950 B.N. de Madrid) 20
Nota, secundumCathohiconem,quod omnespartes oracionis reguní prelerconiunccionemel interieccionem. Coniunecionesenim non reguní neque regerepossunl,quianon habenícerlumfinem. Sedde interieccionibus,quidamdicuní quodaliquereguníex ti sitesignificacionis,itt iníerieccionessignificantesdolorem.itt heu
s mihi, Domine,el iníerieccionessignificantesadmiracionem,ul o admirabilemuirum;aihii dicuní quod taUs casusiunctusiníerieccioniregitur aterbo subintellecto.tI dicoo adrnirabilern uirum; sed Catholicon dicil quod nullus casusjunclus inlerxeccioniregitur. Partes que reguní el reguntur sutil tres, sciliceí nomen, pronomen elparticipium. Partesque reguní el non reguntur sutil alie tres, seihicel uerbum.
to proposicioneselquedamaduerbia,undedicil Catholhon:adterbiorum,quedamreguníel quedamnon;ihla reguníquepossunírecipereduo extrema,id esíuerbumante se elcastmpostse, ti {t}uado ultra Re{g}num, el huiusmodi. Sedpartesquenon regunínequeregunlur, secundumCaithohiconem,sutil dite, seilicel coniunecionesel inlenee-ciones.Sednota, secundumquosdam,quod “regere”, sumptumlarge,conlinel sub se
15 islaquinque:exhigere,requirere,ue[le, determinareel seruiretel deseruire;sedsíncleel proprie, “exhigere” altenditur solum mIer uerbum el eius suppositum,tI hornocurrit, el “regere” mIeruerbumtel participium att diccionemcasualemregenlemelsuosobhicos sequeníes,el “determinare” mIer aduerbiael terbatel participia quedeterminaní,sed“seruire” tel “deseruire”mIer proposicioneselstacasuahia,itt uado
20 ad domumelhuiusmodi.
Notaquodregimendebeldenotanprincipaliterracionesignificacionisdiccionisregenlis,itt manus Petrí,ex ti pairtisquia tahisdiccioregensmanussignificalpartem,sedquandoqueelminusprincipaledenotalurasignificacionediccionisrecle,itt anulusaun ex itt causematerialis,quia lahis diccio recta, scihiceí aun, significal catsam
25 materiailemipsiusanuhli el huiusmodi.
Ex quibus paitel quod nominalitus regil ex ditersis naturis nisi per flguramimpedialur: aliquandoenim regitur ex ti persone,itt nominailitus supponensuerbopersonahi,tI Deus est,el dicuní quidam quod tis set natura persone in terbo esíquedamproprietasreddendiset requirendi aid se casumsibi simile in debitapersona
30 el in debito numeroel in debitareclitudine; aliquando,ex naturaintransicionis. quiaquiuibel nominalituspositusin ti nominatiuipolesí regi ex naturaintransicionis,eoquia significacio terbí iníransilite sibi altribuitur, ul dicil Petrus Hehie in secundomínons.
1—8 cf. Caihol 111,46” (ubi a¡jaeopinionesadhibentur) 3-5 cf. 264.14-15 6-7 cf 264.lSsq. 7—8 cf.
264.2Osq. 10-12 cf CaíIzo!. 111,46”‘ (p. ad Litt.) 12—14 cf. 20.1—2 14-20 ap. PH. m/n., testeThurot*
82 [40]; 244 [41] (qui quoddamopuscu¡umde regimine cit.) 26sq. cf. glos. Admirantes,testeThurot*
250 [42] 28-30 cf. Thuro/* 251 [43] (qui quoddamco¡nmentum jo Doctrina/eme saec.XIII” cit.)
30-33 cf. Peir. 1-1/sp. 58 (p. ad ¡itt.)
12 uado ultra Renunt e Caí/ial. 111,46”‘ correxi, tUa do ultra regnum Kl
II: Edición de la grammaticaprouerbiandiM(ms.8950 B.N. de Madrid) 21
Genititus regilur ex ditersisnaturis: aliquandoregitur ex ti partis, tI manusPeíri, el ita de multis aliis modis secundumditersas significacionesspecialesdiccionumregencium,itt palel in Doclrinahi.
Dailitus regitur ex ditersis naturis: ahiquando enim regitur ex naturas alquisicionis,tI do tibi panern; ahiquando,ex ti possesionis,tI isle esí filius tibi. el
ita de multis ahiis modis secundumditersassignificacionesspecialesdiccionumregencium.tI patel in Doctrinahi.
Accusatitus regitur ex ditersis nailuris: aliquando enim regilur ex ti
proprietalis. itt sum albus faciem; ahiquando,regitur ex ti transicionis,tI doceolo Peírum. el ita de multis aliis modis secundumditersassignificacionesspeciahes
diccionumregencium.tI palel in Doclrinali.Ablatitus, similiter, regitur ex ditersisnaluris: ahiquandoenim regitur ex ti
efeclus causeeficientis, tI scienciacrescil sludio. quia studium esí causaquarescienciacrescail;aliquando, regilur ex ti efectuscausematerialis, itt anulus fil ex
15 auro.quiaaurum esícausamaterialisexqita fil anulus;ahiquando.ex ti causeforma-lis. itt diligo te puro corde. Vnde dicil Caíhohiconquod, secundumhoc, omnia
f 8” adiectitaposstníregereablatittm denolantemformam sui, tI albus albedinecurrilel gramaticusgramaticadisputal;item nominasubstantitareguníaiblatiuum ex ti
causeformalis, itt amo te amacioneel audio te audicione,el ita de multis aliis20 modis, itt patel in Doclrinali.
Vlrum tocalitusregilur tel poniturabsohutea regimine sutil tres oppiníones.Primaoppinio fuil aníiqua,quod tocailituscasusregitur asecundapersonaimperaliuimodi expressetel subiníehlecte,quiasictí nominalitusteneturconcordarecumuerbopersonaliin numeroel itt persona,ita el tocatitus,unde sicul congruedicitur: horno
25 legit, ita itt tocalito horno lege esí congrua. Secundaoppinio esí Peíri Hehie elBaconis. quod tocalitus casusregitur a tali aduerbio uocandi o, expresso telsubiníellecto,quiaregereesíconferre diccioni itt ponaturin taU casuitt, o Petre,olohannes,ergo aduerbium regil ipsum uocaiíiuum. Terciaoppinio esí Calhohiconis.quod tocalitus casu ponitur absolute,id esí sine regimine, el raicio eius esí quia
30 tocatitusnon indigel terbo secundepersoneneque indigel aduerbiouocandi,quiapolesísíaresine ulroque. teslanlePriscianodicente:Appoloniusscribit, Virgili, hicením non esí uerbum secundepersoneneqite adterbiumuocandi,el poíest eciamindiffereníer poni cum prima el secundael lercia personaterbi, itt congrite diciturlego,Virgili; legis,Virgili; legil aliquis,Virgili el huiusmodi.Vndedicilur Caíhohicon
35 quod nominalitusel tocalitus conueniuníitt hoc: quia ambo sutil iníransiíiui elostendunturad idem pertinere,seddifferuní in hoc: quianominalituspositus itt tinominaíiuinunquamponuturabsohute,ymo semperregitur aterbopositito tel subin-
2—3 cf. Docír. 1 135—¡207 5-7 cf. Docrr. ¡208—33 10-11 cf Docir. 1234—87 13 ex. ap. Caihol. 111,48”
16-19 cf. CaihoL 111,48” (¡isd. ex. ut.) 19—20 cf. Doclr. 1288—1355 2lsq. cf ,Avtates* 90—1 (eand.
dispositionempraebet) 22—25 ap. Gosu/numMarbas/ensem,teste Thurot* 271 [44] 25-28 cf. Peir.
Hisp. 6¡; Pr/sc. XIII,¡8 28—22.1 cf. Caihol. III,47~~ (p. ad ¡itt.) 31 cf. Pr/sc. XVIII,2—3 [45]
II: Edición de la grammaticaprouerbiandiM(ms.8950 B.N. de Madrid) 22
tehlecto,sedtocatitusponiturabsolule.Similiter, dicil Priscianuslibro primo minotis:illud quoquesciendumquod tocalitis frequentisulimur sineiterbis secundepersone,tI miror te Virgili, intelligo te, Homere,nominaititostero nisi perechipsimnunquamproferimus sineterbis eiusdempersone,tI bonuses.Appolloniusnomínaberis.
s Completo 1am de consíruccioneqtam de regimine parcium oraicionis ingenerahi,consequeníeresíagendumde quauibelearumin speciaui,elprimo de nomine.
SEQVITVR DE NOMINE
Nomen,secundumPrisciantmlibro secundomaioris,discribilur sic: nomenesíparsoracionisqueunicuiquesubiectorumcorporumsetrerumcomunemtel propriam
ío disíribuil quaUtatem. Primo, in discripcione ponitur: “pars oracionis”, el itt hocconuenilnomencumaliis sepíempartibusoracionis.Secundo,ponitur: “queunicuiquesubiecíorumel corporumsetrerumcomunemtel propriamdislribuií quahitaíem”,addifferenciani aliarumparcium oracionis.Sedtahisdíscripcíointelligitur sic: nomenesíparsoracionisqueatribuil att perquamatribuitur tel significaturqualilas comunistel
f 9” í~ propriaunicuiquerei 1am corporeequamincorporeesetuisi~bihí tel inuisibili.
Vel aliterbretius,nomenesíparsoracionissetdiccionissignificatitacertereicorporeetel incorporee.
Sedpromaiori noliciapredicledescxipcionissutil nolandaqualuor:primo,quidiníelligil Priscianusper “subiecíorumcorporum”; secundo,quid per ‘rerum”: lercio.
20 quid per “quaUlatem”; quarto.quid per “distilbuil”.Circa primum, dico quod per “subiecíorum corporum” intehliguntur res
corporalestel aprehensibilesper sensum,unde subiectacorpora dicuntur corporanaturahiaquesubsistuníaccidenlibus.itt horno, lapis el simihia.
Ad secundum,dico quod per “rerum” iníehliguntur res incorporalesset25 aprehensibilesper intehlectum, tI Deus, angelus, anima el similia, unde dicil
Eberardus:de non uisibihi debelres lantummododici, sedres tisibiles pocius forecorporadices.
1—2 Pr/sc. XVII,207 8-10 Pr/sc. 11,22 25-27Graec. XII,327—9
II: Edición de la grammar/caprouerb/and/Nl (ms. 8950 B.N. de Madrid) 23
Ad tercium, quidam dicuní quod qualilas in nomine sumitur pro modoiníehhigendi tel significandi rem per nomen impositam proprie tel comunileraprehensam.Sedde quahitalemamphiusinferius decuarabitur.
Ad quartum.dico quod “distribuil” ponituribi Priscianus,quamuisimproprie,s pro atribueretel significare. Ex quibus palel quod ahiquandoquahilascomunistel
propriaatribuitur rei corporeesetuisibili per ipsumnomen,tI cumdicitur: hornotelPetrus;ahiquandoatribuitur rei incorporeeset inuisibihi per ipsum nomen,itt cumdicilur: sciencia,ars, gramaticaelhuiusmodi.Vel aliter, quod auiquandonomenesídiccio signiflcaíiuai certe rei corporee, itt horno tel Petrus; ahiquandoest diccio
10 significalita certe rei incorporee,tI sciencia,gramatica,Deus,angelus, anima elhuiusmodi.
Nomen, secundumPriscianum, dicitur ab onomagrece, quod esí “aíribui’latine, quiaper ipsumnomenqualilascomunistel propriaatribuiturunicuiqite rei 1amcorporeequamincorporeeset uisibili tel inuisibihi. Vel aliter, nomendicitur quasi
15 “nolamen”,eo quod per ipsumnomennotamusunicuiquerei qualilatem.
Propriumnominis,secundumPnscianumlibro secundomaloris,esísignificaresubslanciamcum quáhitaile propria tel comuni. Sed causa inuencionis nominis,secundumDonat,um,fitil tI per illud possimusperuenirein cognicionemrei absentis.Sedpro istisintelligendis,sunínolandaduo perordinem:primo, quid intelhigimushic
20 per subslanciam;secundo,quid intelhigimusper quauitalem.
Circaprimum, notaquod substanciapolesíaiccipi tripliciter. Primo, síricte elmetaphisice,sciliceíprotínominaltel dicil primamintencionem.sciliceírem ad extraeí non terminum, el isto modo, substanciaidem esí quod res per se subsíanstelsubsisíetis,que differt ab accidente,el tahis substancia,secundumPhilosofitm sexto
25 Melaphvsice,esí triplex, sciliceísubstanciaqueesímateria,substanciaqueesí formael substanciaqueesícompositum,undedicil PetrusHehiein primo minoris: substanciadicitur triphiciter, tidehicelasubstando,tI materiaquesubstailforme tel a subsistendo.ti forma subsíancialisque substitil in materia,tel ab ulroque, al composiítmquodmalerieel forme relinel proprielatem,al horno exproprietalemateriesubesíaccidenti-
30 bus el subsíancialibus.ex proprietaleforme determinaitur.Secundo,large el logice,scihicetproití nominal tel dicil secundaminlencionem, scihiceílermintm el non remaid extra,el islomodosubstanciaidem esíquodterminumde predicamentosubstancia.tndedicil Aristoteheslibro Predicameníorum:propriumesísubstancieunitocepredica-
1—3 cf. 25.28-30 3 cf. 25.5-32 4-5 cf. Pr/sc. 11,22 [46] 12—15 cf. Pr/sc. 11,22 16-17cf. Pr/sc. 1l,¡8
24-26cf. ÁRIST. Meíaph. VII,10 (non VI) 26-30cf. Peir. H/sp. 15 (cf. etiamPH. miii. * ¡7,Ssq. ct a¡.
loc.) 33—24.1,4RIST. Praed 5
II: Edición de la grammaticaprouerbiandiNl(ms.8950 B.N. deMadrid) 24
f 9V ri, id esípropriumesítermino de predicamentosubstancie,qui esígenus tel species
predicai-i itt uoce, el islis modis non sumitur hic. Tercio, Iargissime sitelranscendenlahiter.proquactmqterei essenciasignificalitatel significabihi pernomentel diccionemsupposiíahem,el islo modo quehibelres intellectatel significaitita per
s ipsum nomen dicitur substanciaitt gramalica, site illa res fueril substanciasiteaccidetisde quapotesí fieri sermo, el sic sumitur itt proposito, unde dicil BacoTractatude modissignificandi quod significatum nominis in quantodiccio dicilursubstancialargissimesumpta,quai quidem substancianon esígeneraliorreperiri. Exomnibuspatelsetconcluditurquodnomensignificaresubsíanciamesídicerenomen
10 significarerem intelleclamtel impositamperipsumnomen,itt horno, lapis el simihia~secundo.palel quod talia nomina: albedo, nigredo, longitudo, latitudo el mulíasimilia bene significaní substanciam, hicel lalia significení accidentes, seilicelquahitatemtel quantilalem,el ita de simihibus.
Nota quod nomenpotesí significare subslanciamtel rem suam triphiciter:15 aliquandoenim significalsubslanciamperse slantemel per modumper se stantis.tI
horno,quiasignificalrem suamper seslanlemelsitie dependencia;ahiquando.nomensignificail substanciamnon per se slantem,sedper modumper se stantem,tI suníabstractaab adiectitis concretis, itt albedo, nigredo el similia, que significaníaccidentesnon cognotandumsubiectumel, per consequens,sine dependenciatel
20 inherenciaad aliquodsubiectum~aUquando,nomensignificail subsíanciampermodumdependentis,ti suníadiectitaconcreta.tI albusalba album,quodsignificalaccidens,seilicel albedinem.cognolandosubiectum,el ita de similibus.
Nota quod nomenpotesísignificare subsíanciam,idem rem suam,benesexmodis.Primo,posititesetreale,tI Deus,horno, animal, lapisel simihia, el islo modo
25 nomensignifical proprierem, que dicitur de ratus ratarailum. Secundo,flete, tI suníchimera. uacuum. ycoceruus.quia significaní resfantasticasset ymaginabihesperintehlecttmelnon posilitasset reales,el isto modonomensignificalrem quediciturdereor reris. Tercio,pritatite, tI sutil tahianominapritalita tel infinutita: iniustus,cecus,nonhomo,nonanimal, el similia, quiasignificaní res suaspritatite tel sub
30 racione pritaicionis. Quarto, negalite, tI nichil, quia significaní ens sub racioneneguacionis.Quinto, sincatagoreumalitetel consignificatite,tI sutil lahia nominasincalagoreumata:omnis, nullus, quídam,alíquis, alter, reliqitus el simihia, quiasignificaní res non per se, seihicel cum aliis nominibus adiunclis, tI omnis hornocurrit tel quidam horno currit elhuiusmodi.Sexto,iníerrogailite, itt sunínominaitt-
23—25.4 cf. 77.11—16
31 neguacionis: sicNl
U: Edición de la grammaíicaprouerbiandiNl(ms.8950 B.N. de Madrid) 25
terrogalita, qitia, secundumquosdam,talia nomina significaní res quarum sutilinlerrogatiua,undequis significal subsíanciamquia esí inlerrogaiíiutm substancieelqualis significal quailitalem, quiaesí inlerrogaliuum quahitatis,el quanlussignificalquaníiíaíem,quiaesí iníerrogaliuumquanlitatis,el ita de muhlis aliis simihibus.
s Circasecundum,notaquod qitalilaspolesíaccipi duphiciler: primo. síricletelphisice, el islo modo qualilas dicitur quedamforma setproprietassecundumquamsubiectumesínalum dici quale, itt panesdicitur albus secundumalbedinemel aqitadicitur qualida propíer quailiditaíem itt ea exisleníemel huiusmodi, unde diciíAristoteheslibro Predicameníorum:qualitalemdico.secundumquamqualesdicimus
10 nos. Secundo,largetel gramalice,el sic sumituritt proposilo,el de tau qualitalesutildiuersi modi gramailicorum. Quidam enim dicuní quod qualilas itt nomine dicilur idquodprelerstbstanciamsignificalurper ipsumnomen.tI cumdicitur: hornosignificalsubsíanciamhominis, el preler hoc significal humanitaíemque dicitur qitalilasessenciaihishominisel quiatahisqualilas esí {apía} nata pairticipairi a pluribusdicitur
15 comunis,el ideo horno significail stbslanciamcitm qualitaite comuni; similiter, cumdicilur Sortessignifical stbslanciamSortis, el prelerhocsignifical eiushumaniíaíem
fl0~ que nominatur sorteitas.que dicitur quahilasessencialisipsius Sortisel quianon esínata esseitt Sortibus nisi in Sorte, lamen dicitur quauilaspropria, el ideo Sortessignificail substanciamcum quahitalepropria. Alii dicuní quod quahilasitt nomineset
20 gramalicadícitur certa delerminaiciorei per quamdenotaturnomensignificare remcerte eldeterminate,elnon confuse,tI cumdicitur horno, statimsignificail michi remcerte eldelerminateracionequalitatis,elislomodonomensignificarestbstanciamcumqualitate propria itel comuni esí dicere nomen significare rem suam certe eldelerminate,el hoc proprie tel comuniter, tI Petrustel horno. Alii dicuní quod
25 qtaUlasitt nominediciíur quedamforma imprimetisiníelhectui noliciam rei de quaflísermo,tI cumdiciíur horno,staíimex ihíaprolacioneimprimitur inlellectui nosíroquesil illa resper tale nomensignificata,el talisqualilas site forma dicitur parsformalisitt significacionenominis. Sedalii dicuní quod qualitas in nomine dicitur modusiníehhigendi tel significandi rem pro nomen importatam cum determinala rei
30 aprehensione,elhocproprietel comunileraprehensam,el islomodonomensignificarestbstanciamcumqualitalepropriatel comuni esídicerenomensignificarecertamremproprie tel comunileraprehensam,itt palelex supradictis.
1—4 cf. Pr/sc. XVII,36—7 [47] 8-10ARJST.Praed 8 11—19 cf. K/lw. E.* 2,5 [48] (ubi grammatico
quodamignoto haecopinio adtribuitur) 28-30cf. K/lw. E.* 2,5 [49]
14 apta sec¡usipost est (possisconicereapta <uel> nata)
II: Edición de la grammat/caprouerbiandiKl (ms. 8950 B.N. de Madrid) 26
Speciesnominisde quibushic speciaihiíerinlenditurpro maiíeriisprouerbiandigramailicorumsutildecem,scihiceíproprium, appellaíiuum,substaníiuum.adiecíiuum,relaíiuum, aníecedens,posiíiuum, comparaíiuum, superlaíiuumel terbahe; sed denomine uerbali post naturam parlicipiorum determinabitur,quia nomina terbalia
s magnani conuenienciamhabenícum pairticipiis. El ideo, de islis per ordinem esíagendum,el primo de nomine proprio.
SEQVITVR DE NOMINE PROPRIO
Nomenproprium,secundumPriscianumlibro secundomajoris,describitursic:nomen proprium {quod} esí quod naturaliter pritalam subslanciamel priualam
ío quaiuiíaiíemsignifical. Primo, in discripcioneponitur “naiturahiler”, id esía propriasetprincipahi instilucione, el dicitur hoc propíer duo. Primo, quia aliquando nomenpropiium significail quasi subslanciamcomunemel quaihitaíemcomunem. sednonnaituraliter sedacasuseteuentuatt ditersisimposicionibus,tI Petrus,impositumaidsignificandumplures hominesditersisimposicionibus,undedicil Priscianus libro
15 sexto: quiaetenil sepeeodemproprio nomineduostel pluresnunctpari,tI Eneas,filius Enchiseel filius Eneasel Pirrus, filius Achilis elPirrus Epirotarum rex, hecenimnon naturahilercomuniasutilquippenuhlamquaihitaíemcomunemsignificaní,sedcasu ditersis contingere personis. Secundo,quia aliquando nomen appelhatiuumsumplumlocoproprii perexcehlenciamsignifica{n}í pnualamsubslanciamelpriuaíam
20 qtahitaíem,sednon naluraihiler elproprie, sedper figuram aníhonomasie:exemphum.itt Poetanarrat, id esíVirgihius; el dicit Propheta, id esíDatid; elApostolus, id esíPaulus;elPhilosophus,id esíAristotehes.Vndedicil Priscianuslibro secundomaions:itt aippelhaiíiuisauíemproprianoninlelhigunlur, tI hornoet tir, nisi per excellenciamloco proprii itt quibusdampersonisaccipiantur,tI in Poetapro Vigihio eí Vrbs pro
25 Roma.Secundo,itt discripcioneponitur “priuatamsubstanciamel priualamqualiíaíemf 10” significal”, el hoc ad differenciam nominis appelhaíiui quod significal comunem
subsíanciamel comunemqualitaíem,itt palel inferius.Nota quod “naiturahiler” potesíaiccipi Iriphiciter, secundumquod natura esí
íriphex: quedamenim esí natura que dicitur tis insita rebus ex simihibus símihia30 procreans,itt homo procrealhominemsibi similem el asintsasinumsibi similem: alia
1—5 cf G* 4~ (sími¡em dispositionempraebet) 3—4 cf. 222.24—239.14 8-10Pr/sc. 11,25 14-16 Pr/sc.
V,52 (nonVI) 22—25 Pr/sc. 11,25
9 quod seclusi post proprium 19 sign¡ficant: —n-- pluralis sec¡usi
II: Edición de la grammai/caprouerb/andiNl(ms.8950 B.N. de Madrid) 27
esí natura que dicitur principium moNs tel quielis in unoquoqueper se el nonsecundumaccidentes,itt ignis ex sui natura semper ascendil tel appeíií ascendereellerra exsui naturadescendiltel appeíiídescendere,el islis modisnon sumiturhie: aliaesínaturaquediciturpropriasetprimariaatt principaUsinstitutio diccionum,tI horno
s naturahitersignificalplureshomineselSortesnaluraililersignificail unumlanlum, el islomodo sumilur lic. Ex quo patel quod nomensignificare naturaihiterin proposiloesídicerenomensignificare apropria setprimariaatt principaihi institucione.
Nomen proprium, secundumquosdam,discribitur sic: nomenproprium esíquod unice phura{l} non significal. Vel ahiler, nomen propnumesí quod unu sohi
10 conueniluticaimposicione.Vel aliter, nomenpropnumesínomencui repugnailunicesuponerepro pluribus inditiduis disparatis, tI Petrus el huiusmodi. Pnmo, indiscripcionibusponitur: “unice” tel “utica imposicione”,quiaequitoceset ditersisimposicionibustomenproprium benepotesíplura significare tel pluribus conuenireatt supponerepro pluribus inditiduis disparailis. Secundo,ponitur: “plura non
15 significal” tel “unu soli conuenil” att “cui repugnalsupponerepro pluribus inditiduisdisparatis”,aid differenciamnominisappehlaliui,tI patel inferius.
Circapredictasdescripciones,notaquod unitoceel equitocepossuntaccipiduphiciter.Vno modo,síricte elhogice,tI unitoce, id esíunaracionesetdifinicione,elequitoce,id esíditersisracionibussetdifinicionibus, el sic non sumiturhic, unde
20 dicil Aristotehes:equitocadicunturqtorum nomenesícomune,raicio substancieesíditersa,el unitocadicuniur quorum tomenesí comune,racio auíemsubstancieesíeadem.Alio modo, large el gramatice, tI “unitoce”. id esí unicaimposicione.el“equitoce”. Id esíditersisimposicionibus,el sic sumitur in proposito,el islo modonomenpropriumdicitur uniuocumelequiuocum.Dicitur enim uniuocum,id esíutica
25 imposicione significaiíiuum, el dicitur equiuocum,id esí ditersis imposicionibussignificaliuum, itt suntPetrus,Martinus, lohannesel huiusmodi.
Speciespropriorum nominum, secundum Pnscianum libro secundo maioris,sutil quatuor,scihicetnomen,prenomen,cognomenel agnomen.
Nomen esíquod imponitur alicui rei non habenlinomen,itt Petrus. Maria el30 huiusmodi, unde dicií Petrus Hehie quod tomen fuil inuenlum propler solam
nomínacionempersone.Prenomen esí tomen imposilum aihicui habeníi nomen causadiferencie tel
amicicie.Primodicitur “causadiferencie”, itt Marcus Tulius, quorum Marcus dicilur
8-9 cf R* 9” (plures pro pIura) 19—22 ARJST.Praed 1 27—28 cf. Pr/sc. 11,22 (cf. etiamDon. ma/. *
11,3) 30-31 cf. PH. ma/. ¡0’ 32—33 cf. Pr/sc. 11,23, undeetP.H ma/. br (liel amic¡t¡ae additur)
9 plurat: —t seclusie R 9V
II: Edición de la grammaticaprouerbiand/Kl (ms. 8950 B.N. de Madrid) 28
prenomenquiamulíi eraníRomeuocailihocnomineTulius,quorumquidamsapienciormIer omnesfuil tocatusMarcusTulius, ad differenciam ahiorum. Secundo,dicitur“tel catsaiamicicie”, ti Sabinus Petrus, quorum Sabinus dicitur prenomen causaamicicie. quia,tI dicil PetrusHehie, posíquamRomanifecerunípacemcum Sabinis,
s nomina Sabinorumsuis nominis preposueruní.El prenomendicilur apre. quod esíante. el tomen,quiaantetomenproposilumponitur.
Cognomenesítomengeneraletel comunetociusgeneracionis,tI sutil Lima,Munchada el huiusmodi, itt cum dicitur: Petrus de Munchada tel Antonius de
Lima, unde dicil Priscianus libro secundo mamoris: cognomen esí cognacionisío comune,tI Scipio el huiusmodi.
Agnomenesí tomen imposilum aihicui ab euentu, itt Pelrus Castellanus, sifueril de Castilla, el Guillermus Valentinus, si ftmerit de Valencia, unde dicilPriscianuslibro secundomamoris:agnomenesíquodab alico etenluponitur,tI Africa-nus. Simihiter,dicil PetrusHehie quod agnomenintenlumesíad denoíandumeuentum
15 qui sibi tel aliis conlingil: exemplum, itt Scipio tocatus esíScipio Africanus, quiadeticil Africani, el Petrus Calhalanustel Guillermus Gallicus, a regione, elhuitsmodi. Ex predictis palel quod nomen, prenomen,cognomen el agnomenconueniuníitt hoc: quia realiter unamel eandempersonamposstnísignificare telimportare.seddifferuní it hoc: quiatomeninueníumesíproptersolamnotacionem
20 personetel rei non habentistomen,el prenomencausadiferencietel amicicie, elcognomenpropler cognacionem,el agnomenpropterad euentum,tI dictum esí.
Speciesnominum1ampropriorumquamappehlatiuorum,secundtmPriscianumlibro secundomaioris, sutil quatuor, seihicel corporale, incorporaihe, sinonimum elomonimumsetequiuocum,cum quibusaddouniuocum.
25 Nomencorporaileesínomensignificaiíiuumrei corporee:exemphumit propriis,tI Sortes tel Plato; exemphumitt aippehlatiuis, itt horno, lapis elhuiusmodi.
Nomen incorporale esí tomensignificaíiuum rei incorporee: exemplum itpropnis, ti Michael, Raphael; exemphum it appellatiuis,tI deus, angelus. anima.ars, scienciaelhuiusmodi.
30 Nomen sinonimum esí tomen quod cum alio nomine eiusdem rei esísignificaiíiuum, el nomina sinonima dicuntur nomina ditersa sed eiusdem reisignificaíiuum:exemphtmitt propriis, itt Marcus/Tullius; exemphumin appellaliuis tIensis/mucroelhuiusmodi.
4-5 cf. PH. ma/. 9v..40~ 9—10 Pr/sc. 11,24 13-14Pr/sc. 11,24 14-16 agnomen—Afr¡cam: PH. ma/. 10’
22—24 cf. Pr/sc. 11,26 25—29.4 cf. Pr/sc. 11,26 150] 32—33 cf. Don. ma/.* 11,3 et Pr/sc. 11,26 (iisd. ex.
utuntur)
16 deuicit correxi e PH. maz. 10’, detlcit Kl
II: Edición de la grammat/caprouerbiand/Nl(ms.8950 B.N. de Madrid) 29
Nomen omonimum set equiuocum, apud gramalicum, esí nomensignificaliuum diuersarumrerum equitocesetditersisimposicionibus:exemplitmitpropriis, itt Petrustel Martinus; exemplumitt appellaliuis, itt canis.Vnde dicil PetrusHehie quodomnisuox queex ditersisimposicionibusditersasignificalesíequitoca.
s Simihiter, dicil Priscianuslibro secundomaioris: omonimusquoque,1am it propriisquamit aippellaliuis,inueniuntur,tI Pirrus,filius Achillis el Pirrus,rex Epírolarum,elnepos,filius filii el neposluxuriosus.
Nomenuniuocum,apud gramailicum,esítomen significaitiuumunius rei telplunum rerum unitoce set utica imposicione: exemplum itt propriis. tI Sortes,
ío Martinus~ exemplumin aippellaliuis, tI horno, animal el huiusmodi.
Nota quod tomen proprium potesíhaibere numerum plurahe bene quinquemodis: primo, ditisione, tI Valenciarum, alia noua, alía uetus; secundo,equitocaicione.eo quod significail plura equitocesetditersisimposicionibus,tI hicsunt duo Petri: tercio, imposicione,tI AteneAtenarum; quarto. oppinione, itt uidi
15 plures soles tel uidi plures lunae, unde dicil Calhohicon: el sciasquod sol el lunasutil propria secundumoppinionem Plaitonis, qui putabail planetas haibere speciesracionales,sedconsideratanatura rerum protí ea animaspecuhaturcomuniasutil;quinto modo, excellenciatel officio appellaiíiui, itt apud Ouidium: illich el mullosEclores esseputa, id esí “mullos fortes” tel “simihi Eclon”, el cum dicitur: Grecia
20 gauderel si plures Alexandros haberet elhuiusmodi, unde tersus: diuidit, equitocal,imponil, oppinaturadhucexcellenciapropriis pluraliaserual.
SEQVITVR DE NOMINE APPELLATIVO
Nomenappellaliuum,secundumPriscianumlibro secundomaloris,discnbittrsic: tomenappellailitumesítomennailtralitercomunemultoruni. itt horno,equusel
25 huiusmodi.Primo, it discripcioneponitur “naiturahiter”, id esíapropria setprincipahif 11” institucione, el dicitur propíer duo: primo, quia ahiquandotomen propritm esí
comune muhíorum, sed non naiturahiter sed a casu set euentu att ditersisimposicionibus,tI dictumfuil superius;secundo,quiaaliquandotomenappellatiuumstmplumloco proprii uni sohiconuenul,el tuncnon esícomunemu[lorum, setnon fil
30 naituraliterelproprie sedper figuramanthonomasie,itt dictum fitil superius.Secundo,mt discripcioneponitur “comune muhíorum”,el hocad differenciamnominispropmii,
18-19 0V Ep. XIII,68
3—4 cf. PH. ma/. ¡0’ 5-7 Pr/sc. 11,26 11—21 cf. G* 10’”; N* .5’; R* ¡0’ (paucismuí.) 12 ex. ap. G*
¡0’”; N* 5’; R~ ¡0” 14-15 ex. ap. G* ¡0’”; R” 10’ 15-17Caihol.11125rb 18-19 cx. ap. Caihol. jjj,25~b
19—20 ex. ap. G* I0’”; N* 5~; R* 10’ 23-25Pr/sc. 11,24 26-30 cf. 26.12—22
II: Edición de la grammaticaprouerbiandiKl(ms.8950 B.N. de Madrid) 30
quod naturahiterpriuatamstbslanciamel priuatam quauilalemsignifical el non esícomunemuhlorum.
Nomenappellatiuum,secundumquosdam,describitursic: tomenappellaliuumesíquod unitocepiura significail. Vel ahiler, tomenappellaliuumesí quod pluribus
s conuenul utica imposicione. Vel ahiter, nomen appehlailiuum esí tomen cui nonrepugnal unitoce supponerepro pluribus inditiduis disparailis, tI horno, ass¡nus.animal el simihia. Primo, it discripcionibus ponitur “unitoce” att “utica imposicione”.el it hoc conuenilnomenappelhaíiuumcumnomineproprio. Secundo,ponitur “piurasignifical” tel “pluribus conuenil” att “cui non repugnalsupponerepro pluribus
10 inditiduis disparatis”,el hoc ad differenciamnomin~sproprii, itt paituil supenus.
Speciesnominum aippellaíiuorumtam primitiuorum quam deriuatiuorum,secundumPriscianumlibro secundomaiioris sutil decemnouem,seilicel adiecliuum,aid aliquid dictum, quasi aid aliquid dictum. gentile, palnum, interrogaliuum.demonsíraiíiuumtel simihitudinis, infiniliuum, relaíiuum, cohhectiuum, diuiduum,
15 ficíicium, generale,principale,numerale,ordinahe,absolutum,lemporaleel locahe.Sedspeciesappehhaiíiuorumderiualiuorum{sunt}, secundumPnsciantmeodemlibro, sunínouem,sciliceípaíronimicum,possesiuum,comparaíiuum,superhaiíiuum.dimituíiuum.denoíatiuum,terbale,participialeel aduerbiale.
Nota, secundumPriscianumlibro quinto, quod quedamsunínomina semper20 singulariasite singulariterdechinata,el hoc dupliciter: uno modo, per naturam site
artem,tI propria quenaturahiterindiuiduai suní,el taliaphuraliterproferri non possunínisi racione equitocaicionis, tI Sortes, Petrus el simihia; alio modo, per sohum usum,itt puluis, sanguiselnomina metalhorum, quia tahianominausustradidil singulariterproferri. QuedamsunínominasemperpluraiuiasetpluraUler declinala,elhocduphici-
25 ter: uno modo, per nailuram site artem, itt suní nomina naituralia, quia naturalitersignificaní muhtitudinemel singuharilerprofeni non possunl,tI proceres,mema,manesel multa ahia queusustradidil pluraliler proferri.
Nota, secundumPriscianumlibro quinto,quod nominapossunídici singulariatel pluralia tribus modis, scihicet toce tanlum, significacione lantum, toce el
30 significacioneinsimul. Quedamenim dicuntursingulariatoce, seddicunturpluraliasignificacione,ut nominacollectitasumplain numero singulari. ti genus,populus,turba elhuiusmodi. Quedam dicuntur singularia significaicione, seddicunturpluralia
3-5 cf. G* 14’; N* 5’; R” II’ (paucis mut.) 8-10cf. 27.10-11 11—18 cf. Pr/sc. 11.27 21—24 cf. Pr/sc.
V,52 23 puluis: cf. Don. ma/. * 11,7 (iisd. ex. ut.) 1 nomina metailorum cf Docir 396 [5 ¡] 24-27
cf. Pr/sc. V,55 [52] (cfI etiam Docir. 416—7 [53]) 28-30 cf Pr/sc. V,52 30—3¡ .4 cf, Pr/sc. V.55
[541(at uerbis et ex.differt) 31—32 cf. Graec. XXV,I5 [55]
16 suntsec¡usiantesecu.ndum
II: Edición de la grammaticaprouerb/andiKl(ms.8950 B.N. deMadrid) 31
toce, itt sutil nomina locorumpluraihiterdechinata,tI Alene, Maiorce el huiusmodi.Quedam dicuntur singularia toce el significaicione insimul, itt Sortes. Petrus,Marlinus el huiusmodi. Quedam pluralia toce el significacione insimul tI nominanumeralia, itt duo, tres, qualuor el similia.
s Circanomina,secundumCailholiconem,ponunlurIría dubia.Primum dubium esíde islo nomine unus una unum, ulrum tale tomen possit
declinan plurahiter, quiainueniunturquandoqiteit pltraihi, itt une et altere scaleeluna interna.Quidamdicuní quodtale nomenpotesíbenehaberenumerumpluralem.
f12’~ quodpalel ditphiciler: primo. per illud dictum Terencii: ex unis nupciis fecistis rnichi10 geminas; secundo,quia habetur itt Istoris Escolaslicis: facta suní enceniauna. Sed
Caíhohicon dicil quod tale tomen potesí sumi duphiciter: uno modo, racioneqtorumdamnominumquelantumitt numerophurahi declinantur,el islo modo potesíhaberepluraile, unde bene dicitur: una arma el une nupcie, sed male dicitur unuhominesel unemulieres, lamenitt masculinogenerenunquaminuetilur it pluraili
15 numeroapudauctores,quiaposseídici uní manestel uni penatesnisi unusresisterel;alio modo, it qtanltm unussignifical quandoqiteunitatemanimorum, itt itt ActibusAposíohorum:multitudinis credenciurneratcor unurnel animauna,el islomodo,simihiter potesíhabere plurale, unde possumusdicere: mulieres sutil une, id esí“unanimes” el corda nostra sufí una, id esí “unius animi el toluntalis”. el racio esí.
20 secundumCailholiconem, quia unilas polesí aiprehendi itt unum el itt pIura, quiaquedam\esl unitaspura el quedam/unilas impura,el sic ergo geminalsingulairesetunitaíemquainumad modumaiprehen<den>di.
Secundumdubium esí de islis nominibus: uiginti unus, Iriginta unus.quadraginía unuseíhuiusmodi,ulrumtalianominasmIsingularisnumeriuel plurahis,
25 cumsmI composilasinguharielphurali,el secundumhoc,an sil dicendumuiginli unushorno currit tel uiginíi unus homines curruní el huiusmodi. Quidam dicuní quodtalianominapossuníesse1amnumen singuharisquamplurahis. quiatahianominait sehabenícaiusanisingularitatisel plurahitalis el, secundumistud, uírumquebenedicituruiginti unus horno currit el uiginíi unus hornines currunt. Ahii dicuní quod íaUa
30 nomina sutil pluraihisnumentanlum, quiamaiornumerumitincil minoremntmerumel, secundumhoc, islud esídicendum:uiginti unushominescurruníel non uigintiunus horno currit. Tercia oppinio esí Caíhohiconis,quod tahia nomina debenídicinumen singularistanlum,quiafinis tincil principium, teslantePnisciano,undeprobat
9—10 cf. TER. And 674; Ad 375 10 Hisí. Schol. In Euang., 1592B (quod me¡ius uid., quia cx. hoc
adhibetur,¡icetuna orn.; cf. etiam Vulg. lo. ¡0,22 unde fort. ex. sumptumest) 16-17 Vulg. Ací. 4.32
5-11 cf. Caihol. 111,24” [56] 11—19 cf. CaihoL 111,24” 19—22 cf. Caihol. 111,24” 23—32.11 cf. Caihol.
111,25” (qul cunctas opinionesrefet-t)
10 Istoris Escolasticis:sic praebetKl 21 est...quedamin marg. Kl 22 aprehendendi:—den— addidi
II: Edición de la grammat/caprouerbiand/Kl(ms.8950 B.N. de Madrid) 32
quod taUs diccio hujusmodí debel esse nomen pocius quam pronomen racionenominis, quod esí it fine. unde Boeciusit Ansmelica íalem ponil hatinitaitem: sisepciestres addantur, in uiginti unum numerum cadunt, el non dicil “it uiginíiunum numeros”,el ideo, Calholicon dicil quod si inueniaturunquamconsírui cum
s pluraihi dicendumesíhoc non essede arte sedesí abusioquedam,itt si diceresiste:habet tiginlí unam marchas el huiusmodi. Sed quidam ita distinguní quod sisubsíanciam precedail ipsum tomen, tune debel plunahiter sumi, itt habeo denariosuiginíi unum; sedsi subslaneiamposlponaltntel subsequatur,tute debelsingularilersumi, tI habeo uiginti unum denarium; el naicio esíbona, quia tune respicil impres-
10 sionem numeri pnioris. El notaquod si interponaiturconiunecio,tune non esí unadiccio. sedsutil pluresdicciones,itt cumdicitur: uiginti el unum el huiusmodi.
Tenciumdubiumesíde islis nominibuspropriis locorumplunaihilerdeclinatis,tI Atete Atenarum, Maiorice Maioricarum el huiusmodi, ulrum talia nominapossunteonsíruicum terbissinguharisnumeri, tI dicendo: Piseestpulcra citilas ueh
15 Atete esí laudanda. Quidam dicuní quod sic, quia talia nomina, hicel smI plurahiatoce,sutil síngitíariainíellecíutel significacione,tI dicil Pniscianuslibro quinto.SedCaihohicondicil quod tales locuciones suní incongrue, quia tahia nomina modumsignificandihabeníplurahler, el ideonon polesísupponereterbissingularisnumen,nisi fiat ahiainstitucio itt singulari, itt dicendo: Pisa esí pulcra cititas tel Aleta esí
20 laudanda el huiusmodi.Sedsi querunturquaretalianominaproprialocorumsepeitplurali numeroinstiluantureumde itre site significacionisproprium carelpluralilale.Caíholicondicil quod locuspolesíconsideranduphiciter,seilicel itt unum tel itt plura.
112” racione enim conlinentisesíunum el racioneeontenlorumesí piura, quia estlocusconlinenlisel locuscontenlus,el haic consideracionepossunlnominalocorum inslilui
25 1am it singulannumeroquamit plurahí.
SEQVITVR DE NOMINE SVBSTANTIVO
Nota quod tomen subsíantititmpotesí desenibi tribus modis: primo, itiadechinaicionis;secundo,tia consíruccionis;tercio,uiasignificaicionisel, secundumhoc,dantundescripcionessequenles.
30 Nomensubslaníiuumesítomendechinabiheper unum articuhumtel per duos.PerunumtI hic dominus.Perduositt hic el hecsacerdos.Vel ahilen, tomen substan-
2-3BOETH Ar/th. 11,43
1—2 cf. Pr/sc. XII,7; XII,3 1 15-16cf. Pr/sc. V,55 17—25 cf. Caihol. 111,25” (p. ad ¡itt.) 27—28 cf.
Axlates* 7 [57] 30-31 cf. Nlates* 6 (al. ex. ut.); G* ti” (p. ad ¡itt.); N* 5” (humo pro sacerdos) 31 per
duos: cf. Don. ma/.* 11,5 etPr/sc. V,1 (eod. ex. utuntur)
II: Edición de la grammaticaprouerb/and/Kl(ms.8950 B.N. de Madrid) 33
tiuum esíquod per se potesísupponereterbo personahiit onaicione, itt Deusesí telhorno currit. Vel ahiter, tomensubstanliuumesítomensigniflcaliuumpenmodumperse síantistel subsistentis,tI horno tel albedo el huiusmodi.
Nota quod tomen significare pen modum per se síanlis ueh subsistentisesís nomensignificare rem suain sine dependencia,respectutel inchinaicione,itt albedo.
qitod significal albedinemnon cognotandoahiquodstbiectumtel non denotandoeaminesseahieuisubiecto.el per consequetissignifical eamsine dependencia,nespeelutelinchinaicione\ad aliquodsubiectum,sedtomensignificarepermodumdependenlistelinherentisesítomensignificarerem suamcumdependencia,respectutel inchinaicione/.
10 itt albus alba album, quodsignificalahbedinemcognotandosubiectumtel denotandoeam inesseaihicui subiecto.
Stbslantiuumdicitunde substosubslas,quiasubstal,tel per se sIalaid modumtel simihitudinemsubstancie,quiasictí substanciapolesíper se slaretel exisleresineaccidente,ita stbstanliuumpotesíper se staretel exisleneit oracioneperfectaaibsque
15 adieclito;tel quiasicul substanciasubesíaccideníiel susíenlalipsum,exquo accidenssinesubstancianon potesíexisíere,saihlemnaitunahiter,ita simihitersubsíaníiuumsubesíadiectitoel substentalipsum islo modoex quo adieetiuumnon polesípense síaire itoraicioneperfectasitie substantitoexpressotel subintehíecto.
Quolmodisdechinalsubslantitum?Dico quodbenequinqitemodis:primo, per20 unumarticulumelunamíerminacionem,itt hic dominus; secundo,perunum articulum
el ditasterminaciones,itt suníquedamnominalerminaita itt or tel in os tI, hic labortel labos el hic honor tel honos el hec arbos tel arbor, el quedam nomina quepossuníterminan it er tel itt is, tI hic ciner tel cinis el hic puluer tel puluis elhuiusmodi;tercio, per duos articulosel unam lerminaicionem,tI hic el hec horno;
25 quarlo,per unamlerminaicionemaibsquearticuhis, itt nominailito ego,nominalitotu,genilito sui; quinto, per tres terminacionesabsquearticuhis, tI celerapronominaprimitita dechinatapertres terminaciones,tI nominaitito ille illa illud el huiusmodi.
Quol modiscognosciturtomenstbslantiutm?Dico quodtribusmodis,seihiceldechinacione,consíruccioneel modo significandi. Dechinacionequod dechinalun,per
30 unumarticultmtel perduos,tI dictum esísupenius;consíruccionequod consírualper
32.31—2cf. Klates* 7 [58] 2—3 cf. Klates* 6; 7 [59]; G* LI” (ex. orn.); N* 5” (¡apis pro horno) l9sq.
cf. G* ¡¡V (in comp. red.) 19—27 cf. N* 5” (pIuraaddit) 20-22cf. Pr/sc. V,71 22—23 cf. Pr/sc. VI,65
24 c~f. Pr/sc. V,4 28—34.3 cf. N* 5v..6r (paucisrnut.); R* 16’ (ex. orn.)
8-9 ad...inclinac¡one in marg. Kl
II: Edición de la grammat/caprouerbiandiKl(ms.8950 B.N. de Madrid) 34
se cum terbo personali absqueadieclito, itt Deus est tel horno animal; modosignificandiquod significal, per modumpen se síanlis tel subsisíentis,tI dictum esísuperits.
Quol modisdicitur subslanliuum?Dico quodtribus modis,seilicel re tantum.s toce lanlum. re el toceinsimul. Re lantum,tI sutil ocIo pronominapnimitita, seihicel
I:13r ego, tu, sui, etc. Voce tanlum, itt sutil nominaofficiortm. tI hic faber, pellipariusel huiusmodi.Re el toceinsimul,tI hic Petrus,hecMaria, hoccelurnelhuiusmodi.
Nota quod stbslaníitumre tanlum imposilo esí dicere substanliuumsolasignificacioneel non toce set declinacione,tI sutil ocIo pronominaprimitita, tahia
lo enim dicuntur subsíantitasignificacione, quia suní significalita per modum pen sesíantis tel subsislentis,seddicunturadiectitatocesetdeclinaicione,quiadechinanturadiectitetel possunídici de quohibelgenere.Sedsubslaníitumtocetanlumesídicerestbslaníiuumsolatoce setdechinacioneelnon significacione,tI sutilnominaofficio-mm, itt faber, dominus,sertus,magisler,discipulus,rex, papa,iudex el simihia,
15 taliaenimdicuntursichsubstanlitatocesetdechinaicione,quiadechinanlursubstantiteel non sutil nata dici de quohibelgenere.
Nota quod substanliutmesí duplex: quoddamdicitur substantiuumprimeiníencionis tel imposicionis; aliud dicilur substantiuumsecunde inlencionis telimposicionis. Substantiuumprime intencionis tel imposicionis esí substantiuum
20 significaliuum rei aid extra. itt Petrus, horno, lapisel huiusmodi,el per res ad extraintelliguntur res que non sutil íermini. Sed subslantiuumsecundeiníencionis telimposicionis esí substanliuumsignificaíiuum solum lermini tel lerminorum aulcomplexionislerminorum: exemp[um íermini tel terminorum,tI sutil lalia difinitagramalice: fornen. pronornen, uerbum, participiurn el huiusmodi; exemplum
25 complexionislerminorum, ul sutil talia nomina subsíanlita prouerbium, oratio elsimihia, el consimihiterpotesídici de adiectito,tI pailel cuilibel intuenli.
SEQVITVR DE \NOMINE/ ADIECTIVO
Nota quod nomen adiecíiuum polesí descnibi tribus modis: primo, tiadechinacionis;secundo,tia consíruccionis;tercio,tia significacionis.El secundumhoc,
30 danturtresdescripcionessequeníes.
2—3 cf. 33.2—3 4-16 cf. N* 6’ (paucaorn. in exp¡an.) 4—8 cf. Klates* 7 [60] 18-27 cf. N* 7’ (at
expían. differt)2Ssq. cf. Thurot* 170 [61] (qui grarn. quandarnpro pueris e XIV0 saec.cit.); Klates*
7 [62]; R* ¡6” (p. ad ¡it.)
27 NOMINE in rnarg. Kl
II: Edición de la grammat/caprouerb/andiKl(ms.8950 B.N. de Madrid) 35
Nomenadiectiuumesínomendechinabilepentresarticulostel per trestartasterminaciones, itt albus alba alburn. Vel ahiten, tomen adiectiuum esíquod pen senonpolesí supponereterbo pensonali it consíruccioneabsquesubstantitoexpressotelsubiníellecto.Vel ahiten, tomen adiecíiuumesí tomen significaiíiuum per tnodum
s dependenlistel per modum inherentis, itt albus alba album. Quid esí tomensignificare pen modumper se stanlis el quid per modumdependentistel inherentis.diclum esísupenius.
Nomenadiecliuum,secundumPriscianumlibro secundomaionis, describitursic: tomenadiecliuumesíillud quod addicitunnominibuspropniis tel appellaíiuisel
to significal[audemtel uitupenacionemper mediumtel accidensunicuique.Laudem.ittiuslus. Vituperacionem,tI iniustus.Medium, tI magnus;dicimus enim magnus
f 13” imperalor laudaníes el magnus latro tel fur tituperantes.Accidens itero, id esíf]4” suumunicuique, itt níger cortus el altum mare.
Ex qitadiscnipcionepatelquod adiectiuumesíquaidruphex:quoddamenim esí15 adiecíiuumsigniflcaíiuum laudis, tI iustus; aiUud, significatiuum itituperaciotis. itt
iniustus; aliud, significatiuum medii set indifenenter haudis tel tiluperacionis, tI
magnus.quia magnus,racione substantiui cui adiungitur quandoquesignificail laudem,itt magnusimperator, quandoquesignifical uituperacionem, ti magnuslatro tel fur;aliud esí significailiuum accidentis inseparaibihis set propnii ilhi substanlito cui
20 adiungitur,tI niger coruus tel altum mare, quia niger significal accidetis insepa-rabile setpropniumcoruoelaltum significail accidetis insepairabile setpnoprium manel huiusmodi.
Adiectiuumdicitur de addicioaddicisadieci adiectum,indeadiecíiutm,quasí“adiectumalteri”. sciliceísubstanlitoad modumtel similitudinemaccidentisadiecti
25 subiecto.Vel ahiten, dicilur de adiaceo—ces, quiaadiacelalterí, scihicelsubslaníittmaid modum tel simihitudinem accidenlisadiacentissubiecto, quia sutil accidentes.Dicitur adiecíiuumtel adiacetissubiecto,eo quia sine subiectoaccidetisnon polesíexistere,saltem naiturahiter, ita simihiler adiectiuumdicitur adiectum tel adiacetissubieclo,eo quiaadiecíiuumin oracioneperfectanon polesíexisleresinesubsíantito,
30 saltemexpressotel subiníehíeclo.
Quol modisdechinaturadiectitum?Dico quod beneseptemmodis.Primo.pertresarticuhosel unamterminacionem,itt hic el hecelhoc felix. Secundo,pen tres ar-
1—4 cf. G* 12’ et iV* 6’ (paucis muí.) 1—2 cf. Klates* 7 (p. ad ¡itt.) 2—4 cf. Klates* 7 [63] 4-5 cl.
Klaíes* 7 [64]; G* 12’ (p. ad ¡itt.) 5-7 cf. 33.4-11 8-13 Pr/sc. 11,28 23-24 cf. Caí/ial. V.
«adiectiuum» 31—36.7cf. G* ¡2’ etN* 6’” (paucismut.) 31—32 cf. Don. mai.* 11,5; Pr/sc. V,2 (cod. ex.
ut.)
12f13’ uacat
II: Edición de la grammaiicaprouerbiandiKl(ms.8950 B.N. de Madrid) 36
ticuhos el duas terminaciones, tI hic el hec omnis el hoc omne. Tercio, pen tresarticulos eltreslerminaiciones,itt hic alacer, hecalacris, hocalacre. Quarto, per tresanticulos lantum, tI hic hechoc. Quinto, pentres terminacionesIantum. tI albus albaalburn. Sexto, pen unam íerminaicionem aibsque articuhis, itt nominatitoego. Septimo,
s pen unum arliculum el tnam lerminaicionem,itt sutil nominaofficiorum, tI hic faber.hic pelliparius el huiusmodi. Octato, per duos articulos elunam terminacionem, itt
sutil adiectita polenciahia, tI hic el hoc pauper el huiusmodi.
Quol modiscognosciturtomenadiectiuum?Dico quodtribus modis, scihiceídeclinaicione,consíruccioneel modo signiflcandi. Declinacionequod dechinatur:per
10 tres anticulos tel per tres tarias terminacionesuel auicto istorum modorumstpnadiclorum.Consíruccionequod consíruiturper se cum terbo pensonahiabsquesubsíanlitoexpressotel subintehíeclo.Modo significandi quodsignifical permodumdependenlistel inhenetitis,itt diclum esísuperius.
Quol modis dicitur adiectiuum?Dico quod tribus modis, sciliceí re lantum,15 toce tantum. re el toce insimul. Re tantum, tI sutil nomina officiorum, itt faber.
pelliparius el huiusmodi. Voce tantum,itt sutil ocIo pronominapnimititatI ego, tu,sui el huiusmodi. Re el toceinsimul, tI felix tel albus alba album elhuiusmodi.
Nota quod adiecíiuum re lantum it proposilo esí dicene adiectitum solasignificaicione el non toce set dechinacione,tI sutil nomina officiorum. tahia enim
20 adiectitadicuntur<sola=significacione,quiasunísignificaititapermodumdependentistel inherentis.seddicuntursubstanlitatocesetdechinacione,quiasutil natadeclinansubstantitetel quianon sutilnatadici de quohibelgenere.Sedadiectiuumtoceíantum
fi 4” esídicereadiecíiuumsolatoce set dechinacioneelnon significacione,tI sutil ocIopronominapnimilita el, secundumquosdam,lalianomina: omnis, quilibel, nullusel
25 equis tel equi, cum suis composilis. Sedadiecliuumre el toce insimul esí diceneadiectiuum1am significaicionequamtoce setdeclinacione,itt hic el hecel hocfelixtel albusalbaalbumelsimilia, lauiaenimdicunturadiectitasignificaicione,quiasutilsignificaititapermodumdependenlistel inheretitis.eldicuntursimihiteradiectitatocesetdechinacione,quia sunídechinabihiaadiectitetel quiasunínatadici de quahibel
30 genere.El nota, secundumCathohiconem,quod nominaadiectitapotenciahia,itt sunísacerdos,degener,puber,uber, diues,pauperel simihia, dicuntursubsíanlitatocesetdeclinacione,seddicunturadiectitasignificacionetel construccione,quiacongrue
8-13 cf. N* 6” (p. ad ¡itt.) 12-13 cf. 33.8-11 14-30 cf. N* 6” (in comp. red.) 14-17 cf. Klaíes* 8
[65] 30—37.2cf. Caihol. ¡1123~b (a¡iquaeaddit,aliquae nominaorn., ex. autemsur diuesut.)
20 sola addidi ante significacione e 36.18-19
II: Edición de la grammat/caprouerbiandiKl(ms. 8950 B.N. de Madrid) 37
possuníconsíruicum subsíantito1am masculinoquamfemeninoquamneutro.itt uirdiues el mulier diues el regnurn diues el huiusmodi.
Cincaconstruccionemstbslanlitieladiecíiui,nota:subsíanliuumelaidiecíiuum,it quol debenícontetine?Dico quod it tribus tel it quatuon.seilicel it numeroet it
s genere el it casu el it persona.Quomodo it numero’? Quod ambo smI eiusdemnumen,seilicelsingularistel pluralis. Quomodoit genere’?Quodambosint eiusdemgeneris,scihiceímasculini tel feminini tel neitítius. Quomodoit cast9Quod ambosmIeiusdemcasus,scihiceínominaíiuitel geniíiui tel daíiui etc. Quomodoitt persona?Quod ambosmI eiusdempersone,scihiceí prime tel sectndetel tercie: exemphum
ío pnme persone,tI ego sum albus; exemplum secundepersone,tI tu es albus:exemp[um tercie persone,itt Petrusesíalbus elhuiusmodi.
Nota: quolmodissubslaníiuumeladiecíiuumpossunldisconuenineit prediclisaccidenlibus?Dico quod bene ocIo modis. Primo, quando tale adiectiuum esípartiliuum, itt unus hominum currit. unde dicil Doctrinale: sohius esí generis
is adiecíiuumuaniaiíqtecumnumerocaisum.Secundo,quandoíaleadiecliitumdescendetisa iterbo copulalito ponitur míen dito subslanlitai diuersorum generum aid idempertinencia, itt aqua est factam tel factum uinum, unde dicií Doctninahe sic:adiecíiuumnepenimussepelocalum, tI coluberest facíatel facius mixtica tirgula.Tercio, quandotaleadiecliuumordinailur cumahiquopronominepossesiuo,undedicil
20 Docínnahe:inueniesiunclum possesiuogeniíiuum,tI mea defuncle da molliler ossacubare.Quarlo,quandoadiectiuumordinaturcumaliquo nominecohlectito,tI turbaque non notil legern maledicii suní. Vnde dicil Doctninale: adiectitamodo ponireperimuseodem,itt parshominurn ualidi muroseimeniascanduni.Quinlo, quodtaleaidiectiuumondinaturcumnominedisínibutito.undedicil Docírinahe:suníadiecíiui
25 plurales distnibueníi, ul utraque formose me iudice sunt uenerande.Sexto, penapposicionem,itt animal horno album curril. Seplimo,perconcepcionemgenenis.tIPetrus et Maria sunt albi. OcIo, per zeuma, tI Peirus esí albus et Maria, ellitiusmodi.
Nota:quolmodisadiecíiuumpolesíponi it oraicionesinesubslanlitoexpresso?30 Dico quod bene quinque modis. Primo, quando tale adiectiuum haibel iam
detenminatumsubstanliuum,itt iustusul palmaflorebit, quiaiam iníelligitur “horno”tel aliquod huiusmodi. Secundo, quando tale adiectiuum habel subslanliuumintehleclumit iterbo, itt unam peti aDomino, id esí “unam peticionemfeci”. Tercio,
21—22 Vulg. lo. 7,49 31 Vulg. Ps. 91,13 33 Vulg. Ps. 26,4
3-11 cf. A/faies* 8 (ex. Petrus ut.); F* 3’ (pIuraorn.); G~ 12’” (ex. om.); N* 7’ (paucaorn.) 12—27 cf. 0*
12”—13’ (zeuma orn.) 14 ex. ap. N* 61” 14-15 Docir. 1436—7 17—18 Docir. ¡446—7 19—21 Doctr.¡458—9 21—22 cf. Caihol. 111,17” 22—23 Docir. 1487—8 24-25 Docir. ¡489; ¡491 26-27 cf. Docir.1115—6 (cf. 306—10. ubi et ex. Petrus passim ul.) 27—28 cf. Caihol. IV,S
6~b (cf. 318sq.,ubi et cod. ex.
passimut.) 29—38.5 cf. G* 13’ (p. adLitt.); N* 7” (ordine mut.)
II: Edición de la grammaticaprouerbiandiKl(ms.8950 B.N. de Madrid) 38
quando tale adiecliuum subsíantitaturit netiro genere,tI bonum esí seruire Deo.Quarto. quando per tale adiecíiuum numeramus,tI unus, dito, tres, it quibussubmntelligilurdenariustel aliquod huiusmodi.Quinto, quandotaleadiectiuumhaibelsubsíaníiuumittehlectumit subsequentibustel it precedenlibus,itt primus Aristolelis,
f]5V s id esí “pnimus liben”, tel Danielis primo, id esí “primo libro” tel “capitulo” elhuiusmodi.
Nota: quolmodisadiecíiuumsubstaníiualumit neutrogenerepotesíresoluitelexponi’? Dico quod benetribus modis. Primo, pen sutm femininum el istud tomengeneraleres,tI bonurnesí, id esí“bona resesí”. Secundo,pernomensucpropnietalis.
ío itt descendamusin planum,id esí “it planiciem”. Tercio,penistud tomenparstelcopia tel habundancia,itt multurn uini esí in foro, id esí “multa pars uini” tel“multa copia” tel “mulla haibundanciauini esí in fono” elhuiusmodi.
Nola quinqite regulassequentesde consíruccionesubslantiuielaidiecíiti.Quaruniprimaregulalahis esí: omneadiectiuumpotesístbstaníiuainiit neutro
15 genere,tI bonum est, malum fuil el nigrum fuit, album eril elhuiusmodi.Secundaregula: dito substanlitatel dito adiectita inmediatecongrue non
possuníordinari it eodemcasu sine construccionenisi unum illorum se habealaiddeterminacionemalienius: exemplum de substanlitis, tI animal horno curril;exemplumde adiectito,tI coloraiumalbum sedelel huiusmodi.
20 Tercia regula: secundum Caíholiconem, adieclito professionis possunlsubslanlitari it quohibel genere el it uíroque numero: exemphumit singuhani. ittgramaticus curril tel logicusdisputal;exemplumit plurahi, itt grarnatici currunttel logici dispuianíelhuiusmodi,undedicil Oracius:gramaticicertaníeladhucsubmudicelis est.
25 Quartaregula: secundtmCaiíhohiconem,adiectitaperlinenciaad naicionabiliadignilale crealureracionahispossunístbstantiuariinquohibelgenerecíulroquenumero:exemplumit sitguhari, itt jusius gerrninabit sicut lilium; exemplum it plurali. tI
iusii in perpetuumuiuent.Quinta regula: secundum Caitholiconem, adiectiutm positum mIer duo
30 substanliitadiuensorumgeterum mediantecopula uerbali, tenetur conuenire cumsequenliel non cum precedenti,ti bos est utile animal el crucibulum esí bonustigilator elhuiusmodi.Sedhec regulafailhil it paníicipiissimiliumcasuumcopuhaititis,quiatalia participiasetadiectitapossuntconuenirecumutroqite subsíanlito,scihicet
23-24HOR. Ars 78 27 Vulg. Os. 14,6 28 Vulg. Eccil. 5,¡9
7—12 cf. Caihol.111¡6rb (unde et G* ¡3’, p. ad lit.) 13-39.1cf G* 13” (ubi tertiaetquartaregu¡ain unam
conuertuntur) 20-24cf Caihol. 11¡¡6rb 25-28 cf. Caihol. j1j,¡6~b 29—39.1 cf. Caihol. 111,16”’
28 in perpetuuns correxi, imperpetuum Kl
II: Edición dela grammaiicaprouerbiandiKl(ms.8950 B.N. de Madrid) 39
cum pnecedeníitel cum sequenli,itt aqua facía tel factum uinum, el racio esíquiatale adiecíiuumpolesítenineit construccionedupliciler: uno modo, racioneregiminisset copulacionis,el ltnc tenetunconuenirecum subsíantitoprecedenti,itt aqita estfacía uinum, el tuneuinurn regiturtel copulaiturde facíaex ti copule, sictí it isla
s oraicione: aquaIii uinum; alio modo, racionesuedeterminacionis,el tunc leneturconuenirecumsubstanlitosequenlisiculahiaadiectita, III aqitaesí factum uinum elhuiusmodi.
SEQVITVR DE RELATIVO ET ANTECEDENTE
Nota quod1am nehaíiuumquamaniecedetisesíduplex, seihicelgramaticailecí10 logicale. Relatiuumlogicale esíterminusqui sineiníehlectuahíeniuslermini respectu
etius dicilur intellegi non polesí, tI sutil pater el filius, dominus el seruuselhuiusmodi,undepro intelhigendoisltm terminumpatertel significatumeiushabemus¡níelligereislumlerminum filius tel filia site significaitum eiusel econtranio,el racioesí quia pater dicilur pailer respectufihii tel filie, el econtrario filius dicitun fihius
15 respecíupatnis tel matnis, set hoc lacius palel [ogicis, el ideo de lali relalito nonsumilurhie.Aniecedetislogicaledicitur proposicio,ex quadenotatursequiconsequetis
f 15” ahictius consequencie,tI cum dicitun: horno curril, ergo animal curril, talisproposicio:horno curril dicitun aníecedetisislius consequencie,quiaex eadenotatursequitale consequetis:animal currií, el consimihiterde tahi antecedenienon sumilur
20 hie. Re[aíiuum gramalicale, secundumPnisciantmel Catholiconem,discnibitur sic:relaíiuum gramalicaleesí aníelaite rei recordaliuum,tI Sonescurril qui disputat,¡sítdenim nelaíiuumqui facil necordacionemde Sorte,qui esí resantelala.Vel ahiter.relaíiuum gramailicale esí diccio nata referni aid anlecedetisel referendo esí natasignificare rem sui aníecedentis,unde cum dicitur Sonescurril qul disputal,talis
25 diccio qui refertun ad Sortes, el sic referendo significal Sortem qui esí res sinaníecedentistel res significata per suum aníecedetisel huiusmodi. Aníecedetisgramalicale esí illud de qito nelaiíiuum faicil necordaicionem.tI horno curril quimoitetur: horno esíaníecedetisde quo tale relaitiuum qui faicil recondaicionem.Velaliten, aníecedensgramaticaleesí terminus ad quem refertur relaiíiuum, ti palel it
30 predicío exemplo.
El diciturantecedetisdeantecedo—dis, quiaantecedilrelailiuum. Sedrelatiuumdicitun de nefero refens, quiarefert tel natumesí referre suumantecedetis.
9—15 dl G* 50” (in comp. red.) 20-22loc. non repperiap. Pr/sc.: cf. Caihol.111,16rb 26-27 cf. Klaies*
8 (p. ad litt.) 29 ap. g¡os.Admiranies,testeThuroi* 365 [66]
II: Edición de la grammaíicaprouerbiandiNl(ms.8950 B.N. de Madrid) 40
Ex predictis patení tales comunesdescripcionesrelaíiui el aníecedentis:antecedetisesí illud quod facil pnmamnoticiam de re el relatiuumesíillud quod facilsecundamnoíiciam de re, tI cum dicitur: horno curril qui disputat, horno faicilpnimam noíiciam el qui facil secundamnoíiciam. Prima noticia, secundumPeírum
s Hehie itt primo minonis,dicitunquandode renondenolaturaliquod sermonemprecesis-se, itt patelit predicto exemplo.
Nola quodnelaiíiuum gramaticaleesíduplex: quoddamenim dicitur relaíiuumsubstancie,quoddamrelaiíiuum accidentis.Relatiuumsubsíancieesí relaiíiuum nalumreferre idem it numeropro qito eiusanlecedetisesín~tumsupponene,itt Petrus curril
lo qui mouelur,istud enim relatiuumqui nefertPetrum,qui esí idem it numeropro quoeiusaníecedenssupponit.Vel ahiler, secundumCalholiconem,relatiuumsubstancieesíquod referteandemsubslanciamit numerocumstoantecedente.Vel ahiler.propuenis,relaiíiuum substancieesí relailiuum citius aníecedetisesídiccio substantita,itt animalcurril quod mouetur el huiusmodi.
15 Quol sutil relatitasubstancie?Dico quod suníbenedecemsex,quedamenimsutil nomina el sutil bene decem, scihiceí qui, ambo, uter, uierque, alius, aher,relicus, celeris, diuersus el residuus; quedam sutil pronomina el suní isla sex: ille,ipse, is, idem, sui el suus.
Relatiuum substancieesí duplex: quoddam enim esí ydemtiíaíis, ahiud20 ditersitatis.Rehatiuumsubstancieydemtitatisesíquod refertel supponilpro eodemitt
numerocum sitoantecedente,tI Sonescurrit qui disputat:istudrelaiíiuum qui nefertSortemel supponiípro eodemSorte,ex quo paitel quod dito nequiruntunaid hoc quodsil relaíiuum substancieydemtilaiíis: primo, quodtale relatiuumreferal tel sil natum\referre idem it numerocum stoaniecedenle;secundo,quod tale relatiuumsupponal
25 tel sil naltm/ supponerepro eodemin numero cum sto antecedente.Relaíiuumsubstancieditersilatisesírelaíiuumnalumneferre idemit numerocumstoantecedenteel supponerepro alio tel diterso ab eo quod nefert tel esí nalum neferre, tI cumdicitur: Sortescurrit et alius disputat,istud relaíiuum alius bene nefert eundemSortemit numero cum sito antecedente,sedsupponitpro ditersoab eo quod refert,
30 ex quo patelquod duo requiruntunaid hoc quod sil relaíiuum substancieditersilatis:primo, quod tale relaíiuum referail tel sil nalum referre idem in numero cum stoantecedente,etit hocconuenilcumrelatito substancieydemlitatis;secundo,quodtalerehatiuumsupponaltel sil tatum supponerepro alio setditersoab eo pro qito citiusaníecedetissupponiltel sil nattm supponene,el itt hoc differt a relatito substancie
f 16” ~s vdemtitatis. Quol sutil relatitasubstancieydemíiíatis?Dico quod sutil benedecem:
2 antecedens—re:cf. Klaies* 8 (p. ad ¡itt.) 2—3 relatiuum—re: cf. Klaies* 8 (p. ad¡itt.) 4—6 cf. Peir. [1/sp.6—7 7—11 ap. Sponc/um,grammaticum saec.XIiI, testeThuroi* 356—7 [67] 11—12 cf. Caihol. jjj,
16~b
12—14 cf. N* 35’ (p. ad ¡itt.) 19—22 Relatiuum—eodensSorte: Caihol. 111¡6rb 25-29 cf. G* 51’ (paucis
muí.) 35—4¡.l cf. N* 35” (uter, uterque om.)
19 ydemtita¡is: sic saepepraebetKl 24-25 referre...natuxn in marg. Kl
II: Edición de[a grammai/caprouerbiand/Nl (ms. 8950 B.N. de Madrid) 41
qui, ambo, uler, uterque, ille, ipse. is, idem, sui el suus. secundum quosdam.Relatita substancie ditensitatis suní sex, scilicet alius, alíen, relicuus. ceierum.diuersus, residuusel suus,secundumquosdam.Sed notaquod islud relatiuum suuspolesíconsideranduphicilen:uno modo,racionegeniíiui pnimiliui it eo incltsi, el sic
s dicitunrelaíiuumsubstancieydemlitalis,tI Petrusarnatsuumfilium, id esí “sui”; aliomodo,racionesubstantiuicui adiungilur,elsicdiciturrelaíiuumsubstancieditersilatis,quiatunesupponiípro illo pro quo supponiísuumsubsíantiuum,itt pailel itt predicloexemplo.
Circarelalita substancie,ponuntur{potitntur} tres ditisionessequenles.ío Qtarum prima ditisio esí hec: relaiíiuorum substancie,quoddam esí
reciprocum, aliud non neciprocum.Relatiuumsubstancieneciprocumesí relaliuumnatumcumstoantecedentedenotareeandemrem agereelpali respectueiusdemuerbisetdiccionisnegentis,tI Petrusamalse.istud enimrelaíiuumse cumstoaniecedentedenotalPeírumamareel denotalipsumPetrumamairí; eltalerelatiuumreciprocumesí
15 duplex,tidehicelunumprimitiuum, tI genitito sui, el ahiuddeniuatiuum,tI suus,quoddenotal reciprocacionemracione genitiui pnmiíiui it eo inclusi. Sed omne aliudrelaiíiuum substancieab istis duobusdicitur non reciprocum.
Secunda ditisio nehaiíitoritm substancie: quoddam esí imphicatiuumconiunecionis, aliud non implicaliuum coniuticcionis. Relaíiuum substancie
20 implicaíiuum coniunccionisesí nelaíiuum tialtm implicare it se coniunccionem,tIislud relaíiuum qui, el ideo oracio sta potesí iungi onacioni antecedentis sineconiunccionemexpressai,tI Sortes curril qui disputat,tausenim oraicio talel islamonacionem:Sonescurril ei ille dispuíai. Sed omnealiud rehatiuum substanciediciturnon imphicaitiuumconiunccionis.
25 Tenciaditisio relaíiuorum substancie:quoddamesípniuilegialum,aliud nonpnuilegiatum.Relatituinsubstanciepniuilegiatumesírelatiuumnatumregi simulcumsto antecedenteab eodemterbo el ab eodemparteel per eundemmodum, itt istudrelaíiuum ambo,tI Soneset Plato ambo díspuiant.hic enim 1am nelatiuum quamantecedetisreguntur ab islo terbo disputal,el aparteante el ex ti persone.Omne
30 aliud relaiíiuum substancieab islo relatito ambo dicitur nelatiuum non priuilegialum.
1—3 cf. N* 35” 2—3 cf iV* 35’ [68] (p. ad ¡itt.) 9—30 cf. G* 51’” etN* 35’~” (in comp. red.)
9 ponuntur iter. Kl
U: Edición de la grammat/caprouerb/and/Nl(ms.8950 B.N. de Madrid) 42
SEQVITVR DE RELATIVIS ACCIDENTIS
Relaíiuumaccidentisesí relaiíiuum natumreferre el cognolareidem accidetisit specieelnonit numerocumstoantecedente,tI Sortesesíalbusel talis estPlato:istud rehaitiuum lalis refert el cognotal eandem albedinem it specie cuin sto
s antecedente.\sednon cognotaleandemailbedinemit numerocum stoantecedeníe/,elnaicio esíquia,tI dicil Cathohicon,idem accidensit numerononpolesíesseit ditersissubslanciis,sed idem accidensit speciebenepotesíesseit ditersissubstanciis.Velaliter, secundumBaconem,relatiuumaccidentisesíquod referteandemquaihtaíemsiteidem accidetis<it> speciequod significal eius antecedetis.Vel ahiter. pro pueris.
lo relaiíiuuni accidentisesí relaíiuum cuius aníecedetisesídiccio adieclita cognotalitaahictiusaccidentis.itt pailel it predicloexemplo.
Quol sutil relatita accidentis?Dico quod suní beneuiginli septem,tI sutil:talis, qualis. qualiter, taliter, tantus, quantus,tantumdem.lot, quol, iociens,quociens,totidem, totenis. quotenis, lotus, quotus, cu¡us, cu¡a, cu¡um. cuias,
15 cuialis, citiusmodí, huiusmodi. istiusmodi, illiusmodi, alteriusmodi. diuersimodielsimihia.
Notaquodrelaíiuumaccidentisesíduplex: quoddamenimesíidemíitaíis,ahiudditersitatis.Relatiuumaccidentisydemlitatisesí rehaliuumnatumrefenre el cognotareidem accidetisitt speciecum sto antecedenteel supponerepro eodemaccidenteit
f /6” 20 specie.itt Petrusesí albusel lalis esí Martinus,istudenimrehaíiuumtalis refertelcognotaleandemalbedinemit specieel supponitpor eademalbedinemin speciecumsito aniecedente.Vel aUter, secundumCaiíhohiconem,relatiuumaccidentisidemtitauisesíquod referteandemqualiíaiíemitt specieel supponiípro eandemquauitaleit speciecum sto antecedente,tI sutil talis, qualis, huiusrnodiel istiusmodi. Simihiterdicil
25 Baco: relaliutin ydemíitaíisin accidenieesíquod refert idem accidentisit speciequodtotal ejusaníecedetisel supponulpro eodemitt specie.
Relaiíiuumaccidentisditersitalisesírehatiuumnaitumreferre idem accidensitspeciecum stoantecedenteelsupponerepro alio tel ditersoin specie,itt Petrusestalbusel alieriusmod¡esí Martinus, istud enim relaitiuum alteriusmodibenenefert
30 eandemalbedinemit speciecumsto antecedente,sedsupponiípro alia setditensaquaUtaíe.Vel ahiten,secundumCaíholiconem,relaíiuumaccidentisditersitatisesíquodnefertidem accidetisin specieel supponiípro ditersoaccidenieit specie,itt allerius-
2—3 cf. Caihot 111,16” (alia defin., eod.ueroex. ut.) 6-7Caihot III,¡6” 10-11diccioadiectiva:cf. N*
35” 12—15 cf. G* 52’ (aI¡quaeorn.) 17—22 cf. G* 52’ (at expian.differt); iV* 35” (eod. ex. ut.) 22—24
cf Caí/rol. 111,16” (p. ad ¡itt.) 27—28 Relativum—antecedente: cf G* 52’ etN* 35” (p. ad¡itt.) 31—43.1
cf. Caihol. 111,16” (p. ad ¡itt.)
5 sed...antecendentein marg. Kl 9 m addidi 11 cognotatiua correxi. cognotanciaKl
II: Ediciónde la grammat/caprouerb/andíKl(ms.8950 B.N. de Madrid) 43
modi eldiuersimodi. Similiter, dicil Baco: relatiuum ditersitatis it accidenteesíquodrefert idem accidetis<it> speciequod total eius aniecedetisel supponilpro alio itspecie,itt Sonesest sapiensel alteniusmodi esí Plato, el huiusmodi.
Notaquod nelaitiuumaccidentisesímuhtiphex: quoddamenim esíqualitatis, tIs lalis el qualis;ahiudesíquanlitatisconlinte, tI tantusel quanius;aliud esíquanlilalis
discreteabsolute.tI lot el quot; auiud esíquanlitatisdiscretecomparaiteaid ordinem,tI lotus el quolus;aliud esíquanlitalisdiscretecomparaileaid lempus,tI lotenniselquolennis;ahiud esípossesiuum.ti cuiuscitia cuium; aUtd esípaiínum setgenlile,ut cuias,cu¡a,cuiatis.de quibuspossunídantalesdescripcionessequenles.
io RelaíiuumaccidenlisquahitalisesírelaíiuumnalumrefenneelcognotareeandemquaUtatemit speciecum stoantecedente,tI Petrusesíalbusel talis esí Marlinus.Ve[ ahiten, nelatiuum accidentisquauitalisesí relatiuum etius antecedensesí diccioadieclitacognotalitaqualitatis,itt patel it predicto exemplo.
Relaiíiuum accidentisquanlitatis conlinte esí rehaíiuum natum referre el15 cognolareeandemquaníilaíemconlinuamin speciecum sto antecedente,itt isle esí
Inicubilus et lanlus esí ille. Vel ahiten. nelaiíiuum accidentisquanlitatisconlinte esírelaíiuum cuius aníecedetisesí diccio adiectita cognotalitaquanlitatisconlinte, tIpalel it predicto exemplo.
Relaiíiuumaccidentisquantitatisdiscreteabsohuteesí rehatiuumnalum refenne20 elcognotareeandemquantilalemdiscretamaibsolutamin speciecumsto aníecedenie,
tI treshominescurruníel 101 dispulaní.Vel ahiten, relatiuum accidentisquanlitalísdiscrele absohule esí nelaíiuum cuius antecedetisesí diccio adiectita numeraliscognotaiuitaquanlitatisdiscreleabsolute,itt patel it prediclo exemplo.
Relaíiuumaccidentisquanlitatisdiscrelecomparaleaid ordinemesínelaliuum25 cuiusaníecedensesídiccio adiectitanumerahiscognotalitaordinis, tI tu es primus
et lotus esí Guillermuselhuiusmodi.Relatiuumaccidentisquantitatisdiscretecomparalead tempusesí relatiuum
etiusaníecedetisesídiccio adiectitanumeraliscognotatitatemponis,tI Sonessíuduil117” Iniennus, quotennisstuduilPlato elhuiusmodi.
30 Relatiuumpossesiuumesí rehaíiuum cuius aníecedetisesí diccio adieclitapossesiuasetcognotatitapossesionis,itt islacapaesímea,cuia esí lunicatel isludcapuciumesítuum, cuium esí taborgium, el huiusmodi.
4—44.5 cf. G* 52’ et N* 36’ (in comp. red.)
2 ni specie: ni addidi e42.3, etc. 20 quantitatem correxi, quantitatis Kl
11: Edición de la grammai/caprouerb/and/lvi (ms. S950 B.N. de Madrid) 44
Relaitiuum paitnium set genlile esí relaiíiuum cujus aníecedetisesí tomenadiectiuumpatrium set gentile: exemplumrelaiíiui patrie, itt Sortes esí Romanus,cuias esí Plato; exemplum rehatiui genlis, tI Peirus esí Lombardus, cuias esíMartinus tel Petrusest Gallicus tel Casiellanus,cuias est Guillermus, el ita de
s simihibusexemphis.
Ex omnibussupradictispalelquodrelacioesíaníelalenei necordaicio,itt Soríescurrit qui dispulal, istud nehatiutmqui facil recordacionemde Sorte qui es<l> resantelata.el laus relacio esí duplex: quedamenim rehacio simplex. quedamrelaiciopersonalis.Relaciopersonalis,secundumCalholicotiem,esíquandorelaíiuum el eius
ío aniecedetissupponunípro eodemit numero,tI Sorlesqui currit monelur. ex quopailelquodrelaciopersonalisfil solumperrehauiuumsubstancieydemlitatis.Sednelaiciosimphexesí quandorelaíiuum supponiípor eodemitt specieel non pro eodemitnumero, itt fernina dampnauil que saluauit, lic enim femina supponiípro Etaelque supponilpro BeataMaria, ex quo pailel quod tahis rehacio simplexpolesí fien
15 triphiciter: ahiquandoel raro per relaiíiuum substancieydemtitatis,itt patel it predicloexemplo;ahiquandoper relatiuum substancieditersitatis,tI Petruscurril el aliusdisputal; ahiquandoper rehatiuum accidentis,tI Petrus esí album et lalis esíMarlinus, el huiusmodi.
Relaicionum,quedamesí directa el quedamindirecta. Rehacio directa esí20 quandonelailiuum el eiusantecedetisponunturit consimili casu,itt horno curril qui
mouetur. Sed relaicio indirectaesíquandorelaíiuum el eius aníecedetisponuntunitditensiscasibus,tI horno currit quem diligo el huiusmodi.
Circa consíruccionemrelaíiui el aníecedentis,nota: relaíiuum subsíancieidemtitaíis el suum aniecedetis,in quol debeníconuenire? Dico quod in tribus
25 accidentibus,sciliceíit numeroel it genereelit persona,nisi perfiguram impediatur.Quomodoit numero,quod ambosmIeiusdemnumen;quomodoit genere,quodambosmIeiusdemgeneris,seilicelmasculinitel feminini tel neutnius;quomodoit persona,quod ambo smI eiusdempersone,sciliceí prime tel secundetel tercie: exemplumprime persone,tI egosiudeoqui uigilo; exemplumsecundepersone,tI tu siudesqui
30 tigilas; exempiumtercie persone,tI horno studet qui uigilat. Sed primo dixi“relaliuum substancieydemlitatis” propler dito: primo, quia relaíiuum substanciediuersitatis,cumsil adiecíiuum,teneturconuenirecumstosubstanlitoetnon cumejusantecedente,tI horno curril et aliud animal mouelur, tel cum dicilur: tresdigiti
6-22 cf. G* 52” (similibus ex. ut.); N* 37’” (ubi plures diuisionesadduntur) Ssq. ap. Sponc/um,teste
Thuroi* 357—8 [69]; Bac. D.* 273,34sq. 9—10 Relacio—ntouetur: cf Caihol. 111,16” 11—13
Sed—saluauit: cf Caihol. 111,16” 13 ex. ap. Abael. Theo¡. III, 1249—SOD [70]; loan. Sares. 11,20 [71];
Gui!. Conch.240 (aliae gram. id. ex. praebent: cf. F/eru/lIe* 61; Thuroi* 361 et 358; Bac. D. * 273.36sq.;
N* 37”; etc...) 19—22 ap. PeírumHel/am, testeThuroi* 356 [72] 24-30 cf G* 7” (similibus ex. ut.)
24-25 ap. glos. Admiranies,teste Thuroí* [73]; F* 3’
7 qui est: —t addidi
11: Edición de la grammat/caprouerb/andiNl (ms. 8950 B.N. de Madrid) 45
scribunt, celera membra dolení el huiusmodi; secundo,quia relailiuum accidentis,cum sil adiecíiuum,simihiter tenelurconuenurecum sto substantitoel non cumeiusantecedetis,proprieloquendo,undedicil Cailliohicon: relaiíiuumaccidenlissitequalitatistrahil genusasequenlidiccioneproprie loquendo,ti talis esípadusqualeest mare
s el nullum Deo tale esísacrificium qualis esízelusanimarum, el si ahiquandotrahilgenusaprecedeníidiccione,hocesíimproprie,ul dicil Oracius:puirescenlesmammetales suní quales sunt equina uberes,el ideo, taUs construccioesselincongruanisiessel auleníiqua, sed poslea dixi: “nisi per figunam impediatur”. quia, itt dicil
fI 7” Cathohicon:relatitasubstancieydemtitaíissemper trahunígenusaprecedentediccionelo proprie el congruehoquendo,itt uideo hominemqui esí animal; aliquandolamen
trahuní genusasequeníidiccioneminusproprie seupen figuram sineplesim.itt cumdicitur: semini ito qui estCbristusel huiusmodi.
Notaquolmodisrehatiuumsubstancieidemtiíaiuisel suumanlecedetistideniurdisconuenine.dico quod beneundecimmodis. Primo, quandotale relailiuum ponitur
15 míen duos substantitadiuersorum generumaid idem pertinencia,quia tune polesíconuenirecum itíroqite illorum it genere,sedcum precedentiproprie el sinefigura,itt semini íuo quod est Chrisíus,el cum sequenliimproprie tel per flguram, itt
semini tuo qui esí Chrislus,undedicil Docírinale:quandorelaitiuumgenerumcasustariorummIer seclauduní,qui remspectantaid eandem,pengenushocpotetil utnilibel
20 equiparan.Secundo,quandotale relaiíiuum nefertur aid tomencollecliuumnumerisinguharis,non graciaitocis sedgraciasignificaíi, tI cum dicitur: populushic labiisme honoral, cor auíem eorum longe esí a me, undedicil Docírinale: non das aiduocemquandoquerelatita,sedadrem, itt nominis estbonagens,Deusesíprotectoreorum. Tercio, quando tale relatiuum refertur ad antecedetisstbittellectum it
25 antecedenteexpresso,itt quandoin antecedenteuniusgenerisintelhigiturtomenalteriusgeneris sicul superiusit sto infeniori, ad quod tale relaiíiuum referatur, tI cumdicií<ur>: rex estCarnoti patriaquepreualelomni, quíainlelhigilun ibi, scilicei itantecedente,tilla tel citilas el huiusmodi, undedicil Docíninale: ad partem itocisquandoqiterehatitofiel, extrasepelamenqueresaid quodreferalur.Quarto,quandotale
30 relatiuum referturaid pronomenpossesiuumracionegenutiui primiliui it eo inchusi, itt
cum dicitur: meus filius qui lego scribit el huiusmodi,unde dicil Doctninaile: seperehatiuumpro parte neferlur ad ipsum el mea scripla legis qui sum semolusadIstrum. Quinto, quandotalerelaliuum sumplumpersonaliterrefertur aid antecedenssumptummaileniahiler,elhoc pro suis supposilisuel significalis, ti cumdicitur: Equi-
44.33—1 cf. Waliher 31.553 (totum corpusque Iaborast pro cetera...) 6-7 HOR. Ep. 8.7 12 Vulg. Gal.
3,16 18 Vulg. Gal. 3,16 21—22 Vulg. Alt. 15,8; Alc. 7,6 23-24 Vizlg. Ps. 113.9 32—33 0V Poní.
1114,91
3-7 Cathot 111,16” 8-12 Caihol. 111,16” 13—46.22 cf G* 53’” (alia om. aliaquemutat) 18-20Docir.
1442-4 21—22 ex. ap. Caí/rol. 111,16” 22-24Docír. 1485—6 27 rex: ex. ap. Docír. ¡453 3 1—33Docir.1460—1 32—33 ex. ap. Docir. 1451—2
17 alterumut correxi, etKl 27 dicitur: —ur addidi (abbreu. n. deest in Al)
II: Edición de la grammaticaprouerbiandiAl(ms. 8950 B.N. deMadrid) 46
rna esí nomen el nobis placel illa tidere, id esí “illa ioca tel festacaiballorum”.unde dicil Doctrinale: esíqite nelatitis precedensmaleriale etc. Sexto, quando talerehaíiuumreferturad antecedenspro solatocesettermino aníecedenliselnonpro eiussignificato,eltunctalerelaíiuumsupponiípro toceaníecedentis,hicetillud aníecedetis
s {aniecedens}supponalpensonalitenpro sto significato, itt Deus dat aureolam, quodnomenhabetur ab auro, undedicil Doctrinale:pro solatocesupponitseperelaíiuumetc. Septimo,quandotale relatiuum refertur ad anlecedetisnumeri singularisit quoimportanídiuersi sexusracioneqtorumtalerelatiuum polesíponi it plurahi numero,tI plasmauitDeushomines,masculumet femina fecit eos,undedicil Docíninale:
to elnumerummutatetc. Octato,quandotalerelaíiuumreferturaid antecedenscumqitoitidetur disconuenireit persona,itt o aqua,benedicDomino,quesupercelis exiat,undedicil Doctrinaile: elpersonalempermutalproprietalemetc.Noteno,perapposicio-nem, tI animal horno curril, quod mouetur, quia tunc tale relaitiuum tenelurconuenirecumterminomagiscomuni.Decimo,perconcepcionemgenerunx,tI Petrus
15 eí Maria suní albi, qui curruní, quia luncrelaíiuumtenelurconuenireit generecumf 18’ genere concipienli.Vndecimo,per leporem,tI Nos rex, qui mandamuscongregan
exerciium sumusparati ad bellum, quiatale nehaliuum,secundumCathohiconem.debelesseplurale. Simihiterquandore[aíiuum refertur aid uerbumtel adiecíititmattahiquamoraicionem,el Iutc talerelatiuumdebelesseneutrum:exemplumdeterbo, itt
20 tu fugis, quod absitmihi; exemplurnde adiectito,tI tu es piger,quod nonsum;exemplumdeoracione,itt Anistotelestenuil mundumfore ab eterno,quod mullisprobat racionibus, el ita de similibus.
Nota: quolmodisrelatiuumsubstancieydemtilauispotesíponi in construccionesineantecedenteexpresso?Dico quod duobusmodis. Primo, istud relatiuum qui pen
25 omnescasus,el racioesíquiatale rehatiutmin se potesíimportaresuumanlecedetis:exempltm per nominaíiuum,tI qui non laborat non manducat; exemplumpergeniíiuum,tI miseror cujusmiseris;exemplumper daíiuum,tI parcocui parcis,eltn Calhone: cui des uideto; exemplumper accusaíiuum,tI diligo quem diligis;exemplumper ablaíitum, tI gaudeoquo gaudesel huiusmodi. Secundo.quando
30 profenetistalerelaiíiuum it ahiquahocucione\habet/aníecedetissubintellectumit mentesta el non cural id expnimereel potesí fieri dupliciter: ahiquandoproplennimiumgaudium,siculdixil MariaMagdalenaortolano:si substulistiillum, dicilo mibi eiegoeum tollam, quod iníehligebal dicere de Christo set de corpore Christi sepulto;atiquandopropternimiam lrisliciam, siculdixil luto depelhicesta: ipsapetendaesí
35 michi, unde dicil Doctrinale: inueniesposilumsineprecedenterehatiuumetc.
45.34—1cf 0V Fa.sí. 11,859 9 cf Vulg. Gen. 1,27 11 cf Vulg. Ps. 148,4 28 D/si. Caí. prol. 17 32—33
Vulg. lo. 20,15 34-35 cf. CV. Nle/. III.263sq.
45.34—1 ex. ap. Docír. 1471 2 Docír. 1470 5—6 Deus dat: ex. ap. Docir. 1475 6 Docir. 1467 9 ex.
ap. Docir. 1475 9—lO Doctr. 1474 11 ex. ap. Docír. 1483 12 Docir. 1482 I7sq. expressenon repperi
ap. Caí/rol. 24-27 cf. Caí/rol. 111,16” [74] (unde et G* 54’) 31—33 cf Docir. 1478 (simili ex. ut.)
34-35 ex. ap. Docír. 1477 35 Docír. 1476
5 antecedena iter. Kl 30 habet in marg. Kl
II: Edición de la grammaí/caprouerbiand/Al(ms.8950 B.N. de Madrid) 47
NotaocIo regulasde consíruccionerelaliui el antecedentis.Primaregula:omnerelaíiuumproití leneturrelatiteqtanlumaid perfeccionem
siteconsíruccionisrequiril aníecedetisexpressumtel subintellecíumaid quod refenailurexpressetel subiníellecte,ideotalesoracionesstníimperfecle:qui currunítel ambo
s currunt el huiusmodi.Segundaregula:istudrelaiíiuum qui polesífaicere oraicionemperfeclamabsque
antecedenteexpnesso.Exemplumcum terbo prime persone,itt qui curro, ambulo;exemplumcumterbosecundepersone,itt qui curris, ambulas; exemplumcumiterbotercie persone.ti qui currit, ambulat.
Tercia regula: quando relaíiuum substancieydemíitatis refertun aid nomencolecíiuumnumeri singularisconslrtclumcumiterbo plurahi. potesíindifeneníeressesingulare tel pluraile cum sto terbo ditersisrespectibus,itt populuspugnant,quicurrii tel qui curruníel turba, quenonnouit legerntel quenonnoueruntlegern,rnaledicti suníel huiusmodi.
15 Qitairta regula: quandonelaíiuum substancieydemliíaiíis refertur aid nomendistnibitltm, potesíesseplunahereferendosingulaniainíellectait terminodisíributo,ittomnishorno currit ei quilibet eorurnmoitetur, el ita de simihibus.
Quinta regula: secundum Petrum Hehie, quando nelatiuum subsíancievdemíitaíissequitunpartiíiuum, quod esíalleriusgenerisquameiussupposiíum,debel
20 nefenni aid partilittm el, per consequens,cum illo conuenire. itt horno esí animal,quodesí dignissimacreaiurarumel huiusmodi.
Sextaregula: quandonehaíiuumsubstancieydemlitatisrefentunaid pronomenpossesiuumiunctumcumstoterbo,potesíindiferenterrefenri aidgeniliuumpnmiliuuminchusumitt taui pronominepossesiuotel ad subsíaníiuumipsiuspronominispossesiui.
25 Si referturad geniliuum inclusumit pronominepossesiuo,debelsecumconuenireitnumeroel it genereel itt persona,itt meusfilius qui lego scribii el titus filius quilegisscribií el nosterfilius qui legimusscribit el tesierfilius qui legitis scribii. Siauíemrefenturaid substaníiuumpronominispossesiuidebelsecumconuenineit numero,
1 18” itt genereel itt persona,tI meusfihius qui legit scribit, tesierfilius qul legil scr¡bit30 el huiusmodi.
Seplimaregula:quandoislud relaíiuum qui precedil uenbumset regenssuianlecedentisit consíruccione,tuncrelaiíiuum negiturapriori el antecedensaposteriori.
13-14cf. Vulg. lo. 7,4
18-21cf. Peir. [1/sp.7 (at expian. differt) 22—30 cf. Caihot111,18rb [75]
II: Edición de la grammaí/caprouerbiand/Al(ms.8950 B.N. de Madrid) 48
itt horno qui curril mouetur, sed si tale nelailiuum subsequil uenbum set regenssuianíecedentis,tuneanlecedensregitur apriori el relatiuumaposteriori,tI horno currilqui moueiur el huiusmodi.
Ocíaiuaregula:secundumquosdam,quandorelaliuum substancieidemíiíatiseís suum antecedetisordinantun racione eiusdemuerbi set regenlis, tune anlecedetis
ponilunabsolute.tI rehatiuumhabealunderegatur,itt horno, ipsecurril tel sich: agnomilti basiacui lupusdedil benenosa.undedicil Docíninale:ponisob id solumquodcertarehaicio fiat, tI uirga tuaquebaculusluus, ipsa rnichi prebentueresolaciatile. Sed quidam dicuní quod nunquamantecedetisponitur absohute,sed semper
te regitur a regenteexpressotel iníellectosictí ipse(sciliceí “homo”) curril; simihiter,cum dicitur uirgua iua et baculusluus prebentetc. Aliquando, regitur a regentesubintellecto,itt ibi mater capillos meos: dominus eorum tenil. id esí “tidetecapillosmeos”,el ita de similibus.
DE COMPOSITIS DE QVIS VEL QVI
15 Nola. secundumCatholiconem,quod quis tel qui habel decem sex míencomposicioneselsillabicasadiecciones.Composicionessutil septem,tI siquis.nequis,aliquis, nurnquis,ecquis,unusquisqueel quisquis.Sedsillaibicas adieccionessutilnouem,quarumquis recipil quinque,tI quisnam,quispiam, quisputas,quísquamelquisque,el qui recipil quatuor,tI quidam,quitis. quilibel el quicumque,lamen
20 secundumVgucionem, 1am quis quam qui indiferenten possunt recipere omnespredicías composicionesel sillaibicas adiecciones, saltem secundumairtem, itt
nominalito quisnamtel quinam quenamquodnamtel quidnarn,el nominatitoquisdamtel quidam quedamquoddamtel quiddam,el ita de omnibusaliis. Exquibus palel quod compositaislius nominis quis tel qui suní sedecim.quamuis.
25 secundumCaitholiconem, sepíem istorum dicuntur proprie composila,quasi peraddicionemsillabetel sillaibarumitt principiodiccionis,itt sunísiquis,nequis,aliquis.numquis,ecquis,unusquisqueelquisquis;elahanouemdicuntursillaibica, quasiperaddicionem sillabe tel sillabarum itt fine diccionis, tI sutil quisnam, quispiarn.quisputas,quisquarn.quisque,quidam, quiuis, quilibel el quicumque.el tahia
30 composita tel sihhabicaía, secundumartem, possuntdechitiari per omnes sitasterminacionesel per omnessuoscasus1am singularesquamplurales,sicul declinaluristud nomenquis tel qui. Sed pro declinacionibuseomm site composicionibus,secundumusum,sutil notandaista que sequntur.
8-9 cf. Vulg. Ps. 22,5
7—9 Docír. ¡462—3 15-19 cf. CalIzo!. 111,28” 2Osq. cf. Hug. Der. «quis>~, ¡45’» [76] 25-29 cf. CatIzol.
111,28”‘ (cf. n. 15-19)
11 uirgua: sic Al
II: Edición de la grammat/caprouerbiandiAl(ms.8950 B.N. de Madrid) 49
Nota, secundumCaíholiconemel Vgucionem. quod tulia compositatelsillabicata huius nominis quis tel qui, secundum usum, relinení qui it ablalitissingulairibus, nec quis it daititis el ablatitispluralibus,tI nominailito aliquis facil itsingulari ablalito ab aliquo aliqua aliqito el it pluraihi datito aliquibus, ablailito
s aliquibus,el ita de omnibusahiis.
Nota, secundumPriscianum, quod ista qualtor compositasiquis, nequis,f19’ aliquis el numquisit nominalitis singularibusfemininis relinení quael non que,
el simihiter itt nominatitisel accusailitispluralibusneitíris retineníquael non que:exemplum piimi, tI nominalito siquis siqua siquod tel siquid, el plurahiler:
10 nominalitosiqui siquesiqua,accusalitosiquossiquassiqita.el ita de omnibusaliis.Sedomniaahia composilatel sillaibicaita relineníqueel non quait prediclis casibus.
Nota, secundum quosdam, quod istud compositum quisquis infinititesumptum,hect,secundumartem,benepotesídechitianiperomnessuoscasussecundumsuam composicionemel similiter polesí geminanper omnes suos casus, lamen,
15 secundumusum,non habelnisi nominailiuum,accusaiíiuumel ablaiíiuumsingulareselnon geminaturnisi quisquisel quidquid el quoque,tI nominatito quisquis.elquidquid neutriusgenenis,accusatitoquidquid neutriusgeneiis,ablatito quoque.Similiter istud compositum unusquisque.secundum usum. carel nominaititomasculino pltrali, sictí tale tomen unus, tI plurahiler nominatito unequeqite
20 unaquequeetc. Omniapredictapossunípailereexemphificandode quohibeíeorum.
SEQVITVR DE COMPARACIONE
Compairacio itt gramalicasumptadescribitur sich: comparaicio esí quidammodus significandi accidentalisdiccioniscognotatitealictius forme setproprietatisaccidentalis<quod>incesilel remissitsineaugmenlotel cumaugmenloparticipabihis
25 pluribussecundummagisel minus,tI albus albior elalbissimuselhuiusmodi. Ex íaihidiscripcionepalelquodposilitus,comparatiuuselsuperlalitusconueniuníin hoc: quiaquilibeleorumsignificail tel importalquandamformam setproprieíaíemaiccidentaleminíensibiuemel remissibilemqueesíparticipaitapluribus secundummagisel minus,seddifferuní it hoc: quia posilitus importal eam sine augmenlo el compairaititustel
30 superlatituscumaugmenlo.Secundo,palel quod\tahis/ comparacionon dicitur nei adrem cohíaicio, sed dicitur ille modus significandi accidentaUsaíribuíus diccioni aidsignificandumíalem formam setproprietaíemaiccidentalem,tI dictum \est/. el racio
1—5 cf. CatIzol. 111,29” [77]; Hug. Der. «quis», l45”~ [78] 6-9 cf. Pr/sc. V,59 (nurnquis orn.) [79]
12—20 cf. CatIzol. 111,29” [80] 22—25 cf. G* 55” [81] 30-32 cf. ibid.
24 quod addidi 27 proprietatem correxi, proprietatis Al 30 tausin marg.Kl 32 estin marg. Kl
II: Edición de la grammaticaprouerb/andilvl(ms.8950 B.N. de Madrid) 50
esíquiacomparacio.quedicitur rei adrem cohíacio,dicitur comparaciomethafisicahisel non proprie gramalicailis,itt palel it sequentibus.
Compairacio{comparaicio}, secundumPetrumHehie el Baconemesíduplex:qtedamenim esícomparaiciorei, quedamesícomparaciotocís.
s Comparaciorei, secundumquosdam,polesíeciamconsiderariduphiciter:primomodo, pro aictu animeunani nem alíeri comparantis:alio modo, pro collacione telasimiuacionequadamduarumrerum comparatarumfacta it ailiquo tercio, unde, cumdicitur: PetrusesíalbiorMarino, ibi poleslassignariduplexcomparacio:primaenimdicitur aclusanimecomparantisPeírumMartino it albedine;secundadicitur quedam
10 collaicio tel assimilacioPetríel Mairtini facla it albedine.Sedlahis compairaiciodiciturmeíhaifisicahis,aid quampertinenítres discripcionessequeníes.
Comparacio rei, secundum Pelrum Hehie el Baconem discribitur sic:comparaiciorei esídemonsíracioaccidentisit ditersis subiectisdissimiliíer exisíetis.tI cum dicitur: Petrus esí albior Marino, hic esí facta demonsíracioalbedinis
15 exisíenlisit duobussubieclis,sciliceí itt Petro el it Martino, el hocdissimihiíer,quiait PeIno secundummagisclin Martino secundumminus el huiusmodi.
f]9V
Vel ahiten, comparaciorei esí\rei/ aid rem collaicio facta it ahiquotercio, sedunu secundummagiselailíeri secundumminus, itt Petrus est rnaior lohanne:hic esí
20 faicta collacio set comparaicio Petri aid lohannem itt magniludine, sed fi PeInosecundummagisel lohanni secundumminus.
Vel aliter, comparaciorei esíduarum rerum tel unius tI dtarum it ailiquotercio facta collacio. sedunu secundummagis el aihteri secundumminus: exemplumduartmrerum, itt Sortesfuil sapiencior Platone, lic enim esífaclacollacio Sorúsel
25 Platonisin sapiencia,sedesí factaSonti secundummagis elPlaiíoni secundumminus;exemphumuniusrei itt duarum. itt egosum forcior me tel tu es forcior ie tel Petrusest forcior se,el ita de similibus.
Nota quod talis comparaciorei potesífieri quadrupliciler:ahiquandoenim filcomparaicio duarum rerum tel plunum it uno accidente,tI Petrus esí forcior
30 lohanne; auiquandofil comparacioduarumrerumtel plurium it ditersisaccidentibus,tI Petrusesí forcior et sapienciorlohanne;ahiquandofil comparaciouniusrei tI
duarumitt unoaccidente.itt egosumforcior me tel tu es sapienciorteel huiusmodi;aliquandofil comparaiciouniusnei tI duarumit ditersisaccidenlibus,itt egosumfon-
3—4 cf. PH. ma/. 12’ 12—16 cf. PH. ma/. 12’ [82] 18-21 cf. \T* 23’ [83] (cf. etiamG* 55”)
3 comparacio iter. Kl 18 rel ad: rel in marg. A!
II: Edición de la grammaiicaprouerb/andiAl(ms.8950 B.N. de Madrid) 51
cior et sapiencior me tel isla domus esí longior quam lacior el huiusmodi.Secundo.notaquod tales comparacionespossunldiuersiflcani duphiciler: aliquandoenim fil comparacio rerum it accidentetel accidentibusequaliter, id esí nonparticipandomagisde uno accidentequamde alio, tI Petrus est1am forcior quam
s sapienciorlohanne:ahiquandoinequaliter,id esíparticipandomagisde unoaccidentequam de alio. itt Guillermus esí magis albior quam nigrior Martino el huiusmodi.Tercio, nota quod talis comparacio rei polesí fieri duobus modis: ahiquando filmedianlecomparatitotel superlailito, itt patel itt exemphisnuncdictis; aliquandofil
medianteahiqito tel aliquibusloco comparaiíiuitel superlaiíiui, itt egosum magispiusío quam tu tel ego magis amo Mariam quam tu el huiusmodi, itt mfra paitebil it
suplecionibuscomparaliuiel superlaiíiui.
Comparaiciotocisdiscribitursic: comparaciotocisesíproprietastocisfaciendiex se comparaíiuumtel superlaiíiuum, ti albus albior albissimus. Vel ahiten,comparaciotocisesí.secundumdeterminaitosgraduscomparaciotis.quedamitocahis
15 inflexio, itt cumdicitur: fortis forcior fortissimuselhuiusmodi.Sedcomparaciotocispotesísumi dupliciter, sciliceí large el sínicte. Comparaciotocis síricte sumpia esíproprietas tocis faiciendi ex se comparaiíiuum tel superlaliuum it eadem parteoracionispermanentis;tel aliter, comparaiciotocissíriclesumptaesíquedamitocahisinfiexio secundumdeterminatosgradus comparaciotis itt eadem parte oracionis
20 permanentes,tI albusalbior albissirnus.Ex quopatelquodtaUscompairaiciofil solumin duabuspartibusoraicionis, scihiceíit nomine el aduerbio,el racio esíquiasolumtomenet aduerbiumpossunífacere ex se comparalittmel superlaliuumit eodemparte oraicionis permanentis. Exemplum nominis, tI fortis forcior forlissimus.Exemplumaduerbii,tI sepesepiussepissimeel huiusmodi.Comparaciotocis large
25 sumplaesíproprietasitocis faiciendiex se comparaíitumtel superlaíiuum,sednon itt
eademparte oracionis permanente;tel aliter, comparacio tocis large sumptaesíquedamitocaihis infiexio secundumdelerminaitosgraduscomparaicionis,sednon iteademparteoracionispermanenlis,itt ultra ulterior ultimus. Exquo patelquod tauscompairaiciopotesífieri it tribus partibusoraicionis. scihiceí it terbo, itt aduerbioel
30 proposicione.Exemplumuerbi, itt detero deterius deterirnus. Exemplum aduerbii, itt
pridem prior prirnus. Exemplumproposicionis,itt ultra ulterius ultimus el mfrainferius infimus el huiusmodi.
Comparacio{comparaicio} tocis esíduplex: quedamenim dicitur regulanis.quedaminregularis.Comparaciotocisregularisesíquandocomparaititusetsuperlalitus
8-li cf. 64.6-26; 69.9—70.14 16-18 cf. Alaies* 67 [84]
33 comparacio ¡ter. Al
II: Edición de la grammaticaprouerbiand/Al(rns.8950 B.N. de Madrid) 52
neguhariter formantur a sto posilito, itt albus albior albissimus el fortis forciorfortissimus. Comparacio tocis mrreguharis esí quandocomparalitusel superlalitus
f20~ irreguhariterformantura sto positito att equiualeníi,tI bonus melior optimus elmalus peior pessimusel huiusmodi, el isto modo quedam nomina, quedamterba el
s quedamaduerbiasetproposicionesformaní irregularitercomparalitaeí superlalita,itt inferiusdiceturitt formacionecomparatiuorumel superlaíiuorum.
Nota quod compairaciopolesídici regulairis tel irregularis triphiciler, scihicettoce lantum, significacionetantum el toce el significacioneinsimul. Comparacioregulainistoce tanlumesíquandocomparalitusel superlatitusregulariterformantuna
to stoposilito solumsecundumuocem,sednon retinenísignificaicionemsui posiíiui, tInouus notior nouissirnusel potis pocior poíissimus,undenouussignifical nou,nouiormesnousednouissimus,id esí“ullimus”; elpolis, id esí “potetis”; sedpocior,potissimus,id esí “melior”, “optimus”; el ideo, talis comparaicio dicitur regulairissecundumuocemsetformacionem,seddicitun irregularis secundumsignificacionem.
15 Comparacioregularis significacionelantum esíquandocomparailitusel superlalitusrelinení significacionemsui posiíiui, sednon regulariter formantur a sto posilitosecundumuocemset formacionem,tI bonusmelior optirnus el nequamnequiornequissimus,el ideolalis comparaiciodicilur regularissecundumsignificaicionem,seddicitur irregularis secundumuocemset formaicionem. Comparaicioregularistoce el
20 significaicione insimul esíquandocomparaititusel superlalitusregulariterformanturastoposilito secundumuocemelsecundumsignificaicioneminsimul,tI albusalbioralbissimusel huiusmodi.Sedcomparaicioinregularis toce el significacioneinsimul.si lalis inuetilur, esíquandocomparalitusel superlaititusinregulariterformanlurastoposilito att equiualeníisecundumuocem el secundumsigniflcacionem insimul, itt
25 pocior elpotissimusprotídescenduníab islo terbo pocior potiris, tI dicil Priscianuslibro tercio, unde pocior protí uerbum, id esí “fungon” ueh “ulor”, sed pociorpoíissimus,id esí “mehion” el “oplimus”, tI dicttm esísuperius.
Nota, secundumPriscianum libro lercio, quod comparacio potesífieri itquinque partibus oracionis, scihiceí it nomine, iterbo, participio, aduerbio el
30 proposicione,sedquandoparticipium comparalur.sumiturnominaliter:exemplumitnomine, ti fortis forcior forlissimus; exemphum it terbo, ti detero deteriordeterrimus; exemplum in participio nominaliter sumplo, tI amans arnancioramaníissimuseldoctusdocciordoctissimus;exemplumit aduerbio.itt pridem prior
4—6 cf. 59.21—60.9 8-11 cf. Graec.* XXV,67—8 [85] 25-26 cf. Pr/sc. 111,3 26-27 cf 52.12—13
28-30 cf Pr/sc. 111.3
II: Edición de la grammai/caprouerb/andiAl(ms.8950 B.N. de Madrid) 53
primus el sepe sepius sepissimus; exemplum it proposicione,ti mfra inferiorinfimus el huiusmodi.Vnde dicil Priscianuslibro tercio: fluní autemcomparailitaanotninibus.tI clarus clarior el felix felicior; a terbis, ti detero deteris deterior, elpocior potiris, hic el hoc pocior el hocpocius, pocior potiris potissimus(possumus
5 lamenhec eciam a nomine potis acciperequamuissignificacio ahia tidealuresse):aparticipiis, itt indulgens indulgencior, amans amancior. sed quando comparanturparticipiatranseníit nominum significacionem;ab aduerbiissite proposicionibus.ittextra exterior,ultra ulterior, el esí sciendumquod localia sutil hec aduerbiasiteproposiciones,ex quibuscomparatitanascunturnominaelc.
ío Nola it quibus nominibus fil comparacio.dico quod solum itt nominibusadieclitisquorumstasignificaciosetproprielasesíintensibihiselremissibilis,itt sutil
f 20” albus,niger, bonusel maluselsimihia,undealbussignifical albedinem,quepolesíiníendi el remilti, el ita de omnibus aihiis. Vnde dicil Docíninale: esí adiectiutnngraduum collacio talis, dum sta proprietasitalel augeri minuite; simihiter, dicil
15 Priscianus libro tercio: diritantur igilur comparailitaa nominibus adiectitis quesumunturexaccidentibussubstancienominum;accidenciaautemsuníqueex qualilaileanimi tel corporis tel exírinsecusforte adueniencitmtrahuntur, que incremeníateldiminuciones<possunl>accipere,per que comparacionascitur.
Primo. dixi “solum a nominibus adiectitis”, ad denotandtmquod nomina20 substantitanon comparant¿ur, hicel mulía substantitasuní significatita accidentis
iníensibilisel remissibilis, tI sutil albedo,nigredo, fortitudo, sapienciael simihia.Secundo,dixi “quoruni signíficacio setpropnietasesí iníensibilis et remissibihis”.aiddetoíandtmquod nomina adiectita, quorum significaicio set proprielasnon potesíinlendi set remilti. tahia non comparantur,itt sutil racionalis.risibilis el huiusmodi.
25 el signa unitersahiatel partictíaria, tI omne, nullus, quidam, aliquis el similia:ahiquandolamen nomen propnium comparaturpositum pro adiectito set racioneahictiuspropricíasiníensibilisel remissibihisin eo importanteel iníellecte,tI Salamosalamoniorel Ector ectorior el huiusmodi,wide tale tomenproprium Salamo itt
propria ti aicceptumnon comparaitur,sedsumplunipro adiectito el protí importal30 talemproprietatem,scilicelsapiencia,queesíinlensibihisel remissibilis,elector.protí
importail fortitudinem, ti egosumSalamonesalamonior,id esí “saipiencior”.el tu esEctoreectorior, íd esí “forcior” el huiusmodi,unde dicil Ennicus: Codrusessemsifuissemcodrior illo etc.
32—33 Henr. Setí. 1,163
2—9 Pr/sc. 111,3—4 13-14 Docír. 460—1 14-18 Pr/sc. 111,2
18 possunt addidi e Pr/sc. 111,2
II: Edición de la grammaticaprouerbiandiM(ms.8950 B.N. de Madrid) 54
Nota: quol sunígraduscomparaicionis?Dico quod sunítres,seilicelposititus,comparaititusel supenlatitus,ti amans amancior amaníissimuselhuiusmodi,undedicil Docírinale:huncgradibustemisqui comparalire notabis.El racioesíquiagraduscomparacionissignificalIriphiciter: aliquandoenim significal sineaugmenlo,el talis
5 esíposititus, itt albus; ahiquando significail cum augmenlo indeterminaito, el taUs esí
comparaititus, itt albior; aUquando significal cum augmenlo determinato, el talis esí
superlatitus,itt albissimus el huiusmodi. El de istis pen ordinem esí agendum,el
primo de positito.
SEQVITVR DE POSITIVO
10 Posilitus propnie sumplusdiscribitur sic: posilitus esí tomen adiectiuumsignificaíiuum alicutus proprietatis set accidentis intensibilis el remissibihis sineaugmento,ex quo potesíforman compairalitustel superlatitusatt sibi equitaletis,timagnus,albuseíhuiusmodi.El itadebeliníelhigi talisdiscnipcioquorundam:posititusesíuox significansaccidetisinessedeíerminanssineaugmenlofacietisexsealias toces
15 idem significantescum augmento,itt albus,nigerelhuiusmodi.Primo it predicta discnipcione positiui ponilur: “tomen adiecíiuum
significaíiuumalicitiusproprietalissetaccidentisiníensibilisel remissibilis”,el it hocconuenil posilitus cum comparalito el superlatito. Sed ponitur “tomen”. aiddenotandumquoduerbum,participiumeladuerbiumsetproposicioproprienondicitur
20 posilitus, sed suphensuicem set hocum posiíiui, unde dicií Docíninaile: uenbumquandoquetel que suní prepositite toces aiudiui suplere tices positiui, formeconsimilis aduerbiasepeuocaui, participansiungis quod tunepro nomine sumis.El
f21” ponitur“adiectiuum”,ad denoíandumquodtomen subslaníiuumnoncomparatur.hicelmulía sutil nomina substantitasignificatitaaccidenlisiníensibihisel remissibilis, itt
25 albedo, nigredo, fortiludo, sapienciael similia, itt dicttm esísuperius. Sed ponilursignificaíiuum ahictius proprietalis set accidenlisiníensibihis el nemissibihis”, aid
denotandumquod nomina adiectita que non sutil significatita propnietatis telaccidentisinlensibilis el remissibihisnon possunícomparan,tI diclum esísuperius,ittsuní racionalis, hurnanusel signa tniuersahiaitel particulania, tI omnis, nullus.
30 quidam, aliquis elsimilia, undedicil Docíninale:esíadiectitisgraduumcollaciolahis.dum talel augeri sta proprielas minuyue. Secundoponitur: “sine augmento”, addifferenciam comparaiíiui el superhaiíiui, que sutil significatita cum augmento,ulinferius dicelur. Tercio,ponitur: “ex quopolesíformari comparatitustel superlatitus”.
1 cf: ivfaíes*68 (p. ad¡it.) 1—2 cf. F~ 11”; G* 57’; N* 23’ (paucis mut.) 2—3 Doctr. 458 4-7 cf. Alaies*
68 (p. ad ¡Itt.) 10-12 cf. N* 23” (seuaccidentis et sine augmento orn.) 13-15 cf. G* 57” (paucis mut.)
20-22Docir. 469—70 23-25cf. 53.19—21 26-30 cf. 53.22—24 30—31 Docír. 469—70 31—33 cf. 56.28:
66.7—8
II: Edición dela grammaizcaprouerbiand/Al(ms. 8950 B.N. de Madrid) 55
aid denotandumquod comparatitusel superlaiuitusformantur apositito, sednon econuerso.Quarto,ponilur: “att equitahetis”.proptertomenproprium quod aliquandocomparaturracioneahictiusproprietatisitt eo importaile tel significale. itt dictum esísupenius;el islo modo, tale tomen propnium equitalel positito set ponulur loco
s posiíiui. Simihiter, secundumquosdam,propíeruerbum,parlicipiumeladuerbiumsetproposicione,quianullum islorumdicitur proprieposiíiuum,sedequiualensposilito.Ex quibus palel quod nulla diccio proprie dicitur posilitus nisi tomen adiecíiuumsecundetel tercie dechinacionissignificaíiuum ahictius proprietatis iníensibilis elremissibilis tel sibi equitaletis.Secundo,patel quod aliquandonomen proprium
lo importanstel significansahiquamproprieíaíemsic ittensibilemelremissibilemracioneillius equitalelposilito setponilur loco posiliui etc.
Nota: posititus, unde formatur?, dico quod posilitus potesí considerairí
dupliciler: uno modo, in quantumtaUs graduscomparacionis,el islo modo nonformatur, quiaesíprincipium comparacioniselomnepnincipium dicitur pnincipium,
15 tI ipsumnon descendailab alio, sedquod alitd tel alia descendailab eo. el ideoposititusit quantumgraduscomparacionis,non formanturab aliquo, sedomnesahiigraduscomparaicionis,seilicelcomparatituselsuperlalitus,formanturab eo, undedicilDocttinale: de primis ambosdebesformare supremos;alio modo, it qtanlum taUsdiccio. el islo modo ahiquandoformatunab alio, itt amansde amoel doctusa doceo
20 el ita de simihibus.
Nota: quamconsíruccionemhabelposititus?,dicoquodpositituspolesíhaibereditersasconstrucciones:aliquandoenim consíruilurcumgenulito,tI plenusgracieelamansuini el doctusgramatice;aliquandoconsíruitur cum datito, tI equiualensmichi tel símilis libi uel amabilis Marie el hitiusmodí; ahiquandoconstruiturcum
25 accusalíto,itt albusfaciem el nígerdentesel huiusmodi;ahiquandoconstruiturcumablatito, itt dignus laude el fortis manibusel uelox pedibuselhuiusmodi.Quidamlamendicuní quodposititus non regil accusaíiuumnisi per figuram, ti sum albusfaciem per sinodochem~ahí tero dicuní quod parlicipium it quantumpairticipiumpolesí comparan,el lutc tahisposilituspotesíregereaiccusaíiuumsinefigura, tI sum
30 amansuinurn elhuitsmodi.
2—4 cf. 53.26sq. Ssq. cf. Docír. 462; 469—72 [86] 12—17 cf. E’~’ 12’ [87] 17—18 Docir. 459 21—26
cf. F* 14’ (ex. dignus laude ut.) 26-28cf. G* 58’ (pedem pro faciem) 28-30 simile ex., asmans
Iohanem, exstatap. F* 14’
II: Edición de la grammaíicaprouerbiandiAl(ms.8950 B.N. de Madrid) 56
SEQVITVR DE COMPARATIVO
Comparaititus,secundumPriscianumlibro tercio, discribitursic: comparatitusesí quod cum iníehlectu posiíiui tel cum aUco participe sensusposiíiui magisaduerbiumsignifical, ti forcior, “magis fortis”; el sapiencior,“magis sapiens”;el
5 ulterior, “magis ultra quod ille qui esíulíra” el huiusmodi.Ex tali discripcionepailel quodcomparaititusesíduplex: quidamcomparatitus
enim esíqui cum iníellectu sui posiliui significail tel includil tale aduenbiummagis,el talis descendilanomine,itt forcior, id esí “magis fortis”; quidamcomparatitusesíqui cum alico participe sensusposiliui significal tale aduerbium magis. el taUs
f 21V 10 descendila terbo tel aduerbiotel proposicione,unde dicil Pniscianoeodem librotercio: hec auíemcomparaciones,que ad personastel res participessensusposiliuifluní. nascuntura diccionibus carentibuscasu, id esí a terbis, ti delero delerisdeterior,el ab aduerbiissiteproposicionibus,itt extra exterior, ultra ulterior, citraciterior, suprasuperior,mfra inferior. Ex quibus pailel quod, secundummentem
15 Pnisciani,uerbum, aduerbiumtel proposicionondicitur proprie posititussedsupletisuicem set locum posiíiui, tI dictum esí supra,el consimihiter, significaicio uerbi teladterbii set proposicionisnon dicitur proprie sensussite significaicio posiíiui, sedparticipanssensumsetsignificacionemposiíiui etc.
Vel ahiten, comparailitusesí tomenincludenstale aduerbitmmagis el suum20 posiíiuumtel equitaletis,ti albior, id esí “magis albus”.el ulterior, id esí “magis
ultra” el huiusmodi.Ex quadiscnipcionepaitel similiter quod comparatitusesíduplex: aliquando
enim comparatitusincludil tale aduerbiumcomparandimagis el suumpositiuum,ellalis comparailitusdescendilanomine;ahiquandocomparaíiuusincludil taleaduerbium
25 comparandi magis el ahiquod loco positiui set equitaletis posilito, el tailiscomparailitusdescendilaiterbo. aduerbiotel proposicione,itt dictum esísupenus.
Vel ahilen, secundumquosdam,comparailitusesí uox set diccio significansaccidetis inessedeíerminanscum augmenlo indelerminato facta ex ahia toce setdiccionesignificantesineaugmenlo,itt maior, forcior el huiusmodi.
30 Primo, itt discripcioneponitur “uox set diccio significans accidetis inessedeíerminans”,el it hoc conuenil comparaitituscum positito el cum superlatito.Secundo,ponitur “cum augmenloindeterminato”,ad differenciamsuperlaíiui, quodsignificalcumaugmenlodeterminato,tI inferius dicetur.Tercio,ponitun: “facía exahia
2—5 Pr/sc. 111,1 10-14 Pr/sc. 1II,¡ 14-16 cf. 55.5-9 22—26 ibid. 27—29 cf. G*59”(p. ad litt.) 32—33
cf. 66.2
II: Edición de la grammaí/caprouerbiand/Al(ms.8950 B.N. de Madrid) 57
uoceset diccione significante site augmento”, ad denotandumquod compairatitusformatur set descendila sito positito tel equiualeníi.sednon e conuenso,itt patelintuenti.
Ex prediclis. palel primo quod omnis comparailitusincludil tale aduerbiums comparandimagis. Secundo,palelquod nulluscomparalitusincludal taleaduerbium
minus. licel, secundumPniscianum, ahiquis posilitus cum taU aduerbium minusequitalelcomparati<u>oconíraniesignificaicionis.tI cum dicilur: Petrusesí minusalbusGuillermo, id esí “nigrior Guillermo”, undedicil Priscianuslibro tercio: mínusauíem aduerbium quandoque cum posilito iuncltm conírairie significaicionis
ío comparaiíiuumdemosírail,ti minus stultuspro prudencior,el minusprudetisprosíulcior. Tercio palel eciam quod aliquandocomparaititusremanel it eodemparteoraicioniscumstopositito,el taihis descendilanomine;ahiquandononremanel,el lahisdescendilaterbo tel aduerbiotel proposicione,ti dictum esí supenus.
Cincanominacomparalita.sunínotandaqualuonper ordinem:primo, de toce15 set lerminacionecomparaíiuorum;secundo,de eorum formacione;lercio, de eorum
construccione;qitarto el ultimo, de eorum suplecione.
Cincapnimum, notaquod forme setterminacionescomparatiuorumsunídue,scihiceí or el us, ti hic el hec albior el hoc albius el, secundumPriscianumlibrotercio, omníacomparatitalerminatait or sutil comuni generisel mulata or itt us
20 formaníneutra, el ideo, lahia dechinanturper islasduasterminacionesit reclis. itt hicelhecforcior el hocforcius, exceptoislo nominesenior,quod,secundumusum,esísolum masculinigeneris,ti hic senior, sedantiquitusfuil comunis generishabetisneuírumlerminatumin us, sictíalia comparailita,itt hic elhecsenioreí hocsenius,undedicil Arisloteleslibro Predicamentorum:primumautem alterum alterodicitur
25 quadrupliciter: primo quidem proprie, secundumtempus quod, scilicetanliqitiusel senius,dicitur.
Sedquidam dicuní ahud: quod comparalitaterminatait or suní tniphicia:122” quedamsutil tanlummasculina,el laliadescenduníanominibusterbalibus terminalis
it or, itt amator. hie arnatorior amatorioris;quedamsunííantumfeminina,el lahia30 descenduníanominibusterbalibusterminatis it trix, itt amatrix, hec arnatricior,
arnatricioris; quedamsuní comuniael mulata or itt us faiciuní neutra, el tahiadescenduníab aiuiis nominibusadiectiuissecundetel terciedechinacionis,tI hic el hecalbior el hoc albius, el hic el hec forcior el hoc forcius, excepto senior,quod esísolummasculinigenerissecundumusum,ti diclumesísupra.Sedcomparatitalermi—
24-26 ..4RIST. Praed ¡2
6-7 cf. Pr/sc. 111,17 8-11 Pr/sc. 111,17 11—12 cf. 56.6—8(at expían.differt) 12—13 cf. 56.8-14 18-23
cf. Pr/sc. 111,11 [88] 33-34 cf. 57.21—22
7 comparatíuo: —u— addidi (abbreu.n. deestin A~
II: Edición de la grammaíicaprouerbiandiAl(ms.8950 B.N. de Madrid) 58
nata it us sutil duplicia: quedamsutil lanlitm neutra, tI hoc plus, hoc albius, hocforcius; quedamsutil adiectitadeclinataper Ires terminaciones,el talia dicuntuncomparalitadiminutita, itt rnaiusculus maiuscula maiusculum el forciusculusforciusculaforciusculum elhuiusmodi.undedicil Pniscianuslibro tercio: elsciendum
s quod apud Latinos,diminucionemquoqite accipiuníquedamcomparatiuorum,quodaptdGrecosnoninuenitur,tI grandiusculus,maiusculus, minusculuselhuiusmodi.
Cinca secundum,de formacione comparatiuorum,ponunlurquinqite regulesequenles.
Primaregulatausesí: omnisposititusaquoesí formanduscomparailitustel10 supenlailitusesísecundetel tercie declitiacionis:exemplumsecundedechinaicionis.itt
sutil albus, niger, bonus, malus el huiusmodi; exemplumtercie dechinacionis,tIfortis, sapiens el huiusmodi. Vnde dicií Docírinale: decImal lema posilitos site
secundam;simililer. dicil Priscianuslibro tercio: sutil igitur que compairairípossuntnominatel secundetel tercie declinacioniselc.
15 Secundaregula: si posititusfueril secundedeclitacionis,tunecomparatitusformaturagenilito singtlari terminailo in i, correptai eladditaor, tI albus, genititoalbi, fil albior, el doctus, genitito docti, fil doccior el huiusmodi. unde dicilDocírinale:si íibi dechinelposiíiuumnormasecunde,taliter indegraduindebesformaresecundumetc. Primo,excipiunlurnominaadiectitasecundedeclinacionislerminaitait
20 ushabenciauocalemante uocalemnetinentemsuumproprium sonum, a quibus nonhabemuscomparalita,tI sutil pius, arditus,egregius,igneusel similia, de quibusinferits dicetur. Secundo,excipiutitun ista decemposilita, scilicet: bonus, malus.magnus,paritus, multus, amicus,dexter, sinister,magnificus el munificus, que nonrecte sed irregulariter formaní sta comparailita: unde bonus faicil melior; el malus,
25 peior; elmagnus, maior; elparuus, mmor; el multus, plus; elamicus,amicenciortel amicacior; sed dexter facil dexterior, el sinister,sinisterior, quia non formanturab istis genilitis dextri el sinistri, sedab islis genilitis antiquis dexteri el sinisteri;sed magnificus facií magniticencior, el munificus, munificencior, secundum usum,el pociustidentur denuari ab istis posilitis anliquis magnificiens el munificiens, qui
30 non sutil it usum,tI dicil Priscianuslibro tercio etc.Tercia regula: si posilitus fiteril tercie dechinacionis,tunc comparailitus
formaitur adatito singulari modo consimili, id esícorrepla i el addita or, tI forlis, da—
4—6 Pr/sc. 111,16 12—13 Docir. 462 13—14 Pr/sc. 111.6 15-17 cf. Pr/sc. 111.6 [89] 17—19 Docir.
463—4 19—22 cf. Pr/sc. 111.6—7 (qul iisd. fere ex. ut. [90]: cf. 63.11—23) 22sq. cf. Pr/sc. 111,9 [91]
26-27 sinistersor: cf. Pr/sc. 111,6 [92] 28-30Pr/sc. 111,14
II: Edición de la grammaticaprouerbiand/KÍ(ms. 8950 B.N. de Madrid) 59
lito fon \fit/ forcior; eldis, dalito diti fil dicior elhuiusmodi. Vnde dicil Docíninale:teme consimihis formabuní more dauiui; similiter dicil Priscianus libro tercio: que
autem teniuní a nominibus tercie formantur a dalito singulari, addita or. penullimacorrepta, ti felix, felici, addita or fil felicior el huiusmodi. Primo excipitur islud
5 tomen iuuenis, qui facil iunior secundum usum. el non iuuenior. Secundo,122” excipiuntur nomina adiectitaterminalait is habenciauocailemante uocalemreti~—
nentem suumproprium, a quibus non habemuscomparatita,itt tenuis, de quibusinfenius dicelur, sedistud tomenpotis faicil pocior elpotissimusregulariler secundumuocemel irregulariler secundumsignificacionem,tI nequam, quod esí indeclinabile
10 elomnisgeneris,facil nequior el nequissimusnegulariler secundumsignificacionemel irregulariter secundumuocem. de quibus iam diclum esí superius.Vnde diciíDoctrinale: el polis el nequam aUam prebení Iibi formam ele.
Quarta regula: omnecomparaíiuum terminatum it culusesídiminuíiuum apudLatinos el tale formalur a neutro comparatitoterminatoit us, additaculus, itt hoc
15 albius fil albiusculusalbiusculaalbiusculum el hocmaius fil maiusculusmaiusculamaiusculum el huiusmodi. Vnde dicií Pnscianum libro tercio: omnia lamen heecomparailita diminutita a neutro comparaiíiui, addita culus inuenio fierí. itt grandiusgrandiusculus,mellius melliusculus,sic el cetera que sutil similia. El notaquod taliacomparailitadicuní remissionemsetdiminucionemit comparailito.tI albiusculus,id
20 esí “parum albior”, el maiusculum, id esí “parum malor”, el ita de simihibus.Quinta regula: quedamterba el quedamaduerbiaset proposiciones,que
ahiquandoponuntur loco posiliuorum set suplení tices eorum, formaní, saltemirregulariten,comparatitatel superlatita.El, secundumPriscianumlibro tercio, sutilisla: detero deteris, el pocior potiris, el extra, mIra, ultra, citra, supra, mfra, post,
25 prope, ante, pridem, penilus, pene,sepeel diu. Sed,secundumPriscianum, sepeelpene carení comparalitis, el ante care<t> superlatito. el talia comparantur sic:
Detero faicil hic el hecdeterior el hoc deterius, el deterrimus —ma —mum.Pocior facil hic el hecpocior elhoc pocius,el potissimus—ma —mum.Extra facil hic el hecexterior el hoc exterius, el extremus —ma —murn.
30 mIra facil hic el hec interior el hoc interius, el intimus —ma —mum.Vítra facil hic el heculterior el hoc ulterius, elultimus —ma —mum.Citra faicil hic el bec citerior el hoc cilerius, el citimus —ma —rnum.Supra facil hic el hec superior elhoc superius, el supremus—ma —mum.
1—2 Docir. 466 2—4 loc. e Caí/rol. III,19’~, non e Pr/sc., cit. (cf. etiamPr/sc. 111,10 [93]) 4—5 cf. Pr/sc.
111.9 7—8 cf. 63.11—23 9—11 cf. 52.17—19 12 Doctr. 468 16-18 Pr/sc. 111,16 21—22 dl A.Íaies* 70
[94]’ 23-25 cf. Pr/sc. 111,3—4 (de pridem turnen, cf. 111,13; de paene,111,24; de saepe.111,12; de diu,
XV,29) 25-26cf. Pr/sc. 111,24 [95] (de saepeautem, cf. 111,12)
1 fit forcior: ñt in marg. Kl 26 caret: —t add¡d¡
II: Ediciónde la grammai/caprouerbiandiAl (ms. 8950 B.N. de Madrid) 60
mfra facil hic el hec inferior el boc inferius. el infimus —ma —mum.Post facil hic el hecposterior el hoc posterius, el posíremus—ma —mum.Prope facil hic el hecpropior el hoc propius. el proximus —ma —mum.Ante facil hic el hecanterior el hoc anterius. el carel superlatito.
s Pnidem facil hic el hecprior el hoc prius, el pnimus —ma —mum.Penitus hic el hecpenicior el hoc penicius, el penitissimus —ma —mum.Penefacil penissime,sedcarelcomparatito.Sepefacil sepiuselsepissimetel sepissimus—ma —mum.Diu facil hic el hecdiucior elhoc diucius, el diutissimus —ma —mum.
Cincaíercium. nota: quamconstruccionemhabelcomparalitus’?Dico quodcomparatituspotesíconsideranquadruphiciter.Primo, racione positiui site racionesignificacionispositiui quamsignifical tel importal. el islo modopotesíregeretalemcasum sicul suus posititus, quia, secundumPniscianum, positiuorum consíruccioseruandaesíit comparatitoelsuperlalitopropíerpropriasconstruccionesquashabení
f23’ 15 it comparando.Ex quo patel quod comparauitusracione posiliui potesíregerequatuoncasus,scihiceígenuíiuum,datiuum.accusaliuumel abhaíiuum:ahiquandoenimregil genuliuum, itt plenior gracieuel amancior uini tel doccior sciencie;ahiquandoregil daíiuum, ti similior Petro tel equiualior Martino; ahiquando regil accusatiutm,itt albior faciem; ahiquando regil aiblatiuum, ti dignior laude tel telocior pedibus
20 tel forcior manibus el huiusmodi.Secundo,racionecomparacionisqitain significaltel importal. el islo modo polesíregerelniphicem casumit personaexcessa.scihiceínominaliuum,genuíiuum el ablaíiuum: aUquando etini construiturcum nominatítomedianteisloaduerbiosetconiunccionequam,\sipostipsumsequilursignumde queit personaexcessa,ul egosum forcior quam tu; aliquandoconsíruiturcumgeniíiuo/
25 si postipsumsequitursignumde queitt personaexcessadenotanteparticionem.tI egosum forcior hominum el Maria esípulcrior feminarum; ahiquando consíruilur cumablatito si post ipsum sequilun signum de que it personaexcessanon denolantepartícionem, itt ego sum forcior te el huiusmodi. Tercio, polesí considerairi racioneexcessusque significail, el islo modo potesínegereaiblaitiuum significantemcertam
30 qtanlitatem illius excessusque significail, el isto modo polesí negere aiblailiuumsignificaníemcertamquanlitalemillius excessus,itt egosum rnaior te tribus digitistel egosumdicior te ceníumlibris. Quartoconsideraríracioneefectusquesignificail,el islo modopotesíregereaiblaiíiuum significantemcausamel eiusefeclum, itt egosurn
melior te mea probitale el huiusmodi. Sed pro maiori noticia construccionis35 comparalíuiponuntureciamsexregulesequenles.
10-28cf. F* 14’—15’ (ubi plenior legitur expian.) 13-15cf Pr/sc. XVIII,24 15-20cf. Alaíes* 74 (qui
ex. similibus ut.) 20-23 cf. Pr/sc. XVIII.32 [96] (cf. etiam Kíaies* 86 [97]) 28-32 cf. Alaies* 86
[98]
23-24 s¡—genitiuo: In marg. Kl
fil: Edición de la grammaíicaprouerb/andiAl(ms.8950 B.N. de Madrid) 61
Prima regula: comparalitusgradusdescendetisa posilito regentegeniliuumpotesíregereduosditersosgenititos: unum,racione significacionisposiíiui el ahium
racioneparticionisquamsignificail tel importal, tI egosumplenior graciehominumtel ego sum doccior scienciehominum. El nota quod ille genititus qui significal
s personamexcessamtel qui polesí resolui per nominaiíiuum mediantetali aduerbioquarn, regitur ex natura comparaíiui set ex ti particionis,el alíen regitur ex naturaposiíiui, itt ego surn plenior gracie hominum, id esí “magis plenus gracie quamhomines” el huiusmodi.
Secundaregula:comparailitusgraidusdescendetisaposilito regenteablaíiuumio polesíregereduosditersosablalitos: unum racione significaicionis positiui el ahium
racionecomparacionisquod significal tel importal, tI ego sum dignior le laude. Eltota simihiler quod ille ablaititus, qui significal personamexcessamtel qui potesíresoluiper nominaiíiuummedianteíali aduerbioquam,regitur ex naturacomparaíiuiset ex ti comparacionis,sedalíen regitun ex naturaposiíiui. tI ego sum dignior te
15 laude, id esí “magis dignusquamtu laude” elhuiusmodi.Tercia regula: comparalitusgradusracione particionis quani significal tel
importail polesí regeregeniíiuum plurailem tel singularemnominis collecíiui rei aidquamfil comparacioexti comparaicionis,itt egosumforcior hominurntel egosurnsapienciorpopuli, unde dicil Docírinale: pone gnadum medium particio quando
20 notalur.El notaquodtunccomparaititasignificaltel importal particionemquandorescomparanssite excedetisse habeltamquampars site lamqtaminferius el res cui filcomparaciose haibeltamquamtolum sitelamquamsuperius,tI Petrusesísapienciorhorninumtel Maria estpulerior feminarum.Vel aliter, aid particionemrequiruntunIria: primo. quodresexcessasetcui fil comparacioitenialcumsignode que: secundo,
25 quodtalis resexcessaitenial it numerophunahi uel singulari nominiscollecliui: tercio,quod rescomparanssiteexcedenssil de numeroillorum adquoscomparatur,tI patelit prediclis exemphis. Ex quibus, patel quod prima condicione deficiente. tunccomparalitusconsíruituncum nominailitomediantetali aduerbioquam, itt ego sumforcior quam homines tel ego sum sapiencior quam populus; sed secunda
30 condicionedeficiente,tunecomparalitusconsíruiturcumablalito, ti egosurnforciorhomine; sedlercia condicionedeficiente,tunecomparalitussimiliter construiturcum
f 23” ablalito el non cum genilito, tI ego sum albior asinis tel forcior leonibus ethuiusmodi.
Quartaregula:comparailitusgradusracionecomparacionisquamsignificaltel35 importal absqueparticionepolesí regereablaíiuum tel nominaíiuummediantetaihi
aduerbio quam it personaexcessa,tI ego sum forcior le tel quam tu, seddistinguendumesíde comparacione:aliquandoenim fil comparaicioduarumrerum it
9—15 cf. G* 61” (pIura addit) 19—20 Doclr. 1174 34—61.14 cf. F* 17’~” (ubi p1en~or¡egitur expían.)
II: Edición de la grammaticaprouerbiandiAl (ms. 8950 B.N. de Madrid) 62
uno accidentetel duobus accidentibus.el tunc comparailituspolesí conslrui cumablaitito tel nominatitomedianteíali aduerbioquamit personaexcessa,tI Petrusesíforcior Martino tel quam Martinus: ahiquandofil comparaciounius rei aid se ittditersis accidentibusparticipandomagis de uno accidentequam de alio, el tune
s compairalitusnon semperconsíruitur cum ablaitito tel nominaitito mediante tahiaduerbioquam itt personaexcessa,itt ego sum albior quam nigrior; aliquandofilcompairaciouniusrei aid se it uno accidentetel duobusaccidenuibusparticipandoilludaccidetistel illa accidenciasecundummagis \uel minus/ respectudiuersorumrerumnespectuquarumfil comparacio,el tuncsimihilercomparatitusnon semperconstruilur
10 cum ablatito tel nominauitusmediantetali aduerbioquamit personaexcessa,sedaliquandoconstruiturcumgenilito illaruni rerum respecluquarumfil comparacio,utego sum plenior graciequam peccatisuel ego sum amanciorpanis quam u¡ni:aliquandoconsíruituncumaccusatito,ul Maria estdigniorlaudequamuiluperioelhuiusmodi.
15 Quinta regula: si fiat comparacio geminata duarum rerum it ditersisaccidentibusequahilen,id esínon participandomagis de uno accidentequamde alio,tunc comparauita,si habemus<ipsa=,debeníordinari medianteconstruccioneitelmedianlibusislis aduerbiistamelquam,tI Sorlesfuit forcior elsapienciorPlatonetel Sorles fuil tam forcior quam sapienciorPlatone. Sed si fiat compairaicio
20 geminataduarumrerum in ditersisaccidentibusinequahiler,id esíparticipandomagisde uno accidentequam de alio. tunc pnimus comparalitus,si haibemusipsum.debelordinaricummagiselsecunduscomparauituscumquam.tI Sortesfuil magis forciorquam sapienciorPlaloneel huiusmodi.
Sextaregula: comparaititusgradus, ahiquandoconstruiturcum nominalito.25 ahiquandocum obhiquo casumedianteaduerbioquam. Vnde si fiat comparacioaid
nominaliuum casum, tune comparatitusgradusconstruitur citm nominalito casumediante aduerbioquam, ti ego seruiohornini forciori quam lohannes.id esíquamlohannesseruial”,el ego diligo hominemforciorem quam lohannes,id esí
“quam hohannesdiligil” elhuiusmodi,el talisnominatitus,secundumPeírumHelie el30 Baconem,regiluraterbosubiníellectoconsimihissignificacioniscumuerboprecedenli,
itt ego sum forcior \quam Petrus,id est/, “quam Petrussil fortis”, tel ego habeoequurn meliorem quam tu, id esí “quam tu habeas”el huiusmodi; sed si fiatcomparacio ad obhiqum casum conslruclum cum comparatito Iransilite. tunecomparalitusconstruiturcumobhiquo casusimihiler precedenti,el hocmedianietaU
35 aduerbioquam.
15-23 cf. Afaies* 74 [99] 29sq. cf. Petr. Hisp. 68—9 (ex. differQ
8 uel suinus in marg. Al 17 ipsa addidi 31 quam...est in margAl
II: Ediciónde [a grammaíicaprouerb/and/Al(ms.8950 B.N. de Madrid) 63
Ex qito palelquod aliquandoconstruiturcumgenutito,itt ego miseror Pelriforcioris quamlohannis.íd esí“quamlohannismiserarfortis”; aliquandoconstruilurcum datito, itt sertio Petro forcioni quam Iohanni, íd esí “quam Iohanni seruiamfortí”; auiqitando consíruiturcum accusalito,tI diligo Petrurn forciorern quarn
s Iohannem. id esí “quam lohannem dihigam fortem”; ahiquandoconstruitun cumablatito,itt gaudeohomine forciore quam lohanne, id esí“qtam lohannegaudearnforti” ci huiusmodi.
.124’Cinca quartum, nota quod comparaíiuusgradus deficlí nobis quatuor tel
ío quinqite modis.Primo, quandoposititus terminaitur itt is tel itt us habetisaliquam uocalem
inmedialeante is tel ante us, tI sutil talia positita: tenuis, pius arditus,ydoneus,eximius. egregius. propius, rubeus, igneus el huiusmodi, el nacio esí propterrepugnanciamduarumregularumit gramaticaqtarumprima regulalalis esí: omnis
15 comparaititusdebelsuperaresuumpositiuum,saltemit aliquasillaba,ti albusalbiorel forlis forcior el huiusmodi, tnde dicil Docírinaile: toce gradusmedii superaníprimosnisi quini etc; ex qita regulapalel quod pius, quod esíbisillabumdebelfacerepiior íisilhaibum. SecundaregulaesíquodlaushIlera i positamIer duastocalestiressitasseruaniesit mediodiccionisnon compositeeficitur consonael cumultima debel
20 sillabicari sicití peior. maiorel huiusmodi,unde dicil Doctninale: dum teneníiolamtocalestndiqueclausamconsonaiotaduplex; ex quaregulapalel quodpius, quod esíbisillabum.debelfacerepiior, similiterbisilhabum.el ideopropterrepugnanciaislarumregularumdeficil nobis compairalitusit talisposilitis.
Secundo, deficil comparatitus quando non habemus positiutm it lalí25 significacione,tI cum dicitur: Pere es mesamant se de Guillem que de Marti,
componitun:Petrusest qui magis arnaluraGuillermo quamaMartino.Tercio,deficil comparatitusquandonon habemtsposilituin a qito formetur,
el nacio esíquiadeficientecausadeficil efectum, itt cumdicitur: yo so mesevergoyitdetu que deJohan, componitur:egosum quemmagispuduil tui quamlohannis.
30 Quarto,deficil comparatitusin nominibusadiectitisquorum significaciosetproprietasnon esí intensibilis neque nemissibihis,tI ego sum magis racionalistelmagis risibilis quam tu, el similiter, it nominibussubstanlitis,itt ego sum magishorno quarn tu el huiusmodi. Sed. secundumquosdam,comparailitusdeficil ahiisquatuormodis: primo, it terbis,tI egomagisamoPetrumquarnMarlinurn: secun-
11—13 cf. Alaies* 71 [100]; cf. G* 64’ 13—14 cf. Kíames*72 (p. ad ¡itt.); cf. G* 64’ 16-17 Docir. 492
18-20 cf. G* 64’ (p. ad ¡itt.) 20-21Docír. 1599—1600 24-29 cf G* 64’ (at ex. differt) 30-32 cf. ~V*
25” [101]
II: Edición dela grammai/caprouerbiandiAl(ms.8950 B.N. de Madrid) 64
do, itt participiis sumplis partici\paliíer/, itt ego surn magis arnans Petrum quamMartinurn; tercio, quandocomparatanon possutlparticipare proprietalem importalampenipsumcomparaíiuum,siculdicitur de superlaitito,itt egosum magíssapiensasino:quarto, quandofil comparaciounius rei ad ditersaaccidencia,itt ego sum albior
s quamnigerel huiusmodi.
Circa suplecionemcomparaitiui ponitur taUs regula: quando deficií nobiscomparalitusdebelsupleri\pen/ magisel suumposiíiuumtel equiualens:exemplumpermagiselpositiuum,itt cumdicitur: Pereesmespiadosdeishomens.componitur:Petrusesí magispius borninum;exemplumper eqititailetisposilito setpenaliquod
to loco positiui, itt cum dicitur: Pere es mes envergovitde Guillem que de Marti,componilur: Petrusesí quem magis puduit Guillermi quam Marlini, el esínacioquiacomparatitusit se importal taleaduerbiummagisel posiliuumtel equiuailens.el ideo, quandodeficil debeísuppleniper illa queimportal etc.
Notaquodcomparailitusgraduspolesíaiccipiduphiciter:aliquandocomparaitite,15 el tune regil ahiquemcasum it personaexcessai,ti ego sum forcior le; ahiquando
f 24” absolute,el tunenon regil aUquemcasumit personaexcessa{ahiquandoabsohule,elíuncnon negil ahiquemcasumit personaexcessa}.El ideo,quandoaccipiturcompara-lite, significail excessumel includil it se tale aduerbiummagis el positiuum telequiualens.tI egosumforcior le, id esí“magisfortis”. Sedquandoaccipilurabsolute,
20 ahiquandoponiturpro posilito, tI it Cathone:plus uigila ne sompnosemperdeditusesto, id esí “muhíum tigila”; simihiterdicil Thobias:pia uirgo peroratet senior, idesí “senex”; similiten, dicil Boeciuslibro primo de Consolaicione: hiis ille corus ejecilhumi mescior uultum, id esí“meslus”; simihiter dicitur it Apocahipsi: tiginhí quatuorseniores,id esí “senes”elhuitsmodi.Ahiquando,significalposiliuum cumremissione,
25 tI Virgilius it primo Eneydorum:triscior et lacrimis occulossufusanitentes,id esí“parum Iristis”, el sic teneluncomparacioitiproprie setabsolute.
SEQVITVR DE SVPERLLATIVO
Supperlaliuus,secundumPriscianumlibro tercio.describitursic: supperlatiuumesí quod ad plures res sui generiscomparaitur el omnibussuperponiturtel pro se
30 prolalum iníehlectumhaibelposiíiui cum taldeaduerbio.
20-21 Disí. Caí. I,2a 21 TIzo!,. III,943C 22-23 BOETH. Cons.PIziI. 1,1,12 23-24 Vulg. Apoc.4.4 25
VERG. A. 1,228
6sq. cf. G* 64’ (praeterex.) 22—23 ex. ap.Klaies* 72—3 23-24 ex. ap. Caí/rol. 111,19” 25 ex. ap. Pr/sc.
111,4 (unde et ap. CatIzol. 111,19”) 28-30Pr/sc. 111,18
1 participaliter: —paliter in marg.Kl 7 per in marg. Al 16-17 aliquando...excessaiter. Kl
U: Ediciónde la grammai/caprouerbiandiAl(ms.8950 B.N. de Madrid) 65
Ex ladi discripcione patel, itt dicil Baco, quod superlatituspolesí aiccipiIripliciter. Primo,partilite, itt quandofil comparacioadpluresreseiusdemgeneristelspeciei el non diuersarumspeciairum, ti Achilles fuit fortissimusGrecorum; telahiten,quandorescompairansesídenumeroilhorum ad quoscompa<rai>tur,el ideotalis
5 proposicio:Achillesfuil fortissimusGrecorumsignificail paintitite quodAchillesfuilGrecustel de numero Grecorumel fortis superomnesGrecos,el tunesuperlatitusteneturconforman it generecum genitito sequenlirei comparate.Secundo,superla-lite, tI quandofil comparacioad resdiuersarumspeciarum,ti horno est fortissimusasinorum,quia, secundumCalhohiconem.non esí res inconuenietisunamspeciem
10 superareahiamspeciemit aUquaqualitale,el ideoladisproposiciosignificalsuperlalitequodhomo esí fortis superansomnesasinosit ladi quahitate,sednon significal quodhomosil asinussetde numeroasinorum,el istud intelligitur per hoc quod dicilur itdiscnipcione“el omnibussuperponitur”, el tune superlalituslenetur conformairi itgenerecum substantitoprecedeníirei comparanlis,unde dicil Otidius: quid agis,
15 pulcerrime rerum. Tercio, absolute, itt quandonon regil geniíiuumnei aid quamfilcomparacio, ti Maria estomni laude dignissima, id esí “italde digna” el huiusmodi,el istud iníelligilur per hoc quod dicilur it descnipcione “tel per se prolailuminíellectumhabelposiíiuicumualdeaduerbio”.Velaliter, potesídici quodsuperlalituspolesíaccipi duphiciter: uno modo,comparaile,el tuncregil geniliuum rei adquamfil
20 comparaciosite teneatunpartilite site superlalite;alio modo, absolute,el tune nonnegitur geniíiuumrei ad quamfil comparaicio,ti palel it prediclis exemphis.
Vel ahiten, superlailitusesí tomenincludens tale aduenbiumualdeel suumposiliuum tel equitaletis.Ex quadiscripcionepalel quod superlatitusesí duplex:aliquandoenim superlaititusincludil tale aduerbiumualdeel suumposiliutm, el ladis
25 descendila nomine, itt forlis fortissimus; aliquando superlatitus includil talef 25’ aduerbiumtaldeel ahiquodloco posiíiui setequitahetisposilito, el talis descendil
aterbo set proposicione.Sed notaquod quandosuperlaititusaccipitur comparaititeincludil taliaduoaduerbiaualdemagisel suumposiliuumtel equitaletis,el tuneladissuperlailitusesíexponibihisper illa duo aduerbiael posiliuumtel equitaletis,tI leo esí
30 fortissimusanimalibus,id esí “talde magisfortis animalium”; sedquandoaccipitunabsoluteincludil solumistudaduerbiumualdeel posiliuumtel equitahetis,el tuneladissuperlaititusesíexponibilissolumperistud aduerbiumualdeelposiliuumtel equita-letis, ti leo est forlissimus,id esí “talde fortis” el huiusmodi.
14-15 cf. 0V Ep. 4,124; 0V Klei. 8,49
1—21 cf. N* 27’ (at expían. ac ex. differt) 2—3 cf. Pr/sc. 111,5 [102] 3 ex. ap. Pr/sc. 111,18 7—15
Secundo—rerum: cf. CatIzol. 111,19” (ex. quid agisita referturap. CaiIzol.: quid agis dulcissime rerum,
eHOR. 5. 1,9,4; hic ueroOuidjo adtribuitur, fort. ex 0V Ep. 4,124 uel 0V Alei. 8,49, pulcherrime reruin
tantumadhibentibus) 23-24cf. F* 12” [¡03] 30-33cf. G* 65’” (simili ex. ut.)
4 comparatur: —ni— addidi
II: Edición dela grammaí/caprouerbiandiAl(ms.8950 B.N. de Madrid) 66
Vel ahiter, secundumquosdam,superlaiuitusesí uox set diccio significansaccidensinessedelerminanscumaugmenlodeterminailofactaexaliatocesetdiccionesignificante sine augmento, tI albissimus,forlissimus el huiusmodi.
Primo it discnipcioneponilur “uox set diccio significans accidetis inesse5 determinans”,aid denoiandumquod superlaiuitussil diccio adieclitaset cognotatita
accidenuis,el it hoc conuenilsuperlalituscum positito et comparailito. Secundo.ponilur “cum augmenlo\determinailo”, ad differenciamposiliui, quod significal sineaugmenlo, eh {eI} aid diffenenciam comparatiui, quod significal cum augmenloindeterminaito,ti dictum esísuperits.Tercioponilur “faicta ex alia tocesetdiccione
lo significante sineaugmento”, aid denotandumquod superlauitus descendila stoposititotel equiuailenli,sednon e conuenso.
Circa nomina superlaititasuní notandaquatuor pen ordinem: primo, determinaicione superhaiíiuorum; secundo,de eorum formacione; tercio, de eorumconstruccione;quantoel títimo, de eorum suplecione.
15 Circa pnimum, nola, secitndumPniscianum,quod forme set terminacionessuperlaíiuorumsutil nouemtel decem,scilicet: rimus, simus, limus, ximus, timus,remus, fimus, nimus elprimustel surnus.Quedamenim superlatitalerminanturitrimus, tI nigerrirnusel pauperrimus;quedamterminanturit simus, ti albissimusel fortissimus;quedainterminanturit limus, itt agillirnus, facillirnus el huiusmodi:
20 quedamlerminanturin xirnus, itt maximus, proximus;quedamterminanturitt limus.tI oplimus el ultimus; quedamit remus,tI supremus,extremus,postremuselhuiusmodi;quedamit fimus. tI infimus; quedamit nirnus,tI minimus: quedamit
primus, itt de pridem, primus; aliquando superlailitus terminaitur it surnus, itt desupra, supremustel surnus.
25 Cincasecundum,deformacionesuperlaiuiuorum,ponunturtresregulesequentes.Primaregulaladis esí: omnisposiíiuumaquo esí formandussuperlatitusesí
secundetel tercie declinaicionis: exemplumsecundedeclinacionis,itt albus.niger,bonus,maluselhuiusmodi;exemplumterciedechinaicionis,tI sapiens,fortis. pauperel huiusmodi.Vnde dicil Doctrrnale: dechinaltercia posilitossite secunda;similiten
30 dicil Priscianuslibro tercio: sutil igitur, que comparan possunt,nomina tel secundetel tercie dechinaicionisetc.
1—3 cf. G~ 65’ (p. ad ¡itt.) 6-9 cf. 54.11—12; 56.28 15-17cf. Pr/sc. 111,18 (deprimus tamen, cf. 111,24;
desummus autemnulla repperi ap. Pr/sc.) 29 Docír. 462 30-31Pr/sc. 111,6
8-9 determmato...augnsento, et in marg.Kl 9 et ad: et iter. Al
II: Ediciónde la grammaíicaprouerbiandiA’I(ms.8950 B.N. de Madrid) 67
Secundaregula: si posilitusfueril secundedeclinacionisel lerminaitur itt er,tunesuperlaititusab eo descendetisformalur anominalito singulari terminatoit er,addita rimus, ti niger fil nigerrimus el pulcer fil pulcerrirnus el tener fil
tenerrimusel huiusmodi,unde dicií Doctninahe:cum lenel er rectus, rimus esí ihlis sociandus.Sed excipiuntur ista dito positita dexter el sinister, que formaní sta
superlalitait timus, itt dexter dextimuselsinistersinistimus.Si posilitustenofuerilsecundedechinacionisel non terminatunit er, tune superlalitusab eo descendetisformaturagenitito singulari terminaloin i. additas elsimus.ti albus,genititoalbi,
f 25” fil albissimus el doctus,genitito docti fil doctissimusel huiusmodi,unde dicillo Docírinale: absquesecundatenetissuperanlemgenutito, sic formal: iungil s alqite
simussuperadde.Sedexcipiuntunista ocio posilita, scilicet bonus.malus. magnus.paruus,mullus, maturus,munificus el magnificus,que irregulariter formanístasuperlaitita.Vnde bonusfacil optimus;el malus, pessimus;el magnus,maximus:el paruus, minimus; el multus facil plurimus; el maturus, malurrimus; el
15 munificus.munificenlissimus;el magnificus,magnificentissimus,\secundumusum.quia, secundumPriscianumlibro tercio, talia duo superlaiuitarnuniñcenlissimuselmagnificenlissimus/,pociustidenturderiuari ab islis posilitis anliquis munif¡ciensel magnificiens,qui non sutil it usuetc.
Tercia regula: si posilitus fueril terciedechinaicionisel lermiriatur it er, tune20 superlatitusabeo \descendens/formaturanominalitosingulariterminailo it er. aridita
rímus, tI pauper fil pauperrirnus, el saluber fil saluberrimus,el celer filcelerrimus.pro quoquidamposuerunícelebrissimus,undedicil Doctninale:sedlamenr recíi sibi itulí rimus asocian.Sed si posilitus fueril tercie dechinacionisel nonterminalunin er, tune superlailitusab eo descendetisformatur agenilito sitgulari,
25 addita simus, tI sapiens, genilito sapientis, fil sapientissimus,el fortis fil
fortissimus, el polis fil potissimusel huiusmodi, unde dicil Docírinaile: itt terciaformo simus,addescum genilito. Sedexcipiunturquinqueposilita iníellectait ladinomine“fagus”,tI suní: facilis, agilis, gracilis, humilis el similis, cumsuis composi-lis, quorumsuperlatitaformantura dauitissingularibus,additaimus, itt facilis, dauito
30 facilí, fil facilimus. el agilis, datito agili, fil agilimus,el ita de aliis, unde dicilDocíninale:danítibi quinquelimus, quesignailnomine “fagus”; secundo,excipiunturista iría positita iuuenis, senex el adolescens,que carení superlaiuito. Similiter,secundumquosdam,talia: memor,dines,longincusel obnoxiuscarenísuperlalitis.
1-4 cf. Pr/sc. 111,19 [104] 4-5 Docir. 477 5—6 cf. Pr/sc. 111,19 [105] 6-9 cf. Pr/sc. 111.19
[106] 9—11 Docír. 475—6 11—15 cf. Pr/sc. 111,19 [107] (de munificentissimus, cf. 111,14) 16-18
cf. Pr/sc. 111,14 22—23 Docir. 479 23-26 cf. Pr/sc. 111,20 [108] 26-27 Docir. 478 27—30 cf.
Alaíes* 70 (p. ad ¡itt.) 30-31 Doctr. 480 31—32 cf. F* l6~ 32—33 <1/izar. Reg. * 32 (longicus
obnoxiusqueom., memor auteme Pr/sc. VI,47 fort. sumptumest)
9 doctissimuscorrexi, albissimusKl 15-17 secundum usum...magniflcentissiinus in marg. Al 20
descendenain marg. Kl
II: Edición de la grammai/caprouerbiandiKl (ms. 8950 B.N. de Madrid) 68
Cinca íercium, nota: qtam construccionemhabel superlalitus?Dico quodsupenlalituspolesí considerariquadruphiciter.
Primo,racioneposiíiui quemincludil set importal, el isio modo potesíregereíahemcasumsiculsuusposiíiuts,quia,secundumPriscianum,positiuorumconstruccio
s seruandaesíit comparalitoel superlaititopropíerpropriasconstruccionesquashaibealit comparando;exquo palel quodsuperlalito,racionepositiui, polesíregenequatuorcasus.scihiceígenitiuum, daíiuum, aiccusaíiuumel aiblaliuum: ahiquandoenim regilgeniíiuum. tI plenissimusgracietel amantissimusuini tel doctissimussc¡enc¡e;aliquandoregil daiíiuum, itt similimus Petro tel dissirnilimusGuillermo; aliquando
ío negil accusaiíiuum,ti albissimusfaciem;aliquandoregil ablaiíiuum. ti dignissimuslaudeel fortissimusmanibuselhuiusmodi.
Secundo,racionecomparaicionissetparticionisquamsignificail tel importal,el isto modo potesí negere solum geniliuum phuralem tel singuharem racionecolleccionisaulsingularemracionemethonomi{n}e:exemplumgeniliui plunalis,itt ego
15 sum doctissimus hominum; exemplumgenitiui singularis nominis colheciiui setracione colleccionis, itt ego sum ditissimus populi; exemplum geniliui singularisracionemetUonomie,ti isle estdoctissimusistiusuille, id esí“continenlorumitt isla
f 26” tilla”, hicel enim ladis genilitusuille sil singulanis,lamensignificalplurahiter racionemeihonomie,it quanlumconíinensponiturpro contenlís.
20 Tercio. racioneexcessusquemsignificail, el isto modopotesíregereablaliuumsigniflcaníemcertamquantitaíemilhius excessus,ti ego sum maximus horninumtribus digitis el ego sum ditissimus populi mille libris.
Quarto. racioneefectusquemsignifical, el islo modo polesíregere ablaíiuumsignificantemcaiusam illius efectus,tI ego sum optimus hominurn graciaDei el
25 huiusmodi.Sedpro maiorinoticiaconsíruccionissuperlauiuiponuniureciamdueregtleseqitentes.
Primaregula:superlatitusdescendetisaposilito regente{m} geniliuumpolesínegereduosditersosgenutitos,unumracionepositiui elalium racionecompanacionisquamsignifical tel importal, tI ego sum plenissimusgraciehominumtel egosum
30 doctissimusgramatice hominum, unde dicil Docírinale: iste gradus geminosquandoqueregil genititos:essesolel nemorumregum dilissimusiste. El notaquodille genilitusqui significalpersonamexcessamsetqui esíresolubihispernominauiuummedianteladi aduerbioquamregitur ex naturasuperlaitiui, el ahiten, regitur ex naturaposiíiui, itt ego surn doctissimus gramatice hominum, id esí “talde magis doclus
35 gramalicequamhomines”el huiusmodi.
31 VERG. A. I,343sq.
4-6 cf. Pr/sc. XVIIL24 12—13 cf. Pr/sc.XVIII,16 16-17 cf. CatIzol. III,46~ (qui simi¡i ex. ut.) 30-31
Docir. 1180—1
14 methonimine:—n— seclusi 27 regentem:—m seclusi
II: Edición de la grammaí/caprouerbiand/KÍ(ms.5950 B.N. de Madrid) 69
Secundaregula: superlalitusdescendensa positito regente ablaiiiuum telablatitos polesí negere unum ablatiuum tel plunes ablailitos, sednon it quantumsuperlatitos,sedperditersasnaturastel significacionesquasimportal, unum enim pernaturampositiui el alium exti excessusquemimportal, el alium ex ti efectusquem
5 significal: exemphum,tI Salamon,ditissimushominumauro, infinitis ponderibus,gracia Dei, amore rnulierum esí finaliler deprauatusel Adam, doctissimushominum sapiencietel sapienciaomnibusscienciis,graciaDei, cognouit causaslatentes rerum el huiusmodi.
Cincaquartitm. notaquod superlailitusgradusdeficil nobissex modis.10 Primo, it islis diccionibus: ante, iuuenis, senexel adolescens,el secundum
quosdam, it istis: memor, diues, longincusel obnoxius,unde dicil Grecismus: ante,senex.ituenis superlailito carení hii.
Secundo,quando fil comparaicio ad pensonamnumeri singularis, itt cumdicitur: Pere es moit mesfort de Guiilem, componitur: Petrus esí ualdeforcior
15 Guillermo.Tercio. quandofil comparacio aid plunes sui generistel speciei, sed\nonl
supraponituromnibusquibusfil comparacio,tI cumdicitun: Pereesmolt mesfort deishomenssino de tres. componitur: Petrus esíualde forcior hominum nisi trium.
Quarto.quandocomparaitanonpossunlparticipareproprietaíemimportaitamper20 ipsumsuperlaliuum,tI cumdicitur: Pereesmolt messavideisassens.quiasapiencia
non polesíparticipanab assitiis.Quinto, quandonon haibemusposiliuumit tali significacione,itt cum dicitur:
Maria es molt mesamantsedeishomensque de lesfembres.componilur:Maria esíque multo magisarnaturab hominibusquama ferninabus.
25 Sexto, quando non habemusposiIiuum a quo formetur, el racio esí quiadeficientecausadeficil efectus,itt cum dicitur: yo sonmoit penedit,componitur: egosum quemualdepenituil el huiusmodi.
El secundumquosdam.superlalitusdeficil eciam quatuormodis: primo, itnominibusadiectitisquorum proprielasnon esíiníensibilisneqiteremissibilis.itt ego
30 sum multo magis racionalis hominum el huiusmodi; secundo, it nominibussubstantitis;tercio, itt terbis;quarto,in participiis sumplisparticipaliter, siculdictumesísuperiusde comparaitito.
9—27 cf G* 67’ (ex. simillimis ut.); N* 27”—28’ (at ex. ac expían. differt) 10-11 cf. 67.31—32 10
adolescena:cf. Klaíes* 73 [109] (ubi uersusauctorisincerti cit.) 11—12 Graec. XXV72 13-15 cf.
Klatas* 73 [110] 19—21 cf. Kfaies* 73 [111] 31—32 cf. 64.1
16 non in marg. Al 19 possunt correxi, potest Kl
II: Edición dela grammaíicaprouerb/and/Al (ms. 8950 B.N. de Madrid) 70
Cinca suplecionemsuperlaíiui, ponitur taUs regula: quando deficil nobissuperlalituspotesíaccipi dupliciler: uno modo,comparate,el íuncdebelsuppleriper
126” ualde elcomparaitiuumatt per mullo magisel posiliuum tel equitailetis:exemplumper ualde el comparatiuum,itt cum dicitur: Pere es molt pus jove deis homens,
s componitur:Petrusesí taldeiunior hominum;exemplumpenmullo magiselposili-uum, itt cum dicitur: Perees molt mespiadosdeishomens,componitur:Petrusesímulto magispius horninum: exemplumper multo magisel equitaletisposilito, ti
cumdicitur: yo somoitmagisen1’ergo~~itdeJohanquede Guiliem. componitur: egosum quem multo magis puduit lohannisquamGuillermi elhuiusmodi; sednota
to quod ubi ponitur multo magis polesí poni ualde magis, licel quidam facianídifferenciam.Alio modo,absolute,el tunc debelsuppleriper talde el posiliuum. itt
cum dicitur: Perees moitpus¡ove, componulur:Petrusesíualdeiuuenis;exemplumper ualdeelequitailetisposilito, ti cumdicitur: Perees moit envergovit.componitur:Petrusest quemualdepuduil, el ita de multis aihiis exemplis.
15 SEQVITVR DE PRONOMINE
Pronomen,secundumPriscianumlibro duodecimo,discribitur sic: pronomenesíparsoracionisquepro nominepropnio uniuscuiusqueaccipiturpersonasquefinitasrecipil. Vel aliter, secundumDonatum,pronomenesíparsoraicionis declinabilisqueit loco proprii nominis poniturelcertamsignificail pensonam.
20 Ex quibus discnipcionibus,patel primo quod pronomenesí pars oracionisdeclinabilis, el in hoc conuenilcum tribus partibusoracionis, sciliceí cum nomine,iterboelparticipio,el differt ab aliis partibusoracionis.Secundo,paitel quodpronomenaccipilursetponilur loco nominispropni, saltemin significandorem suamdiscrele,aid simihitudinemnominispnopni tel it supponendoterbo it oracione.Tercio, patel
25 quodpronomenfinitam site certampersonamsignificail. quiaisiud pronomenegoesísignificaíiuum prime personeel nunquamsecunde,neque tercie persone;el isludpronomentu, ita esísignificailiuum secundepersonequodnunquamprimenequeterciepersone;el esí racio quia tomenel pronomendifferunt it hoc: quiapronomenesícertum in personamel confusumin significacionem,sednomenper opposilum esí
30 certumin significacioneel confusumit persona.Sednotaquod pronomenpolesíponiloco nominisproprii dupliciler: uno modo, racionedemostracionis,itt ego curro, tucurris, ille curril; alio modo, racionerelaicionis, itt Petrus curril el ipsemoitelur elhuiusmodi,el sic pronominasignificanínem suamdiscrelequodammodo, tI nominapropnia tel aid similitudinemeorum.
1—14 cf. Kfaies* 73 [112] (similibus ex. ut.); G* 67’~” ~a1iquaeex. om.); N* 27” (praeterex.) 16-18
Pr/sc. XII,1 18-19 cf. Ianua* 20”; G* 21’ (p. ad¡itt.)
II: Edición de la grammai¿caprouerb/andiAl(ms.8950 B.N. de Madrid) 71
Proprium pronominis,secundumPriscianumlibro secundomaiioris. esí proaliquonomineproprio poni el cerlassignificarepersonas,quedescripciopalelexnuncdictis. Sed,secundumDonailum,propriumpronominisesísignificaresubstanciamsineqitailitaite. Quid esísubstanciait propositoel quid esíqualilas el quid esísignificare
5 subslanciamcum qualitatedictum esísuperiusubi <de>ierminaturde nomine.Ex quibus.unacumsupraidictispatel: quodpronomenel tomenconueniuníit
hoc: quiauírumque eorum significail sitbstanciam,seddifferuni it hoc: quiatomensignifical substanciamcum qualilate el pronomen significal \stbsíanciam/sinequahilate; secundo,palel qtod pronomensignificare substanciamsine quahitateesí
ío dicene pronomen significare rem suam confuseel indeterminate.Sednotaquod,licelpronominaex se significanímenamsubstanciam,id esíconfusamtel indeíerminatam.
f27r lamenpossuntsignificareeamcerteellerminaite duphiciler, scilicetracionerelacionisucí demostracionisque acciduníeis, el ideo dicitur quod illud quod facil quahilasit
nominefacil nelacio tel demostraicioit pronomine.
15 Causainuencionispronominis,secundumDonatum,fuil duplex, seilicelcausanecessiíaíisel causacomoditatis.Causanecessitatisfitil it primael secundapersona,quia terba fiteruní imposila it prima el it secundael it tercia persona,el nominasolum it tercia persona,excepto tocailito, qui esí secundepersone; ideo, fuiltecessanuminuenire pronominaprime tel secundepersone.Causacomoditatisfuil itt
20 terciapersonaset it pronominaterciarumpersonarumpropíerdubiumnemouendum,quia si dicilur: Petruscurrit et Petrussedel,lune esídubium si dicitur de eodemPeIno tel duobus,sedsi dicitur: Petruscurrit et ipse sedet,tune denolailur quoddicilur de eodem,el ideotaledubiumpenpronomentercie personenemotetur.
Pronomina Latina, secundumPriscianum libro duodecimo, suní duphicia:25 quedamsuní simplicia, quedamsunícomposita.Simphicia suníquindecim, quorum
quedamsutilprimilita el quedamdiritailita. Primilita sutil ocIo, scilicet ego, tu, sui,ille, ipse,iste, hic el is, el tadiadicunturprimitita quiaanullis pronominibusLatinissuníderitaita,elistorum,quatuorsutildemosíratitatantum,scihiceiego, tu, hic el iste.el duo sutil rehalitalantum, scilicet is el sui, el duo suní relaitita el demosíraitita
30 insimul, seilicelille el ipse.Seddirtualitasunísepiem,scilicelmeus,titus, suus.nos—
1—3 cf. Pr/sc.XII,1 4-5 cf. 23.21—25.32 15-16haecdoctrinaDonato, testeGraec. XIV,1—2 et XIV.5—7
[113], adtribuitur 15-23 cf. Ktates* 54 (al. uerb.); cf. etiam G* 21’” et N* lOr” (qui paucaaddunt)
24-25cf. Pr/sc. XII,21 25sq. cf. Pr/sc. XII,1 [114] 28—72.1cf. G* 22’ et N* 10” (p. ad ¡itt.)
5 determinatur:de- addidi 8 substanciamin marg.Kl
II: Edición de la grammaí/caprouerbzand/Al(ms.8950 B.N. de Madrid) 72
ter, tester,nostrasel ueslras.el talia dicuntur diritatita quia agenititis istorumlnum pronominumptimitiuorum, seihicel ego, tu el sui suní diritaitita, itt pailelinluenli, el istorum quinquesutil possesiuaitantum,scilicel meus,luus. suus,nosterel tesler,eldicunturpossesiuaquiasutil significatitapossesionisinchudendogenititos
s suorumpossesorumset primiíiuorum; el dto dicuntur genlihia set patria, scilicelnostrasel uestras,sed dicunturgentilia setpatria quiasutil significalitagentis setpatrie,tI nosíras,id esí“nostregenlissetpatrie”, el tostras,id esí“tostregentis telpatrie”. El pro islis, dixil Donaitusquod quindecimsutil pronominade quibus nulladubitaicio flí apud Latinos. El nota, secundumCatholiconem,quod isla qualuor
ío pronominapossesiuameus.luus.nosterel uester,licel expartepossesionissmI terciepersone,sed ex parte possesonsset genitiui primitiui inclusi it aliqito eorumditersificanturitt personis,quiameus,expartegenitiuiprimiliui quemincludil, potesídici prime persone,el Itus potesídici secundepersone,el nosterpotesídici primepersoneelnumeripluralis,el testersecundepersoneelnumeroplunahis,el ideoislud
15 relaíiuum qui, relatum aid aliquod islorum, aliquandotamal personam,ahiquandonumerum,tI paitel it sextaregula,ubi determinatumfuil superiusde relalitis.
Cinca pronomina composita, pro iníelligendo eorum composicioneseldeclinacionessutil notandaaliqua, sectndumPriscianumlibro duodecimo.
Nominailito ego, secundumPriscianum libro duodecimo,potesí componi20 duphiciter.Vto modo componituncumtali sillaiba met aiddiíait fine composicionis,
el hoc per omnessuoscasus1am singularesquamplurales,exceptogenilito pluraihi;exemplum,tI nominatitoegomet,genilito meimet tel mismet,dalito michimel,accusailitomemet,ablaititomemel,elpítraliler:nominailitonosmet,dalito nobismet,accusalitonosmelelablalito nobisrnet.Alio modo,componilurper geminacionem
25 solum it duobuscaisibussingularibus,scihiceí accusailito el ablatito, itt accusalitomemeel ablalito meme.
Nominalito tu, similiter componiturdupliciten. Vno modo, cum ladi sillabamel additait fine composicionis,el hoc per omnessuoscasus1am singularesquamplurales, excepto genilito pltrali, sed it nominaiuito el itocaiuito singularibusnon
30 additur met per se nisi inlerpositaladi sillaba te, itt nominatito tutemel, tocalitolutemet,elhocfil aid differenciamisliusuerbi tumeoturnestumel: tel polesíeis aiddi
f27” tahis sillabate absquernet, itt nominalitotute, tocalito tute, el ideodeclinaitursic:nominalito tute tel tulemet,genilito tuimel tel tisrnet, datito tibimet, accusailitotemel,tocailito tute tel tutemet,ablaiuitolernel, elpluraihiter: <nominailito> uosmet,
4-5 cf. Pr/sc. XII,7 [115] 6-8 cf. Pr/sc. XII,8 [116] 9—12 cf. Caí/rol. III,18”~”’ (p. ad ¡itt.) 14-16
cf. 47.22—30 17—18 cf. Pr/sc. XII,21; XII,23—4 (partim eCaí/rol.111,29gb sumptumesseuid.) 17—75.9 cf.
N* 1 1’—12” (ord. seruat,aliquae uero addit) 19—24 cf. Pr/sc. XII,23 24-26 cf. Pr/sc. XII,24 27—31 cf.
Pr/sc. XII,23 [117] 31—32 cf. Pr/sc. XII,24 33—73.1 cf. Pr/sc. XII,23
31 turneo turnescorrexi, turneo tumetAl(possis conieci:tumeoturnet (turnet}) 34 norninatiuo addidi
e 7223
TI: Edición dela grammaízcaprouerb/and/Al (ms. 8950 B.N. de Madrid) 73
datito uobisrnet.accusalitouosmet. tocatito uosmel,ablauito a uobismet. Aliomodo. componiturper geminaicionemsolum it duobuscasibussingularibus,seilicelaccusalitoel ablalito. tI accusaiuitotete, ablaitito lele.
Genilito suicomponiturdupliciter. Vto modo,cumladi sillabamel aidditaits fine composicionis,elhocperomnessuoscasus1amsingularesquamplurales,excepio
genitito plurali: exemphum,ti genilito suirnet, dalito sibimel, accusatitosernet,ablailito semel,elplurahitersimiliter. Alio modo,componitunpergeminacionemsolumit duobuscasus1am singularibusquamplurahibus,scilicei accusatitoel ablatito. itt
accusailitosese,ablatito sese.10 Nominaitito ille illa illud componiturdupliciter.Vto modo componiluncum
íali sillaba mel aiddita it fine composicionis,el hoc per omnes suos casuslamsingularesquamplurales,exceptogenilito plurahi: exemplum,itt nominalito illemelillamel illudmet, genitito illiusrnet, datito illimet, accusalitoillurnmet illammetilludmel, ablatitoab illomel illarnel illomel, elpluraliter: nominatitoillimel illemel
15 illamel, elsic peromnessuoscasusplurales,exceptogenitito.Alio modo,componilurcum tali aiduerbio eccesolum it accusalito1am singulari quamplurali el solum itterminaicione masculinael feminina: exemphum, itt accusatitoellum ellarn. elplunahiler: accusalitoellos ellas.El ellum, id esí “ecce illum”, el ellam, id esí “ecceilham”; similiter, ellos. id esí “ecceillos”, el ellas,id esí “ecce illas” etc.
20 Nominalito ipseipsaipsumpotesícomponicumíaUsillabamel additait finecomposicionis,el hoc per omnessuoscasus1am singularesquamplurales,exceptogenilito pluraihi, itt dicíum esíde aihiis qui non recipiuní tale sillabicam aidieccionemmel, tI dicil Priscianuslibro duodecimo:exemplum,ti nominailito ipsemelipsametipsummeí, genitito ipsiusmet, dalito ipsimet, accusaitito ipsumrnet ipsarnrnet
25 ipsummet,ablatito ab ipsometipsametipsomet,el pluraliler: nominaiuito ipsimetipsemeíipsameí,el sich peromnescasusplurales,exceptogenilito. ul dictum esí.
Nominaitito isteisla istud componilurdupliciter.Vto modo,componulurcumladi sillaba mel aiddita in fine composicionis.el hoc per omnes suos casus 1amsingularesquamplurales,exceptogenilitoplurali: exemplum,ti nominatitoisternel
30 istamelistudmet,el sic per omnessuoscasus,exceptogenilito plurali. Alio modo,componiturcumíali pronominehic el hecel hocel solumin casibusterminalis it c,exceptodatito huic, ex quo pailel quod componulursolumit nominalito.accusatitoelablatito singularibusel it nominalito el accusalitopítralibusneutnis: exemphum,tI nominalitoistich istec istoc.accusalitoistuncislancistoc,ablaiuitoab istoc istac
35 istoc, el pluraUler: nominalitoistec,accusalitoistecetc.
2—3 cf. Pr/sc. XII.24 4-7 cf. Pr/sc. XII.23 7—9 cf. Pr/sc. XII,24 10-15 ¡oc. non exstatap. Pr/sc.
18-19 cf. Pr/sc. 7(11,27 [118] 2 1—23 ¡oc. non exstatap. Pr/sc. 27—30 ¡oc. non exstatap. Pr/sc.
31—35 cf. Pr/sc. 7(11.22 [¡19]
II: Ediciónde la grammai/caprouerbiandiAl(ms.8950 B.N. de Madrid) 74
Nominaitito hic hec hoccomponiturdupliciler. Vto modo,componiturcumladi aduerbio ecce solum it accusalito 1am singulari quam plurali el solum it
lerminaicione masculinael feminina: exemplum, tI accusalito eccurn eccam, elplunailiter: accusalitoecco<s>eccas;undeeccum.id esí “ecceeum”, eleccam,id esí
s “ecce eam”; simihiter eccos.id esí “ecceeos”, el eccas,id esí“ecce eas”.Alio modo,componiturcumtali sillabace aidditait fine composicionisel, secundumanliquos,peromnessuoscasus1am singularesquamplurales,sed, secundummodernos,solumperoblicoscasuslerminailos in s liltenam: exemplumsecundumantiquos,tI nominatitohicce hecce hocce. genitito huiusce, el ita per omnescasus1am singularesquam
f 28’ 10 plurales;exemplumsecundummodernos,ti genilito huiusce,elpluraliter: datitohiisce,accusatitohoscehasce,ablalito ab hiisce,elnon habel<alios>pluralescasus.El notaquod tale compositumhicce heccehocce aUquandocomponulur cum íalisillabate aiddiíait fine composicionis,elhocmutandoe in i extremesillabeelaidditane, el dicimusnominatito hiccine heccinehoccine,unde dicitun Deutenonomium
15 XXXII: generacioenim praua atqueperuersa:heccinereddis Domino, populestulte et insipiens?;simihiter dicil Boeciuslibro primo: hoccineme interrogasanesseme scienciaracionaleanimal atquemortale?El notaquodhoccinenon plustotal quamhoc, sedne total ipsum stareintennogatite.
Nominatito is eaid componiturcumladi aduerbiodemum,quodesí“iterum”,20 aiddiio in fine composicionispen omnessuoscasus1am singularesquamplurales,
quatuorcondicionibusseritaitis.Primacondicio,quoddemumintrel corrupleperomnessuoscasusremotaum. Secundacondicio,quodit nominalitomasculinoinírel corrupteremotas, elsichdicimusisdem. Terciacondicio,quod id lamin nominaiuitoquamitaccusalitonetínis inírel corruple remotade, el sic dicimusidem scriptumcum unico
25 detam in nominailitoquamin accusalito.Quartacondicio,quod accusatitussingularistam it masculinaquamfeminina terminacioneintrel corruptemutatarn in n, el sicdicimus accusaiuitoeundemeandem;simihiler genilitus pluralis 1am it masculinaquam feminina quam neutra terminacioneinírel mulata m it n, el sich dicimusgenilito eorundemearundemeorundem.El notaquod istud pronomenis eaid ci
30 suum composilumidem it nominatitis plurahibus it masculinaterminaicioneel itdalitis eíablalitis pítraUbusposstntscribi cumduplici i, elhoc mulatae it i primesillaibe, exquopatelquodtahianominapossunlhabereduphicesnominauitoselduplicesdauitoselablatitosplurales:exemphumit simplici, itt elpluraliler: nominatitoei telu el datito eistel iis; exemplumit composito,ul elpluraliler: nominatitoeidemtel
35 {ueh} iidem eldalito eisdemtel iisdem.Ex quibuspatelquodtalecompositumdccli—
14-16Vulg. Deui. 32,5—6 16-17BQETH. Cons. PIzíl. 1,6.15
4-5 cf. Pr/sc. 7(11,27 [120] 5-12 cf. Pr/sc. 7(11,25 [121] 19—20 cf. Pr/sc. XII,21 [122] 25-27
cf. Pr/sc. 7(11,21 [123] 29—75.4 cf. Pr/sc. 7(11,22 [124]
4 eccos:—s addidi 11 alios addidi 35 uel iter. Kl
II: Edición de la grammai/caprouerb/and¿AI(ms. 8950 B.N. de Madrid) 75
natur sic: nominatito idem eademidem, genilito eiusdem,dalito eidem. accusatitoeundem eandemidem, ablatito ab eodemeademeodem.elpluraliler: nominatitoeidem tel iidem eedemeadem. genilito eorundem earundem eorundem, daititoeisdemtel iisdem, accusatitoeosdemeasdemeadem,ablaiuito ab eisdemtel iisdem.
s Genitiui singularesisíorum quinquepronominum: ille, ipse, iste, hic ci ispossunícomponicum ladi genitito modi: exemplum, ti illiusmodi, ipsiusmodi.istiusmodi, huiusmodi el eiusmodi. El potesífieri questioutrum smI nominatelpronomina,quiasutil compositaexnomine elpronomine. Seddico quod, secundumPriscianumelCaiíhohiconem,{quod} taliacompositadicunturnominaracionenominis
ío quod esí it fine composicionis,quia, itt dicil Caihohicon, finis debel tincereprincipium.
Nota, secundumPriscianumlibro duodecimo,quodtaihiaquinqite pronominapossesiuameus, tuus, suus, noster el uesterpossunlnecipere talem siulabicamaidieccionempte solum it ablatitis singularibusfemininis: exemplum it meapte,
15 tuapte, suapte,nostrapteel uestraptescripta cum p, ex quibus diritanlur tuliaaduerbia: meatim, luatim, suatim, nostratim el uestratirn seripta sine p. El,secundumCathohicotiem,meapteid esí: “meomore” tel “moremeegenlistel palrie”,el ita potesídici de omnibusallis.
Pronomini, secundumPelrum Heliam it minoni, acciduní ista septem:20 demosíracio,relacio, absolucio,discrecio, significancia, consequetisdechinacio el
inconsequensdeclinacio,de quibus dantuntales descripcionessequentes,secundumPelrumHehie libro primo minons.
Demosiracioesí occulo \ut/ inlellectui certa rei represenlacio.Demosínacioenim alia esíaid occulum,ahia aid iníellectum.Demosínacioaid occulum fieri dicitur
25 quando res itt setsui subiectademosiral, itt ego curro, tu cúrris tel ille curril.Demostradoaid intellectumfil quandores iníellectosolo aprehendendademostratur,ti hic DeusesíPaler,hic Deusest Filius elhuiusmodi.
f 28”Relacio esí aníelatesignificacionis nepresentacioset rei de quai preceseril
30 sermotel cogitacio quedamin menteilenata cognicio, tI cum dicitur: Sonescurrilet ille mouetur elhtiusmodi.
Absolucio esí actos tel passionissine alíenius exclusionealicui personeatribucio. Vel aliter, absolucioesíatribucio ahicujusactostel passiotiialicui persone
8-10 Pr/sc. 7(11,31 [125]; Caí/rol III,27”~ [126] 10-11 cf. Caí/rol. III,27”~’ [127] 12—18 cf. N*
12” (p. ad Iitt.) 12—14 cf. Pr/sc. XII.24 17—18 cf Caihol. V, «meapte» l9sq. cf. Peir. H/sp. 30—42
9 quod seclusi 23 ut in marg. Kl
II: Edición de la grammaiicaprouerb/andiA’I(ms.8950 B.N. de Madrid) 76
tel pluribus personissite remocioneeiusdemactostel passionisab ahia personatelab aliis personis,ti cum dicitor: ille curril, sensusesí racioneabsolucionisquod illecunril, hiccí alíencurral tel alteri curraní elhuiusmodi.
Discrecio esí actos tel passioniscum exclusioneunius tel plunium aiUcui5 personeatributo.Vel afilen, discrecioesíatribucio alictius actostel passionisalicui
personetel plunibuspensoniscumremocioneeiusdemactostel passionisaquacumquealia persona:exemplumactos:ego curro tel nos currimus; exemplumpassionis.ittegotideor tel nosuidemurelhuiusmodi.El tahemdiscrecionemdenotanípronominaprimilita composilacum ladi sillaba met, ti cum dicitur: egornetcurro, sensusesí
lo racionediscrecionisquod ego curro cl non aliusel huiusmodi.Significancia esí atribucio ahictius actos tel passionisahicui persone tel
pluribuspersoniscum participacioneeiusdemactostel passionisab ahia personatelab ahiis personis,sedcum quaidampreheminenciatel melioramenlo.itt cum dicitur:ego curro, sensusesí racionesignificancie quod ego curro el nulluscunril ita bene
15 siculego, hicel ahiuscurnal tel alii curraníel huiusmodi.Consequetisdeclinaicio. secundumPeírum Hehie, esí quando genititus a
nominatito,celen quoquecasusagenilito regularilerdechinantur,tI nominailito illeilla illud el huiusmodi.
Inconsequetisdeclinacio esí quandonec genititus anominatito,ncc ceteri20 casusagenitito regulairiterdeclinaniur,tI nominailitoego,genilito inei tel mis etc.
Expeditodenomineelpronomine,quibuscompelilessesuppositisit oractone.El ideo, consequeníendicendumesíde supposiloel aipposito.
SEQVITVR DE SVPPOSITOET APPOSITO
Supposiíumel aippositom,secundumanliquos,describitursic.Suppositumesí25 quod significalsubsianciamaquaactosuerbi egrediturtel denotaturegredi:exemplum
quod egrediatur,tI magisterlegit; exemplumquod denoteturegredi,tI leccio legitura magistro. Appositom esí quod significal actom qui egreditur a substanciateldenotatonegredi, itt patel it prediclis exemphis.Sedtales descripcionesinlelliguntursic: suppositumesí quod significal auiquamrem de quasignificatom uerbi dicitur
30 iníransilite tel denotaturdici, sedaipposilumesíquod significail acíum,id esísignifica-
16-18cf. Peir. [1/sp.30 24-27cf. M’aíes* 9 (praeterex.) 27—28 cf. Klates* 9 (p. ad litt.); cf. etiamG*
6’ et N* 13’ (qui similibus ex. ut.)
II: Edición de la grammaíicaprouerh/and/Al(ms.8950 B.N. de Madrid) 77
tom uerbi quod dicitoniníransilite de re significataper supposilum:exemplum,cumdicitur: magisíer legit, tonc magister significal rem de qita dicitor intransilite legeresite actos hegendiel legil significail ipsam legere site aictom hegendiquod tel quidicitur iníransilite de magisíroel huiusmodi.El racioesíquiacumdicitur: Deusesí,
s taleuerbumesíbenesignificalessesite actosessendiquod tel qui dicitor intransilitede Deo. sednon significal ipsumessequodegrediaturaDeoncc denoleturegredi,elita de mullis aliis exemphis.
Cinca prediciasdescripciones,sutil notandaha per ordinem: primo, quodiníelhigiturper substanciamit proposito;secundo,quod inlelhigiturper actum;tercio,
ío quod iníelhigitur peregredi.
Ad primum, dico quod it proposito, substanciasumitur largissime siteIrascendenterpro quacumqueresignificatatel imporlataper dicciotemsuppositahem,cl islo modo quelibel res inlellecta tel significaita per ipsum supposittm dicitursubstanciait proposilo,site illa resfueril substanciasite accidens,site illa resfueril
129’ 15 res posilita site ficta el htiusmodi, itt dicíum fuil superiusubi determinaturdenomine.
Ad secunduin,dico quod actosit proposilosumitunpro significalo uerbi setuerbali significaicione,el ideo actusit terbo potesísumi Iripliciler: primo. siricte,sciliceí pro accioneuerbi lanttm, el sic terba aclita significaní acíum, id esí
20 “accionem”; secundo,large. scilicetpro passioneuerbi, el sic terbapassiuasignificaníactum,id esí “passionem”;lerciomodo,largissime,sciliceipro significailouenbineutro,qti non esíaccio nec passio,el sichuerbum substantitumsignificail actum,seiliccíactumneutrum,qui non dicilur accio nequepassio.Ex quibtspalelquod apposiíumpotesí significare aiclum triphiciler: uno modo,actum,id esí “accionem”, tI Petrus
25 legil; alio modo, aicttm, id esí “passionem”,tI leccio legitur; alio modo, aclumnetírum,qti non esíaccio nequepassio,itt horno esíanimal el huiusmodi.
Ad lencium, dico quod istud uenbum“egnediorcris” sIal tel ponitonibi, hectimpropnio, pro “dici”. Exqito pailelquod actusuerbidicitur destosupposilotripliciler:ahiquandoactite, itt Petruslegil, quiaactoslegendidicitur aclite de PeIno; adiquando
30 passite,ti leccio legitur, quia actuslegendi diciton passiuede leccione;aliquandonetíromodo,itt Deusest,quialunc actosessendinon dicilur actitenequepassiuedeDeo, sedneutro modoel huiusmodi.
11—16 cf. N* 13’ (cf. 24.23—25.4) 17—26 cf. N* 13’ (ex. differt)
26 nequepass¡ocorrexi, nequeaccioKl
II: Edición de la grammai/caprouerb/and/Al(ms.8950 B.N. de Madrid) 78
Suppositum el aippositum, secundumquosdammodernos, describitor sic.Suppositum esí illud qtod uerbum requinil ante se iníransilite el expressetelsubiníellecle.Vel aliler. suppositumesíillud de quo uerbumdicitur antese iniransititeel exprcssetel subintellecte;exemplum,ti nominalitustel equitaletisrespectouerbi
5 personalis,itt horno curril, el obhicuscasusrespectoinfiniiiui tel uerbi impersonalis.Apposilumesíuerbumquoddicitur iníransilite desupposiíoexpressotel subiníellecio:exemplumde expresso,ti horno currit; exemphumde subintellecto,tI curro incampo el huiusmodi.
Nota.secundumCaiiholiconem,quodsuppositumuerbipersonalisesímuliiphex.io primo, potesísupponeretomensubstaníiuumprose,itt hornocurrit. Secundo,tomen
substantito cum sta terminacione, tI horno albus currit. Tercio. aidiectitumsubsíaníiuaíum.ti albus curril tel iuslus ut palma florebil. Qitarto, pronomenpnimiíiuum, ti ego curro, tu curris tel ille curril. Quinto. parlicipium, itt legensscribií. Sexto,uenbuminfiniíiui modi,elhocduphiciler:ahiquandoperse,ti legereesí
15 bonurn: aliquandoc¡.mi aiditnccionetel delerminaicione.ti me ire ad ecclesiarnesíuerurn,quia,secundumCaithohiconem,toíum istudcomplexum:me ire ad ecclesiam,supponiíhuic terbo esí loco unius nominaíiui. Septimo, oracio indicaitita, el hocdupliciler: aliquandocumnomineinfinito, tI quiscurril sciturame: aliquando.cumaduerbioinfinito, itt ubi estSortesignoratura te. Octaito,oracioconiunclita,el hoc
20 duphiciter:ahiquandocumnominetel aduerbioinfinito, tI quiscurral scitur ame elubi sit Sortesignoratura te; ahiquandocumconiunecionepreposita:cxempltm. itt
quod tu legis placel rnichi el huiusmodi.Nono, aiduerbitmpositomnominaliter. itt
diu esí quod egoueni. id esí “diutomum lempusesí”. Decimo,obhicus casuspositosloco nominaíiui, itt sermonemquem tosaudistisnon est meusdc., id esí “sermo
25 quemaudistis”el huiusmodi.Vndecimo.potesísupponereiterbo personaliomnisparsoracionissumplamateraliter,tI “amo” estuerbum,“hodie” est aduerbium,“et”\est/coniunccio, “ad” estproposicioel huiusmodi.
Nota quod suppositumuerbi impersonalisesí quaidruplex. Primo, potesísupponenegenilituscasus,tI Sortis interestlegere.Secundo,dalituscasus,itt Sorti
30 placet legere.Tercio, accusaíitum,tI Sortemoportet legere.Quarto. ablatitus, elhoc duphiciten: aliquandorespectouenbi impersonalisactite lerminacionis,tI mearnterestlegere;aliquandorespectouerbi impensonahispassiuelerminaicionis,ti a melegitur, a tecurritur elhuiusmodi.Simihiten, suppositominfinitití uerbi potesíesseqtaidrupliciter. Primo,potesísupponeregenitituscasus,itt Sortisinleresselegereest
12 Vulg. Ps. 91,13
1—4 cf. CatIzol.* ~~~, 45” [128] 9—23 cf Caihol. 111,4s~b (p. ad ¡itt.) 28—79.7 cf CatIzol. 111.46” (al.
uerb.)
27 et est: est in margAl
U: Edición de la grammai/caprouerb/andiKl(ms.8950 B.N. de Madrid) 79
bonum. Secundo,datitus, tI Sorti placerelegereest uerum. Tercio, accusaitituscasus,el hoc dupliciter: aliquandoenim respectoinflnitiui uerbi personalis,itt meamare Deum est bonum; ahiquandorespectoinfinitiui uenbi impensonalisaclite
129V lerminaicionis, ti me peniterepeccati estbonum. Qtarto, ablaitituscasus.el hocs duphiciter: aliquandoenim respectoinfiniíiui uerbi impersonahisaclite termínaicionís,
tI meainterfuisselegereestbonum;aliquandorespectoinfinitiui uerbi impersonalispassiuelerminacionis,tI ame legi Virgilium est uerum el huiusmodi.
Nota: suppositomel aippositomit quoldebeníconuenire?Dico quodit tribus,seiliccí it numero el it personael it debitarectitodine set habitodinenominaiiui,
10 iníelligendode supposiíocasualiel aipposiíopersonali,ci nisi per figuram impediarur.Quomodoit ntmero?Quodambosmieiusdemnumeri,seihicelsingularistel plurahis:exemplumnumerisingularis,itt hornocurrit; exemplumnumeri pluraihis, tI hominicurruní. Quomodoit persona?Qtod ambosmI eiusdempersone.seihicelprime telsecundetel tercie: exemplum prime persone,tI ego curro tel nos currirnus:
15 exemplumsecundepersone,itt tu curris tel tos curritis; exemplumtercie persone,ti ille currit tel illi curruníelhuiusmodi.Quomodoit debitarectitudinenominatiui?Quodsil debitoscasusexpartesupposiíiel debitosmodusexparteaipposili;quomododebilus casusex parte supposiíi?Quodtale suppositumsil nominailitus casus,ideomale dicitur: Peíri currit, quia hiccí Petri concordelcum terbo it numero el it
20 persona,lamen discordalsecumit haibitodinenominaiíiui, cum sil genutituscasus;quomododebitusmodusexparteapposili?Quodtaleappositomsil uerbumpersonaleel finuíi modi, ideo remoitetonuerbumimpersonaleel uenbuminfiniliui modi etc.
Causaladis debite reclitudinis atí quare tale aippositumdebelesseuerbumpersonale el uerbum finiíi modi esí quia, secundumPhilosophum it secundo
25 Phisicorum,sicul esí it natura,ita debelesseit arte: sedita esí it naturaquod aihiquaduo nealiternon conueniuníit aUquotercio, nisi amboparticipení illud tercium; elideo, nix elcarbonon conueniuníit albedine,quiaambo non participaníailbcdinem.neqte conueniuníit nigredine, quia ambo non participaní nigredinem, sed beneconteniuníit colorequiaamboparticipanícolorem,el nacioesíquiaindiuiduaispecies
30 semper participal raicionem alictius generis. Consimililer, dico quod uerbumimpersonaleel suumsuppositomtel uerbuminfinitiui modi el suumappositumnonconueniuníit numeroneque it personaqtia ambonon participanínumerumneqitepersonam,quia,secundumPeírumHelie it secundominoris, tahiaterbanonsutil ah-
Ssq. cf. Klates* 9 (praeterex.); cf. etiamF* 3’” et 1V* 13’ [129] 8-10 cf. Caihol. 111,45’» (p. ad ¡itt.)
24-25 cf. ARJST. P/iys. 11,8 (cf. 222.2—3) 33—80.2 cf Peir. H/sp. 73 (cf. etiam 172.9—10: 191.26-27)
U: Edición dela grammaí/caprouerbmand/Al(ms.8950B.N. de Madrid) 80
etius numeri neque alictius persone,ti infenius dicetur ubi <de>íerminaiturdeimpersonalibusel infinititis.
Nota, secundum Caiihohiconem, quod nominalitus esí triplex, seiliccínominalitussupponens,nominalitusapponenselnominalitusexponetis.Nominalitus
5 stpponensesí qui supponiíterbo, ti horno currit. Nominaititus aipponensesí quiapponiturpostuerbumcopulaíiuum,itt horno estanimal.Nominatitusexponetisesínominalitusexponetisuerbum, itt curritur, id esí “cursusagilur”, el legitur, id esí“leccio fil”. El sohusnominailitus supponenstenetorconuenirecuni terbo it numeroel {eí} persona,nisi per figuram impedialur; sednpminatiuusaipponensnon tenelur
10 conuenirecum terbo it numeroel it persona,tI bene dicitur: sum horno el sumhomines.unde dicil Lucanus:Cessarerat omnia; terumíamenahiquandouenbumconcerlail cum sequeníinominalito el non cum precedenti per prolemsim telanosírofem,eo quiainlelligitor ante, itt rixe amancium est reintegracio amoris, undedicil Otidius: uestesquamgeritis sordidalana sunt. Sedde nominalito ponunlun
15 tres regulesequenles.Prima regula: omte uerbumpersonalepensonaihiteríentumquantumaid esse
perfeclum sueconsiruccionisrequiril aparteante iniransitite el it racionesupposilinominaíiuumtel nominalitosexpressetel subintehlecteatt equitailcts: exemplumnominaliui, tI hornocurril; exemplumnominaíiuorum,tI hornoet assinuscurrunt;
20 exemplum equitahenlis,itt quando oblicus loco nominaliui stpponií uerbum aulinfinilitus personetel oracio infinilita atí oraicio indicatita tel coniunclita elhuiusmodi,tI dictum esísuperius,unde <dicil> Docírinale: tulí intransilito rectomsupponereterbo de personali,lamenhoc inlellige dici dc.
Secundaregula, secundumCalhohiconem.omnis nominalitusretentusit ti25 nominailito quanlumaid essepenfectumsucconsíruccionisrequiril uerbumpersonale
[30” expressumtel stbintellectum: exemplumde expresso,tI Sortescurril; exemplumde subiníellecto,ti lesusNazarenusRex Iudeorum, quia subintelligitor est. Ex quopalcí\qtodi si nominatitusnon poniturit ti nominaitiui, non semperrequinil uerbumpensonale,itt sole recens orto, id esí “receníer”, el cum dicitur: in conuertendo
30 Dominus captiuitatem Sion, quia Dominus non tenetur ibi nominailite, sedaccusalite;ideo, secundumCatholicotiem,poniturnominalituspro accusalitoetc.
11 LVC. 3,18 14 0V Ars 111,222 27 Vulg. lo. 19,19 29—30 Vulg. Ps. 125,1
3-9 cf. CatIzol.111,46rb (p. ad ¡itt.) 11—14 cf. CatIzoL IV,SSrb (ex. Ouidii multaegrammaticaepraebent:cf.
Bac. G. l35,lOsq.) 11—13 uerumtamen—amoris: cf. Alaies* 59 (simili ex., ire pro rixe, ut.) 16-18cf.
Pr/sc. XVII,4 [130] 20-22 cf. 78.l4sq. 22-23 Docír. 1075—fi 24-26 omn¡s—currit ct Caí/rol
111,46” (Petruspro Sortes) 28-31cf. Cai/io¡. IV,Sflrb (p. ad¡itt.)
1 deterininatur: de- addidi 9 et iter. Kl 22 dicit addidi 28 quod in marg.Kl
II: Edición de la grammaí/caprouerhiandiAl(ms.8950 B.N. de Madrid) 81
Tercia regula,secundumPriscianumelCaíholiconem,quodit terbisprimeelsecundepersoneinlelligilun certus el determinatusnominalitus,sedit terbis terciepersoneinlelligitur incertusel indelerminatos.el racio esí quiait terbis prime ucísecundepersoneintelligitur nominalituscerteeldeterminatepartis,quasinominalitus
5 personisprimetel secundepersone:exemplum,itt dixi tobisquia ego sumel uade,uocauirum tuum elhuiusmodi.Sedit iterbisterciepersoneinielligitur \nominailiuus/indeterminaitepartis.quiaindiffereníerpoíesliníelliginominalitus:primo, racionecertesignificacionis,ti it uerbisexcepteaccionis,ti pluil aqua elterra madescil; secundomodo, racione nelacionis, itt qui male agil, odil lucem; tercio modo, racione
10 precedenlisoracionis, itt cum dicitur: subit ergoit montelesusel ibi sedebalcurndiscipulissuis.Vndedicil Caíhohiconquod si iterba tercie personeponanlurabsquenominalito expresso,non reddunioracionemincongruaní,sedimperfecíam.exceplisíribts modisnuncdiclis.
Quol modissuppositumel appositomtidenturdesconuenineit numero?Dico15 quodbenedecemmodis.Primomodo,penaipposicionem.ti ciuitasPariseesípulcra.
Secutido.per leporem. tI nos Alfonsus, rex Aragonum, tolumus et mandamus.Tercio, penprolemsim,itt aquile uolauerunt, una ab oriente el alia ab occidente.Quarto.per zeuma,ti Ebrei suní, el ego, quia it zeumateuerbumpersonailetenetunconuenire cum proximioni clausuuai. Quinto, quando laile supposiiumesí singulare
20 geminatummedianteconiuticcione copulatita, ti Sortes el PIalo curruní. Sexto.quandouírum subsíaníiuumponiturmíenduosubsíanlitadiuersorumnumerorum.quiataleuerbumsubsíaníiuumpotesíconuenirecumitíroqite illorum. undedicil Docíinale:cum ditersorum uerbum reclis numerorum interponalur,utnihibel equiparanlur,tisermonessumi Patris esí meditacioel iusti. Seplimo,quandotale stpposilumesí
25 tomen collecliuum. itt turba ruunt. Ocíato, quando tale supposiíumesí tomendisíribuíiuum atí terminus disíribulitus per signum terbale: exemplumprimi. itt
uiuent el ponení unusquisque solium suum it introitu portarum Ierusalem.Geremieprimo: exemplumsecundi,ti iubilaíe Domino omnis terra. Noteno,quandotale supposilumponiturmatenialiter, itt “homines” esí nominatiui casus.Decimo,
30 secundumquosdam,quandotale suppositomesí tomenproprium tille tel cititaitispítralitendechinatum,ti Maiorice esíbona cititas; lamen,secundumCatholiconem.taletomenpropriumnon polesístpponereterbonumeri singulainis.nisi fiat institucioit singtlari numero, ci ideo, secundumeum, debemusdiceneMaiorice sunt bonaciuiías tel Maiorica esíbona ciuitas elhuiusmodi.
35 Quol modissuppositumel appositumitidenton disconuenireit persona?Dicoquod beneseplemmodis. Primo, peneuocacionem,itt ego,Petrus,curro. Secundo,
5—6 Vulg. lo. 8,8 1 Vulg. lo. 4,16 9 Vulg. lo. 1,20 10-11 Vulg. lo. 6,3 18 Vulg. II Cor. 11,22 25 cf.
STAT.Te!,. VI.651; 0V Her. 1,88; 12,143 27—28 Vulg. ler. 1,15—6 28 Vulg. Ps. 65.1
1—3 cf. Pr/sc. XVIII,14 [131] (unde eí CaiIzol. 111,45””) 6-13 Caí/ial. 111,45”” (ex. om.) l4sq. cf.
Alaies* 59 [132] (a¡iquae om.); G* 7” (sextantum modos cit.) 22—24 Docir. 1439—41 31—34 cf.
CaiIzol. 111,25” 35—82.6 cf. G~ 7”—8’ [133]
4 quasi correx, quia Al 6 nominatiuus in marg. Al
II: Ediciónde la grammaí/caprouerbiandiAl (ms. 8950 B.N. de Madrid) 82
per concepcionempersonarum, ti egoet Petrus currimus. Tercio, per leporem ti nosAlfonsus rex uolumus ele. Quarto. per zeuma,tI Petrus curril et ego. Quinto, perpnolemsim, tI nos uigilamus, ego mate et tu sero. Sexio,per relacionem site pensinepíesim.tI quando it oracioneatíenlicarelaíitum el antecedetisdisconueniuníit
5 persona,<itt> o aque,benedicileDomino,quesupercelis sunt.Septimo,quandotalef3QV suppositomponilurmailerialiter,ti “ego” estpronomen primepersoneelhuiusmo-
di.
Qitol modis suppositom el aippositom tidentur disconuenire it debitareclitudine?.tel sic: quolmodisobhicuscasustidetursupponereterbopersonaili?Dico
10 quod benequinquemodis. Primo, quandoaiccusaiíiuusintransilite tidetur supponeneiterbo pensonaihi,elhoc loconominaíiuipenanthitosim,ti urbem quam statuouestraesí: subducitenanes,id esí “urbs quamstaitoo”. Secundo,quandoablailitusmedianteisla proposicionecum supponiíiterbo personali,el hocsimiliter loco nominauiuiperanliíosim,ti PetruscumPaulo regnanícum regesuperno, id esí “Petrusel Paulus
15 regnaní”.Tercio, quandooblicuscasusincludetisit se nominaíiuum,quiahabeluimrclaíiui el aníecedenlis.tidetursupponereiterbo personali:exemplum.ti quecumquehominem tideo currit el scribe quemcumquepercussit me. id esí “seribequemcumquehominemqui percussiíme”. Quarto, quandooblicuscasusmalerialilersumplussupponiíiterbo personali,el hoc loco nominaliui, ti dictom esí superius,ti
20 me amareDeumesí bonumel huiusmodi.
SEQVITVR DE VERBO
Venbtm, secundumPriscianumlibro ocíato,discribilur sic: uerbumesí parsoracioniscumtemporibusel modissinecasuagenditel pasciendisignificaíiuum. Vel
25 ahiten. secundumDonatum,uerbumesípars onacionisdeclinabilisqui cum modis elformis <eí~ temponibus,agenditel pasciendisignificaíiuumesísite casu.
Ex quibus discripcionibus patel primo quod uenbum esí pars oraicionisdechinabihis,el it hoc conuenilcum tribus partibusoracionis, scihiceí cum nomine,pronomineelparticipio, eldiffert ab aliis partibus.Secundo,paitel quod omneuerbum
30 esí significatiuumcum tempore,el it hoc conuenilcum participio el differt ab aliispartibus. Tercio, palcí quod omneuerbumesí significaíiuum cum modo, el it hocdifferl ab omnibus aliis pairtibus oracionis. Quarto, patel quod omne uerbum esísignificaiíiuumsinecast,clin hocdifertatribuspartibus,sciliceíanomine,pronomineel participio, el conuenilcum omnibusallis. Quinlo, pailcí qitod omneuerbum esí
35 significaiíiuum actosagendi tel actospasciendi:exemplumactosagendi, ti doceo:exemphumactospasciendi,tI doceorel huiusmodi.
5 Vulg. Ps. 148,8 11—12 VERG. A. 1,573
8-20 cf. G* 8’ (iisd. fere ex., paucis mut., ut.) 14 ex. ap. Docír. 1112 18-20cf. 79.lsq. 22—23 Pr/sc.
VIII,1 24-26 cf. Ianua* 5’; G* 23” (p. ad ¡itt.)
5 ut addidi 26 et temporíbus: et addidi
II: Edición de la grammai/caprouerb/and/Al (ms. 8950 B.N. de Madrid) 83
Conira discripciones argtilur sic: istud uerbum sum es fui non esísignificatiuumagendinequepasciendi,ergo predictediscripcionessuní {suní} false.Consequenciaesínota,sedaníecedetisprobaiturquia,secundumPelrumHehieit primomínons. uerbum stbstanliuumeandemsubstanciamsignifical. sicul pronomencl
s eodemmodo, el ideo non tidelur significareagereneqitepali. Consimihiter. potesíargui de ististerbispossum,existo,maneo,sisto,sto, sedeoelquiescoel huiusmodi.quenon sunísignificaititaagendinequepasciendi.Quidamdicuní quod istuduerbumsum es fui beneesísignificaíiuumagenditel pasciendi,non ex se,sedex adiuncioparticipio; exemplumagendi,itt sum docens; exemplumpasciendi, itt sum doctus el
ío huiusmodi. Ahii dicuní quod per “significaíiuum agendi” intelligitor significare aclum,el ideo tadia terbabenesutil significalita agendi,eo quiasignificaníacium, el nonactomqui sil accio,sedaclumneuírum,qui non esíaccioneqitepassio.SedaUi dicuntquod, re tena, non omneuerbumesísignificaíiuumagenditel pasciendi,unde dicilDonailus: omneuerbumesí\pars/oraicionis sinecasucumlemporeelpersonaageretel
15 pali att neutrum significans.
f31’ El ideo de terbo potesídan ladis descripcio: uerbumesípars oracionis setdiccio significatitaper se actosagenditel pascienditel uiriusqueaul netínuscumtemponeelmodosinecast.Ex qita discripcionepaitelquod uerbumesísignificaiíiuumactosagendi,ti doceotel lego; aliud esísignificatiuum pasciendi,ti doceortel legor;
20 aliud esí significaliuum uíniusqueactos, scilicet agendi el pasciendi insimul, itt
criminor; aliud esísignificaíiuum actosneutnius, qui non esíagenenequepali, ut sumes fui elhuiusmodi.
Proprium uerbi, secundumPriscianumlibro secundomaioris, esísignificareaccionemtel passionemtel utrumque,el iníelligitur sic: pnopnumuerbiesísignificare
25 aclumagcnditel pascienditel ulniusquetel neutriuscumtemporeelmodositecasu.
Causainuencionisuerbi, secundumDonalum,fitil itt peripsum\de/lerminareíuraccio{nis} quod esí it nomine, el consimiliterpolesíiníelligi sic: causainuencionisuerbi fuil III per ipsum\de/íerminareiuractosagenditel pascienditel utriusqueattnetírius cumtemporeel modosinecasu, ti paicí ex prediclis.
3-5 Peir. H/sp. 16 7—10 ap. P.H ma/., teste Huní* 37 [134] (cf. etiam 31—2 [135], ubi haec
doctrinaDurando cuidamAnglico adiribuitur); K/¡w. E. * 5,2,1 [136] 10-12 ap. PH. ma/., teste Huni*
27 [137] 12-15 Don. ma/.* 11,12 23-24 cf. Pr/sc. 11,18 (p. ad¡itt.)
2 sunt iter. Kl 14 pars in marg. Kl 26 determinaretur:de- in marg. Kl 27 accionis: —nis sec¡usi 28
determinaretur: de- in marg. Kl
U: Ediciónde lagrammai/caprouerbiandjKl(ms.8950 B.N. de Madrid) 84
Verbum, secundumquosdam,ditiditor it Iria membra, scihiceí it uerbumpersonaleel itipensonaleel infiniíiuum, sedaliaditisio polesíreduciaid duo membra,quiaomneuerbumpolesídici personaletel non personaleset impersonale.Vcrbumpersonaileesíuenbumsignificaíiuumper secumcerIo numeroelcertapersona,itt amo
5 amasamat, qitia amo esísignificaiíiuum per se prime personeel numeri singularis.el amasesí significaíiuum secundepersoneel numeri singularis,el amat terciepersoneel numeri singularisel huiusmodi.Vel ahiten, pro pueris. uerbumpersonaleregulare esí uerbum habetis primam, secundamel íerciam personasdistincíassubsingulis tocibus set ditersis lerminacionibus, itt amo amas amal. De terbo
to impersonaliel de infinitito inferius dicetur. Verbum pensonaleesí tniplex, seihiccístbstaníittm,uocaíiuum,aidiectitum, de quibusper ordinemesíagendum,el primode terbissubstantitis.
SEQVITVR DE VERBIS SVBSTANTIVIS
15 Verbum substantitum, secundum antiquos, discribitur sic: uerbumsubsíaníiuumesíquod significalgeneraleesseappeíibilespecificaripenquodlibeísibiaiduenienshaibetisformam tel modumforme, itt istud uerbumsum es fui.
Ex qitadiscripcionepatelprimo quoduerbumsubslanlittmsignificail generaleesserei Irascetidentersiculens,quodsignifical “omnectsmundi”, 1amcrealumquam
20 lncreaitum el1am substanciamquam aiccidens.Secundo,paitel quod uerbumsubstan-liuum esíappeíibilespecificariperquodlibeísibi aiduenietshabetisformamtel modumforme, id esí per quamcumque diccionem causahem 1am nominalcm quampronominalemquamparlicipalem;el racioesíquiapen“habetisformam” iníehligunturnominaposilita setreahia, itt sutil: homo,animal, Deus, lapisel huiusmodi.el per
25 “habensmodumforme” inlelligunturquecumquealianomina1amficta quampritatitaquaminfinita. Tercio, paitel quod ladis descripciosolumconuenilhtic iterbo sum esfui, tI patelbeneintuenli.
Verbumsubstaníiuum,secundumquosdammodemos,describitursich: uerbumf3]V stbstantiuumesíuerbumsignificaiíiuumgeneralis essetel generalisexislere,itt sum,
30 ño el existo.
1—3 cf. G* 24” (paucismut.) 7—11 uerbum personale-adiectiuuyn: cf. G* 24” (qui uocatiuafort. ab en.
om.) 9—10 cf. 172.7—203.5 10-11 Graec. XVI,111—6 [138], teste Huní*, cit. 14-16 cf. Alaies* 9
[139]; cf. etiamG* 24”—25’ (p. ad litt.)
II: Edición dela grammaíicaprouerbzandiAl(ms.8950 B.N. de Madrid) 85
Extali discripcionepalelquoduerbumsubstantiutmesíIniphex: quoddamenimesí significatiuumgenenalisesse,ti istud uerum sum es fui; aliud esísignificaliuumgenerahisfieri, tI istud uerbumño fis; ailiud esí significaíiuumgeneraUsexislere,ittistud uerbumexistoexislis.
5 Qitol suní terbasubstanlita,dico quod sutil tria, scihicetsum, ño el existo,unde itersus: ars substanlitatria fert lantommodoterba, sum, ño el existo simulconiungilurislis. Sedistuduerbumsumdicitur uerbumsubslaníiuumpropniecl siictesumplum,el ista duo terbaño el existo,dicuniur iterba substantitalarge sumpía,elquedamaliaconsimihiait significacionequedicunturquasisubsíanlita,ti sto,maneo,
ío sistoel huiusmodi.
Expredictispaitelquoduerbumsubsíaníiuumsumitorduphiciter,scihiceísudeel large: uerbumsubsíaníiuumproprie el sínicie sumptomesíuerbum significaitiuumpure essencierei site aliena cognotacione,tI istud uenbum sum es fui; uerbumsubstanliuumlarge sumptumesí uerbum significaliuum essencienei cum qtodam
15 cognotacionefiendi tel exisíendi,ti isladuo iterba ño el existo.Secundo.patelquodíantumunumesíuerbumsubstantitumpropriecl síriclesumptum,scihicetsumes fui,el dicitor uerbum subslaníiuumproprie, quia quodlibet aliquod uerbum dicitursusíeníareel tamquamsuppositomel fiindamentumincluditor it quocumquealioterbo, tI amo, id esí “sum amans”el ño, id esí “sum factus”,el existo, id esí “sum
20 exisíetis” cl huiusmodi,undedicilur quod sum es fui esínaidix omniumuenborum.
Quamconsíruccionemhabeníterbasubstanlita,disíinguendumesíquiatel aparteantetel apost.
Si a parte ante,dupliciter, quiatel sunímodi finiti tel infiniti. Si sunímodifiniíi, requirunínominaíiuumpro stosupposito,elhoc1amsecundepersonisinperaíiui
25 modi quamit ahiis personiselmodisfinitis: exemplumit secundapersonainpenauiuimodi, tI o Petre,estobonus,citius suppositumesínominaiuituspronominissecundepersonesubiníellectus,el tauis itocatitus Petre, secundumPeírum Hehie, negitun abaiduerbio uocandiexpressotel subinlellecto,tel, secundumCaíhohiconem,ponitunabsolutea regimine; exemphumit allis personisimperauiui, itt o Petre,tuus socius
30 estobonustel tui socii suntoboni; exemplumit aliis modis finitis, ti Deus esí,horno fuil, animalerit elhuiusmodi,unde dicil Doctrinale: uult iniransicio rectomsupponereterbo etc. Si sutil modi infiniíi, requirunturacctsaliuumpro sito supposilo
6-7 cf. Graec. XXVI,11l—2 7—8 cf. Klaies* 12 [140] 8-10 cf. Graec. XX,113 [141] 23-26 cf.
G* 25” (eod. ex. ut.) 23-25 Si—rinitis: cf. Alaíes* 10 [142] 27—28 cf. Peir. H/sp. 61 (cf. etiam
21.25-28) 28-29 cf. Caí/rol. 111,47”’ (p. ad ¡itt.) 31—32 Docir. 1075 32—86.2 cf. G* 25” (p. ad ¡it.)
II: Edición de la grammaíicaprouerh/andiAl(ms.8950 B.N. de Madrid) 86
expressetel subintellecte:exemplumexpresse,itt Deumesseesíuerum; exemplumsubiníellecte.tI uoloessebonus,undedicil Doctrinale: infiniíiui naturamodi socialur.itipersonaihislamenhe modtsexcipiatur.
Sed apartepost. copulanícasumsequentemsimihemprecedeníirespecttm:5 casuscopuhaturdum ilhi casusperlineaníaid idem, tI horno esí animal; exemplum
quod tideaturaid idem pentinere,tI homo est asinus.Vel aliter, dum casussequetisel casusprecedetistetuanísub eaidem habitudine, unde dicil Doctrinale: horitmconsimilesdebelconiugerecasuscopulapersonamdum pertineaníaid eadem.El ideo,si casussequetisel precedensnon iteneril sub eaidem habitudine,aliquando terba
10 substanlitaconsíruunluncum genilito, itt capaest Petri; ahiquandocum datito. ti
capa est Petro; aliquando cum accusatitomediante proposicione deseruienteaccusalito,ti sum contra te: aliquando <cum> ablatito mediante proposicionedeseruienteablalito, tI sum coramDomino el huiusmodi.
Quol casuspossunícopulareterbasubstanlita,dislinguendumesíquiatel sutil15 modi finiíi tel infiniíi.
Si sutil modi finuíi semperdebenícopularenominaíiuum,el hoc tam itsecundispensonisimperaiíiui quamit ahiis personisel modisfinitis, dum lamencasussequetisel precedetisitenerinísub eaidemhaibiludine, tI dictum esísupra: exemphumit secundapersonaimperaíiui modi, tI o Petre, esto bonus, el raicio esí quia
20 supposiíumhuius uenbi estoesínominailitus subiníelleciusquemdeterminalbonus;exemplumit aliis personisset modis finitis, itt Deusest infinitus tel homo estracionalisel huiusmodi.
Si suní modi infiniti, dupliciter, quia tel accusatitussupponensinfinilitoprecedilexpresseatt non. Si accusalitussupponensinfinilito precedalcxpnessequem
25 determincí casuscopulalitus semperdebel copulare accusaíiuum,itt Deum esseeternumest uerumel tolo te finissebonumelhuiusmodi.Si accusatitussupponensinfinitito non precedalexpnesse,fil laihis distinccio, tel míen uerbumprincipale ciínfinuíiuum iníerponiturcasusatt non. Si míen uerbumprincipaleel infiniliuum noninlerponiturcasus,tunecopulanícasumsequeníemsimilemsupposiíouerbiprincipalis,
30 cl sic possunícopulareditersoscasus:aliquandoenim nominailitus.ul ego tolo essebonus;ahiquandogenititus,tI Petri interestesseboni; aliquandodaitiuum. ti michiplacet essebono; ahiquandoaiccusaíiuum,tI me oportel essebonum; ahiquandoablaíiuum,ti a me desideraturessebono el huiusmodi.Si míenuerbumpnincipaileel infinitiuum interponitur casusquemdetermitel casuscopulatitus,tune copulaní
35 casumsequeníemsimilemcasuyiníerposilomíenuerbumprincipaleel infiniíiui, el sic
2—3 Docir. 1243—4 4sq. cf. Klaíes* 10 7—8 Docir. 1079—80 16-18 cf 85.23-27 23sq. cf. Alaies* 11;
cf. etiamG* 26’ (similibus ex. ut.)
12 cumn addidi e 86.10etc. 35 casuy: sic Al
II: Edición de la grammaí/caprouerb/and/Al(ms.8950 B.N. de Madrid) 87
possunícoptíare ditersos casus: auiquandoenim geniliuum. tI Deus misereturhominis tolentis esseboni el humilis corde;aUquandodaiíiuum, ti seruohominiuolenti essebonoet humili; ahiquandoaccusaíiuum,ti diligo hominemuolentemessebonumet humilem; ahiquandoabhatiuum,gaudeohomineuolenli essebono et
s humili elhuiusmodi.Hoc idempotesídici de genunditiselsuppiniselparticipiis uerbisubstaníiui:exemplumsi noninterponituncasus,ti neniocausaflendi milestel uadofacíum miles el sum factus miles; exemplumsi interpotitor casus,tI posco meiuuari causaessendiregemel huiusmodi.
Quidam disíinguuní ahiten, quod quando infinititus aidditur cum terbisío toluníalispreceptitistel desidenailitisel simihibusterbis personalibus.tunc debení
copularesemperaccusaiíiuum,ti Petri interestessebonum el michi placel essebonumelhuiusmodi,undedicil Salustius:cuilibet bello uel paci clarum esselicel,cl non dixil claro; simihiter dicil Otidius: quomichi comissonon licel essepium. el
non dixil pio el huiusmodi.
15 CincapredictaponunturIria dubia.Primum dubium: utrum iterba substanlitareganí illos casusquos copulaní,
quidamponunítademregulamab illa diccione: regiturcasussequetissite copulatosaquaregituncasusprecedensquemterminalsetrespectocitiuscopulator.Ex quaregula,palel primo quod nominalituscopulatusabsqueinfinulito, gerundito, suppinoel
20 participio regitur el copuhalurab eodem iterbo subsiantito,tI ego sum horno.Secundo.paitel quod nominaitituscopulatusmediante\infinitiuo/, gerundito,suppino
f 32” tel participio determinansnominaíiuumnectom<a> terboprincipahi regitur aterbopnincipaii el copulaturpertaleminfiniíiuum, gerundiuum,suppinumtel participium:cxcmplummedianteinfinuíito, ti uolo essemiles: miles regitur de tolo el copulatur
25 pen esse;exemplummediantegerundito, itt tenio causatiendi miles; exemplummediantesuppino,ti uadofaclu miles;exemplummedianteparticipio, tI sum factusmilesel huiusmodi.Tercio, paicíquod si oblicuscasuscopulatusmedianteinfinititodeterminalobhicum rectoma iterbo principahl simihiler regitur aterbo pnincipali elcopulatorper infinuíiuum: exemplumgeniíiui, tI Petri interesíesseboni:boni regilur
30 de iníerestcopulalurpen esse;el cumdicitur: Deusmisereturhoministolentisesseboní,boni negilun de misereturel copulalunperesse,el ita dealiis omnibusobhiquis.Quarto,palelquod si accusatituscasuscopulatusab infinutito determinalsuppositomipsius infiniíiui, íunc negilun el copulalurabeodeminfinilito, tI Deumessesumumbonumest uerumel tolo te essebonumel huiusmodi.
12 cf. SAL. Caí. 111,1 13 0V Her. 14,64
l6sq. cf. G* 26’” (in comp. red.)
21 infmtiuo in marg.Al 22 rectum a: a addidi
II: Edición de la grammaíicaprouer/iiand/KI(ms.8950 B.N. de Madrid) 88
Secundumdubium: utrum nomínauituscopulauusa terbo substantitonegituraparteantetel apartepost.Quidamdicuníquod quilibel nominaiuitus1amsupponensquamcopulalusregitur aparte ante, sednominailitus suponetisregitur ex ti personeel nominalituscopulatuscx ti nalure uerbi, unde dicil Docininale: cx ti persone
s recíum negií inicialem, rectom qui sequituruerbi naturagubemal.Ahii dicuní quodnominatitussupponensregitunaparteante ex ti persone,sednominatituscopulatusregitur a parte post ex ti copule. Tercia oppinio esí Caihohiconis,Petil Helie elBaconis,qtod nominailitus supponensregitur aparte ante el nominatituscopulatusnegitur apartepost, sedquilibel eorum regitur ex ti persone.undedicil PetrusHelie
ío it primo minonis: uerbumsubstantiutmnon, nisi ex naturapersone,exigil nominali-uum.
Tcncium dubium: uírum terba substanlitapossintcopulare nominauiuumpronominis.Quídamdixeruní quodterbasubstantitapossuntcopularenominaíiuumpronominislercie persone,ti ego sum iste, tu es ille, iste est iste, sednon possuní
15 copularenominaíiuumpronominisprime neqitesecundepersone,el ideo, secundumistos,male dicitur: egosumego, seddebeldici: egosum id quod sumtel egosumidem michi, elsimiliter maledicitur: tu estu, seddebeldici: tu es id quod es tel tuesidem tibi elhuiusmodi.SedCathohicondicil quoduerbumsubstaníiuumbenepotesícopulannominaíiuumpronominis1am it prime quemsecunde.quamtercie persone,
20 quiauerbumsubslaníitumnonteneturconcordarecumsequentinominatitoit numeronequeit persona,el ideo,benedicitur: egosum ego,ego sum tu, sicul benedicilur:Sonesest Sortesel iste esí iste; simihiten potesídici: ego sum horno el ego sumhominesel huiusmodi. Sedcontra, si uerbumsubstantiuumcopuharelnominaiuiuumpronominis, unum conftssumterminarel aiUud confussum,quod esí fahsum, quia
25 deíerminansdebel essesempermagis certum quamterminaibile, sedconsequenciaprobaturdtpliciten: primo, quia.secundumPetrumHehiamit primomínons,uerbumsitbstaníittmeandemstbstanciamsignificaii sicul pronominemel eodemmodo, íd esíconfussam;secundo,quiadicil Priscianusquod lunc esseisubsianciageminatasineqitalitate,quenichil penfeclumsignifical, engonichil esídictom: egosumego, <ego>
30 surn tu. Dico aid isla quod pronomenpolesíitenire it oraicionedupliciten: uno modo,racione substanciequaxnsignifical conflise, el sic unumconfusstmterminarcíahiudconfusum, el tunc esseíibí substanciageminatasine quahitate el nichil perfeclumsignificarel; alio modo, racionequalitatisaid quampertinelex ti determinacionis,el
4-5 Docír. 108 1—2 7 ex ni copule: ap. Gosu/num Alarbasensis, teste T/iurot* 254 [143] 7sq. ¡oc. non
repperiap.Caí/rol.; cf. Peir. H¡sp. 17—8 l3sq.ap. PH., testeHuni* 108 l8sq. cf Caí/rol. 111,46” (p. ad
litt.) 26-28cf. Peir. H/sp. 16 (p. ad ¡itt.) 28—30 cf. Pr/sc. 11,18
29 ego addidi
U: Edición de la grammaticaprouerbiandiM(ms.8950 B.N. de Madrid) 89
sic uerbumsubstantiuumbeneet congruepotestcopularenominatiuumpronominisinquacumquepersona,et racio estquia illud quod facit qualitasin nominefacit relaciouel demostradoin pronomine.ut dictum estsuperius.
f33~5 SEQVITVR DE COMPOSITISHVIVS VERBI SVM ES FVI
Composilahuius uerbi sum es fui, secundumVgucionemet Caíholiconem,sunínouemuel decemqueintelligunturpertalemdiccionem‘adipos”, undeper istamlitteram “a”. intelliguntur duo: assumet absum,et.perislamlitteram “d”. intelligiturunum: desum,et per islamlitteram “1” intelliguntur duo: insum et intersum. el per
10 istamlitteram “p” intelligunturIrla: prosum,presumet possum,etper istamlilteramO iníelligitur unum: obsum,et per istamlitteram “s” inlelligilur unum: subsum.Et
notasignificalaeorum:
assum adesaffui peresserpresentabsum abes abfui per defallir
15 desum deesdefui per defallirinsummesinfui per aplegaro venirintersuminteresinterfui per esserpresento entrevenirprosumprodesprofui per aprofitarpresumpresespreful perpresentesser
20 possumpotespotul perpoderobsumobesobfui per contrastarsubsumsubessubfui per sostinetre
Circacompositahuiusuerbi sum es fui, sunínolanda~iliquaper ordinem.Nota quod isla duo uerba sum et fuo conueniuntin hoc: quia fuo luis,
25 secundumVgucionem.antiquilusdeclinabaturperomniasuatemporaetmodos,ut fuofuis fui fuere fuendi fuendofuendumfutum futu fuensel futurus,sedsecundumusumsolumhabetpreíeñtumelsextemporaqueformanturaprelerilo, ul fui fueramfuissemfuerim {fuissem} fuero el fuisse,elisluduerbumsumcarelproprio preterito,ideo capil pretentumel sextemporaqueformanturapreterito ab istouerbo fuo fuis,
30 el ita, factum est unumuerbum,ut exemplariterpalel in Donato;el similiter sum,secundumusum,carelsuppinis,lamenpotesíhabereduoparticipia:unumparticipium
2—3 cf 71.13—14 6sq.cf Hug. Der. «sum», l66’~; Cathol. V, «sum» 25—31 cf. Hug. Der. «fuo»,74rb
[144] 30—90.2cf. Janua* 13v~14r [145]
28 fu¡ssem fuero: fuíssemseclusi
II: Edición de la grammaticaprouerbiandiM (ms. 8950B.N. de Madrid) 90
presentistemporis,ul enset aliud futuri temporis,ul futurus.quodformaturab ultimosuppinoistius uerbi fuo fuis, ul futum futu fil futurus. Quibuspremissispro suiscomposilisintelligendis,sunínolandaisla quesequnlur.
Notaquod istud uerbumassumcomponilurde ad elsumdupliciler: aliquando5 con-tiple: aliquandointegre. Quandoenim ad componiturcumcondecliniohuitisuerbi
sum incipienteper islam uocaleme, lunc ad iníral integre, ul adesadesíaderamadero adestoel huiusmodi. Sedquandoad componitur, condeclinioincipiente per
f33~ islamlilteram f, tuncd mutaturin f, el tuncuerbumscribiturcumduplici ff, ut affuiaffueram affuissem affuerim affuero et huiusmodi.
lo Nolaquodistuduerbumpossumcomponiturdepolis el sumsempercorrupte.el hocdupliciler: aliquandocorrupte expartepñmi componentis,atiquandocorrupleexparteuírumquecomponentis.Quandoenimpotis componiturcumcondecliniohujusuerbi sum incipienteper istum uocaleme, tunc, exparteprimi componenlis,sciliceíde potis, remotieturis: exemplum,tI potespotestpoterampotero potestoelpolens,
15 exceptis tribus temporibus, scilicel presenti{s} optatiui el prelerito imperfectoconiuncíiuiel presenliinfiniliui, quiatuncexparteprimi componenlisremoteturti elex parte secundicomponenlisremoueturtaussillaba es: exemplum,ul possemetposse,el tunc uerbum scribilur cum duplici s. Sed quandopotis componitur cumdeclinio incipienteper islamlittcram s, tuncsolumexparteprimi componenlis,sciliceí
20 de potis, remouelurtaussillabati, el lunc uerbumscribiíur cumduplici 5; exemplum,ul possumpossumuspossimpossimusel huiusmodi.El quandopolis componiturcum declinia incipiente per islam lilteram f, tunch ex parte primi componentisremoueturtaus sillabais el ex parte secundicomponentisremotelurlaus hIlera f.exemplum,tI potui potueram potuissem poluerim potuero potuisse.
25 Omnia alia composilahuiusuerbi sum es fui coniunganturper omnessuosmodos,tempora,numeraselpersonassiculistuduerbumsum, suis componenti{ti}businíegris remanenlibus,sed, secundumPriscianumlibro oclauo. in isla uerbo prosum,quandopro componiturcumadieclitoincipienteperuocalem,tunchinlerponiturlaushIlerad: exemplum,ul prodes prodesíproderam prodero elhuiusmodi.
30 Nota,secundumVgucionemelCaíholiconem,quodestaIrla compositaabsum,presumelpossumhabeníduoparticipia:unumparlicipiumfuturi temporisterminatumin rus: exemplum,ul absum absens abfuturus el presum presens prefuturus el
possumpotenspoffuturus,sedceleracompositahabenísolumparticipiafutun tempo-
4—9 cf. G* 29’ (paucaorn.) 27—29 cf. Prisc. VIII,87 3Osq. cf. Hug. Der. «sum»,166rb~ (at de
prolTuturus nulla referuntur); Cathol. V, «sum»
15 presentis: —s seclusi 26 componenti{ti}bus: —ti— iter. M
U: Edición de la grarnrnaticaprouerbiandiM(ms.8950 B.N. de Madrid) 91
ns lerminala in rus, tI assurn affuturus el dessumdeffuturus el insum infuturusel intersuminterffuturus el prosurn profuturus el obsurnobfuturus el subsurnsubfuturus elc.
Quam consíruccionem habení composita huius uerbi surn es fui?s Disíinguendumesíquiatel aparteanletel aparle posí. Si aparte anle, sicul uerba
subslaníiua.Si aparte post. omnia possuníconslrui cum daliuis ex ui alquisiclonis:<***> exemplumprimí, tI Sancti Spiritus \a/sit nobis gracia; exemplumsecundi,ulnescit abesseDeus sperantibus in se; exemplumIercii, tI diuicie desunt rnichi:exemplumquarti, ul bonum inest homini, el ita de omnibus ahiis.
Sed notaquod ista Irla terba absum. desum el insum aliquandouolunl
f34’~ conslrui cum ablaliuo denolanle rem a que fil semocio uel inherencia,el hocmedianleproposicioneauel ab: exemplum,ul denarii desuní michi a marsupio el
rnultum bunum inesí homini a Deo el huiusmodi. Secundo,notaquod istud uerbumpossumaliquandoconsímiturcumdaíiuoexui adquisicionis,siculaliauerba,tI horno
15 potesímulieri. id esí“homo\est/poíensmulieri”; aliquandoelfrecuencius,consíruiturapartepostcuminfinilito absquedaíiuo,tI possumlegere elhuiusmodi.Tercio,notaquod istud uerbum intersumhabelquaíuorsignificala: uno modo, interest idem esíquod “presensesse”te! “inleruenire”, el tunc consíruiturcum datiuo, tI egoinlerfuiuostre collacioni, id esí “presensfui”; secundo,sumiíur pro “distal”, el Iunch polesí
20 conslrui cum ablaíiuomedianleproposicioneauel ab, tI multurn interesícelumaterra, id esí “multum distal”; lercio, sumitur pro “differt”, el tunc similiter potesíconstnii cumablaíiuomedianieproposicioneatel ab, ul horno interestab asino.idesí “difert”; quarto, sumiíurpro “pertinel”. el Iunc esíuerbum impersonalede quoinferlus dicelur in nalurauerboruminpersonalium.
25 SEQVITVR DE VERBIS VOCATIVIS
Verbum uocaíiuum discribilur sic: uerbum uocaíiuum esí uerbumsignificatitumnoíacionisgeneralisappelibile specificari solumpro nomenproprlumtel aproprlatum:exemplumpernomenproprlum, ul egouocorPetrus;exemplumpernomenaproprlatum,ul isla arbor tocatur ficus el domus mea nocabitur dornus
30 oracionis.Vndenomenapproprialumin proposilodicitur tomeninferlus respeclusuisuperlorls, ul horno respeclude animal, el ficus respectude arbor, el dornusoracionis respectu de domus el huiusmodi.
29—30 cf. Vulg. Mt. 21,13
4—6 cf G* 28’ (p. ad íitt.) 7sq. cf. M~ates* 13 [146] (ex. Sancti Spiritus ut.) 10—13 cf. G* 28~v
[147] 16—24 cf. 175.1—9 16—23 cf. G* 28v (ex. differt) 17—23 cf. Mates* 13 [148] (qui sirniíi
ex. ut.) 23—24 cf. 175.8—9 26—32 cf. G* 29v (paucaaddit, ex. uerodomus orn.)
7 postatquisicionemaliquaeaddendasunt, ut opinor, ex ex. jo 91.8—9 ¡ asit: a— in rnarg. Al 15 est: in
marg. Al
II: Edición de lagrammaticaprouerbiandiM(ms.8950 B.N. de Madrid) 92
Ex quadiscripcionepatelquod uerbumuocaíiuumdiffert aterbo subslaníiuodupliciler: prlmo, quiauerbumstbslaníiuumesísignificalitum ptre essencierei sinealienacognolacione,tI sumes fui, ti dictum fuul superlus,seduerbumuocaliuumesícognolaliuumnolacionis; secundo,quia uerbumsubsíaníiuumpotesíspecificariper
5 quamcumquediccionem casualem,1am nominalem quam pronominalem, quamparticipalem.seduerbumuocaíiuumsolumpernomenproprlumuel aproprlatum.Vndedicií Petrus Helie in prlmo minorls: habelurergo quareuerbum subsíaníiutmeluocaliuumcopuleníel quareterbumstbslaníitum1amnomenquampronomenel1amnomenappellaíiuumquamproprlum,seduerbtmuocaíiuumsolumnomenelproprium
10 tel loco proprli acceptum.
Quol suní uerba tocalita? Dico, secundumRobertum, quod suní decem,tidehicel quinque in lerminacioneaclita, tI suní uoco, dico, nomino, nuncopoelappello, el alia quinque in lerminacionepassiua,ul suní uocor, dicor, nominor,nuncoporel appellor.
15 Quamconslruccionemhabeníuerbatocalita?Disíinguendumesíquiatel inlerminacione aclita tel in lerminacione passiua.Si in lenninacione aclita, tuncconsírtuntursicul terbaaclita 1am aparte anle quam a parteposí, ul uoco te elappelloMaria. Si in lerminacionepassiua,dupliciler. Aliquandoenim considerantur
f 34V racionenominacionisgeneralisquamsignificaní, el íunc consírnunlursicul tierba20 subslanlita,el 1am a parte anle quam aparte post el 1am in modis finitis quam
infiniíis; exemplunxin modisinfinilis, ul me uocari Petrumest uerum.Aliquandoconsideranlurracione passionisquam significaní, el lunc consírtuntursictí uerbapassita,tI egouocor a te el appelior a Maria el huiusmodi.
Nota, secundumPeírumHehiam,quod terbatocalitasumplain lenninacione25 aclita possuníaccipi dupliciler: aliquando enim consírututurcum uno accusalito
taníum,el tunc dicunturterbaaccusalita,ul uocote el appelloPetrum:ahiquandoconsírtunturcum duobusaccusatitis,el Iunc dicuntur terba tocalita, tI uoco teSortem el appel¡ote Mariam, mide dicií PeírusHehie in prlmo minons: simililertoco uocaliuum esí,tI uocor,el stbslanciamsignifical toce aclitaquociensexigil
30 duosaccusalitos;ahiler tero accione,tI uoco te Sortemuocaíiuumesí,sed uoco teaccusaliuumesí. Simihiíer, terba uocatiuasumplain lerminacione passiuapossunlaccipi dupliciler: uno modo, racione nominacionisgeneralisquam significaní telquandocopulalnominalittm aparteposí,el tuncdicunturterbatocalita, ul uocorate Petruseltu appellarisSortes;alio modo,racionepassionisquamsignificaníuel
1—3 cf. 85.12—13 6—10 Petr. Hisp. 20 11—14 Kilw. S. 16v; 28v~~29v (cf. etiamPH., testeAfafes* 14)
15—23 cf. Aíates* 15 24sq. Petr. H¡sp. 22 31—34 cf. Docir. 1077—8 [149]
II: Edición de la grammaticaprouerbiandiM(ms.8950 B.N. de Madrid) 93
quando consímunlur cum ablalito a parte posí in persona agente medianleproposicionea tel ab, el tunc dicunlurterbapassiua,ti uocor a te tel appellor aMaria. Vndedicil PelrusHeliein primo minorls: aul dicamusqtodsimul uocaliuumesí elpassiuumquiasubslanciamsignifical el passionem,undeablalito iungitur per
s modum passionisel nominalito propler substanciamnec proprie dicetur ipsumpassittmessenisi proptermodtm significandi,ctm ergodico Sortestel uocor a leSonessolamsubsíanciamsignifical, cumairtem dico uocorate solampassionemetc.
SEQVITVR DE VERBIS HABENTIBVS VIM VERBORVMSVBSTANTIVORVM ET VOCATIVORVM
10 Verbumhabensuim uerborumstbstaníitorumel uocalitorumdiscribitur sic:uerbum habens uim uerborum stbslaníitorum el uocalitorum esí uerbumsignificaíiuum accionis tel passionisappelibile speciflcari soltm per diccionemadiecíiuam set cognolatitam accidenlis,tI curro uelox tel incedo superbuselhtitsmodi. Vel aliler, uerbumhabensuim uerborumsubsíantiuorumel tocatiuorum
15 esí terbtm adiecliuumnatumcopulareiníransilite talem casumqtalerequinil a parteanle supposiíiue,ul tendohurnilis tel ueniotardusel huiusmodi.
Ex predictis discripcionibus patel quod uerbum habens uim uerborumstbslantiuorumeltocalitorumdiffert auerbosubstanlitoel tocatitodupliciter: pnmo,quiauerbum habensuim uerborum stbslanlitorumel uocalitorum dicitur uerbum
20 adieclitumsetsignificaliuumaccionisuel passionis,seduerbumsubstanliutmneqtef35r uerbum uocaíiuum in quantumuocaíiuumnon dicilu.r uerbum adiecíiuumneque
uerbumadiecliuumnequesignificaíiuumaccionistel passionis,uípalelexsupradiclis;secundo,quiauerbum substanliuumpotesícopularequemcumquenominaíiuum1amnominisqtampronominisquamparlicipii, el1amnominissubstaníiuiquamadiecíiui,
25 el 1am nominis propni quam appehlaíiui,el uerbumuocaíiuumsolumnominaliuumnominisproprli tel appropriali, seduerbumhabensuim eorum solum nominaíiuumdiccionisadieclitesetcognotaliteaccidenlis,ti palelin predictisexemphis.Secundo,patelquoduerbumhabensuim uerborumsubstaníiuorumesídicereuerbumadiecíiuumhabenstel naíum habereconsimilemnaturam copulandi ctm terbis substantitisel
30 tocaljuis. Tercio, patel quod uerbtm coptlaíirnim esí íriplex: quoddamenim esísubslanliuum,tI islaIrla: sum,fo, elexisto;aliud esíuocaíitum,tI sufí istaquinque:
3-7 Peir. Hisp. 22 10-14 cf. G* 30’ (diccionemsign¡flcantemqualitatempro diccionemadiectiuam)
II: Edición de la gramrnaticaprouerb¡andiM(ms.8950 B.N. de Madrid) 94
uocor, dicor, nominor, nuncoporel appellor; aliud dicitur uerbumhabensuimuerborumsubslanliuorumel uocaíitorum,de quo fil mencioin proposilo.
Speciessetmaneriesuerborumhabenciumuim uerborumsubsíaníiuorumeluocaíitorum in speciali suní bene sex: prlmo, terba pertinenciaad motum set
5 incessum,tI curro leuisel incedosuperbus;secundo,terbapertinenciaad slacionem,tI sto securus,maneo firmus el dormio quietus; tercio, terba pertinenciaadsessionem,ti sedeo iudex tel sedeo arbiter; quarto, terba pertinencia adapparenciam,tI isle horno apparet bonus tel iste uidetur sapiens;quinto, terbapertinenciaad repttacionem,ti iste reputatur siultus el ipsehabeturinsapiens;
10 sexto,terbapertinenciaadeleccionem,tI eligorepiscopuselhuitsmodi.Sed quidamdicuní quod generaliler omnia terba personaliapossunídici terba habenciauimuerborumstbslantiuorumel uocatiuorum,unde dicil Caíholiconquod omneuerbumpersonalepotesírecipere nominaliuumparticipii apartepost, sicul polesírecipereuerbum medianle construccionem,tI lego scribens, id esí “lego el scnbo” el
15 huiusmodi.
Quamconsíruccionemhabeníuerbahabenciauim uerborumsubslaníiuorumel uocatiuorum?Dico quod habenítaleconslruccionemqualehabeníterbasubslantitael tocalitael1am aparteanle quamaparteposí,undedicil Doctrlnale: sepetocansuerbum sibi tulí apponereuerbumel subslanliutmtel quod uim seruaníeorum. El
20 laus oracio in qua ponilur uerbum habens uim terbonim stbsíaníitorum eluocalitorumpolesíexponidupliciler: tel quodadiecíiuumresoluaturin aduerbitm,uícurro uelox, id est “telociler”, tel quod uerbum resoluatur in eius mediumgerundiutmel istud terbum sumes fui, tI curro uelox, id esí “currendosumuelox”el huiusmodi.
25 Circa terba substanlitael tocalita el eorum uim habenciaponuntur duoquesita. Primum quesitum: quare uerbum stbslantiuumappetil deíerminari setspecificariper qtacumquediccionemcasualem1amnominalemquampronominalemquamparlicipalem,eluerbumuocaíiuumsoltmpernomenproprlumtel appropriatum,eluerbumhabensuim uerborumsubslaníiuorumeltocalitorumsolumper diccionem
30 adiectitamset cognolalitaaccidenlis.Secundumqtesiítm: si uerbum habensmmuerborum substanliuorumel uocaliuorum appetií deíerminari per omne uerbumadiecliutm
4-9 primo.—insapiens: ap. CathoL,testeMates* 16, qui jisd. fereex. ut. 10—15 cf. Cathol. 111,46”’ (p. ad
litt.) 18—19 Docfr. 1077—8 20-24 cf. G* 30v (ubi haecdoctrinaRobertogramrnaticoadtribuitur) 22—23
ap. glos. Admfrantes,testeThurot* 253—4 [150]
29 uerbumcorrexi, uocatiuumM
II: Edición dela grammaticaprouerbiandiM (ms. 8950 B.N. de Madrid) 95
Catholicondicil quod copulaterbahisesíduplex: quedamexplicitael quedamimplicita. id esí coartalasub aliquaspeciahisignificacione.Copulaexphicila dicituristuduerbumsurnesfui, el ideopolesícopularelibere quemcumquenominaliuum1amnominis quam adiecíiui, el 1am nominis proprli quam appellaliui. Copulaterbalis
5 implicila esí in ahiis terbis, el ideo celeraterbanon possunícopularequemcumquenominaíiuumnisi nominaíiuumque conuenialsignificacioni eorum.
f 35V Ex quo patet quod terba tiocatita que habení copulam coartatam subnominacionerequiruní nominalitum deíerminaníemipsam nominacionem,et tausnominalitusesí nominalitusnominis propni tel appropriali. Secundo,palel quod
lo terbahabenciauim terborumsubsíaníiuorumeluocalitorumqueperlineníadmottmset incessumrequiruní uerbumterminaníemipsum motum site incessum,tI uadocurtusel incedosuperbus,el terbapertinenciaart sessionemrequirunínominaliuumdetenninanlemsessionem,ti sedeoiudex tel sedeoarbiter, el terbapertinenciaadapparienciamrequiruní nominaliuum deíerminanlemapparienciam,tI iste apparel
15 sapiensel isle uidetur bonus, sed terba pertinenciaad eleccionem requirunínominaíiuum deíerminaníemeleccionem,ti eligor episcopusel eligor potestaselhuiusmodi.
SEQVIWR DE VERBIS ADIECTIVIS
Verbum adiecíiuum,sallemregulare,discribitur sich: uerbumadiecíiuumesí20 uerbumdesinensin o tel in or in primasui imposicione,significaíiuumaclus agendi
tel pascienditel utrlusqueatt neutriusque.Ex quadiscripcionepalelquod uerbumadiecíiuumesíqtadruplex:quoddam
enim esísignificaliuumaclusagendi,ti doceoelaccuso;aliud esísignificalittm actuspasciendi,tI doceorel accusor;aliud esísigniflcaíittm ulriusqueaclus, id esí1am
25 aclusagendiquamacluspasciendiinsimul, ti crirninor; aliud estsignificaliuumaclusneutrius,qui non esíagerenequepali, ti {e}slo, existo el huiusmodi.
Nota quod terbum adiecíiuum stmplum a significacionepolesí diuidi inquatuor genera,sciliceí in acíiuum, passiuum,neuírum el comune.sumendolamensignificacionemuerbi síricleprosignificatouerbi, quodesíageretel pali tel ulrumque
30 att neulrumatt ipsumageretel pali, eltaliagenerauerborumstmptaasignificacionediscnbuntursich.
1—17 cf. Cathol. 111,46”’ (p. ad [itt.) 12—13 cf. PH. min.* 158,97 (qui eod. ex. sedeoiudex ut.) 19
Verbum adiectiuum: cf. Thurot* 185 [151] 19—21 cf. G* 31’ [152]
26 esto: e— seclusj
II: Ediciónde la grammaticaprouerbiandiAl <ms. 8950 B.N. deMadrid) 96
Verbum acliuum esí uerbum significaliuum actus agendi, tI doceo, lego,accusoel uerberoelhuiusmodi.El taleuerbumacliuumesíduplex: quoddamenimest significaíiuum acius agendi íransiliuum: aliud esí significaíitum aclus agendiabsolule.
s VerbumsignificaliuumaclusagendiIransiliteesíuerbumsignificaliuum actusagendiIranseunlissetterminabilisin alíerumexlrinsectmare cuiusesíagere,ti sunítaliaterba: doceo,lego,accuso,uerbero, aro, insero,prandeo, ceno, comedo,poloel similia, cum enim dicitur: magister docet Petrurn, tunch istud uerbum docetsignifical docere,quod esíagereíransienssiteIerminatumad Peírum,qui esíalia res
10 amagisíroagentesetcuius esítale agere;simililer, cum dícilur: ego aro lerram cicornedo panem el poto uinurn el huiusmodi.El notaquod lalia terba, secundumBaconem.possunísignificaretel importareagereíransiliuumqualuormodis:ahiquandosignificalagereíransilitumin re animatumracionalem,tI doceote el accusoPetrurnel huiusmodi; aliquando in rem animalam vrracionalem set brulam, tI comedo
LS gallinarn elcenopi<s>cern;aliquandoin rem inanimalamextrlnsecam,tI aro terrarnel inseroarborern:aliquandoin rem propnamuerbi, tI curro spaciurneluiuo uitam
f36’ et huiusmodi.Verbum significaliuumaclusagendiabsoluleesíuerbumsignificaliutm actus
agendinon Iranseunlissetlerminabilis in alíerumexírinsecumare cuiusesíagere.tI20 stnl talia terba: curro, ambulo, tendo, nado, uen¡o, spiro el similia. Ex qto patel
quod istud uerbumcurro aliquandosignifical agereIransilite, tí cum dicilur: currospaciurn, tunc enim polesí inferre eius passiuum,ti spacium curritur a me, sictífaciuní aliaterba significalitaagereIransilite; aliquandosignifical agereIransilite,tI cum dicitur: curro in campo,lunc enim non polesíinferre de se pa.ssiuum.el ita
25 polesí dici de quibusdamaliis.
Verbumpassiutmesíuerbumsignificaíitumactuspasciendi,tI doceor, legor,acusor, uerberor el simula, el tale uerbum passitumesí duplex: quoddamenimdicitur significaliuum aciuspasciendíIransilite; aliud dicitur significaíiutm actuspasciendiabsolule.
30 Verbum significaliuum acluspasciendiIransilite esíuerbum significaliuumacluspasciendiIranseuntissetprocedenlisab altero extrinsecoa re cuitis esípali, tIsuní lalia terba: doceor,acusor,legor, nerberor el similia, cumenim dicitur: Petrusuerberatur a magistro, tunc istuduerbumuerberatur significal uerberari. quod esípali lransiensset procedenlisab alero exlrlusecoa re cuiusesí pali, lransienssite
35 procedensamagisíroqul esíalia resaPeiro pacientesetcuitis esípali et huiusmodi.
5—li cf. F* 22v [153]
15 p¡scem: —s addidi
II: Ediciónde la grammaticaprouerbiand¡M(ms.8950 B.N. deMadrid) 97
Verbum significaíiuum actus pasciendiabsoluteesí uerbum significaliuumactuspasciendiinnati set procedenlisprlncipalilerab eademre cuius<esí>pali, tIsunílahiaterbagaudeo,doleo,caleo.frigeo el similia,cumenim dicilur: PetrusdolelMartino, ítnc istud uerbum dolel significal dolere quod esí pali innatum site
5 procedensprincipaliler ab eodemPelro etius esí pali, quia ipse Pelrus in se facildoloremde seipso,quamuisMartinussil causaquaPelrusdolel cí huiusmodi.
Verbum neuírum esí uerbum significaliuum aclusneulriusque,qui non esíaciusagendinequeacluspasciendi,\utI sunítahiaterba: sto, maneo,sislo,quiescoelsimilia.
LO Sed uerbum comuneesíuerbum significaíiuumuírlusqueaclus, id esí tamactusagendiquamactuspasciendiinsimul, ti criminor. Exemplumaclusagendi,ticriminor te: exemplumactuspasciendiIransilite, tI criminor a le elhuiusmodi.
Ex prediclis palel quod ista terba metuo el timeo sumpta in lerminacioneaclitadicunturterbapassiuasecundumsignificacionem,tI cumdicilur: metuoDeum
15 el timeo lerribile animal, quia limere tel metuerenon esíagerenequepali, el laliaterba metuor el timeor sumpta in lerminacione passiuadicuntur terba aclitasecundumsignificacionem,tI cum dicilur: Deus timetur a me el huiusmodi.Vndedicil Priscianus libro adato: suní eciam qtedam terba aclita toce passitamsignificacionem habenciael, ex conírario, passiuatoce acliuam Ierminacionem
20 habencia,tI timeo te el timeor a te. Simililer, secundumquosdam,lalia tierbapertinenciaadsensuscorporales:audio, uideo, odoro, gusto,tango et senciosumptain lerminacioneaclita dicuntur terba passiuasecundumsignificacionem,tI cumdicitur: audiosumamuocemeluideo sumam albedinern el gusto acetum el tangoignem el huiusmodi. el talia terba sumplain terminacionepassiuadicunlur terba
25 aclitasecundtmsignificacionem,tI ctm dicitur: ignis tangitur a te, elita de omnibusalus.
Notaquoduerbumadiecíitumsumptum\a/significacione,secundumquosdam.ditidilur in Irla genera,sciliceíacíiuum, passittmel neuírum,et talestidentursequiDonalum\dicentem¡quod omneuerbumesíageretel pali att neutrumsignificans:et
30 Baco,exponensipsumDonatum,dicil sich: quaredicitur “ageresignificans”?,propíeruerbumsignificansageresiteaclumIransiliuum,tI doceoel acuso, quare diciiur “attpali”?, propler uerbtm significanspassionemlransiliuam, tI doceorel acusor,sedquaredicilur “att neutrumsignificans”?,propíeruerbumsignificansaclumneutrum,
13-17 cf. Prisc. VIII,7 [154] 17—20 Prisc. VIII,24 20-24 cf. Prise. VIII,7 [155] 27—29 cf. Don.
mai.* 11,12
2 est addidi 8 ut in margAl 27 a in rnarg. M 29 dicentem in marg. Al
II: Edición de la grammaticaprouerbiandiM(ms.8950 B.N. de Madrid) 98
136V id esí necagereIransilitenecpali iníransilite,sedtel agereabsolule,tI sto, tel paliabsolule, tI gaudeoel huiusmodi. Sed talia genera uerborum, scilicel acliuum,passiuumelneuírum,secundumquosdam,discrlbuntursic: uerbumacíiuumesíuerbumsignificaliutm actuspermodtm accionis,tI amoel doceo,el islo modo, lahiaterba
s in terminacioneaclita metuoel timeo dicuniur terbaaclita, hicel enim significanípassionem,lamensignificaníillam permodumaccionis;uerbumpassiuumesíuerbtmsignificaíiuumactumper modum passionis,tI amor el doceor,el islo modo, lahiauerbain lenninacionepassiuametuor el limeor dicunlur terbapassiua,licel enimsignificení accionem,lamensignificaní illam per modumpassionis;uerbumneulrum
LO esíuerbum significaliuum aclusnetírlus,id esíactusnon per modumaccionisnequeper modumpasslonis.
Nota quod uerbum adiecliutm sumpíuma significacione,secundumalios.ditiditur in lalia Irla generaterborum, scihiceí in uerbum significatiuum accionislantum el uerbumsignificaíiuumpassionistaníumel uerbum significaliuum accionis
15 el passionisinsimul, el talestidenlur sequiPrlscianumdiceníem:proprium uerbi esísignificare accionem tel passionemtel ulrumque. El, secundtmislos, uerbumsignificaíiuum accionis esí duplex: quidam enim dicitur significaíiuum accionistransilite,tI doceo,lego;aliud dicitur significaliuumaccionisabsolute,tI sto, maneoelhuiusmodi.Simihiter, uerbumsignificaíiuumpassionisesíduplex: quoddamdicitur
20 significaíiuumpassionisIransilite, tI doceorel legor; aliud dicitur significatiuumpassionisabsolule,tI gaudeotel letor el huiusmodi. Sedpro maiorl iníelligenciaaccionis tel passionisque polesí importan per uerbum, dico aliler secundumnotassequenles.
Nota quod uerbum significaíiuum accionis esí duplex: quoddamenim esí25 significaíiuum accionis Iranseunlis, ahiud esí significaliuum accionis inmanenlis.
Verbumsignificaliuumaccionislransetntisesíuerbumsignificaíiuumaccionisahiquidexíra se relinquenlis, sciliceí terminum tel aliquid in termino ad quemtalis acciolerminalur, tI suní talia terba: doceo, calefacio el frigefacio, genero. produco,illumino el similia: exempltm accionis relinquenlis terminum att quemtalis accio
30 lenninalur,ti cumdicilur: ignisgeneralcalorem,taleeflim uerbumgeneralsignificalgeneracionem,queesíaccioquedamrehinquenlisextrase calorem,adquemlalis acciositegeneraciolerminalur;exemplumaccionis relinquentisaliquid in terminoad quemtausacciolerminatur,tI cumdicilur: igniscalefacilaquam,taleenim uerbumcalefa-
12—15 cf. G* 31’ (p. ad Iitt.) 15-16 Prisc. 11,18
II: Ediciónde la grammaticaprouerbiandiAf(ms. 8950 B.N. de Madrid) 99
facit significal calefacionem,que esíaccio quedamrelinquenlisextrase caloreminaquaatt quamtausacciolerminalur; similiter, cumdicitur: docePetrum,istuduerbumdoceosignifical accionemrehinquenlemexírase aliquamfonnamsite qualilalem inPeíro, ad quem lahis accio tenninaturel huiusmodi.Verbum significaíiuumaccionis
s inmanenlisesí uerbum significaíiuumaccionis nichil extrase relinquenlis,scihiceínequeíenninumnequealiquid in terminoad quemtalis acciotenninatur,tI sunítaliaterba: amo, diligo, intellego, uolo el similia, cum enim dicilur amo Deum, taleuerbumamo significal amacionemnichil relinquentemexírase, quianon rehinquilDeumnequealiquid {aliquid} in Deo, att quemlausamaciolerminaturelhuiusmodi.
10 Vnde dicil Philosophusquod accio lransiensesíque aliquid extrase relinquid, sedaccio inmanenlisesí que nichil extra <se> relinquil. Ex quibus dictis Philosophidicunturprediclediscrlpciones.
13 —r
Vel aliler discribuntur sic. Verbum significaliuum accionis Iranseunlisesí15 uerbum significaliuum accionis lerminale ad aliquid extrlnsecum, passum tel
productumper talem accionem: exemplumaccionis terminatead passum,tI ctmdicilur: sol illuminat aerem,lateenim uerbumilluminat significal illuminacionem,quod esíaccio lenninalamatt acrem,qui dicitur respassiuaelnon productaper talemaccionem site illuminacionem; simililer, cum dicitur: sol calefacil aquam el
20 huiusmodi;exemplumaccionislerminaleatt productum,tI cum dicitur: sol producillucemel ignis generalcaloremelhuiusmodi,tale enim uerbumproducil significalproduccionemquetenninaturatt lucem, quedicitur resproductaper íalem accionemel huiusmodi.Verbum significaíiuumaccionis inmanenlisesí uerbumsignificaliutmaccionisnon lerminale att aliquid extrinsecum,passumnequeproductumper talem
25 accionem,tI cum dicitur: amoDeum, intelligo Deum el uolo Deum el huiusmodi,Deus enim non dicitur res paciensneque producta per lalem accionem,scihicelamacionem,iníelleccionemnequeuolicionem,tI palel inluenli.
Nota quod uerbum signiftcatiuumpassionisesíduplex: quoddamenim esísignificaíiuum passionis illate, aliud esí significaliuum passionis ignale. Verbtm
30 significatiuum passionisillate esí uerbum significaíiuum passionisillale ab alteroextrlnsecoare cuiusesípassio,tI cumdicitur: doceora te, taleenim uerbumdoceorsignifical docerl illatum a te; elcum {cum} dicilur Petrusuapulatamagistro,taleuerbumuapulat significal uapulacionemillalam amagisíro el huiusmodi.Verbumsignificatiuum passionis ignale esí uerbum signiflcaliuum passionis innale set
35 procedentisprlncipaliler att eademre cuius esí passio, tI suní talia terbagaudeo,letor, doleo, tristor el similia, ti dictum fuil superlus.
33-36cf. 97.1—6
9 aliquid iter. Al 10 relinquid: sicAl 11 seaddidi 12 dicuntur correxi, dicumtur Al 32 cum iter.
Al
II: Edición de la grammaticaprouerbiandiM(ms.8950 B.N. de Madrid) loo
Verbum adiecíiuum,secundumquosdamfacieníessupradiclamdiuisionem,discribitur sic: uerbumattiecliuum esíuerbumdesinensin o tel in or in prima suiimposicionesignificaíiuumaccionistel passionistel accionisel pasionisinsimul. Exqta discrlpcionepalel quod uerbum adiectiuumesí lrlplex: quodttamenim dicilur
s significaliuumaccionisíantum,tI amoel doceo;aliud dicitur signiflcaíiuumpassionislantum, tI amor eldoceor;aliud dicilur significatiuumaccionisel passionisinsimul,ti largior, criminor el huiusmodi. Sed de istis, pro puerls informandis,aliquandopontntur talesdiscrlpcionessequenles.
Verbum significans accionem esí uerbtm non includensin sto romancio10 significatumhuiusterbi sum es fui nequealiquam talium habiludintmme, tetel se,
tI amo.doceoel huiusmodi.Verbum significans passionemesí uerbum includens in sto romancio
significatum huius uerbi sum es fui tel ahiquamtalium habitudinumme, te. se, tIdoceor tel gaudeoel huiusmodi, el uerbtm significans passionemesí duplex:
is quoddamenim esíuerbumsignificanspassionemillalam; aliud esíuerbumsignificanspassionemignalam.Verbum significanspassionemillatamesíuerbumincludensin storomancio significaltm huius uerbi sum es fui, tI amor el doceor. Sed terbumsigniflcanspassionemignatamesí terbumincludensin storomancioahiquamtalitmhabitudinumme, te, tel se, tI gaudeoelJetor el huiusmodi.
20 Verbumsignificansaccionemel passioneminsimul esíuerbumincludenssiteimportans in sto romancio ttrumque romancium site uíramque significacionem,sciliceí acíiuamel passiuaminsimul sub eademlerminacione,ti largior, ueneror ethuiusmodi.
Nota quod uerbumadiecíiutm,secundumPrlscianumelDonatum,ditiditur25 in quinquegenera,sciliceíacliuum, passiuum.neutrum,comuneeldeponens.Sed ex
prediclispatelquod uerbum adiectiutm polesí considerarlduphiciter. Vno modo asignificacione,el sic potesídiuidi in qualuorgenerasetmembra,sciliceí acliuum,passiuum,neutrumel comune,tI dictumesísupra;tel, secundumquosdam,ditiditurin Irla generaset membra,scihiceí actiuum, passiuumel neulrum; tel, secundum
f 3? 30 quosdamalios, ditiditur in talia Irla genera set membra, sciliceí in uerbumsignificaíiuumaccionistantumel uerbumsigniflcaliuum passionisIanltm el uerbum
1—3 cf. G* 31’ (p. ad litt.) 9—11 cf G* 31’ (pauca addit) 24-25 cf. Prisc. VIII,7—E [156]; cf. Don.
mai.* 11,12 [157] (p. ad litt.) 25-28 cf. 95.27—30 28-29 ap. MichaelemMarbasiensem,testeThurot*
183 [158] 29—101.1 cf. G* 31’ (cf 98.12—16)
II: Ediciónde la grammat¡caprouerbiandiM(ms.8950 B.N. deMadrid) 101
significaíiuum accionis el passionis insimul. Alio modo, a lerminacione elsignificacioneinsimul, el sic ditiditur in quinquegenera,scilicetacliuum, passLuum.netlrum.comuneeldeponens,de quibusper ordinemesíagendumelprlmo de terbisaclitis.
s SEQVITVR DE VERBIS ACTIVIS
Nota quod uerbum actiuumpolesí accipi dupliciler, scihiceí large el síricle.Verbum acliuum large idem esíquod uerbum signiflcaliutm accionis,el isto modo,omneuerbumsignificaliuum accionissite sil acliuumsite neulrumsite comtnesitedeponensdicitur uerbumacliuum, el sic non sumiturhic. Verbum actiuumsíricleesí
10 írlplex, scihicel re lantum, tocelantum, re el toce insimul. Vnde actiuum re lantumesídicere acliuum solasignificacioneelnon lerminacione,tI suní odi, nou¡, cepi,memini;elacliuumtoceíantumesídicereacliuumsolalerminacioneelnon significa-cione,tI liceo; sedacíiuum re el toceinsimul esídicereacliuum1am significacionequam {de}lerminacione, tI amo, doceo el huiusmodi, tale enim uerbum amo esí
15 signiflcaliuumaccionisel desinil in o in primasui imposicioneelpolesífacere de sepassiuumper addicionemde r in primatel in secundapersona,tI amo fil amor elhuiusmodi,el de islis per ordinemesíagendum,el primo de aclitis re lantum.
Verbum acliuum re lantumhic sumplumdescribiíursic: uerbumacliuum reíanlum esí uerbum signiflcaliuum accionis naliim regerea parle post accusatiutm
20 castmsigniflcanlemrem racionalem,sednon desinilin o in primasuiimposicionetelnon polesíde sefacerepassiuumperaddicionemde r in prima tel in secundapersona,tI suní ista quatuorterba: odi. noui, cepi el memini, el istud uerbum facio cumquibusdam suis composilis eiusdemsignificacionis, tI suní calefacio, fugefacio,albefacio,nigrefacio, rubefacioel similia, el, secundumquosdam,terbadeponencia
25 Iransilitasignificalitaaccionis,tI sequor, persequorel huiusmodi.Ex predictadiscripcionepatelquod tres condicionesrequirunluratt hocquod
aliquod uerbum sil signiflcaliuum accionis re tantum. Prima, quod tale terbtm silsignificaíiuum accionis. Secunda,quod lale uerbum sil natum regereacctsalitumcasuma parte post signiflcanlem rem racionalem,tI odi Petrum el Deus facil
30 hominemadymaginemel similitudinemsuamelhuiusmodi.Terciacondicio,quodtaleuerbumnon lermineturin o in primasuiimposicione,tI odi, noui, cepi el memi-
1—3 cf. G* 3l~ (p. ad [itt.) 6-10 cf. G* 3[V 13-17 cf. F* 18V (paucisrnut.) 18-22 uerbum—rnemins:
cf. G* 31v (paucismut.)
14 determinacione: de- seclusj
II: Edición de la grammaticaprouerbiand¡Al (ms. 8950 B.N. de Madrid) 102
ni, tel quod non possilfacerede se passiuumper addicionemde r in prima nequesecundapersona,tI facio el quedamstacompositaeiusdemsignificacionis.
Quamconslruccionemhabeníista quatuorterbaaclita re tantumodi. noui,cepi cl memini, distinguendumesíquiatel aparteante tel apartepost. Si aparte
138T 5 ante, consírtunlursicul terbasubsíanlitael tocalita. Sedapartepostconslruunturcum accusalitoin personapascienle.tI odi Petrum, noui Mariam el meminiIohannem el huiusmodi; el hoc idem polesí dici de islo terbo facio cum suisquibusdam composilis eius significacionis, tI inferius determinabitur in naturauerborumneuírorum. Vnde dicilur <in> Genesi{s} primo: faciamus hominem att
10 ymaginemel similitudinem nostram.
Nola quod isla quatuorterba setprelerila odi, noui, cepi el memini stnlyrregulariasetdefectitadupliciler: primo, perdefectum,quiasectndumusumsolumhabemustaliapreteritaelsexlemporaformataabipsisprelerilis.exceptomeminiquodin futuro imperaliui habelmementoin singtlari el mementolein plurali; <secundo>
15 per superabundanciam,quiaistaquatuorpreleritaimportanísensuspresenliselpreteri-lis insimul, el simililer, sexlemporaqueformanlurab eisquoqueimportaníduphicemsensum,undepreleritumplusquamperfectumindicaliui, ul oderam,importal sensumpreteriíi imperfecíi el sensum preíerili plusquamperfecli. el prelerilumplusquampeffeclumopptaliui, tI odissem, importal secum 1am sensum preteriti
20 lemporisquamsensumplusquamperfeclieiusdemopplaíiui, el preíerilumperfecíumconiuncliui, ti oderim,importal 1am sensumpresenlisquamsensumpreteriíi perfeclieiusdemconiuncliui,elfulurum coniuncíiui,tI odero,importalsensumfulurl indicatiuiel sensumfulurl coniuncíiui, el preteritumplusquamperfecluminflniíiui. tI odisse.importal sensumpresenliselsensumpreíerili plusquamperfeclieiusdeminflniíiui, unde
25 dicil Docínnalepro omnibusislis: bis duo suníodi, noui. cepi, meminiquerelinenísensumpresenlispreleriíique,el que fonnaniurab hiis senstmpariterduphicabunturetc. Ex quo palel quod si delur tale prouerbiumde presenli:Pere avoreix Guillem,componiturpertalepreterilum: Petrusodil Guillermum, el ita polesídici consimilimodo de omnibusatiis lemporibus.
30 Nota, secundumVgucionem, quod nos habemusodio odis odiui. quarteconiugacionis,undedicilur odiui ecclesiammalignancium,sedab islo terbo odioodis descendilistud uerbum defecíiuumodi odisti odit, quod in suis temporibuselmodisesí lercie coniugacionis,el ab islo suppinoossum ossudescendilparticipitm
9—10 Vulg. Gen. 1,26 31 Vidg. Ps. 25,5
4-7 memini: cf. Doctr. 1276 [159] llsq. cf. Mates* 36—7 (ex. romancii addit) 24-27 Doctr. 983—5
3Osq.Hug. Der. «odio», 123V~ [160]
6 memini correxi, nem¡n¡ Al 9 dicitur in: ¡u addidi ¡ Genesis: —s seclusi 13 menun¡ correxr neninn
Al 14 secundo addidi 19 preteriti correxi, presentisAl
U: Edición de la gramrnat¡caprouerbíandiAl(ms.8950 B.N. de Madrid) 103
futurl lemporisíerminatumin rus, tI ossurus—ra —rum elnomenterbalelerminatumin sor, ti osor. Secundo, nota quod nos habemus nosco noscis noui notum notu,tercieconiugacionis,aquodescendiíistud uerbumdefecíiuumnoui nouisti notil, elab islo suppinonotumnolu descendilparticipiumfulurl lemporislerminatumin rus.
5 tI noturus —ra —rum, el nomenterbalelerminatum in br, tI nobor. Tercio, notaquodnoshabemuscepiocepiscepil ceptum —tu, uerbum anliqum tercie coniugacionisaquo descendilistuduerbumdefecliutmcepi cep¡slicepit, elab isto suppinoceptumceptu descendilparticipium preíeriíi lemporis, tI ceptus—la —tum. el participiumftluri lemporis lerminalum in rus, tI cepturus —ra —rum, el nomen terbale
10 lerminalum in br, tI ceptor ceptoris.Quarto. nota. tI quidam toluní. quod nospossimus habere ahia quatuor prelerita el alia sex lempora circumílocuta attsimilitudinemuerborumpassiuorum,elhoc in passiuasignificacione,tI osussum telfui, el ita de ahiis sextemporibuscircumíloculis,sedracioapparensesíista: quiaomne
f38~ uerbumhabens: participiumpotesícircumloqui setcomponerepreteritumlempusel15 alia sexlemporaad similitudinemuerborumpassiuorum.
Verbum acliuum tocelanlum discribitur sich: uerbum acíiuumtocelantumesíuerbumdesinensin o in primasui imposicioneelapparenlertidetur facere de sepassiuumsolalerminacioneper addicionemde r in primatel in secundapersona,tIsuní ista duoterbaliceo el mereo.
20 Ex quadescripcionepatel quod due condicionesrequiruntur quod aliquoduerbumsil acíiuumtocelantum. Prima,quodtaleuerbumlenninelurin o in primasuiimposicione,ti liceo el mereo.Secunda,quodtaleuerbumappareníertideaturfacerede se passiuumsola lerminacioneper addicionemde r in prima tel in secundapersona,tI liceo fil liceo<r>elmereofil mereor,elracioesíquia,retera, taliaterba
25 liceo el mereo sumptain lerminacioneaclita dicuntur terba neutrael sumptainlenninacionepassiuadicunlur terba deponenciaIransilita, el ideo lalia terba nonfaciuní de se passiuare el toce insimul, sed passiuatoce tantum set solalenninacione.El ideo, de consíruccionibusislorum uerboruminferiusdetenninabiturin naturaterborumneulrorumel uerborumdeponencium.
30 DE ACTIVIS RE ET VOCE [NSIMVL
Verbum acíiuumre el toceinsimul discribilur sic: uerbumacliuumreel uoceinsimul esíuerbumdesinensin o in primasui imposicione,natumfacerede se passi-
2—3 cf. Alates* 38 [161] 5-7 cf. Alates* 38 [162] 10—15 cf G* 31v (at expian. differt) 16-19
cf. Sig. Cor¡r.* 17 [163] 28-29cf. l2lsq.; 145sq. 31—104.1 cf. Don. mai.* 11,1 [164]
24 liceur: —r addidi
II: Edición de la grainmaticaprouerb¡andiM(ms.8950 B.N. de Madrid) 104
uum per addicionemde r in prima tel in secundapersona,el esí significaliuumaccionis tel \per/ modumaccionis,racione cuiuspotesíregereaccusaliuumcasumaparle post significanlem rem racionalem,tI amo Mariam el doceo Petrum elhuiusmodi.
5 Ex predictadiscripcionepalel quod tres condicionesrequirunturatt hocquodahiquoduerbumsil acliuumre el toceinsimul. Prima, quodtaleuerbumlenninelurino in prima sui imposicione,tI amoel doceo. Secunda,quod tale uerbumsil natumfacerede sepassiuumper addicionemder in primatel in secundapersona:exemplumin prima persona.ti amo, arldita r, fil amor; exemplum in secundapersona, tI do,
10 quodnon formal dor in primapersona,sedfonnal daristel darein secundapersona.Tercio,quodtaleuerbumsil signiflcaliuum accionissetpermodumaccionis,racionecuiuspotesíregereaccusaíiuumcasumaparlepostsigniflcaníemrem racionalem,tIamo te el limeo Deum el huiusmodi.
Ex quibus palel quod uerbum actiuum in lerminacioneconuenilcum terbo15 neutro, sed difert a tribus generibus uerborum, sciliceí passiuis,comunibus el
deponenlibus.Sectndo,palel quod uerbumacliutm el netlrum differuní dupliciler:primo enim differunl in hoc: quiauerbum acliuumpolesí facerede se passiuuminquacumquepersona,tam prima quamsecundaquamlercia, sedlicel quedamterbaneutra, tI Iransitita,possinl facere de se passiuumin lerciis personis,non aulemin
20 primis nequesecundispersonis,tI inferius palebil; secundo,diferuní in hoc: quiauerbumacliuumpolesíregereapartepostaccusaíiuumsignificantemrem racionalem,tI doceote, seduerbumneulrumnon, ti inferius dicetur;mide dicil Cathohicon:acliuigenerisesí illud uerbum quod desinil in o el polesí facere lransicionemad aliquod
f39T racionaleanimal,tndepos:silfleri conuersaloqucio in primatel in secundapersona25 per assumpcionem<de> r, tI diclum esí.
Quamconsíruccionemhabeníterbaaclitare el toceinsimul?Disíinguendumesíquia tel aparte ante tel aparte post. Si a parteante consírtunlur sictí terbasubstantitael tocalita. Si aparte post, dislinguendumesí quiatel a consíruccionegeneralisetprincipali att de consíruccionespeciali. Si de consíruccionegeneraliset
30 principahi, omnia possuníconslrui cum accusalitocasu in personapascienletelhabeníemse permodumpersonepascienlis:exemplumin personapasciente,tI doceote; exemplumin personahabentese per modumpascientis,tI timeo Deumel tangoignemelhuiusmodi.Si de consíruccionespeciali,non habeníomniaeandemconslruc-
5-13 cf. G* 32’ (ex. orn.) 18-20cf. 121.17—20 22—25 Catho¡. III,34~” 26—105.1 cf. G* 32V (ex. differt)
30-31 cf. Prisc. XVIII,127 [165] 33sq. cf. Alates* 19 [166]
2 per in rnarg.Al 25 de addidi
II: Edición de la grammaticaprouerbiandiAl (ms. 8950 B.N. de Madrid) 105
cionem:quedamenimconslruunlurcumgenilito tel ablalito medianleproposicionede, tI accusote furti tel furto tel de furto, el arguo peccati tel peccatotel depeccato: quedamconslruunturcum dalito ex ti alquisicionis,tI do libi agrum elsoluo tibi salarium;quedamconslruunlurcum accusatito,el talia terbaaclitasutil
5 nata regereduos ditersosaccusalitos,unum de naturagenerali el alium de naturaspeciali, tI postulo te pecuniamel doceote gramaticamel huiusmodi; quedamconslruuntur cum ablatito mediante proposicionea tel ab ex ti recessustelsuscepcionis:exemplumex ti recessus.tI recedole ab isla ciuilale; exemplumexti suscepcionis,tI capio Iibrum a tecacio el huiusmodi. Sed pro maiori noticia
10 istorum pontnturseptemregulesequentes.Prima regula, secundum Calholiconem, terba aclita pertinencia att
accusacionem,dampnacionem,reprehensionem,redargucionem,laudemtel uituperium.el coníraria islorum. possunlregereaparle posí geniíiuumtel ablaíiuummedianteproposicionede att sine proposicionesigniflcanlemrem de qua fil accusaciotel
15 dampnaciotel reprehensiotel redarguciotel laustel tiluperacio elhuiusmodi,el tausgenilitustel ablalitusregitur ex ti accusacionistel ttampnacionistel reprehensionisel huiusmodi,tel, sectndumCatholiconem.regilur ex ti causematerialis:exemplumaccusacionis,tI accusote furti tel furlo tel de furto; exemplum dampnacionis,tIdampno te peccati tel peccalo atí de peccato; exemplum reprehensionis.tI
20 reprehendo te criminis tel crimine att de crimine; exemplum redargucionis, tIredarguo le iniuriarum tel iniuriis tel de iniuriis; exemplum laudis, tI laudo lebonitatis tel bonitate att de bonilate;exemplumuiíuperii, tI uituperole maleficiitel maleficio att de maleficio; exemplumde conlrariis islorum uerborum, tI excusote peccali tel peccalo tel de peccato el huiusmodi, unde dicil Docírinale:
25 accusaíisquemodo dampnansquia loquatur eodem. El lalia terba suní isla quesecuntur:
accuso—as —auí per acusarexcuso—as —atí per escusarsalto —as —auí per salvar
30 dampno —as —aui per dampnarpunio —is —iui perpunirarguo —is —gui per redarguir
f39V reprehendo —is —dis per rependrecorripio —is —ti perrependre
2 accuso:cf Prisc. XVIJI,228 (qui eod. ex. ul., undeet G* 35V) 3—4 cf. Prisc. XVIII,146 4—6 cf. Prisc.
XVIII,153 [167] 6-9 cf Alates* 19 [168] 11—15 cf. G* 32V (pauca orn.) 11—13 cf. Cathol.
11147rb (uerbatantum accusationiset redargutionisrefert) 17 Cathol. 111,47”’ 24-25 Doctr. 1260
ABRIR CONTINUACIÓN PARTE II