EKOLOŠKO-OKOLINSKA EVALUACIJA ANIMALNOG · PDF fileSTANJE U BOSNI I HERCEGOVINI ... masti, otpadna voda); (iv) otpad u preradi mlijeka ... ULJA, MAZIVA ADITIVI IZVOR: REDŽIĆS, 2011

EKOLOŠKO-OKOLINSKA EVALUACIJA ANIMALNOG OTPADA SA REFLEKSIJAMA NA

STANJE U BOSNI I HERCEGOVINIecoLogicAL-enviRonmentAL evALUAtion of AnimAL

WASteon RefLection At tHe SitUAtion in BoSniA And

HeRzegovinA

Sulejman REDŽIĆ1,2

1centar za održivi razvoj krša Akademije nauka i umjetnosti Bosne i Herzegovine, Sarajevo, Bosna i Hercegovina

2centar za ekologiju i prirodne resurse Prirodno-matematičkog fakulteta Univerziteta u Sarajevu

[email protected]; [email protected]

SAŽetAkAnimalni otpad u Bosni i Hercegovini (BiH) predstavlja jedan od ključnih okolin-

skih problema. zbog toga je neophodna evaluacija stanja sa refleksijama na ekosiste-me u ovom sektoru, a na osnovu načela održivosti. U održivom upravljanju animalnim otpadom potrebna je sistematična ekologizacija kako ovog tako i svih sektora društev-no-ekonomskog, pa i političkog sistema države. mora se postići efikasna intersektorska korespondencija sa jasnom konačnom rezultantom – utvrđivanje vidljivih tokova ani-malnog otpada od njegovog nastanka do inkluziranja u prirodne biogeohemijske cikluse, ili druga održiva rješenja. Jedan od načina da se postigne ekologizacija u ovom sektoru

Akademija nauka i umjetnosti Bosne i HercegovineAcademy of Sciences and Arts of Bosnia and Herzegovina

Naučno-stručni skup sa međunarodnim sudjelovanjem“UPRAVLJANJE ANIMALNIM OTPADOM I ODRŽIVI RAZVOJ”

26. juna 2011, Sarajevo, Bosna i HercegovinaScientific-professional Conference with International Participation

“MANAGEMENT OF ANIMAL WASTE AND SUSTAINABLE DEVELOPMENT”26. June 2011, Sarajevo, Bosnia and Herzegovina

Posebna izdanja/Special Editions CXLVIIOdjeljenje prirodnih i matematičkih nauka

Department of Natural Sciences and MathematicsZbornik radova/Proceedings 21, 15-26.

2012 DOI: 10.5644/proc.aw-01.01 ISBN: 978-9958-501-77-7

16

UPRAVLJANJE ANIMALNIM OTPADOM I ODRŽIVI RAZVOJ – 2012.

je primjena biološkog i ekološkog inženjeringa koji se zasniva na: (i) korištenju obrazaca prirodnih tokova “sakupljanja” organskih i neorganskih materija iz vode i zemljišta (na primjer fitoremedijacija), (ii) simulacija prirodnih procesa razlaganja složenih organskih materija u anaerobnim i aerobnim oblicima respiracije, (iii) dobijanju energetski vrijed-nih materija. na ovaj način bi se postigla maksimalna “bezotpadnost”, generirala eko-nomska i društvena dobit, te postigla održivost u svim segmentima i prirode i društva.

Ključne riječi: prevencija zagađenja, PP, animalni otpad, klaonice, stajsko đubre, sfere života, procjena uticaja na okoliš

ABStRActThe animal waste in Bosnia and Herzegovina (BH) is one of the key environmental

issues. it is therefore necessary to evaluate the state of reflection on the ecosystems in this sector, based on the principles of sustainability. The sustainable management of animal waste is necessary systematic ecologisation to this and all sectors of social events and eco-nomic and political system and government. must be achieved effective inter sectoral cle-ar correspondence with the final outcome – determining the visible flow of animal waste from its generation to involving to biogeochemical natural cycles, or other sustainable so-lutions. one way to achieve ecologisation in this sector is the application of biological and ecological engineering that is based on: (i) the use of forms of natural flows, “collection” of organic and inorganic substances from water and soil (eg phytoremediation), (ii) simula-tion of natural process of decomposition of complex organic matter under anaerobic and aerobic types of respiration (iii) obtaining the energy of valuable substances. in this way, to achieve maximum “wasteless conditions” generate economic and social profits, and achieve sustainability in all aspects of nature and society.

Keywords: prevention pollution, “PP”, animal waste, slaughterhouses, livestock manu-re, spheres of life, environmental impact assessment

Problem i poimanje animalnog otpadaJedan od veoma ozbiljnih okolinskih i ekoloških problema današnjice

je otpad. to je podjednako teško rješiv problem kako u razvijenim tako i nerazvijenim zemljama. otpad izravno utiče na sve sfere života i životne sredine, mijenjajući njihovu prostornu i vremensku organizaciju. otpad bitno utiče na promjenu ekološke slike svijeta. Uz to, otpad je uzrokom i sve izraženijeg smanjenja biodiverziteta na svim meridijanima, posebno živog svijeta u hidrosferi [1, 2].

Pored opasnog otpada u smislu stručnog poimanja, animalni otpad je jedan od ozbiljnih problema kako u postizanju održivog razvoja u obla-sti poljoprivredne proizvodnje, tako i u okolišnom upravljanju. Animalni

Sulejman Redžić

17

ekološko-okolinska evaluacija animalnog otpada

otpad predstavlja organske ostatke ili produkte metabolizma životinja koji nastaju u stočarskoj bioprodukciji, klaonicama i mesno-prerađivačkoj in-dustriji, preradi mlijeka, preradi sirove kože i laboratorijama za eksperi-mente u in vivo uvjetima. Animalni otpad u bio-ekološkom pogledu pred-stavlja (i) produkte metabolizma životinjskih organizama u bioprodukciji (tečni i čvrsti ekskrementi); (ii) dijelove životinjskog organizma koji na-staju u klaoničkoj proizvodnji (oko 50% ukupne težine životinje – tjelesne tečnosti, unutrašnji organi, kosti, rožne materije, dlaka i sl.); (iii) dijelovi životinjskog tkiva koji nastaju u industriji prerade mesa (krv, razne dru-ge proteinske materije, masti, otpadna voda); (iv) otpad u preradi mlijeka (ostaci masti, otpadna voda i ostalo); (v) uginule životinje (vi) ubijene ži-votinje.

Sastojci animalnog otpada na različite načine dospijevaju u sve sfere života: hidrosferu, pedosferu, geosferu i atomosferu i uključuju se u sve biogeohemijske cikluse [3].

Stanje i distribucija animalnog otpada u Bosni i HercegoviniPrema odgovarajućim procjenama u Bosni i Hercegovini se produkuju

ogromne količine animalnog otpada (u klaoničkoj i poljoprivrednoj pro-izvodnji), te značajan broj uginulih i ubijenih nezbrinutih životinja (psi lu-talice, mačke, ostali kućni ljubimci i egzotične životinje). Uz sve mjere koje postoje u postupku zbrinjavanja i upravljanja animalnim otpadom, još uvijek velika količina svih kategorija animalnog otpada završava u slobodnoj pri-rodi ili je nedovoljno adekvatno i sigurno zbrinuta. najveći broj klaoničkih objekata u svim dijelovima BiH ne raspolaže adekvatnom dokumentacijom koja najčešće ne korespondira sa pozitivnim zakonskim propisima i prostor-no-ekološkim determinantama. takoreći, sva postrojenja ovakve vrste nala-ze se uz obale rijeka i drugih vodotoka ili jezera. Uz to, mnoge od “vrućih ta-čaka” u ovom pogledu su u pograničnom pojasu BiH, te u/ili u neposrednoj blizini glavnih razvojnih endemnih centara (Slika 1).

najčešća mjesta gdje se odlaže animalni otpad su obale rijeka, kraške depresije, špilje, divlje deponije. tipični primjeri za takva stanja su slivno područje gornje nerteve, kraške depresije po poljima zapadne i istočne Bosne, padine vlašić planine u centralnoj Bosni, bivše šljunkare uz rijeku Savu, drinu, vrbas, Bosnu, kao i neka planinska jezera kao što je Prokoško jezero na planini vranici. na ovaj način animalni otpad je u neposrednoj


18


vezi kako sa abiotičkom, tako i biotičkom komponentom ekosistema život-ne sredine.

okolinski impakti animalnog otpadaAnalize procjene uticaja na okoliš privrednih sektora u kojima nastaje

animalni otpad ukazuju na postojanje sljedećih impakta: (i) toksifikacija površinskih i podzemnih voda, (ii) toksifikacija zemljišta i geološke podlo-ge, (iii) zagađenje površinskih i podzemnih voda, (iv) zagađenje zemljišta i geološke podloge, (v) zagađenje atmosfere, (vi) termičko zagađenje vode i zemljišta, (vii) nastanak neugodnog mirisa, (viii) “infekcija” podzemnih i površinskih voda i zemljišta patogenim mikroorganizmima (bakterije, vi-rusi) (Slika 2). identifikovani faktori nepovoljno utiču na fizikalno-hemij-ske i biološke osobine vodnih i kopnenih ekosistema, na stanje aeroplank-tona u amosferi, te na dokazano oštećenje ozonskog sloja, kao i sinergije u efektu staklenika [4].

GLAVNI RAZVOJNI ENDEMNI CENTRI

REFUGIJUMI TERCIJERNE FLORE I VEGETACIJE

RAZVOJNI CENTRI PLANINSKE FLORE I VEGETACIJEIZVOR: Redžić, S., 2009.

¸”VRUĆE TAČKE” U UPRAVLJANJU ANIMALNIM OTPADOM

Slika 1. osnovne vruće tačke u upravljanju animalnim otpadom na prostoru Bosne i Hercegovine u kontekstu distribucije ekološki vrijednih dijelova prirode

figure 1. Basic hot spots in the management of animal waste on the territory of Bosnia and Herzegovina in the context of the distribution of ecologically valuable natural areas

Sulejman Redžić

19

Animalni otpad uvjetuje vrlo ozbiljne okolinske probleme, što je u naj-neposrednijoj vezi sa nizom efekata kao što su: biološko-ekološki, zdrav-stveni, društveni, te politički i ekonomski (Slika 2).

eutrofikacija voda eutrofikacija voda je ključni indikator procjene uticaja animalnog otpa-

da na strukturu i dinamiku vodenih ekosistema, a indirektno i na tlo, od-nosno biološku komponentu ekosistema. Unošenjem organskih materija događa se eutrofikacija kao posljedica nemogućnosti razlaganja organskih materija u aerobnim procesima zbog prevelike potrošnje kisika. na taj na-čin se smanjuje biološki kvalitet vode, stanovito se mijenjaju uvjeti staništa i dolazi do gubitka biodiverziteta, te smanjenja kapaciteta prihvata staništa.

kao krajnja konsekvenca eutrofikacije je stvaranje “mrtvih voda” i gu-bitka vodenih površina u procesu zarastanja rijeka, a naročito jezera, te mora (Slika 3). U procesu eutrofikacije uveliko nestaje Prokoško jezero, kupreška jezera, dijelovi Plivskih jezera, te skoro sve vještačke akumulacije u Bosni i Hercegovini.

NE PROIZVOD/OTPADKOLIČINA,HEMIZAM

KONZISTENCIJA, REAKTIVNOST,

SIGURNOSTOKLINSKI PROBLEM

EUTROFIKACIJA

BIOLOŠKOEKOLOŠKI

TOKSIFIKACIJA

POLUCIJA

PROSTORNO-VIZUELNIEFEKTI

TOKSINACIJA

OTROVNOST

INFEKCIJA PATOGENI

UZNEMIRENOST STANOVNIŠTVA/

SVIJETA DIVLJINEEMISIJE/MIRISI

ZDRAVSTVENI

DRUŠTVENI

POLITIČKI

EKONOMSKI

UTICAJI/EFEKTIANIMALNI OTPAD

Slika 2. okolinski impakti animalnog otpadafigure 2. environmental impacts of animal waste



20


okolinsko-ekološka evaluacija bioprodukcije u animalnom sektoruU cilju evaluacije okolinskih i ekoloških efekata bioprodukcije u animal-

nom sektoru, neophodno je provesti stupnjevitu analizu i proceduru koja korespondira sa glavnim tokovima proizvodnje, statusa ulaznih kompone-nata (in put), te količine i karaktera proizvoda i količine i kategorije otpada (out put). Provođenjem ovakve analize postiže se i mogućnost procjene ukupne efikasnosti proizvodnog procesa, odnosno njegove cjelovite održi-vosti (Slika 4).

ključno pitanje u ovakvoj analizi je: (i) održivost proizvoda kroz upo-trebu ekološki pogodnih ulaznih sirovina, energetska efikasnost i bezot-padnost tehnološkog procesa, (ii) ekološko-okolinska prihvatljivost final-nog proizvoda i (iii) ekološko-okolinski status animalnog otpada (količina,

EUTROFIKACIJA STAJAĆIH VODA

Slika 3. Neuravnoteženo upravljanje animalnim otpadom direktno uvjetuje eutrofikaciju vodenih ekosistema (Redžić, 2011)

Figure 3. Non sustainable management of animal waste directly cause of eutrophication of water ecosystems (Redžić, 2011)

Sulejman Redžić

21

vrsta, biološko-ekološka reaktivnost), te podobnost. Pored ovih postoje i drugi indikatori na osnovu kojih se može cijeniti ekološko-okolinski status animalnog otpada.

Prevencija zagađenja kroz procjenu uticaja na okolišdjelatnosti koje generiraju animalni otpad ne mogu se izbjeći. veoma

je teško razviti tehničko-tehnološka rješenja koja će minimizirati količinu animalnog otpada. međutim, moraju se poduzeti kompleksne i efikasne mjere da se generira što je moguće manje otpada. Uz to, neophodno je ra-zviti okolinski i ekološki prihvatljiv oblik upravljanja animalnim otpadom (prikupljanje, skladištenje, korištenje). Jedno od ekološki i okolinski najpri-hvatljivijih rješenja u savremenim uvjetima je princip 2P ili PP, odnosno “Prevention Pollution” ili prevencija zagađenja. Primjenom ovog principa istovremeno se rješavaju ključna pitanja za postizanje opće održivosti. to su: (i) težnja ka bezotpadnosti, (ii) otpad kao sirovina za novu proizvodnju, (iii) visoka ekonomska dobit, (iv) tržišno prihvatljiv primarni proizvod, (v) minimizacija rizika za dugoročan poslovni uspjeh [5].

IN PUT(SIROVINE)

PROCESSING(BIO)TEHNOLOKI

PROCES - PP

OUT PUTPRODUKT

(BIO)PROIZVODNJE

TEHNOLOŠKA RJEŠENJA/

EFIKASNOST

ENERGETIKA

EMISIJE/voda, zrak, tlo

OKOLINSKO-ZDRAVSTVENA SIGURNOST

POTROŠNJA VODE

TRŽIŠTE

PROIZVOD/KOLIČINA, SIGURNOST

NE PROIZVOD/OTPADKOLIČINA,HEMIZAM

KONZISTENCIJA, REAKTIVNOST,

SIGURNOST

SIROVINEPORIJEKLO, SIGURNOST,

SKLADIŠTENJE

PROSTORNO-OKOLINSKO

OKRUŽENJE/CC

ZAKONODAVNIOKVIR

ODRŽAVANJE/ULJA, MAZIVA

ADITIVI

IZVOR: REDŽIĆ S, 2011

OKOLINSKA EVALUACIJA (BIO)PROIZVODNJE U ANIMALNOM SEKTORU

Slika 4. okolinska evaluacija bioprodukcije u animalnom sektorufigure 4. environmental evaluation of bioproduction at the animal sector



22


Jedan od prihvatljivih instrumenata u postizanju prevencije zagađenja u sektoru animalnog otpada je i procjena uticaja na okoliš (PUo) ili Study of environmental impact Assessment (SeiA) (Slika 5).

kao osnovni rizici ovom postupku su: (i) konzistencija postojanosti poli-tičke volje, (ii) opredijeljenost za ekologizaciju društva, (iii) postojanje ade-kvatnog znanja i iskustva, (iv) dovoljna količina potrebne sirovine (ulaznih komponenata), (v) razvoj adekvatnog upravljanja, te (vi) stabilnost tržišta.

očekivana održivost ogleda se kroz sljedeće indikatore: (i) čist i siguran okoliš, (ii) dobijanje energije iz novih izvora, (iii) dobijanje korisne bioma-se (prihvatljivih biofertilizatora, animalne hrane i sl.), (iv) sigurne količi-ne pitke i ekološki prihvatljive vode, (iv) razvoj novih radnih mjesta, (v) postizanje ekološke sigurnosti, (vi) mogućnost i razlozi za uključivanje u integracijske procese, a naročito za prekograničnu saradnju.

na ovaj način bi se postigla maksimalna “bezotpadnost”, generirala eko-nomska i društvena dobit, te postigla održivost u svim segmentima i pri-rode i društva.

REZULTAT PUO

OKOLINSKI REJTINGINTENZITET UTICAJA

PRIRODA UTICAJAINVENTARIZACIJA I

KATEGORIZACIJA IZVORA

EKONOMSKI ASPKETIPROJEKTA

ODRŽIVOST?!

DRUŠTVENI RIZICILJUDSKA PRAVA

MJERE UBLAŽAVANJAOKOLINSKA

OPTIMIZACIJAPROJEKTA

ZAKONODAVNI OKVIR

PROSTORNE DETERMINANTERANJIVOST

NOSIVI KAPACITETPOSTOJEĆE EKOLOŠKE

STANJE EKOSISTEMA

Slika 5. Struktura Studije procjene uticaja na okoliš (Redžić, 2011)figure 5. The structure os Study of environmental impact Assessment (Redžić, 2011)

EKONOMSKI ASPEKTI PROJEKTA

ODRŽIVOST?!

DRUŠTVENI RIZICILJUDSKA PRAVA

MJERE UBLAŽAVANJA OKOLINSKA

OPTIMIZACIJA PROJEKTA

OKOLINSKI REJTING INTENZITET UTICAJA

PRIRODA UTICAJA

Sulejman Redžić

23


Studijom procjene uticaja na okoliš u oblasti animalnog otpada identi-ficiraju se sljedeći ključni indikatori: (i) inventarizacija i kategorizacija iz-vora animalnog otpada, (ii) zakonodavni okvir, (iii) prostorne determinante (abiotička i biotička komponenta), sa posebnim osvrtom na stupanj ranjivosti prirode, (iv) procjena nosivog kapaciteta i postojećeg stanja ekosistema u ko-jem se konkretna intervencija/djelovanje događa. Studijom PUO postiže se: (i) determinacija okolinskog nivoa (rejtinga) uticaja, (ii) procjena intenziteta uticaja, (iii) procjena prirode uticaja, (iv) identifikacija mjera ublažavanja u postizanju okolinske optimizacije datog projekta, (v) identifikacija društvenih rizika, a posebno onih koji korespondiraju sa sferom ljudskih prava, (vi) identifikacija ekonomskih aspekata projekta i dostizanje potrebne održivosti.

ekologizacija kao preduslov postizanju održivosti?U održivom upravljanju animalnim otpadom, neophodna je sistematična

ekologizacija kako ovog tako i svih sektora društveno-ekonomskog, pa i po-litičkog sistema države. mora se postići efikasna intersektorska korespon-dencija sa jasnom konačnom rezultantom – utvrđivanje vidljivih tokova ani-malnog otpada od njegovog nastanka do inkluziranja u prirodne biogeohe-mijske cikluse, ili pak pronalaženje drugih održivih rješenja [6].

Jedan od načina da se postigne ekologizacija u ovom sektoru je primjena biološkog i ekološkog inženjeringa koji se zasniva na: (i) korištenju obrazaca prirodnih tokova “sakupljanja” organskih i neorganskih materija iz vode i zemljišta (na primjer fitoremedijacija), (ii) simulacija prirodnih procesa ra-zlaganja složenih organskih materija u anaerobnim i aerobnim oblicima re-spiracije, te (iii) dobijanju energetski vrijednih materija [7].

ključni pristupi u postizanju održivostiosnovni pristup u rješavanju ekološko-okolinskih problema animalnog

otpada je oblik i intenzitet primjene načela “prevencije zagađenja” ili PP (Sli-ka 6). Jedan od elementarnih segmenata u ovom postupku je determinaci-ja zakonodavnog okvira (postojanje političke volje za rješavanje problema, raspoloživost adekvatne regulative, konzistentnost u njenoj implementaciji i drugim mjerama). drugi bitan segment je naučni pristup koji obuhvata: (i) kvalitativno-kvantitativne aspekte procjene stanja, (ii) determinaciju pro-storno-okolinske podobnosti lokacije za zbrinjavanje animalnog otpada, (iii) tehničko-tehnološka rješenja, (iv) procjenu uticaja na okoliš (različite ana-lize), (v) provođenje “cost-benefit” analize, (vi) uspostavu adekvatnog pra-vnog subjekta, te (vi) razvoj efikasnog monitoringa.


24


PRISTUP RJEŠAVANJU

ZAKONODAVNI OKVIR•POSTOJANJE•ADEKVATNOST•KONZISTENTNOST U IMPLEMENTACIJI ZAKONSKE REGULATIVE•MONITORING•PLITIČKA VOLJA ?

NAUČNI PRISTUP•PROCJENA STANJA (KVALITATIVNO-KVANTITATIVNI ASPEKT)•DETERIMACIJA PROSTORNO-EKOLINSKI PODOBVNE LOKACIJE•TEHNIČKO-TEHNOLOŠKA RJEŠENJA•PUO•COST-BENEFIT ANALIZA•USPOSTAVA PRAVNOG SUBJEKTA•MONITORING

OSNOVNI PRINCIP U POSTIZANJU ODRŽIVOSTI JE PP “PREVENTION POLLUTION”

ODRŽIVOST/KORIST•ČIST I SIGURAN OKOLIŠ•ENERGIJA IZ NOVIH IZVORA•KORISNA BIOMASA•VIŠE ČISTE I PITKE VODE•NOVA RADNA MJESTA•ODRŽIVA DOBIT•EKOLOŠKA SIGURNOST•INTEGRACIJSKI PROCESI

RIZICI•POSTOJANJE POLITIČKE VOLJE•OPREDJELJENOST U EKOLOGIZACIJI DRUŠTVA•ZNANJE I ISKUSTVO•KOLIČINA SIROVINE•NANAGEMENT•TRŽIŠTE

Slika 6. Pristup postizanju održivosti u upravljanju animalnim otpadomfigure 6. The approach to achieving of sustainability of the management of animal waste

kako postići održivost? Potrebnu održivost u animalnom sektoru je moguće postići višim ni-

voom konzistentnosti i opredijeljenosti kako “animalnog” sektora tako i društvene zajednice, te ekonomije (Slika 7).

POSTIZANJE ODRŽIVOSTI

EKOLOGIZACIJA ANIMALNOG SEKTORA

POSTOJANJE POLITIČKE OPREDJELJENOSTI NA LOKALNOM I NACIONALNOM NIVOU

PRIMJENA PRISTUPA 2P

TRŽIŠNA ODRŽIVOST

PROJEKAT-Stanje u Sektoru-Ekološki aspekti-Zdravsteno-ekološki aspekti-Tehničko-tehnološka rješenja- Društveni aspekti-Ekonomski status-Političke okolnosti i intencije

ANGAŽMAN ZNANJA

ANUBIHGeneriranje strategija održivosti

Slika 7. Jedan od mogućih načina postizanja održivosti u upravljanju animalnim otpadomfigure 7. Possible way of acheving of sustainability in the management of animal waste

Sulejman Redžić

25


za postizanje održivosti neophodna je konsekventnost u sljedećim para-metrima; (i) ekologizacija animalnog sektora, (ii) postojanje političke volje na lokalnom i nacionalnom nivou, (iii) primjena pristupa 2P (prevencije za-gađenja), (iv) veći angažman znanja, te (v) tržišna održivost.

da bi se došlo do prihvatljivog rješenja, neophodno je sačiniti integralan Projekat sa sljedećim segmentima: (i) procjena stanja u Sektoru, (ii) procjena ekoloških aspekata, (iii) procjena i evaluacija zdravstveno-ekoloških aspeka-ta, (iv) identifikacija tehničko-tehnoloških rješenja, te (v) procjena ekonom-skih i političkih prilika.

Akademija nauka i umjetnosti (AnUBiH) sa raspoloživim internim i eksternim kapacitetima može ponuditi najefikasnija rješenja u postizanju potrebne održivosti u animalnom sektoru, te ostvariti potrebne efekte kroz kontrolu rizika i generiranje novih vrijednosti.

Literatura[1] Redžić, S. (2010): klimatske promjene i kvalitet voda/climate chan-

ges and water quality. Zbornik radova sa svečanog skupa obilježava-nja Svjetskog dana voda: kvalitet voda, izazovi i mogućnosti, Sarajevo, 22. mart 2010. Agencija za vodno područje rijeke Save, Sarajevo, str. 9-33. iSBn 978-9958-9382-3-8

[2] Redžić, S., đug, S., Barudanović, S., velić S. (1999): development of ecological information system for sustainable Hydro biosphere management. 6. Workshop Water Protection & Sustainable deve-lopment neum, Book of Reports, 121-126.

[3] Sissem, R., Redžić, S., imamović, A., Hadžimuhamedović, f. (1998): environmental assessment of Bosnian business in after war recon-struction and development. USAid – Bf, Sarajevo.

[4] kent, m., Redžić, S. (1997): environmental impact Assessment of BH Business Sector. USAid – Business development Program, Washin-gton dc, Sarajevo.

[5] Redžić, S. (2008): The ecologization of business sector as a tool to miti-gate consequences of climate changes and precondition for integrati-on process toward eU – state and perspectives. Bled Strategic forum: energy and climate change – Sinergy for the future Round table: Ecologically Conscious Businesses: The Way for the Future, September 1st, 2008, Hotel “Park”, Bled.


26


(http://www.bledstrategicforum.org/uploads/RedŽiĆ2008S.pdf., 1-20 slides).[6] Redžić, S. (1997-99): The ecological bases of reconstruction of Bosnian

cities. in Rurup B. et al. (1997-99): The chances for the reconstructi-on of Bosnian cities – the strategies for the development of the eco-nomical, social and cultural potentials. PHARe Ace 96; The euro-pean commission, economic and financial Affairs, Project 1996 P 96-6034-R.

[7] Junge-Berberovic, R., Redžić, S. eds. (2001-03): development of met-hods for sustainable wastewater management: environmental moni-toring and wastewater treatment and utilisation, P065680. ScoPeS: Hochschule Waedenswil University – centre of ecology & natural Resources, fac. of Science University of Sarajevo.

Sulejman Redžić

indexed in eBSco

tekst prihvaćen/text accepted: 15.7. 2012.

Documents

EKOLOŠKO-OKOLINSKA EVALUACIJA ANIMALNOG · PDF fileSTANJE U BOSNI I HERCEGOVINI ... masti, otpadna voda); (iv) otpad u preradi mlijeka ... ULJA, MAZIVA ADITIVI IZVOR: REDŽIĆS, 2011