BAKI DÖVL8T UNİVERSİTETİ İLAHİYY AT FAKÜLTeSİNİN

ELMİ M8CMU8Sİ

N2 12 SENTYABR (EYLÜL) 2009

Isla~iz hiiqz~qztnda nziilkiyyat haqqznzn mahdzrdlagdzrzli~zasznin iiziinzhiinliiyiiiza dair 199

ISLAM ~ Q U Q U N D A M ~ T L ~ Y Y ~ T HAQQININ MaHDUDLA$DIIULMASININ - N L W ~ ~ DMR

Halit CALI$*

ABSTRACT

ON THE POSS~BILTY OF LIM~TATION OF WALTH/POSSESSION IN THE ~ S L ~ C LAW

Based on the social, political and economic problems caused by the great amount of wealth possessed by the individual, some contemporary authors have put forward the idea that private possession should be restricted. According to them this is because of the public benefit. However, there is no evident supporting this approach in the main sources of the Qur'an and the applications during the early periof of Islam. Moreover, this idea is not generally confirmed by the emphasis in worship. This case makes necessary to search for not only l a d l but also faithfil and ethical solutions to the problems created by the manipulation of private wealth.

Key words: Islamic Law, private possession, limitation

* Salcuq Univeristeti nahiyyat fakultasi, Islam hiiququ kafedras~ dosent, hcalis@selcuk.edu.tr.

Miilkiyyatin tarixi, bagariyyat tarixi qadar qadimdir. hsanm yer iiziina ayaq basmasi ila birlikda mulkiyyatla alaqali miibahisalar, miinaqigalar tarix sahnasindaki yerini tutmajja bqlamig va bu vaziyyat giiniimziiza qadar davam etmigdir.

Istar fardlar, istarsa da camiyyatlar arasi mal-miilk, sarvat farqliliklari, ilk insan camiyyatlarindan etibaran daima movcud olan tarixi bir haqiqatdir. Bela ki, dovriin iqtisadi-sosyal gartlama gora iqinda yqaqd~qlan camiyyatin hardasa biitiin fardlarinin sarvatina barabar maddi potensiala sahib gaxsiyyatlar var olmugdur. Belalikla Qurani-Karim bu cur gaxsiyyatlardan, onlann harakat va davratllglamdan va aqibatlarindan bahs edar. Insan- miilkiyyat miinasibatinda iki farqli cahati gostannasi etibarila Haz. Siileyrnan va Qarun qeyd edila bilar. Qarunun sahib oldugu sarvatin m i q d m taxayyul etmak bela cox qatindir. "Haqiqatan Qarun, Mzrsanzn qovmiindan idi va onlara qargz azfznlzq etmi~di. Biz ona ela xazinalar vermigdik ki, a~arlarml giiclii-qiivvatli bir topluluq $ox catin daqzya bilardi. "'

Digar cahatdan Qurani-Karim, boyuk miqdarlarda maddi zanginliya malik o lmgi real olaraq qabul etmig va buna qargi pinsip olaraq har hansi bir manfi movqe seqmamigdir. Na qadar qox miqdarda mal verilirsa verilsin evlanma asnaslnda qadlna verilan malln ar ila arvadln daha soma aynlmalan hallnda geri talab edilmasini qadgan edan aya bunun aqlk da~ilidir.~ Hans1 ki, aya va hadislarda ma1 va sarvat, mal olmasi sababila na madh edilmig, na da tanqid edilmigdir. Bu maqamda onamli olan, sarvatin neca qazamldig~ va malrn insan hayatmda oyna&@ roldur. Belalikla hiiquqa va axlaqa zidd iisullarla alda edilan sarvat (yetim mall3, faizdan alda edilan qazanclar4,

' Qasas surasi, 22/76. ' Nisa surasi, 4/20. Ayada, verilan malm miqdan va qiymati na qadar qox olursa olsun geri

talab edilrnamasi aqiqca vurgulanmaqla barabar, bu vaziyyatin ancaq arxaslnca d i q a y i lazm qdacaq qadar boyuk miqdarlarda mehir vema, elaca da bunu rniimkiin qdacaq rnaddi zanginliya sahib olma W d a miimkiin ola bilacayi aqiqdlr.

Nisa surasi, 4/10; an'am surasi, 61152; Isra surasi, 17/34. Baqara surasi, 21279; Nisa surasi, 41161; Rum surasi, 30139.

islaril hiiqzlqunda rniilhijryat haqqrnzn nzahdzldlagdzrlbrzaslnrn miinzkiinliryiina dair 201

riigvat va buna banzar qazanc yollan') va i n sm Allah1 xatirlamaqdan6, Onun dini ugruna mubariza aparmea mane olan7, riyakar maqsadli8 va dini tamayiillarin oniinu kasmak maqsadi ila9 xarclanan mallar tanqid edilmakda; qanuni usul va yollarla alda edilan, yaxm qohum aqrabaya, yctimlara, kasiblara, yolda qalib aziyyat qakanlara, dilananlara va kolalara xarclananlO, Allahm rizasmln qazanmaq va ruhundalu saxavat duygusunu daha da mrmaq uqiin xeyriyya iglarina sarf edilan", Allah yolunda mubarizaya xarclananl"a zakat olaraq haqq sahiblarina 6danani3 mal va sarvat madh edilmakdadir. Qisaca demak miimkiindur ki, aya va hadislarda sarvatin qazmlmasmda "halal" mafhumu asas mehvari tagkil etmkla barabar, t a s a d va xarclamalarin da eyni qaydada qanuni ol~uda olmas~ talab edilmakdadir. Haz. Peygambarin (aleyhissalam) "Insanlar iizarina ela bir zaman galacak kr, gaxs malznz halal yolla mz, yoxsa haram yolla mz qazandzgzna diqqat etmayacak. "'"aklindaki xabardarligi da halal yolla mal qazanma movzusunda fardlarda daima bir hassasligln formalqmas~ va aylq- saylq o l m a l m vacibliyina diqqat calb etmigdir.

Bela oldugu taqdirda mulluyyatin madh edilmasi va tanqid edilmasi, onun qazanma va istifada edilarkan gostarilan davrmglar va prinsiplardan asllidlr. Bqqa bir ifada ila gaxslarin dini-huquqi normlara riayat edib- etmamalarindan asilidir. aslinda bu halda da, tanqid edilan va ya madh edilan birbqa mulkiyyat deyil, agya iizarinda hakimiyyat qurmaq va hakimiyyatini sahib oldugu ~eyda harcur istifada etma haqqma malik oldugunu gostarmak istayan insan davrmglandir. Bu sababdan mulkiyyat uzarinda mugahida edilan "'inhsar va hegemoniya" xiisusiyyati mulluyyat h a q q m madh va tanqid edilmasina sabab tagkil edir. Digar cahatdan mulk uzarinda istifadadan gudulan maqsada gora da tarif va tanqidda daraca farqi varhr. Bagqa bir ifada ila, tarif va tanqiddin giiclii va ya zaif olmasi,

Baqara surasi, 21188; Nisa surasi, 41229; Tovba surasi, 9/34. Miinafiqun surasi, 6319. Fath surasi, 4811 1. Nisa surasi, 4138. anfal surasi, 8136.

lo Baqara surasi, 21177. " Baqara surasi, 21261,262,265,274. l2 anfal surasi, 8/72; Tovba surasi, 9/20; Hucurat surasi, 49/15; Saf surasi, 61/11 l 3 Tovba surasi, 9160, 103. 14 Buxari, Buyy 7,23; Nesayi, Biiyq 2.

maqsadin garafai va boyukluyii ila duz mutanasibdir. a n ustiin maqsadlarin hasil olmasi uqiin xarclanan mal daha qox tarifalayiq, an pis maqsadlar uqiin sarf edilan mal da an qox tanqida layiq o ~ a c a ~ . ' ~ Tarif va tanqid b m m d a n Islamin mulkiyyat tasavviiriinu "cavamiul-kalirn" xiisusuiyyatina sahib olan Haz. Peygambarin (aleyhissalam) bu hadisi ila aqiq bir gakilda ifada etmigdir: 'Zalal ma1 saleh bir banda iiGiin na gozaldir! " l6

Fardlarin, bouyk sarvatlara malik o l d u q l m gostaran tarixi faktlar, Haz. Peygambar (aleyhissalam) dovriinda da mugahida edilmigdir. Bela ki, ham mugrik arablar, ham da musalmanlar, hatta Allahm Elqisinin yaxm dostlan araslnda son daraca varli, mal-dovlat sahibi insanlar var idi. Haz. abu Bakir, Haz. Osman (raziyallahu anhuma) kimi sahabilarin giiniin gartlarinda bir orduyu tak bqma tachiz eda bildiklarini xat;lrlamaq, sahib olduqlan sarvatin miqdan haqqmda malumat vennak uqiin kifayat edar.

Giiniimzda olduqca genig y a y i h g va ifiat va tafiit araslndaki fardlar va camiyyatlar arasi manfaat va sarvat u q m u va bunun sosial biinovraya manfi tasirlari, tarixin har dovriinda yqanmig olmasma baxmayaraq bu barada keqmigla bugiinu biri-birindan ayiran asas iki faktordan bahs edila bilar:

1. Modernizm-Qloballqma fenomeni. Bu aspektda iiq marhalali bir inkigafdan dmgmaq miimkiindiir.

a. Boyuk Fransiz inqilabi ila birlikda har sahada far& hiiniyyatlara vurgu on plana qakilmig, camiyyat qqismda fard guclanmig va bunun iqtisadi hayata olan yansmasi, miitlaq mulkiyyat haqqi gaklinda oziinii biruza vermigdir. hsarun mustaqilliyi va hurriyyatinin aqiq bir dalili olaraq goriilan mutlaq miilkiyyat fikri texnika va sanayenin inkigafmm komayi ila sarvat va niifuz sahibi fardlarin, camiyyatin haqlanna, ictimaiyyatin manfaatina, xiisusan da zayif tabaqalarin manfaatlarim q q i guclanmasini va haddini qmasln1 meydana gatirmigdir.

b. Liberal kapitalist isqtisad nazariyyasi va tacriibasi, ham boyuk sarmaya sahiblarinin, ham da iqtisadi inkigaf cahatindan yuksak saviyyadaki dovlatlarin daha da guclii olmasmi tamin etmigdir. Bu vaziyyat, yer iizii

15 Ibn ' abdissalam, Qavaidul-ahkam f i masalihil-anam, Beyrut 141011990, I, s. 43. I6 ahmad bin Hanbal, Miisnad, IV, 197,202.

islanz hiiquqlmda nziilkiyyat haqqznzn nzahdzrdlayd~rzln~as~n~n miinzkiinliiyuna dair 203

resurslanndan istifada va insani bir hayat tarzi yqama bammndan fardlar va bolgalar arasi inkigaf saviyyasi farqinin daha da aplmasma sabab olmugdur.

c. Qloballqma ila naticalanan bu prosesda iqtisadi faaliyyatlar, dini- alilaqi dayarlardan ayn bir saha olaraq tasavviir edilmig va ela gostarilmigdir. Bela ki, y m d a acliqdan aziyyat ~akan, hatta olanlar qqismda fardi harakata keqiracak, onda masuliyyat va hesab verma guurunu oyandiracaq daxili bir duygu, vicdani bir impuls qalmamigbr.'7

Bagariyyartin varliq iifiiqiinii sirf maddi va fani olan bir geyla mahdudlqbran qedqliq, insanm diinya ila, ozii ila, digar insanlarla va canlilarla olan miinasibatlarina qox darin gakilda oz tasirini gostarmigdir. Bugiin galdiyimiz noqtada " i n s m y u v a r l m g oldugu darin manavi y a h z l i ~ iqarisinda, diinya, humanist birlik guurunun yox oldugu, diinya ahalisinin begda birini tagkil etmasina baxmayaraq qlobal zanginlik saksan faizina "sahib olan" "qm tox olanlann" masud yqamalanna miiqabil boyuk aksariyyatin geri qalmigliga, acliga mahkum edildigi "goz y q i vadisina" qevrilmig&r.'*

Bu sababdan q loba l lqmm naticasi, diinya miqyasmda iqtisadi adalatsizliyin faciavi gakilda arhgi olmugdur. Bela ki, "bugiin diinyada 1.2 milyard insan giinda 1 dollardan az bir mablagla hayam siirdwr. Har dord ugaqdan biri acliq saviyyasindadir. 1960-ci ilda diinya ahalisinin 20 faizinin qazanci an kas~b ahalinin 20 faizinin qazancmdan 30 dafa FOX oldugu halda, bu farq 1995-ci ilda 82 dafa, 1997-ci ilda 225 dafa olmugdur. Hal-hazirda an varli 225 nafarin qazanci, diinya ahalisinin qazancmm 47 faizini, yanin taxrninan 2.5 milyard i n s m qazancma barabardir.lg Viktor Kigan haqli olaraq bu faciavi statistik malumah "diinya resurs1am.m movcud bolugiimiinu alt ust etma va muasir usullarla yo1 kasib quldurluq va qaratqilik etma" kimi izah etmigdir.20

l7 C a g w alimlardan Hayreddin K a r a m m adabi asarlari arasmda yer a h q "qloballapna" movzulu qerinde bu garqayi bela ifada etmiqdir: Liberal kapital qazanca doymaz, Dina iiz qevirir, axlaqa uyrnaz, Toyuqla tiiMnii hiir bir makana, Qoyar va vicdam iztirab duymaz. Serin tamarm iiqiin bax. Yeni Safak, 12 Iyul2002

l8 Khq S a d 4 'Wodem d i i n y m bunMan" , Diyanet ayhq jurnah, May 2003, sah. 20-21. l9 Bayramoglu Ali, "Terrom iq iizii", Yeni Safak qazeti, 19.1 1.2003. 20 Giiner Osman, '8rdem ve esaret araslnda yoksulluk", Marife jumah, il2, say1 2, sah. 121.

204 Halit CALI$

3. Muasir dovriin farqli cahatlarindan bin da, kiitlavi informasiya vasitalarinin aktiv olaraq hayatm har sahasina girmasidir. Keqmigda insanlar, mahallalarinda va hatta sadaca bir bolgada b q veran hadisalari izlaya bilirdi, zanginliyin ortaya q ~ x a r d ~ g farqliliklara dair problemlari bu dar qarqivada miigahida eda bilirdi. Ancaq giiniimiizda nainki oz mahallamizda b q veran hadisalari, hatta d i i n y m demak olar ki, har noqtasinda varlilarla kas~blann neca hayat tarzi surdiiyiinii miigahida etma imkanma sahibik. Bela ki, bir tarafda eyni gaharin bir mahallasinda acliq va safalatin caylaginda q~rpman va ayaqda dura bilmak iiqiin mubariza aparan milyonlarca insan, digar tarafda isa bqqa bir mahallasinda bir gecada onlarla ailanin bir ayl~q dolanac@i qadar bir sarvati tak bqma va tamamila nafsini rau salmaq uqiin xarclayan insan....Umumi milli galirin 70-80 faizini mahdud sayda insan alinda tutarkan, geri qalanlann qoxu isa minumum yqaylg standardmm, hatta acl~q saviyyasinin da altmda hayat miicadilasi vermaya qal~gan olkalar ... Yerli va beynalxalq bazarlan oz hakimiyyati altmda tutan va har ciir raqabati zaifladan tak bir gaxsa aid boyuk girkatlar ... Dovlatlararasi milli va regional iqtisadi inkigaf saviyyasindaki uqu rurnlar... Va bu qurulugun meydana q~xard~b basladiyi mala va cana qasd, ogurluq, qasb, qarat, talan, namusa tacaviiz, yaralma, qatl, hatta beynalxalq terror kirni bagariyyati tahdid edan bir qox qeyri-hiiquqi va qeyri-axlaqi hadisalar ... 2 1

Bu hadisalar biitiin insanlann gozii qab@mda carayan etmig va etmaya davm edir. Kutlavi informasiya vasitalari va xiisusila da televiziya vasitasila, yer iizii resurslanndan istifada etma va insan kimi yagama gartlari baxmmdan pargalin son daraca aqlldlgi, fardi va regional galir saviyyasi va inkigaf farqini aks etdiran bu aci manzara, arhq har kasin yaxlndan miigahida etdiyi bir hadisadir. Bazan tagviqedici, bazan da i n sm tahrik edici, aqressivlagdiran va hasad d u y g u l m qamqilarcasma taqdim edilan bu manzara, bir qox ictimai problemi da barabarinda gatirarak insan v i c d m zadalamakdadir.

Mahz bu ciir problemlara gora bazi hiiquqgiinaslar gaxsi mulkiyyata miqdar b m m d a n hiiquqi mahdudiyyat qoyulmasma dair fikir irali surmugdurlar. Bu mualliflara gora kiitlavi ic thai manfaat b m m d a n mukiyyat huquqununa bela bir mahdudiyyat gatirilmasi imkan daxilindadir,

Bayramoglu Ali, "Terrom ic; iizii", Yeni Safak qazeti,l9.11.2003.

Islanz hiiqzlqzrnda n~iilhijyat haqqznzn nzal~dztdla~dzrzh~~aslnln ~ziinzh?inlij,iina dair 205

hatta zaruridir. Dovlatin asas vazifalarindan bin da, iqtisadi miivazinati tamin etmak va har kasa minumum yqayig imkam yaratrnaqdr. Bu maqsadi hayata keqirtrnak iiciin ictmai manfaat nazar almdiqda xiisusi miilkiyyata miqdar b m d a n mahdudiyyat gatirila bilar.

Xiisusi miilkiyyata mahdudiyyat gatirilmasini miidafia edanlar va onlann dalillari

Qeyd etmak lazlrndir ki, xiisusi miillciyyatin miiayyan bir sahada (kand tasarriifab sahasi kimi) va ya iimurni manada miiayyan bir miqdarla mahdudlq&nlmasi fikri tiirk hiiquqgiinaslar tarafindan da miitalia edilrnig va mal sahibina gatirilan mahdudiyyatlardan biri olaraq "torpaq boyiikliiyiiniin miiayyan bir haddi aqmamasz" gostarilmigdir. Bela bir icraabn maqsadi isa "miiaGn allarin inhisarznda olan boyiik torpaqlarzn ictimailaqdirilarak torpagz olmayan kandliya verilnzasi va istehsalz artzrmaga alma olaraq sosial adalati tamin etmak maqsadi ila goriilan tadbir" kimi izah e d i ~ r n i ~ d i r . ~ ~

Miiasir Islam alimlarindan bazilarinin, miilkiyyatin zararli tasirlarindan camiyyati miihafiza etmak maqsadila va ictimai manfaat asas allndlqda sarvatin miiayyan bir miqdarla mahdudlq&nlmas~ diigiincasina miisbat miinasibat gostardiklari goriiliir. Qeyd etmak laz~md~r ki, ad1 keqan hiiquqgiinaslar qazancln qanuni olmas~ gartila, prinsip olaraq miilkiyyata har hansi bir mahdudiyyatin qoyula bilmayacayi fikrini qabul edarlar. Ancaq sarvatin bir ziilm va tazyiq kimi bir vasitaya qevrilmasina, yuksak hayat garaitina malik az say111 insanlann xogbax$liyi namina imkansiz insanlann da safalat igarisinda hayat siirrnasina diqqatsiz qalmanm dogru olmayaca@ va bela bir vaziyyatda ictimai manfaata asasan siyasi iqtidann xiisusi miilkiyyata miqdar b m n d a n bir mahdudiyyatin qoyulrnasmm miimkhliiyiinii ifada edarlar.

Ictimai manfaata gora xiisusi miilkiyyatin miiayyan bir miqdarla mahdudlqd~nlmasi fikrini -bazi inca farqliliklarla- miidafia edan miiasir Islam hiiquq~iinaslan va miialliflar arasmda Mustafa as-Sibai, a l i al-Xafif, ahmad Fahmi abu Siinna, Maharnmad arafa kimi alimlar vardlr. Bu alimlar yuxanda qeyd olunan goriiglarini qg idaki kimi siibut etmiglardir.

22 Oriicii Esin, T q m Mtikiyetine Bir Kamu HL&&u Yaklagmu: Miilkiyet Hakkmn Smlanmasl, Istanbul 1976, s.287

a. Har geydan awal miilkiyyat haqqi, hokrn baxlrmndan miibah (qanuni) bir haqhr. Miibah hokrnlarda isa, hokmiin icra edilmasi ila alda edilan manfaatin (masalih), bu manfaata nisbatan daha boyuk bir zarara (mafsadat) sabab olduqda, bu hokmiin miibahliqdan hararna qevrilmasi asas prinsipdir. Bela ki, dii~mana silah sablmamasi, kiilakli havada tarladaki zararli otlann yandnlmatnas~ kimi qadean edici (nahy) hokmlar bu prinsipa istinad edir. Buna gora da, "zarar vermak va eyni zamanda zarara zararla cavab vermak da ~ lmaz ' "~ hadisina gora miisalmanlardan zararin uzaq tutulrnas~ iimumi qaydahr. agar boyuk miqdarlarda kand tasarriifab sahalarina sahib olmaq - ki miibah (qanuni) bir haqhr- dolanac@m akin-biqinla tamin edan iimumi vatandqlann mahrum olmasma sabab olarkan, arazi sahiblari israf edarak isdadiklari kimi hayat tarzi siiriir va ya m a l l m camiyyatin manfaatina istehsal sahalari aqma va xeyriyya iglarina sarf etma yerina mal-dovlat y i m a yolunu seqirsa, siyasi iqtidann "iimumi zararin qqls inm almmasi" prinsipindan harakatla bu hakk~ qanuni bir tanzimalamayla mahdudlqdnlmasi lazun galir. Bela vazijyatlarda siyasi iqtidar, qanuni qarqivada qalmaq gartila maksimum limit tayin eda bilar va Nisa surasinin 59-cu ayasina gora bela bir ta~abbiisa itaat edilmasi vacibdir. Habela Haz. Omar bu salahiyyata istinad edarak bir miiddat Madinada at qitll&~m yqanmasi va biitiin ahaliya kifayat edacak qadar atin olmamasi sababila iki giin ard-arda at yeyilmasini qadean e.tmiSdi.2%s~ ki, Qurani-Karim sarvatin bazi insanlann inhisan altmda camiyyatin boyuk hissasinin bundan m a h edilmasinin boyuk bir zarar (mafsadat) oldu@nu v u r ~ ~ l a m i ~ d i r . ~ ~

b. Din, zblmii ortadan qaldnb adalati barqarar etmak iiqiin galmi? va biitiin tanzimlamalarda miisalmanlann iimumi manfaatlarini asas a h g d r . Belaca fardi miikyyatin camiyyatin tarnamma va ya bir hissasina ziilm

23 ibn Maca, ahkam, 17; Muvatta, aqdiya, 31; 8hm.ad bin Hanbal, Miisnad, V,327. Banzar ravayatlar iiqiin bax Buxari, adab, 31; a b u Davud, aqdiya, 31; Tirmizi, Birr, 27; ibn Maca, ahkam, 17. Ravayat elmi baxmmdan hadisini tahlili uqiin bax: ibn Racab, Camiul- iilum val-hikern, tahqiq: Maruf Ziireyq, Beyrut 141711996, sah.470-473; $ovkani, Neyliil- avtar, taxric: Xalili Mamun @ha, Beyrut 141911998, V, 337,339.

24 Yusuf Kardavi, Islam H u k c Evrensellik-Siirekhhk, trc: Yusuf IgicIk-Ahmet Yaman, Istanbul 1997, s. 60-61; Ali Xafif, "31-dyyatul-fardiyya, V, 478-479; abdiilkarim Zeydan, 31-quyudul-varida alal-milkiyyatil-fardiyya li maslahatil-amma fi ~ariatil- islamiyya, Oman 140211982, sah. 83.

2S abu Siinna ahmad Fahrni, "Tahdidul-milkiyya fil-islam", Macallatul-azhar, cild 24, Qahira 1952, sah.361.

edacak bir vaziyyata galdikda, ziilmiin ortadan qalxmasi iiqiin bu miilkiyyatin lagvi va ya mahdudlqd~nlmasi vacibdir. Bu icraat dovlatin "qanuni siyasat" kimi istifada etidyi bir termindir va bu haqq camiyyatin e h t i y a c l m goriihasina komak edan har faaliyyat dovlata veri~imigdir.'~ Elaca da Haz. Omar kaq va Suriya t o r p a q l m fathindan sonra fath edilmig arazilarin qazilar arasmda boliigdiirmamigS daha sonra galan miisahan idaraqilar tarafindan ey~llla davam etdirilmamig, taassiif ki, 1slam cogratiyasmda boyuk torpaq miilkiyyatina sahib gaxslar ortaya qlxmga b q l m g h r . Bu vaziyyatin manfi ictirnai naticalarini da gordiikdan sonra xiisusila kand tasarnifatr arazsizi miilkiyyatinin mahdudla$mlmas~ diigiincasina qarg~ qixmaq miimkiin deyildir.27

c. 'Uca Allah, mal-dovlat ylg~b onu camiyyatin manfaatina xarclama- mayi, ehtiyac sahiblarina komak gostannamayi qadgan etmig va bu gaxslari axiratda qox qatin bir azabin gozladiyini xabar verir: "Ey iman gatiranlar! (Yahudi) alimlarindan va (xagparast) rahiblarindan goxu insanlarzn mallarznz haqszzlzqla yeyir va (onlarl) Allah yohtndan dondarirlar. (Ya Rasulum!) Qzzzl-giimiig yzQilb onzt Allah yolunda xarclamayanlari jiddatli bir azabla miijdala! 0 giin (qiyamat giinii) yzgnlqlarz qzzzl-giimiig cahannam ataginda qzzdzrzlzb alznlarzna, boyurlarina va kiiraklarina dag baszlacaq (va onlara): "Bu sizin ijZiiniiz iigiin yzgzb saxladzgznzz mallardzr. Yzgdzgznzz mal-dovlatin (azabznz, aczsznl) dadzn!" - (deyilacakdir!)'8

Bu ayadan harakatla Haz.Peygambann (aleyhissalam) diinyasm dayigdikdan qisa miiddat sonra miilkiyyatin mahdudlqdmhas~ fikri giindama gahig, bu istiqamatda fitva veran sahabilar olmugdur. Ziihd va Allah ugrunda mal xarclama hassasiyyati har kas tarafrndan bilinan abu Zar al-Gifari (r.a.) yuxanda qeyd olunan ayalardan yola qicaraq insam oziiniin va ailasinin dolanac@m tamin edacak miqdardan artiq olan har geyin, dini hokm b m m d a n "kanz" (mal ylgun~) saylld~gma va Allah ugruna xarclanmasinin vacibliyina i n m r va insanlara da bu istiqamatda fatva verirdi. Bu ayalar baxmayaraq ki, digar din mansublan (ahli-kitab) haqqmda nazil olub abu Zara gora aya y h z ahli kitaba deyil, eyni zamanda

'6 Sibai, Islam Sosyalizmi, s. 181. '7 Sibai, Islam Sosyaliuni, s.18; Arafa Mahammad, 'Tahdidul-milkiyya fil-Islam",

Macallatul-azhar, c. 24, s.143-145. '* Tijvba surasi, 9/34-35.

miisalmanlara da xitab edir. Bu sababdan da , musalmanlann da mallarm yigib Allah yolunda xarclamamalari, yani kanz etmalari qadean edilrnigdir va gaxsin ozii va ailasinin dolanacagm tamin edacak qadar maldan alava mal sdamasi haramdir va bunu Allah yolunda xarclamasi ~acibdir.~'

d. Umumi manfaat lazlm galdiyi taqdirda miilkiyyatin hiiquqi olaraq mahdudlq&nlmasm mudafia edanlarin digar dalillarini "Ma1 igilzizdaki zangnlar arasznda dovr edan bir giic-qiiwa o l m a s ~ n " ~ ~ ayasi tagkil edir. Bu aya, ictimai manfaat nazara allndiqda miilkiyyata mahdudiyyat qoyulmasm vacib goran huquqgiinaslar tarafindan, tabii olaraq mal-dovlatin insanlar araslnda barabar boliigdiiriilmasi va bu mal-dovlat sahiblarinin qoxalmaslna &an verilmamasi kimi baga diigiiimiigdiir.

e. fctimai manfaat nazara almhqda miilkiyyata mahdudiyyat gatirilmasinin hiiquqi zarurat oldugunu gostaran prinsiplardan bimi da saddi- zaria prinsipi olduguna diqqat qakan Sibai, mohtakirliyin qad@an edilmasi31 va Haz. Omarin (r.a) bazi ondar sahabilara safara qixrna mahdudiyyati gatinnasini da bu goriigiin dalillari araslnda qeyd edir. Ona gora "iimmatin manfaati nazar alzndzqda miilkryyata mahdudiyyat gatirilmasi miimkzin olmaqla barabar vacibdir. Bu masalanin Islam hiiququndakz dalillari va Islam tarixinda ornaklari movcuddz~r. "32

f. Xiisusi miilkiyyatin mahdudlaq&nlmas~ goriigiinii miidafia edanlarin irali siirdWari bqqa bir arqument isa, boyuk mal-dovlata sahib olmarun in sm har an israf, takabbiir, qiirur, Allaha usyan, insanlara zi.ilmkar davranma kimi vaziyyatlara sala bilmasi, Allaha va insanlara qarg~ vazifa va masuliyyatlarinda sui istifadaya va etinasizllga sabab ola bilmasidir. Bu fikir sahiblarina gora, Haz. Peygambar (aleyhissalam) va onun arxaslnca galan rqid xalifalar dovriinda miilkiyyatin bu ciir mahdudlqdinlmasma luzum goriilmarnig, hiiquqi sabablara istinad etmak gartila har kas istadiyi qadar sarvat toplaya bilmigdi. Ciinkii, bu dovrda miisalmanlann iman duygulan, vazifalarina qargi oIan hassasiyyatlari va axlaqi saviyyalari sarvatin sui

29 BU ayaya dair go@ ve tahlillar iigiin baxm: ibn Kasir, Tafsirul-Qur'anil-azim, Beyrut 138511 966, JII, 388-393; Qurtubi, 81-camiu li ahkibil-Qur'an, Beyrut 1965, VLI,123-128.

30 Hasr surasi, 5917. 31 "Bazam nzal gatii-ana (calib) nrzi verilnzi?, nzohtakir isa lanatlannziqdir", "Kini

nziisalnzanlara qarqz bir yeyinti nzalzsz~lzmz~ yz@b saxlayarsa, Allah onzl ciizanz va ijlasla cazalandzi-zl-" lbn Maca,Ticarat 6.

32 Sibai, Islam Sosyalizmi, s. 188. qargllqclr, Arafa, "Tahdidul-milkiyya fil-Islam", s. 143-145.

Islanl hiiqllqzinda nziilkiyyat haqqznzn n~ahdzrdla~du-rlnzasznzn miin1h~1nliiyiina dair 209

istifada edilmasina mane olmug, ham da Allaha qargi olan samimiyyalarini zaiflatmamigdir. Bu dovrda miisalmanlar, fardlara va camiyyata qargi vacib hiss etdiklari iqtisadi vazifalarini (zakat, nafaqa va s.) noqsansiz olaraq icra etmakla barabar, eyni zamanda kasib tabaqanin da ehtiyaclanni gormiiglar, hatta bunun iiqiin bir sarhad qoyrnamigd~rlar. Eyni gakilda ilk musalman naslinin icraatlannda infaq (har geyi Allahm rizasl iiqiin xarclama) va xarclamanin miqdannl ehtiyacin boyukliiyii va mahiyyati tayin etmigdir. Bela ki, Allah yolunda mal xarclama yaln~z zanginlara aid olmamig, yardlma mohtac yoxsullar da imkanlan daxilinda xeyriyya faaliyyatlarinda i@rak etmigdir. Belalikla bu vaziyyat, fardlarin iqtisadi galir saviyyasina b g h ictimai tabaqalarin tagakkiiliina %sat vermarnig, kasiblarla zanginlar arasmda kin, nifiat, intiqam duygulan da meydana gatirmamigdir. Ancaq eyni axlaqi guciin olmadigi, boyuk sarvatlarin ziilrn vasitasina gevrildiyi, fard va qruplar arasi iqtisadi galir saviyyasinin olduqca aqlld.lg1 va iimumi sarvatin muayyan allarda tutuldugu garaitda, xiisusi miilkiyyatin miqdar b m m d a n mahdudlqd~nlmas~ ictimai manfaat noqteyi nazarindan vacibdir.

Ictimai manfaat iiqiin xiisusi miilkiyyatin mahdudlqidinlmasi diigiinca- sinin dayandig1 dalillari qeyd etdikdan soma iimumi bir tahlil etmadan awal bir maqama tamas etmak faydali olar.

Miikyyatin miqdar baxunmdan mahdudla@nlmasi iiqiin ictimai manfaatin bela bir mahdudiyyati garakli qilmlg va bu tadbirin tayin edilmasinin gart 01duij;unu vurgulayan a l i Hafif mahdudiyyatin da zarurat va manfaat prinipina istinadan u y w bir saviyyada tutulmaslnln vacib oldugunu qeyd etmakdadir.33 Daha sonra bu hiiquqgiinas, Nisa surasinin 59- cu ayasini dalil gostararak siyasi iqtidara itaatin -qanuni olqidar daxilinda qalrnaq gartila- vacib oldugu iiqiin Haz. Omarin (r.a.) bu salahiyyata asaslanaraq bir miiddat Madinada at q~tli$jlrun yqanmasi va biitiin ahaliya kifayat edacak qadar atin olmamas~ sababila iki giin ard-arda at istehlakmm qadgan edilmasi kimi icraatlanndan yo1 q ~ x a r a ~ ~ ~ , dovlatin tasbit etdiyi maxsimum miqdardan art~q mal-dovlat y~j@~~Iann allarindan, alava mallann miiqabilsiz olaraq al~nmasm garakdiyini qeyd edir. Ciinkii, ona gora qanuni

olaraq tayin edilan miqdan keqan mal-dovlat sahibi olundugu taqdirda, olgiinii q a n miqdardaki mal, huquqi cahatdan tanman va qoruma altmda olan m d deyildir. Belaca, alava malm muqabilsiz olaraq a l m a s i haqsizliq olaraq qiymatlandirila bilmaz. Hansi ki, alava rniqdann rnal sahibindan dlnmasi muqabilinda avazinin odanacayi taqdirda, gaxsin butiin sarvatinin oziina buraxllac@i sababila aslinda dayigan ela bir gey olmayacaq va bu vaziyyati tanzimlayan qanun maddasi da funksiyasm icra eda b i l ~ n a ~ a c a k . ~ ~ Bela olan halda a l i Hafifa gora siyasi orqan tarafindan tayin edilan va riayat edilmasi zaruri olan maxsimum mulkiyyat olqusiina zidd harakat, maliyya cazaslllln tatbiqina sabab tagkil et~nakdadir.~~

a l i H a f i h bu goriiglarinin muqabilinda, asas etibarila prinsip olaraq eyni goriigii manirnsayan abu Siinna, qanuni olqiinii keqan miqdar haqqmda farqli bir qixlg yolu taklif etmakla dovlatin, maxsimum miqdan keqan hissasini satmasi uqiin mal sahibini macbur etmasinin miimkiinluyiinu ifada el~nakdadir.~~

Dayarlandirma va natica 1. Ilk awal qeyd edilmalidir ki, awalca da diqqat qakildiyi kimi Quran

va Siinnada diinya va ya diinya nematlarina qargi manfi manada bir movqe tutulmamaqla barabar, bela bir miinasibat da dogru qabul edilmaz. Xristian madaniyyati, israiliyyat diinyani va mall luzumsuz goran manbayi olmayan xabar va ravayatlar va bazi sahih ravayatlarda diinya va nematlarinin tanqid edilmasinin sahv izah edilmasinin tasiri ila yazih va gifahi tasawiif madaniyyatinda diinya nematlarina qaqi bazi hallarda ifiat anlayiglar olsa da3', Quran va Siinnanin iimumi mahiyyati etibarila musalman-mal miinasibatinda asas saciyyavi xiisusiyyat rnal va ya sarvatin musalmanm hayatmda markazi bir yer tutub tutrnamasidlr. Yani asas masala malda va ya diinya nematlarinda deyil, m u s a l m m mal ila olan miinasibatidir. Belaca diinya mall q ih r , takabbiir va hokmranliq vasitasi kimi insanm daxili diinyasma hokm etmaya va insam mal-miilk kolasi etrnadikca daima miisbat

35E.m.,e.a.a.,V,480. 36 ' Islam hiiququnda maliyya cazalan movzusu iigiin baxmz: Esen Hiiseyn, Islam Hukukunda

Mali Cezalar, Marmara oniv., Sosial Bilimler htitutu, nap edilmamig magistratura elmi igi, Istanbul 1996.

37 abu Siinna, Tahdidul-milkiyya fd-islam, s. 362. 38 Wsal M u h i m "DDiyayl Yeren Asllslz Haberler, Tasavvuf ve Islam", S.U.Il2hiyat Fak.

Dergisi, Konya 2001, XTI,89-122.

1sla111 hiiqz~qzlnda rniilkiyyat haqqlnrn n~ahdzrdla~d~rzl?nas~nn nlilnlkiinliiyiina dair 21 1

qargilanmig va hatta tagviq ed ih~ i~d i r . ' ~ Mal-miilka qargi manfi miinasibat gostaran ayalarda isa, malm varhgmdan o m deyil, takabbiir va qiirur ila zaif insanlara hokmranliq vasitasi va zanginlarin bir-bir ila yangdlgi iinsiir o ldua uqiin q q i qimlmlgdir. Buna gora da bu ciir manfi xususiyyatlari olmayan bir diinya hayah, ham diinyada ham da axiratda saadat vasilasi ola bilacak halal bir nemat olacaqdir.

2. Fardlar arasi iqtisadi saviyya farqliliklarin olmasi tabiidir. Kasib va zanginlar har zaman ohug va olacaqdir. aslinda faqirlik va ya yoxsulluq agar resurs qitligmdan va ahali qoxlu@mdan irali galirsa, bunu sabrla qargilamaq miimkiindur. Ancaq yoxsulluq, camiyyatda sarvatin haqsiz boliigiilrnasindan, bazi niifuzlu insanlann bqqalarmn h a q l m qasb etmala&dan va ya kiqik qruplann haqsiz qazanqla dabdabali hayat tarzi yqamsmdan irali galirsa bu vaziyyatda vicdanlar harakata keqar, fitna va anamiya meydana galar va insanlar arasmdaki sevgi va qardqliq alaqalari tamamila yox olar. Camiyyatda, daxmalarla saraylar, fahlalarla sahibkarlar bir loxma goraya mohtac insanlarla alindaki sarvatla arkoyiinlagan insan lm eyni arada oldugu miiddatca o camiyyatda kin-kudurat, diigmanliq daima 01acaqdir.~~

3. Bela olan vaziyyatda asas problem, har geydan awal All& insanlara baxg etdiyi resurslann adalatli bolugduriihasini tamin edan bir mexanizm va sistemin tasis edilmasi va bunun fimksiyallqdlnlmasi, daha soma da fardlar va bolgalar arasmda iqtisadi saviyya farqliliklarindan irali galan masafani qisalda bilan icraatlann hayata keqirihasidir. Bir bqqa ifada ila, zanginlarla kasiblan bir-birina yaxmlqdiran, a r a d h masafinin qalxmasma tasir eda bilan korpiilarin qurulrnasi va aktiv suratda funksiyallqdmhasidlr. Musahan fard baxlmmdan q a i d h maqarnlar son daraca ahamiyyatlidir:

a. Yer m i i n d a mahdud hayat suracak va bu zaman arzinda Allaha qulluq i m t a h w ~ e r a c a k . ~ ~ Yer uzarinda abadi hayatm Peygambarlar da daxil heq bir bagar ovladma verilmadiyi va ya ~ e r i l m a ~ a c a ~ i ~ ~ , Haqq

39 Ali h a n surasi, 3/14; araf surasi, 7/32; Hadid surasi, 57/20. 40 Giiner Osman, Erdern ve Esaret Araslnda Yoksulluk, Marife, y:2, say1 2, s. 112. 4' anam surasi 6/25 Maryarn surasi 19/40; Qasas surasi 28/58,88; Hadid 57/10, Rahman surasi

55/26. 42 anbiya surasi 21/37.

T a a l m 6zii (vach) xaric, har gey fani va yos 01ac@ma"~, miisalmamn mahdud olan omriinii yer bu diinyada abadi qudrat va maqam alda edacayi iirnidi ila mal-miilk harisliyi ila omriinii haba etmasi va naticada pegmanliq veracak bir miibarizadan bqqa bir gey deyildir.

b. Yer iiziiniin biitiin nematlari i n s m istifadasina verilmig va amrina amada qilmigdir. Bu diinyada insanm malik oldugu har gey Uca Yaradanm ilahl bir liitfii va hadiyyasidir.13

c. Diinya nematlari insam oziina cazb edandir. Buna gora insanln fitratini, onun pul, mal, sarvat kimi diinya nematlarinin cazibasi qarg~smdh zaifliyini bilan Uca Allah sarvatin aldat~ci xiisusiyyati va gatin bir imtahan vasitasi o l d u w u insana bildirmig, abadi olan axirat hayam unuttnamasinln zarwciliyina diqqat gakmigdir. "Qadznlar, zrgaqlar, qzzzl-@mug yzg'znlarz, yaxqz cins atlar, mal-qara va akrn yerlari krmi nafsin istadiyi va arzuladzg'z geylar insanlara gozal gostarilmigdir. (Lakrn biitiin) bzrnlar diinya hayatznzn miivaqqati zovqiidiir, gozal doniig yeri isa Allah yanzndadzr: '45All& Elgisi (aleyhissalam) da: "Diinya mall girin va miivaqqatidir. Kim onu haqqz ila

>>46 halal yollardan alda edarsa, onun iigiin miibarak olzrl: buyuraraq eyni

d. Camiyyat hayati yqamamn zarurati olaraq miisalmm, samiyyata qarg~ vazifalari vardlr. Har geydan awal sahib oldugu mal-dovlatda, camiyyatin da bir b q a va ya dolay1 olaraq komayi olmugdur. Buna gora da Islami tasavviiriinda xiisusi miilkiyyat, ictimai funksiyalan da olan haqq olaraq qabul edih~igdir."~

43 Qasas 28/88; Buxari, Cihad 33; Riqaq 1; Muslim, Cihad 126,129; abu Davud, Libas 42; Tirmizi, Manaqib 55; ibn Mace, Ziihd 3; a h a d bin Hanbal, Miisnad 1121; ILI,381; V,332.

44 Baqara surasi 21197-198; Araf surasi 7/10,74; Nahl surasi 16/14; Qasas surasi 28/73; Hadid surasi 5717.

45 Ali h a n surasi, 3/14. 46 Buxari, Riqaq 11; Cihad 37; Tirmizi, Ziihd 11; Fitan 26. 47 Bijyuk Franslz hqilabl ila baglayan fardi haqq va hiirriyetler mijvzusunda miitlaq haqq

anlayigi sosial va sanaye sahalarindaki taraqqi ila paralel sarvat va niifuz sahibi gaxslarin, camiyyatin xiisusila da zaif va giicsiiz tabaqasinin manfaati qarqismda guclanmasina sabab olmuqdur. Olka zanginliklarinin, xiisusila istehsal va kand t a s a d a b sahalarinin muayyan gaxs va qruplann monopoliyaslna keqmasi va bunun ortaya qurardlgi sosial problemlar, rnidkiyyatin fimksiyasi ila alaqali olaraq yeni arayiglan barabarinda gatirmigdir. Mahz bu dovrda sosioloq Avqust Komptun ondarliyinda huquqwas Dugit irali siirdiiyi.1 xiisusi miikiyyatin mahiyyati b & m d a n "sosial vazifa" oldugu g o ~ $ i qox sayda tarafdar toplamgdrr. Bazi rniiasir Islam huquq@aslarmn da manirnsadiyi bu gorii$in Islam

Iskim hiiquqzmda miilkiqyat haqq~nzn i?~ahdzrdla~dzrzbnaslnln iniinlkiinliiyiina dair 213

e. Miisalmmn diinyaya qarq olub axirati unutmasmi, alindaki imkanlan tazyiq va ziilm. vasitasina qevirarak qaddarlqmasmm qargislni almaq, acliq iqinda aziyyat qakan insanlara, yetimlara, ailasi d@ilanlara, yurdlanndan uzaq diiganlara q q i bigana qalmayaraq onlara qol-qanad olmaq, bqqa bir ifada ila manavi tamizlanmasini garqaklagdirarak ruhundaki a1iac;iqliq duygusunu arfmnaq maqsadila zakat, nafaqa, sadaqa, hadiyya, yardmlqma kimi bir qoc maliyya miikallafiyyatlari vardir va bunlardan masul olacaqdlr.

4. Bunlann harms1 bizi bahs etdiyirniz movmun onamli cahatini, miisalman fardin Allaha itaatin va diinya imtahm cahatini tagkil etdiyi naticasina q~xanr. Ciinkii, Islami tasavviira gora Uca Allah insm, ona ibadat etmasi iiqiin yaratmigdlr. Bu yaraddig maqsadina gora insan, omrii boyunca dairna'imtahan vermaya davam edar. Bu imtahan vasitalarindan birini da miilkiyyat va sarvat tagkil edir. hsanm sahib oldugu maliyya dayarlari, ona bu nemat va imkanlan b a q edan Uca Allahm istadiyi gakilda istifada edib- etmayacayini sinamasi va bandanin bu imtahan asnasmda har hansi bir bahananin irali siirdmamasi bavlrmndan fardlar xiisusi miikiyyatlarinda tam salahiyyat sahibidirlar. Bu imtahan va itaat vurgusu, miikiyyatin slnlrlan- dlnlmasi fikriyla uzlqmamaqdadlr. agar hayatm har bir ani an inca tafar- riiatma qadar a m edici va qadgan edici hiiquq qaydalan ila diizanlanir va har soz va harakat, maddi caza ila bu diinyada avaz edilarsa, o zman imtahandan, cannat, cahannam, hesab giinii, mizan kimi movziilardan bahs etmaya liizum qalmaz. Halbuki, Haz. Peygambarin talim-tarbiyasi ila yetigan nasilin atraf miihita, bagariyyata va Allaha q q i , maddi-manavi manada masuliyyatlarini arbqlamasiyla yerina yetirmada fdvqalada hassas o l m a l m tagkil edan asas motiv manbayini inancdan alan Allaha hesab verma duyii;usu idi.

Bela olan halda mab va cani ila har an slnanan miisalmamn, imtahana uygun bir sarbastlik sahasi olmal~dir ki, Allaha q a q ~ gi.ikr6ni.i yerina yetirib- yetinnayacayi, maliyya miikallafiyyatlarini icra edib-etmayacayi, "qati olaraq mallarznzz va canlarznzzla imtahan edilacak~iniz"~~, "nalz yzgaraq

hiiququ cahatindan dayarlandirilmasi iiqiin baxl~~lz: Halit Cal~g, Islam Hukukunda Ozel Miilkiyete Getirilen Swlamalar, SBE, Nay ediharnig dissertasiya igi, Konya 2001, s. 69- 75.

48 Ali h a n surasi, 31186. Aynca baxmz: Baqara surasi, 21155; an'am surasi, 61165; Kahf surasi, 1817; Facr surasi, 8911 5-16.

Allah yolzrnda xarclamayanlar kr var, onlara yandzrzcz bir azabz xabar ver! ""', "momin, qonyusunzln ac oldugunzr nazara almyaraq qamz tox dolaga bilmaz. " j O kimi xabardarllqlan xatlrladlb lazlrm tadbirlar al~b-almadlgl bilisin.

Bir az avval ifada edilan fardlar arasl iqtisadi saviyya farqliliyinin tabii qaq~lanmasmm balka da an asas sababi masalanin fardin ibadat va imtahan cahati ila olan yaxln alaqasidir. aslinda miilkiyyatin mahdudlagd~nlmas~ goriigiiniin m a p l m d a , insanlan sarvat baxmmdan bir-birlari ila eynilagdinna va ya mihkiin martaba y d a g & r m a duygu va diigiincasi durur. Halbuki, can va mal bagda olmaq gartila sahib olunan har gey bir imtahan vasitasi oldugu va har an smaqdan ke~irildiyina goradir ki, Uca Allah bazilarina ruzini bol, bazilarina isa az vermig, qulluq vazifasini tam olaraq yerina yetirib-yetirmamasi noqtasinda i s m irali siiracayi bir bahana qalmayacaq gakilda ruzini miqdar b m m d a n mahdudlag&rmarmgd~r. "Bilin ki, mal-dovlatiniz va ovladznzz sizin ii~iin (Allah qargzsznda) ancaq bir imtahandzr. i3n boyiik miikafat isa mahz Allah yanzndadzr! "j', "i31batta, siz malznzz va canznzzla imtahan edilacaksinizH5', "Allah istadiyi kasa sayszz- hesabszz ruzi verar."j3, "0, istadiyinin nrzisini bol, (istadiyininkmi da) qzt edar. 0, har geyi bilandir! "*" Bu ayalar mal va sarvatin bir imtahan vasitasi 01dufj1.1 va bu i m t a h m mahiyyat etibarila sarvat baxmmdan insanlann farqli saviyyalarda oldu&nun apqca ifadasidir.

Bela olan halda, qazancl alda etma va xarclama marhalalari etibarila sarvatin, gaxsin qulluq sahasina daxil oldugu unudulmamall&r. Yani gaxslar, sahib olduqlan . maliyya imkanlan harada va neca xarcladiklarina gora imtahan vermakdadirlar. Belalikla, movmun inanc va axlaqa dair bir cahatinin oldugu da ac;lq&r. 0 halda, bu noqtada irali siiriilan metodlann, sarvatin, qulluq i m t a h m liizumu olmasl maqsadina mane olmayacaq, tam aksina bu b m d a n farda yardlm eda bilma qabiliyyatinda olacaq.

49 Tovba surasi, 9/34. 50 ahmad bin Hanbal, Miisnad, I, 55.

anfa1 surasi, 8/28; Tagabiin surasi, 64/15. 52 Ali h a n surasi, 311 86. 53 Baqara surasi, 21212. 54 Sura surasi, 42/12.

Islam hiiqzcqzmda nziilhiwat haqqznrn mahdz~dlaydzr~lr~~asznzn n~iin~kiinliiyiina dair 215

Movzu, bu cahatdan incalandikda, fardin imtahan sahasinin mahdudlqd~nlmasmrn heq bir sababinin olmadlgl goriilacakdir.

Boyuk miqdarlarda sarvat sahibi olmaq camiyyatda manfi aks-sadaya sabab olmasl ila mulkiyyatin muayyan bir nisbatda mahdudlqd~nlmasuun manfaat prinsipi qarqivasinda ilk baxlgda maqsadauygun goriilmakdadir. Halbuki, fayda prinsipi qeyd edilan sarvat-qulluq miinasibati daxilinda dugiinulmalidir. Bu miinmibat nazara almdlqda faydanm, miilkiypt mahdudlqd~rmasrn~ deyil, sarbastliyi on plana qlxardlg~ goriiliir.

5. Bu maqamda, miilkiyyati mahdudlqdmna dugiincasinin na iiqiin ilk dovr miisalrnanlmn bunu dogru bir yo1 olaraq qabul edib tatbiq etma imkm olmadlgma dair sual daha da qox ahamiyyat qazmr. aslinda Haz. Peybambar hayatda ikan, camiyyatin iirnumi qazanc saviyyasina gora olduqca zangin va kaslb olanlar var idi. abdiirrahan ibn avf, Ziibeyr bin al-avvam, abu Bakir, Osman ibn afvan, Talha ibn aeydullah (r. anhum) kimi har biri camatla miijdalanmig va sahabilarin iralida galanlarinin qox boyuk sarvatlara sahib olduqlan, ancaq bunun avazinda misal iiqiin suffa ashabum kasib va yoxsullardan miitagakkil oldugu malumdur. Hans1 ki, Haz. Peygambarin sarvatin mahdudlqdmlmasma dair bir xabardarllq va ya tagabbus irali siirdiiyii malum deyildir.j5

Ancaq, daha avval da qeyd olundugu kimi Haz. Peygambarin (aleyhissalam) diinyasm dayigdikdan qlsa miiddat soma miilkiyyatin: mahdudlqd~rlmasl dugiincasi giindama galmig va bu istiqamatda fatva veran sahabilar olmugdur. Zahidliyi va Allah yolunda malm xarclamasi ila maghur abu Zan al-Qifari (r.a.) Tovba surasinin 34-354 ayalarindan harakatla insanrn oz ailasi va ugaqlannrn dolanac@m tamin edacak miqdardan art~q olan har geyin dim cahatdan qad@an edilan 'ckanz"in (mal ylgma) ahatasina daxil oldugu va xarclanrnashin vacib oldu@ fikrinda idi va bunu tez-tez ifada edardi. Ancaq bu boyuk sahabinin bu ayani bu gakilda izah etmasi digar sahabilar taratindan diizgiin izah kimi qabul edilmamigdir. Bu cahatdan

55 Xiisusi mtilkiyyatin miqdar b m d a n mahdudlqdmla bilacayi fikrinda olan ali Hafif, bu masalani ala akdlgi maqalasinda, fayda prinsipi gargivasinda maxsimum limit qoyma gortlqihii manimsadiyini bildimnakla barabar, yuxanda bahs edilan zangin sahabilari va Nisa surasinin 20-ci ayasini qeyd edarak y W bu masalalara dair har hansi bir izahat vermamig, bu dovrda mtilkiyyati miqdar baxmmdan mahdudlagdumaga sabab tagkil edacak gartlarin movcud olrnadlgm qeyd etmkla kifayatlanmiqdir.Baxmu: ali al-Hafif, al- Milkiyyatul-fardiyya, IV, 309-3 10; V, 474.

Muaviya dafalarca xabardarliq etmasina baxtnayaraq natica alda eda bilmayinca abu Zani Haz. Osmana gikayat edarak naticada insanlardan uzaq bir yerda yqamasm tamin etma maqsadila Madina atrafinda Rabaza deya bilinan bir yerda qalmaslni ta~kil etmigdir. Bu arada bazi tarix va bibliografiya mualliflari abu Zarrin Rabazaya xalifa tarafindan gondarilmadiyini, tam aksina oziiniin bunu istadiyini ifada etmigdir~ar.~~

Ancaq burada nazardan qaginlmamali olan bir masala vardir. abu Zarin goriigu heg bir sahabi tarafindan dastaklanmamig, tam aksina onun bu fikrin butiin camiyyat tarafindan manimsanmasni tamin etma tagabbusii sart reaksiya ila qargilanrmglr.

Bu sababla, fardi anlayig va iistiin tutulan goriiglar va bunlann dovlat tarafindan icbari olaraq iimumilagdirilmasi tagabbusii araslndaki farqa diqqat ~akmak lazmlr . Yani bir miisahan, dolanacagmi tamin edacak miqdardan artiq olan sarvatin Allah yolunda xarclanmasi va yigilmamasimn zanui oldugu fikrinda ola bilar va tatbiq edilmasini da buna gora tanzimlaya bilar. Bu onun eyni zamanda Allaha banda oldugunu hiss etmasi ila da duz mutanasibdir. agar abu Zarin dugiincasi bununla mahdud olsaydi, yaqin ki Rabazada yagamaq macburiyyatinda qalmayacaqdi. Ancaq bu fikrin, gaxsin oziindan asili olaraq qalmayib huquqi tanzimlamalarin da buna uygun olamasi lazlmdir. abu Zarin goriigiina butiin sahabilarin q q i gixmasi, fikrini camiyyata yayma va soruganlara bu istiqamatda fatva vermasindan otiirii xalifa tarafindan Madina atrafinda y q a y i a m tamin edilmasi, bu goriigiin aksariyyat nazarinda huquqi asasdan mahrum o l m a s m naticasidir. 0 halda xiisusi mdkiyyatin mahdudlqlnlmasi £kinin huquqi asasdan mahnun olduguna dair sahaba araslnda icmanm (hamfikir) oldugu qeyd edila bilar.

abu Zarrin "kanz" ayasi aspektinda musalmanm mulkiyyat haqqi movzusundaki iz- daha yaxmdan va farqli bir cahatdan tahlil edilmasi halda, aslinda bu hadisanin huquqi olmaqdan alava siyasi oldugunu da qeyd etmak miirnkiindiir. Ciinku zahidliyi va Allah yolunda xarclama duygusu ila tatllnan bu sahabanin musalmanlann ehtiyacdan arhq olan m a l l m i Allah yolunda xarclamayib y i @ a l m sart gakilda tanqid etmasi, Suriyada oldu$ju zaman va Muaviyanin bazi xarclamalarina gora olmuadur. Bela ki, ilk iki

56 Ibn Sa'd, Bt-Tabaqatul-kiibra, naF edan: hsan Abbas, Beyruf 138811968, IV, 227.

slain hiiqzcqzlnda nziilhiyyat haqqznzn nzahdzldla~dzrlblzas2nrn nziinzkiinliiyiina dair 2 17

xalifa dovrii ila Haz. Osman dovriinu ilk illarinda onun bu goriiglari mudafia etdiyina dair malurnat yoxdur. Ehtiyacdan arhq mallar movzusunda farqli ictihadlar irali siiran digar bazi sahabalardan heq birinin dovriin halumiyyatla fikir aynligma diigmamasi da, abu Zanin bu miixalifatinin ictihad sababi ila deyil, siyasi sabablara gora oldugunu gostarir. (;W, onu goriiglari kaslb xalqla birlikda hakimiyyat aleyhdarlantm da igina yararmg, belaca da masala siyasi bir cahat qazanmiadir. Yoxsa, abu Zarin "kanz" ayasindan harakatla ehtiyacdan arhq malm Allah yolunda xarclanmasinin zaruri oldugunu soylarkan, zakat rniikallafi ola bilmak iiqiin ehtiyacdan alava bir miqdar malm o l m a s m lazim oldugunu bilmamasi miimkiin deyildir.57 Bela lu, lbn atiyya (vafab - h.541/m.1146) ayanin zakat miikallafiyati ila olan miinasibaha diqqat Cakir.58

6. Bu sababdan qeyd etrnaliyik ki, "kanz" ayasi kimi maghur olan Tovba surasinin 34 va 3-54 ayalarinin tafsiri movzusunda ilk dovrlardan etibaran farqli tafsirlar va izahlar olsa da, bu ayadan xiisusi miilkiyyatin mahdudlqdlrllmasma garait yara&lmasi miimkiin goriinrnamakdadir. Har geydan awal zakat, hacc kimi dini vazifalarin normal dolanacaq standartm iizarinda miikallafiyyatlar la barabar miiayyan miqdarla mahdud tutulmadan tamamila Allah yolunda xarclamakdan qakinmayan bir miisalmatlln zanginliyi sababila qma2j;a gakilmasindan bahs edilmamalidir. Buna dair har hans~ bir dalil da movcud deyil. Bu maqamlan nazara alan aksar miifassirlar, ayanin maddi varl~gi etibarila gar'i cahatdan zangin hesab edilrnasina sabab olanlar haqqmda o l d u ~ u irali siirrniigdiirlar. Yani "kanz", zakat~ verilmayan r n a l d ~ r . ~ ~

7. Digar tarafdan Hagr surasinin "Bu ona goradir kr, (hamin mal-dovlaq igarinizdakr zangnlar arasznda aldan-ala clola~an bir sawat olmaszn (ondan yoxsullar da fnyn'alansz) " gaklindaki 7-ci ayasi anlqma va siilh naticasinda alda ke~irilan qanirnatlarin (fey) qazilar araslnda boliigdiiriilmayib biitiin yoxsul, yetim va faqir miisalmanlann istifadasina verilmasina dair nass

57 Baxmz: A y ~ Abdullah, 'Zbu Zer el-&far?, Diyanet Islam Ansiklopedisi, X, 267-268. 58 ' Ibn Atiyya, al-Miiharrarul-vaciz", tahqiq edan: abdiissalam abdiissafi Mahammad, Beyrut

59 141311993, III, 29. Ayanin izah~ iiqiin b a r n : ibn Atiyya, al-Miiharrad-vaciz, III, 27-29; Qurtubi, Ell-Camiu li ahkamil-Qur' an, VIJI, 123-13 1; h n Kasir, Tafsirul-Qur' anil-azim, 111, 388-393; Ragid Rza, Tafsirul-Qur'anil-hakim (Tafsirul-manar), Dariil-marifa, Beyrut, tari. yox, X, 402- 411.

olmaqla barabar, iimumi manada baxlldiqda ayadan x%susi miillciyyata maksimum limit qoyulms~ kimi bir mananln g ~ m l m a s ~ mumkun goriilmiir.60 Ayanin, malm tazyiq va iistiinliik vasitasna gevrilmasinin va bu maqsadla istifada edilmasinin caiz olmad~gi va siyasi hakimiyyatin da buna fiirsat vermamasinin vacib oldugu gaklinda izah edilmasi, ayanin avvali va sonuna, uslubuna va nuzul sababina daha uygundur. Bu qarqivada qeyd olundan ayadan, ictimai imkanlardan faydalanma barasinda heg kimsaya imtiyaz tanmmamasi, elit bir tabaqanin maddi giic va niifuzunu sui-istifada edarak carniyyatin tamamma ait manba va dayarlarda istadiyi kimi raftar etmasina imkan verilmamasina gora b q a dugiila bilar. Belalikla dovlat imkanlanndan faydalanma va xiisusila bazi ahamiyyatli ictimai tenderlarda sadaca zangin va imkanli gaxslar deyil, miimkiin martaba igtirak etma haqqi genig bir kiitlaya yayllaraq bir tarafdan milli sarvatin muayyan insanlann va ya ailalarin monopoliyasmda olmasma mane olunarkan digar yandan da har ciir imkanm inhisarlqmasmn qarglsma keqilacakdir.

Islam hiiquq dugiincasinda yer alan iimumi anlaylga gora siyasi giic sahibi kimsasizlarin, yoxsullann, yetimlarin iqtisadi ehtiyaclann~ gormak maqsadila va laz~m olduqda zakat xaricinda da bir fond tagkil etmalidir. Eyni zamanda dovlat, sarvat sahiblarnin miilkiyyatdan irali galan guclarini sui- istifada etmalarinin, inhisarlqdmlaraq bazan oz allarinda t u t m a l w va sarvatin siyasi niifuz alda etmak maqsadi ila istifada edilmasinin da qaq~si almmali, bununla alaqali 1az1m.i tadbirlar almalidr.

8. Iqtisadi guciin, camiyyata zarar veracak gakilda istifada edilmasinin an aqlq niimunasini inhisarlqma tagkil etmakdadir. Xususila kiqik miqyasli ticarat iglari ila magD1 olanlar va az galirli insanlann bilavasita ma& tasira maruz qaldig~, boyuk sarmayaya sahib o h m meydana gatirdiyi hegemoniya novlarinin an birincisi demak olar ki monopoliya galir. Pulun satm alma guciina tasir edan an onamli faktorlardan bin monopoliyadn-. Ciinkii monopoliya qiyrnatlarin iimumi sayiyyasina, buradan da pulun alma qabiliyyatina tasir edir.61

60 Ayanin izah uqiin baxmz: b n Atiyya, 81-MiihanariiI-vaciz, Vz 286-287; Qurtubi, 81- Camiu li ah!mni l -wan , XVIII, 10-18; b n Kasir, Tafsirul-Qur'anil-azim, VI, 603-604. Haseni Ahmed, Flkhi ve Msadi Aq~dan Islam'da Para, tarciima edan: Adem Esen, Istanbul 1996, s. 33. Pulun satm alma qabiliyyatindaki dayignanin sabablari iiqiin baxuuz. E.m., e.a.a., s. 32-39.

IsIan1 hiiquqzmda miilkiyyat haqqznzn nzal~dzrdlagdzrzln~asznrn miinzkiinliiyiina dair 219

aslinda tagabbuskarlann oz aralannda ticarat birliklari tagll etmalari va bazi anlqmalar ba&unalan, ictirnaiyyatin ehtiyac duydugu va ancaq iqtisadi baxmdan dovlata alava @ir yuk yuklayan va tak baglnda bir ba ya bir neqa gaxsin ohdasindan gala bilmayacayi bazi xidmat va faaliyyatlarin ozal sektor tarafindan hayata keqirilmasina imkan yaratma b m m d a n faydali tagabbuslardir. Ancaq raqbat miihitini zaiflatmak va inhisarlqmaq ugruna bazi igadamlan bir birlik atrafinda yigigmalan, bazarda tak bir qiymat tagkil olunmasma va insanlann o xidmatdan istifada edarkan va ya o mall alda etmak iiqiin qiymatina razi olac4ma gora camiyyata zarar veran bu cur tagkilatlanmalara huquqi olaraq icaza verilmamalidir. Bela ki, giiniimuzda inkigaf etrnig olkalar olqusuz raqbat gartlarinin inhisarlqmaya sabab olmdma gora zararli raqabata qargi bazi tadbirlar alm~glardlr.~"

Islam huquqgiinaslan inhisarqi birlagma, xoldinq, h i miixtalif ad va strukturlarda inhisar tagkil etma gaklinda tazahiir edan monopoliyalq- maya63qati olaraq icaza verilmayacayini ifada edirlar.64~atta ibn Teymiyya (vafah-728 h.11327 m.), ibn Qayyum (vafah-751 h.11350 m.) kimi alimlar, bu cur faaliyyatlari ziilmiin qirkinliklarindan hesab edarlar va belalarini A l l a h rahmatindan mahrum qalacaqlanndan narahat olundugunu qeyd edarlar. "Bu ciir faaliyyatda olanlara miimkb olan har vasita ila mane olmaga qaligmaq laz~mdlr va onlar neca ki, insanlan bazi nemat va haqlardan mahrum qoyublarsa, eyni qaydada Uca A l l a h da onlan rahmatindan mahrum qoymasmdan qomlur.65

9. Natica etibarila Islam huququnun ana manbaalarinda va ilk dovrdaki faaliyyatlarda xiisusi mulkiyyatin huquqi olaraq mahdudlqdinla

Hamdi Dondiiren, Ticaret va &sat Ilmihah, Istanbul 1993, s. 289-292; Haseni, Islam'da Para, s.34-35. Bu gargivada bir neqa il avval Microsoft proqramlamq inhisarlagaraq agm daracada bahalqhgma qanaat gatiran ABS mahkamasi, bu girkati iki yan girkata bolma qaran qeyd oluna bilar. Normal gartlarda 200 dollar olmasi lazlm galan bir proqrarmn 1200 dollara qadar bahalanmasi nazara ahhqda, bu h a m n bazan ahamiyyatli daracada istimar etdiyi baga dupliir. Mahs bu hadisa da Islarmn har ciir monopo1iyalapm.m qadagan edarkan na dancada maqsadauym$n davranhgmu aqiq bir dalilidir.

63 Dondiiren, Ticaret va &tisat Ilmihali, s. 290. 64 ' Ibn Teymiyya, Macmuatul-fatava, taxric: Amir al-Cazzar, anvar al-Baz, Riyad 141 811 997,

XXVIII, 47; em., al-Hisba fil-islam, taqdim: Mahammad al-Miibarak, Dariil-kiitiibiil- arabiyya, 138711 967, s. 15; h n Qayyum, at-Turukiil-hiikmiyya, tahqiq: al-Flki Mahammad Harnid, Dariil-btiibiil-ilmiyya, Beyrut, s. 246-247; Meydani, al-Liibab fi garM-kitab, Istanbul t.y., IV, 92.

65 ibn Qayyum, at-Turukiil-htihiyya, s. 245.

bilmayacayini gostaran har hansi bir dalil yoxdur. Buna gora da har kas muayyan bir miqdarla kifayatlanmadan huquqi yollardan alda etmak gartila istadipi qadar mal yiga bilirdi. Eyni zamanda mulkiyyatdan asili olan dini v a z i f a l a ~ (zakat, nafaqa, xarclama va s.) icrasmda har bir fard maximum daracada riayat etmaliydi va buradaki har hansi bir aksikliya gora da huquqi bir caza tatbiq edilirdi. Miilkiyyatin mahdudlq&nlmasi barasinda miikiyyat kimi qabul edila bilan mallar araslnda har hansi bir farq yoxdur. Bela olan halda kand tasaniifaa sahalarinin digar mulkiyyat kimi qabul edilan mallardan farqli har hansi bir statusu yoxdur. Bu ciir miinasibatlar hec bir huquqi asasa istinad

Digar cahatdan asr-i saadatda (E3az.PeygambaI-h y q a l g i dovr) da olduqca zangin va faqirlar olmaqla barabar sarvatlarini sui-istifada etmadiklari, Allaha, camiyyata va insanlara qargi -vazifalarin key£iyyati (farz, nafila) ila har hansi bir mahdudlqlrmaya tabe tutmadan- aksiksiz olaraq yerin yetirmada olduqca hassasliq gostardiklari malum masaladir. Hadis, tarix va biblioqrafiya kitablan bunun niimumalari ila doludur. 0 halda, iizarinda dugiidmasi vacib olan masala, bela bir ahamiyyatli masalaya huquqi bir asas olma cahati mubahisali olan fayda prinsipindan harakatla miilkiyyatin mahdudlaglnlmasi dugiincasini giindama gatirmak va bazi problemlarin hallini burada axtarmaq deyil, giiniimzde musalmanlann da dini-huquqi va axlaqi a m va qadajjalann qargismda, ilk nasillar saviyyasinda bir guur alda etmanin Fara va metodlam arqlrmaq olmalilr.

Ela bu maqamda Islam huququ bawnmdan bir masalanin tahlil edilmasi, halli yollan axtanlirkan, edilacak an boyuk sahvlardan biri da bu masalanin tarnamila huquq mustavisinda izah edilmasi oldugu qeyd oluna bilar. Halbuki, huquqla yanagi va balka ondan da awal uzarinda durulmasi lazun galan "inanc" va "axlaq" cahati, bagqa bir ifada ila "qulluq qarqivisi" uzarinda durulrnal~d~r. Bagari huquq sistemlari qargislnda Islam huququnun an onamli farqliliyini tagkil etdiyina inandigmz ahamiyyatli olan bu maqamln Islam huquq dugiincasi va praktikasi uzarina tadqiqat aparanlann nazardan qagrmamalan zaruridir. Elaca da, xiisusi miilkiyyatin ictimai manfaata asasan mahdudlqlnlmasi movzusu bu cahatdan ala almlqda

66 Miiqayisa iiqiin baxuuz: Mevdudi, Mas'alatu mikyyatil-arzi fd-Islam, Dama~q 137611 957, S. 66-67.

isIan1 hiiqzlqtii7da ~iziilki~vyat haqqznzn iizahdz1dla~d1r1l~izas1i71n nziinzkiinliiyiina dair 221

masalanin huquqla yanqi bir da "imtahan" va "tarbiya" cahatinin oldugu haqiqati ila qargilqilacaqdir.

agar musalman fardin sarvati ila imtahan olma va ibadat sahasi ila alaqali bazi manfi tazahurlar varsa, bu noqtada iman va axlaq uzarinda durulmali "dini talim-tarbiya" dovraya girmalidir. Vicdanlarda olmayan va daxilan caza verma guciina sahib olmayan huquqi tanzimlamalarin natica vermadiyi tacriiba ila da bilinir. Movzumuz b m m d a n bu ciir nizamlamalan hayata keqirma fikrinin, ciddiyatli har hansi bir huquqi asasa sahib oldugunu qeyd etmak da olduqca qatindir. Ciinkii Islam huquq duqiinca va ananasinda mulkiyyat, qazanma va istifada formalan bammndan mahdudlqdinhgdir, miqdar b m m d a n deyi1.67 Yani Islam huququnda xiisusi miilkiyyat mahdudlqdinlmam~g, qeyd altma almrmgdir. Bir digar ifada ila istar qazanc, istar istifada marhalalarinda olsun fard va ictimai manafe asas almaraq bazi mahdudiyyatlara tabe edilmigdir.

Bela olan halda bazi galislarin boyuk miqdarlarda sarvata sahib o l m a l m bazi manfi naticalarinin mii~ahida edilmasi halmda -Mahammad Arafa bu sababdan yola qixrnaqda, Sibai da eynisini bir dalil kimi qeyd edir6'- bu problemin hallini, har hansi bir nassa va guclii bir huquqi prinsipa asaslanrnayan mulkiyyatin miqdar b m m d a n mahdudlqdinlmas~nda deyil, Islarmn etiqadi, huquqi va axlaqi prinsiplarinda axtarmalidir. Fardi va ictimai hayatln demak olar ki har sahasinda miigahida edilan Islamin inanc, hiiquq va axlaq dairasindan uzaqlqma va Allaha itaat ~uurundaki aksikliklar asas almr va bu cur problemlar "miinasib fslami hall vasitalari" ila hall edilmak istanilirsa Islarmn maqsadi olan fard va camiyyat saadatini alda etmak miimkiin olmayacaq&r. Belalikla har huquqi hokmiin va ya halli taklifinin bu asas maqsad ila uyij;unlugu diqqatla nazardan keqirilmalidir.

67 Nebhani, an-Nizamiil-iqtisadi, s. 71-72,74-75; Mutahhari, Islami Iktisadm Felsefesi, s. 15. Arafa, Tahdidul-milkiyya fil-islam, s. 15 1; Slbai, Islam Sosyalizrni, s. 188.