48
A chhunga thu awmte 1. Editorial ..................................................................................... 2 2. Mizorama Hospital hmasa ber Tlabung-ah ............................... 3 3. Damdawi tel lova thisen sang enkawl dan................................. 7 4. Hmeichhiate neuh neuh ........................................................... 10 5. Thisen leh thisen kawng .......................................................... 14 6. Zawhna & Chhanna ................................................................. 17 7. Naupang ha enkawl \hat a \ul .................................................. 19 8. Thin \angkaina ..........................................................................22 9. Urinary Tract Infection (UTI).................................................. 24 10. Sekrek ...................................................................................... 27 11. Balhla kawr paih mai mai suh ................................................. 28 12. Thlai a\anga thosi hlo hman \angkai dan ................................ 30 13. Hrisel nana thil tih theih awlsam te ......................................... 34 14. Pneumonia leh a enkawl dan ................................................... 36 15. Cancer ven dan ........................................................................ 38 16. Taksa tana ser tui sawr \hatna te .............................................. 40 17. RSBY Enrolment & Health Care ............................................. 41 18. World T.B. Day 24 th March 2016 ............................................ 43 17. Keimahni ................................................................................. 47 Editorial Board : Editor-in-chief : Dr. K. Ropari, Principal Director, H&FW Editors : 1) Dr. Rohmingthanga Ralte, Director, HS 2) Dr. Lalbiakkima, Director, HME News Editor : Pu C. Lalmuankima, SMEMO : 2322498 (O) Members : Dr. F. Lallianhlira, Jt. Director (P), DHS Dr. C. Zarzoliana, Jt. Director (M), DHS Dr. Vanlalhruaii, Jt. Director (FW), DHS Dr. T. Lalhmangaihi, Jt. Director (E), DHME Dr. Zonunsiama, Consultant, DHME Asst. Editors : Pu C. Lalthanchhunga, BEE : 9862791814 (M) Pu M.S. Dawngkima Ralte : 9436199510 (M) Cir. Manager : Pu Rodingliana, BEE : 9862373911 (M)

Editorial Board : April 2016 Editor-in-chief : Dr. K ... · Aizawl Civil Hospital hi kum 1896-a din a nih thu leh chumi hma chuan Aizawl-ah hian Civil mi te an damloh nikhuaa enkawlna

  • Upload
    lehuong

  • View
    240

  • Download
    0

Embed Size (px)

Citation preview

1April 2016

A chhunga thu awmte

1. Editorial ..................................................................................... 2 2. Mizorama Hospital hmasa ber Tlabung-ah ............................... 3 3. Damdawi tel lova thisen sang enkawl dan ................................. 7 4. Hmeichhiate neuh neuh ........................................................... 10 5. Thisen leh thisen kawng .......................................................... 14 6. Zawhna & Chhanna ................................................................. 17 7. Naupang ha enkawl \hat a \ul .................................................. 19 8. Thin \angkaina ..........................................................................22 9. Urinary Tract Infection (UTI) .................................................. 24 10. Sekrek ...................................................................................... 27 11. Balhla kawr paih mai mai suh ................................................. 28 12. Thlai a\anga thosi hlo hman \angkai dan ................................ 30 13. Hrisel nana thil tih theih awlsam te ......................................... 34 14. Pneumonia leh a enkawl dan ................................................... 36 15. Cancer ven dan ........................................................................ 38 16. Taksa tana ser tui sawr \hatna te .............................................. 40 17. RSBY Enrolment & Health Care ............................................. 41 18. World T.B. Day 24th March 2016 ............................................ 43 17. Keimahni ................................................................................. 47

Editorial Board : Editor-in-chief : Dr. K. Ropari, Principal Director, H&FWEditors : 1) Dr. Rohmingthanga Ralte, Director, HS 2) Dr. Lalbiakkima, Director, HMENews Editor : Pu C. Lalmuankima, SMEMO : 2322498 (O)

Members : Dr. F. Lallianhlira, Jt. Director (P), DHS Dr. C. Zarzoliana, Jt. Director (M), DHS Dr. Vanlalhruaii, Jt. Director (FW), DHS Dr. T. Lalhmangaihi, Jt. Director (E), DHME Dr. Zonunsiama, Consultant, DHME Asst. Editors : Pu C. Lalthanchhunga, BEE : 9 8 6 2 7 9 1 8 1 4 (M) Pu M.S. Dawngkima Ralte : 9436199510 (M)Cir. Manager : Pu Rodingliana, BEE : 9 8 6 2 3 7 3 9 1 1 (M)

2 Hriselna

Editorial

Siklehsaainthlakzela,\halkanlothlenglehtainfurpuipawhkanhmalawkahaawmlehtarengmai.HetihhunlaihiZoramhmuntinanatnaneuhneuhhluarduhhunlaiania,abiktakin\hallaihikaw\halonatnaneuhneuhlenduhhunlaianihavanginmitinkanfimkhurangailehtakmeuhmeuhdawnani.

Hengnatnamintibuaitheitutelakakanfihlimtheihnatur hianHealthDepartment hmalakna hrang hrangte hingaipawimawh\heuh\hinila,tunahpawhZorampumahthosikahbeihpui\anchhohanilehmaidawna.Malarianatnalakamipuitekanhimtlantheihnaturasorkarhmalaknatehikeimahnitanvekanitihhriainingaipawimawhtlanghramhramangu.

Tin,tunlaihikaw\halolehhritlangdangalenduhhunlaianihavanginhengnatnapudarh\hintuberTHOlakakanfihlimtheihnankaneilehinturvawndanahfimkhurangaiemema.Kantuiinturtechhuansoa,kaeiturtethobawmtheihlohturakanvawnthianghlim\hinhinatnahrilakakanhimna\haberlehmawltezawmharsasiloani.

Natnainchhungkuaatihbuaitheihziatesumlehpaiahekziatelehthihnahialathlen\hinziatehrerengintumahinthlahdahlovinifimkhur\heuhtehangukhai.

3April 2016

MIZORAMA HOSPITAL HMASABER TLABUNG-AH

C. Vânlalhruaia

Tlabung

Hriselna Magazine October 2015 chhuakah khân Dr. Lalthanliana’n ‘Aizawl-aCivilDamdawiInhmasaber’ tih thupui hmangin thu bengvarthlâk tak mai a rawn ziak a. Chutah chuan Aizawl Civil Hospital hi kum 1896-a din a nih thu leh chumi hma chuan Aizawl-ah hian Civil mi te an damloh nikhuaa enkawlna ‘in’ chu awm ngei a dah ngam a nih thu a rawn tar lang a. A thu tlangkawmnaah Aizawl-a Civil Hospital din kum hi enfiah deuh ngai a hriat chuan record hlui hmuh tûr a awm a rinthu te a rawn sawi lang bawk a. Engpawh chu ni sela ka han sawi tum zâwk tak hi chu ‘MizoramaHospitalhmasaberchukum1872khânTlabungahdinani’ tih hi a ni.

Kum 1700 a\anga 1890 chhûng khân Mizote’n an chhehvêl Vaiho an rûn \hin a. An rûn chhan ber chu hnam dang hovin Mizoram chhûnga thing leh maute an lâk \hin vâng niin a lang a. Tin, thingpui huan siamtu te’n an ram an dai dar nia an hriat vâng te leh mi lu lâk an duh vângte pawh a ni bawk. Vai rûn thu kan hriat hmasak ber chu Mackenzie-a report-a a lan dânin 1820-ah khân a ni a. Chu chu Palian Lal, Lalrihua’n Sylhet (Bangladesh) phai Vai ho a rûn thu a ni a, heihi Massacre

in the Plain Sylhet tih a ni.

Chutiang chuan Mizoten an chhehvêl hnam dangte chu an rûn fo va, kum 1871, January 23 khân Haulawng lal, Savunga leh a nau Kawlri lal, Bengkhuaia te chuan Cachar phai-a Alexandrapur thingpui huan an rûn a. Thingpui huan enkawltu Sap, James Win-chester chu an that a, a fanu kum 5 mi Mary Winchester chu salah an man bawk a.

He Alexandrapur rûn hi Mizote Vai rûn zawng zawnga hmingthang ber leh nghawng

4 Hriselna

nei nasa ber a ni a. He Vai rûna an mi thah te, an thil lâk te leh a bik takin Mary Winchester an man tel hian Sappui ngêng a chhun a. Sap ram thleng pawhin a thang-khawk a, he Vai rûn a\ang hian Mizorama Chanchin |ha lo luhna kawng a lo insial \an a, Tin, Vailian an lo tih \hin lo chhuahna chhan pawh a ni bawk.

Mary Winchester sala an man la chhuak tûrin Kumpinu sawrkar chuan beihpui thlâk a rêl ta a. Governor General of India, Lord Mayo thupêk angin Mizorama beihpui thlâk tûrin sipai \huang hnihin an lo chhuak ta a. Hmar lama rawn chhuak te chu Hmar Vailian (Left or Cachar Column) an ti a, chhim lama rawn chhuak te chu chhim vailian (Right or Chittagong Column) an ti bawk a, chu chu Brigadier General Brownlow, Commanding Officer in a ho a, hetah hian Lt. Col. T.H. Lewin (Thangliana) chu Political Officer a ni.

1871 November thlatir tê khân Kassalong-ah an inhawrkhâwm a, sipai zing a\angin Asst. S.P. Crouch leh

a hote sipai 150 chu Tlabung hmuna Godown sakna tûr hmun samfai tûr leh sipai ho awmna tûr hmun te siam tûrin tirh chhuah an ni a, an ni chuan an hna chu tlin takin an thawk a.

Vailian hotupa General Brownlow leh T.H. Lewin-te hian Tlabung hi November ni 17, 1871 khân an thleng chho ve a. Kulh \ha taka siam leh sipai awmna hmun tûr zau taka an lo sâm fai te hmuin Mr. Crouch-a leh a hote chu an fak hle a ni.

T labung chu chhim vai l ian hmunpui , Lushai Expedition Chittagong Column Headguarters a ni a. Chhim lam vailian chuan an tihtûr ber Mary Winchester chu January 21, 1872 chuan an la chhuak a, tichuan vailian chuan an tihtûr ber an tih zawh hnu chuan sipai nawlpui chu an haw thla ta hlawm a, Lt. Col. T.H. Lewin (Thangliana) erawh chu Tlabung vêlah a la awm zui a ni.

Hetih lai hian Chittagong Hill Tracts hmunpui chu Rangamati-ah a awm a, vailian an kir leh hnu April 1872-ah

5April 2016

chuan Lt. Col. T.H. Lewin (Thangliana) chu General Council of India hmaah a ramri chu engtia enkawl zêl tûr nge tih sawipui tûrin Calcutta-ah an ko a. Hetah hian Tlabung chu Chittagong Hill Tracts chhûngah seng lûtin hmunpui atâna hman nghal ni se, an ti a. Deputy Commissioner atân pawh Lt. Col. T.H. Lewin (Thangliana) chu an ruat nghal a, a Assistant atân Lt. Gordon-a an ruat bawk a ni.

Tichuan Lt. Col. T.H. Lewin (Thangliana) te chuan Chittagong Hill Tracts Head-guarters chu Rangamati a\angin Tlabungah an sawn chho ta nghal a, Tlabungah chuan Police Out Post Camp a hûng nghal a, tin, Post & Telegraph Office-te dahin damdawi in te pawh a siam nghal bawk a ni.

Hetia damdawi in a siam hnu hian thawktu awm hma

chuan amahin a thiam ang angin damdawi te a lo chawh ve mai \hin a, 1872 kum tawp lamah chuan India mi Dr. Anwar khan chu Hospital Assistant in dah a ni ta a, Dr. Sona Ullah, Civil Surgeon chuan Rangamati a\angin a rawn bial a, kum 1873 khân Dr. Murphy, Civil Surgeon chuan a thlak ve leh a ni.

Heihi Mizorama Hospital awm \anna leh hmasaber chu a ni a, a tirah Civil Hospital ni chiah lo mahse, chutih hun laia Mizote, damdawi lama hriatna nei reng reng lo te chuan an mamawh hle a ni. Lal, Rothangpuia khua leh tui te pawhin chu chu an zu pan hial \hin a ni tih kan hria a. Chuti a nih chuan Rothangpuia khuate chauh lo pawh, a pan phâk te chuan an pan ngei ang tih a chiang hle bawk a ni. Civil Hospital ni lo mahse, Civil mite’n an panin an chhawr hle a ni tih kan hre thei.

Hetiang a nih avâng te pawh hi a ni ngei ang. Tlabung Branch YMA hnuaia Heritage Committee te pawhin Tlabung Hospital chu Mizorama Hospital hmasaber a nih thu ziakin an tar

6 Hriselna

bawk a, hei hi a pawmawm hlein a lang.

He Map hi Lt. Col. T.H Lewina'n Tlabung map a siam a ni a, a lehkhabu ziah ‘AflyontheWheel’ ah khan a ziak lang a ni. He lehkhabu hi 1880 vêla

chhuah niin a lang a, 1912 khan reprint a ni bawk. He map a\ang pawh hian Hospital hi a awm ngei a ni tih a lang.

Mawitea huang!!!!

@ Nupa hian meilum an ai a, an pa zawk chu ri si lo uih deuh hian a vawih a, an nu chuan, “I vawih a ni maw?” a han ti a, ani chuan ‘vawih deuh tho…’ a lo ti a, an nu chuan ‘chuti si, i va chu e khat si lo ve?’ zuk ti ngawt pek a!

7April 2016

DAMDAWI TEL LOVA THISEN SANG ENKAWL DAN- C. LaLdinmawii

ExtensionEducatorDirectorateofHealthServices

Thisen sang hi tunlai khawvelah chuan natna lar ber pawl a ni a, thil chi hrang hrang avangin thisen sang hi a neih theih a

ni. Inthlahchhawnna a\ang te, kal lam natna a\ang te leh taksaa tuihn^ng (hormone) hnathawh a danglam te hian thisen sang a awm thei a ni. Thisen sang nei tan chuan rilru hahna leh min delh rittu thil kan neih te hian thisen a ti sang zual thei a. Thau lutuk te, chi ei hnem te, zu in te leh taksa sawi zawi \hat loh te hi thisen sang nei te hian an ngeih lo hle a ni.

Thisen sang hi natna zawiawi tak mai a ni a, taksaah a lang chhuak mai lo va, mahse zawi zawiin taksa a tichhe telh telh thei a ni. Taksaah natna a lanchhuah tak tak erawh chuan thih mai theih khawpin harsatna a tawh theih thung a ni. Chuvangin inenkawl \hat a ngai hle a, tihdam theih a ni tawh lo va, mahse thisen sang tur kha damdawi te leh nunphung tihdanglam avang te in awmphung pangngaiah kan dah thei a ni. Thisen sang nei te chuan kal \ha lo an nei duh hle a, kal hna thawk thei tawh lo mi tam tak an awm mek a ni. Thisen a san chuan thluaka

thisen dawt kha a insawr zim thei a, a inhnawhping thut thei bawk. Hetiang a thlen tawh chuan thih thut theih a ni a, vanneih viau pawhin taksa bung hrang khawi emaw lai chu che thei lovin a awm phah thei a, a \hente phei chu a z>ng hlen thei a ni. Lung \ha lo an nei \hin bawk a, heart attack te an nei thut a, accident a awl hle a ni.

Thisen sang damdawi \ha tak tak te awm bawk mah se, B.P. sang thunun tur chuan ei leh in te uluk a ngai a, nunphung leh kan thil chin \han \ha lo te pawh paih ngam a ngai a ni. Blood Pressure (B.P.) hi mi thiam ten an sawi dan in 140/90

8 Hriselna

mm (140 hnuaiah 90) aia a san chuan inenkawl thuai tur a ni a. Kum 60 chung lamah chuan 160 hnuaiah 96 aia a san chuan inenkawl vat tur a ni. Kan blood pressure hi a nih dan tur tak chu 120 hnuaiah 80 a ni a, hei aia a san hret pawhin rei lo teah thisen sang avanga harsatna chi hrang hrang kan nei thei a ni. Amaherawhchu, inenkawl thuai chuan damdawi tel lo pawhin thisen sang tur kha a thunun theih a ni.

Thau lutuk hian kan taksaah thau chikhat, choles-terol a inkhawl \euh a, hei hian thisen sang leh lung lam \hatlohna a thlen thei a. Kan rihna kan tih hniam a, exercise kan lak \hat chuan thisen sang pangngai nei tan chuan damdawi ei lo pawhin a awm theih a ni. Chi kan ei \hinah hian thisen sang ina a huat em em sodium a tel a, he sodium hian thisen sang a tizual a, ei hnem phei chuan lungphu chawla thih theih a ni a, kal lam harsatna thlentu a ni thei bawk. Chi hian chaw ei a ti tui a, ni tina kan ei tel ziah \hin a nih avangin ei loh tawp chu thil harsa a ni. Mahse zawi zawi a ei tlem zel

tum a \ha a, tunah chuan dawr hrang hrangah te thisen sang ei tur bik chi te an zuar ve zel a, heng chi hi ei atan chuan a \ha zawk hle a ni. Mizote hian chawhmehah chi kan telh a, chaw kan eiin kan chhawp tel bawk a, kan chi ei hi nikhatah pawh a tam hle \hin. Thisen sang nei chuan chawhmeha telh hi duh tawk thei mai se a \ha hle ang. A nihna takah chuan thisen sang nei hian nikhatah chi gram nga bak ei loh tur a ni a, chi hmer khat vel hi gram khat anga chhut a ni. Zu hi thisen sang nei ten an haw hle a. Zu in thin ten ngaihdan pakhat an neihah chuan zu hi thisen sang ti hniamtu niin an ngai a, eng emaw chen rilru a hahdam a, mahse B.P. chu nasa lehzualin a tih san phah thin.

Potassium tamna lam thil ei tam hian thisen sang a veng thei a. Thei lam chi leh coconut tuiah te hian potassium a tam a, a theih hram chuan ei hnem a tha. Hetih rual hian thisen sang nei zingah pawh kal \ha lo tam tak an awm a, kal \ha lo ten potassium an huat avangin ei loh tur a ni thung. Potassium

9April 2016

tamna kan ei hian chi kan taksa a tam lutuk tur kha a titlem ve thei a ni. Alu leh sanghaah te hian potassium a tam hle a, kal natna nei lo tan chuan a \ha hle. Regular taka exercise lak hian thisen sang tur a veng a, taksa a hrisel phah bawk. Hetih rual hian nasa lutuka exercise lak, entir nan ritchawi te hi tih hauh loh tur a ni. Zing tlan, kal leh tui chen te hi a tha hle. Sa-ah hian cholesterol a tam hle a, sa ti sen kan tih ho bawng sa, vawk sa, kel saah te hian a tam zual a, sa kan ei a nih pawhin sangha leh arsa te hi thlan hram a \ha. Rim lutuk leh rit lutuka hnathawh hi B.P. sang nei ten an haw em em a, intihhlimna hun leh hahdamna hun te insiam hram a tha. Blood pressure hi a ngai rengin a awm mawh hle a, nikhat lekah pawh a danglam reng theih avangin a khat tawka B.P. check reng hi a pawimawh hle. Chutah a lo sang deuh a nih chuan inthlahdah vang te a ni

thei a, uluk zawka inenkawl leh thuai tur a ni.

B.P. sang damdawi hi heng natna nei te tan chuan a \hat viau rualin kan ei a nih pawhin awmze neia ei hram tur a ni a. A san nasat avanga ei hnem ngawt lovin, kan sawi tak tih tur chi hrang hrangte kha kan zawm phawt chuan tlem tlem a kan ei zat kha tih hniam zawk a \ha hle ang. Damdawi ei hnem hian side effect a neih theih avangin thlah ngawt chu a har deuh a nih pawhin dose tih hniam tum hram a tha. Keimahni duh-thlanna ngeiin, damdawi ei ngai lovin hrisel takin kan awm thei a ni tih hre thar leh theuh ila a \ha ang.

Mawiteahuang!

@ “|hianpa, i jacket hi khawlum lai hian a fual pur a, khawvawh deuh lah hian a chhing leh lung bawk si a, ENG LO….. vun a\anga siam a ni mai lo maw?” zuk ti a!

10 Hriselna

HMEICHHIATE NEUH NEUHThla tin thi neih hun:

Hmeichhe naupang tam berte chu thi an neih \an hi kum 11 a\anga kum 16 inkar hian a ni \hin, hemi awmzia chu naupai thei turin naupang chu a lo upa ve tawh tihna a ni.

Thi neih hun bi pangngai hi ni 28 inkar danah a ni deuh ber a, mahse hei hi mi hrang hrangah a inang lo thluah thei. La naupang deuh (tleirawl) te chu an thi neih dan hi a mumal lo fovin, a na viau mai thei bawk a, hetiang hi thil hlauhawm a ni hran lo.

Thi i neiha a nat hle chuan:

• Khuma mut reng a \ul lo, a na chuan zual lam a pan zawk thei.

• I kal vel a, hnate pawh rim vak lova i thawh a \ha zawk.

• I thil in tur (thingpui etc.) te sa \ha takin in la, i ke pawh tuisa i ngam tawkah chiah rawh.

• A nat hle chuan aspirin ei la, a nih loh vek leh i pum velah tuilumin dep rawh.

Thi neih chhung zawng

hian fai taka invawn reng tur a ni a, mut tam a pawimawh hle bawk. Chubakah, ei tur \ha ei tum hram hram tur a ni a, nidanga thil ei dan pangngaia engkim ei zel tur. Hna pawh a pangngaia thawh zel tur a ni. Tin, thi neih chhunga inpawl hian pawi a khawih hran lo.

Thi neih chungchanga harsatna lo awm \hinte:

• Thi neih inkar mumal lo hi mi \henkhat tan chuan awmphung pangngai a nih laiin, mi \henkhat tan chuan natna benvawn vei vang te, ei chhiat vanga chaklohna vei vangte leh chhul bawk vangte a ni thei.

Tin, thi hi a hun taka neih loh va, mipa pawl bawk chuan hmeichhia chu a rai thei a, mahse thi neih \an tirh leh upa lam kum 40 pel tawhte tan chuan thi neih

11April 2016

mumal mang loh emaw, hun inkhuangrual lo emaw hi thil awm thei a ni a, thil hlauhawm lam chu a ni hran lo. Tin, thi neih hi rilru lam buai leh ngaih\hatlohnate hian a ti mumal lo fo bawk.

• Naupai laia thi a lo chhuah chuan nauchhiat a ni mai thei.

• Thi neih chhung hi ni 6 aia a lo rei emaw, nidanga neih thin aia a rei a, ngaih a tih\hat loh chuan, leh thi chu nidang aia a chhuah tam chuan damdawi thiamte r^wn a \ha a, thi neih chu thla khatah vawi khat aia a tam chuan damdawi thiamte rawn bawk tur a ni.

Thi hul hun:

M e n o p a u s e e m a w Cli-materic emaw an tih hi hmeichhia an damchhunga an thi neih \hin kha a lo reh hun hi a ni a, hemi hnu hi chuan nau an pai thei tawh lo a ni. Thi hi a hul fel hma thla eng emaw zat chhung chu thi neih hi a mumal lo thin a, tam tak chuan an buai phah fo a ni. Thi hul hun hi kum 40 a\anga kum 50 inkar

vel a ni.

Tin, thi hul vel laia hrehawm tih viau leh rilru mumal lohte hi hmeichhe tam takah chuan a awm \hin a, mahse hei hi awmphung pangngai a ni a, engmah thil hlauhawm a ni lo. Hetianga awmte chuan hlauhthawnna te, taksa sa huai huai te, lungngaihnate an nei thin. He hun hi an kal pelh hnu chuan hmeichhe tam tak chuan \hat phahin an inhre \hin a ni.

Thi hul lai vela thi nasa taka nei te, thi hul hnu thla eng emaw zat ral tawha thi nei lehte chuan damdawi thiam an r^wn ngei ngei tur a ni a, cancer leh eng emaw natna benvawn an neih leh neih loh fiah tur a ni.

Naupai (rai) hriatnate:

A hnuaia mite hi naupai laia awmdante an ni:

• Thla tin thi neih hun pelh.

• Luak chhuak, a bikin zing lamah.

Naupai hnu thla 2/3 ah heng angte hi a zual duh:

• A zung zing.

• A dul a lo rang.

• Hnute a lo lian.

12 Hriselna

• Hmai duk leh hnute duk.

• Dul thak hiahna a lo rang.

• Thla 5 velah naupai a lo che \an.

Naupai chhunga hrisel taka awm theih dante:

• Chaw \ha ei a pawimawh hle a, taksain chakna pai chaw a mamawh a ni.

• Vitamin te, protein te leh mineral te an ei tam tur a ni a, iron pawh ei tam tur.

• Iodine awmna chi ei tur a ni a, hei hi nau \ha taka a lo pian theihnan a pawimawh a ni. Mahse kete a lo vun chuan ei tam loh a \ha.

• Ni tin inbualfai a \ha, fai takin awm rawh.

• Naupai hun thla tawp berah chuan tuibawm a keh loh nan leh natna hlauhawm laka inven nan inpawl loh tur.

Damdawi ei:

A theih phawt chuan damdawi ei loh tur, damdawi \henkhat hian naute insiam chho zel a tikhawlo thei a ni. Damdawi thiamten an chawh chauh ei thin tur a ni. Aspirin emaw i mamawh chuan vawikhat vel

chauh ei la, vitamins leh iron te hi an \ha a; mahse, ei hun tur an tuk hunah leh ei zat tur an tuk ang chauh ei tur.

Tin, zu in leh meizuk hi naupai lai chuan a \ha lo va, naute \hang chho zel pawh a tikhawlo thei a ni. Sentut vei lakah fimkhur tur a ni a, a bik takin German measles an tih lakah fimkhur tur. Hna pangngai thawk zel la, insawizawi fo rawh, mahse hah lutuk lovin.

Luakchhuak leh luak:

Naupai \an tirh chuan luak leh luakchhuak hlui hi a awm duh reng a; mahse, thla hnih thla thum chhung hian a zual bik thin. Zing lama thil ro lam chi ei hian a tiziaawm duh deuh. Tin, chaw tlem te tein ei la, ei zin deuh mai tur a ni. Luak leh luakchhuak hlui chu a tuar a hrehawm zual deuh chuan Antihistamine ei a tha a, thil mawm lam erawh ei loh tur.

Thin thip:

Thin zawn vel na emaw, thin thip emaw hi pumah thur a tam vang a ni a, a tihreh nan Antacid ei suh, chaw tlem te ei la, ei zing zawk mai rawh. Tin, chithlum mum hmuam pawh a

13April 2016

tha bawk. Mut dawnin lukham chu sang tawka dahin muthilh tum tur.

Ke bawr vung:

Ke bawr vungah chuan ni khatah vawi eng emaw zat ke chu kam sangin chawlh hahdam tur a ni a, ei tur al lam chi ei lovin, chaw pawh tlem deuh ei \hin tur a ni. Ke vung chu a nasat hle a, kut bawr leh hmaite a vun tel chuan damdawi thiamte thur^wn zawm tur a ni. Nau pian dawn hnaih lama ke bawr vung hi chu nautein dul a uai rih tawh vang a ni thei a; nu, ei tur \ha tawk ei lo leh chak

lo te, dawldang te, chi al lam ei tamte zingah hei hi a awm duh bik a ni. Chuvangin, chakna pai tam chi chaw ei la, chi al ei suh.

Hnungzang na:

Hnungzang na hi naupai lai chuan a awm fo reng a ni. Taksa sawizawi \hat leh \hut pawha char at a \hut a, din pawhin char at hian a na chu a tiziaawm thei.

Mawiteahuang!

@ Thinrim deuh mai hian, “Tunge ka hming bulah CH lo belh kher kher?” a rawn ti tun tun mai a, a bula mi chuan \i dak chung hian, “Ka pi, tunge i hming ni reng reng a?” tia a lo zawh chuan ani chuan, “Huliani mawle.....” a lo ti a.

@ “Mama pa, hei kan fapa in kan vawk chaw pekna thleng kha a lo hralh leh tawh a nia,” a ti a, an pa chuan, “Aw.... Mama tak hi chu, hralh theih loh pawh a nei lo a nih hi, dawr kaitir ila a misa viauin ka ring a ni,” zuk ti duh lek a….

@ Kawngpui bul maia awm an ni si, an bangah khan, “Thlalak thiam, englai pawha koh theih ka ni e,” tih a tar ngawt mai a, kawng kal apiangin kal pahin ‘Thangthuam’ tiin an au ziah mai a, zurui deuh phei hi chuan zan rei tak takah te an au chhen mai nia……

14 Hriselna

THISEN LEH THISEN KAWNG

Thisen far khat lek pawh hi enlennaa han en chuan thil mum sen te tak te te hlir a ni a. Chu chu ‘thisen mur’ an vuah a. Tin, chumi bakah chuan, he thisen far khat lek zingah hian thil mum var a awm \euh bawk a, chung chu thisenah hian an luang vel a, luia nghate mum tam tak luang tel vel hi an ang viau mai.

Chuapin boruak (oxygen) a lak luh kha thisen chuan taksaah hian a kalpui a, pumpui leh rilin a lo pai\awih hnu chaw pawh chu a luan pui bawk a. Chumi bakah chuan taksa bung hrang tin a\ang hian taksa tana thil \ha lote leh carbon dioxide te chu a rawn la khawm a, chuapah te, vunah te, kalah te a rawn thlen kir a; tin, kan thawk chhuahah te, kan thlanah te, kan zunah te paihchhuah a lo ni leh thin a ni.

Thisen chu a kawngah te hian lungin rawn sawr chhuak rengin englai pawhin a luantir reng a. Lung chu a neitu kuttum tia vel, a chhung kawrawng deuh a ni a. Kahchik anga thil kapchhuak thei chak tak, taksa peng hrang zawng zawnga thisen kap chhuak rengtu a ni.

Mi puitling lung chu minit khatah vawi sawmsarih vel a phu a. Insawizawina hian

a tiphu rang leh zual thei a. Khawsik pawh hian nasa takin minit khatah a phut ran tir \hin a ni.

Lung hian thisen chu chuapah hian a han kap lut phawt a, chutah chuan oxygen thar a han dawng a, a carbon dioxide kha a hnutchhiah thung a. Thisen thianghlim chu a kir leh a, chuta \ang chuan taksa peng tin rengah kah chhuah a ni leh a. Lunga a lo kir leh hunah chuan carbon dioxide a rawn phur \euh a, chu chu chuapa thawn leh tur a ni a. Chu chu thisen kal kual vel dan leh nunna kal zel dan a ni.

Taksa peng eng pawh hi a thisen kal tihchah sak chuan a thi mai \hin a, chuvangin taksa peng tin nunna chu thisen hi a ni tih a chiang hle. Kum sang tam tak kal taah khan Siamtu chuan, “Tisa zawng zawng nunna chu

15April 2016

thisenah hian a awm a ni” tih Bible-a a sawi hi a lo dik ngei mai.

Thisen leh lungah hian Pathian thiltihtheihna mak tak mai chu a lang chiang a ni. Naute lung chu nu chhula a la awm lai a\angin a phu \an a, a pian hnu pawhin, a dam chhung kum sawmsarih, sawmriat, sawmkua thleng pawhin. Minit tinin vawi sawmsarih vel a phu ta zel a. Kan muthilh hlan pawh hian nunna siamtu thisen chu lung chuan taksa peng tinah hian a kapchhuak reng a. Mi a chawlhpui ve mai ngai lo. Lung phu tur leh phu zel tura, kan men lai leh muthilh lai pawha nun tungnungtu atana \ul em em, thisen luang kual vel zel tura lo remtu hi Siamtu, Pathian ngei chu a ni.

Thisen pawimawhna hi nunna a tunnun reng chauh avang hi ni lovin natna do tur leh taksa chhe lai siam \ha leh tura thiltihtheihna mak tak a neih pawh hi a ni. Taksa khawilai pawh lo hliam sela, chu hliam tidamtu chu thisen hi a ni. Natna hrik kan taksaa an lo luh

pawhin, thisen var murte khan, sipai huai tak angin humhim nan an lo do va, an lo man a, an lo that \hin a. Amaherawhchu zu in avangtea thisen var murte chu tih chauhva an lo awm hian, do turin an chak tawk \hin lo va; natna hrik emaw, t<r emaw pawh do rual lohva chakin a lo lut thei bawk a ni.

Thisen hi nunna leh tidamtu a nih kawp avangin, thisen \ha neih hi a pawimawh em em a ni. Thisen chu kan chaw ei leh tui in in a siam a ni deuh ber a. Chuvangin tuisik thianghlim tam tawk tak ni tin kan in tur a ni. Kan chaw ei hi a tam tawkin, taksa ngeih zawng tak a ni tur a ni. A nih loh chuan thisen murte chu an tamchhawl ang a, taksa peng tin hian an tuar phah mai ang.

Thisena thil sak tak, cholesterol an tih hi kan chaw ei azira lo awm a ni a, thisen tha kawng tihsak theihna a neih avangin he zirlai atan hian a pawimawh em em a ni. Thisen kal \hat theih lohna, tarna chhan ber pakhat hi lung natna (arteriosclerosis) vang

16 Hriselna

a ni fo va. He thisen kawng tih-chhiatna leh chaw a\anga cholesterol lo awm \hin hi a inzawm tlat avangin, min titartu hi, fing taka chaw \ha ei dan dik zawmna avang chuan chelh din theih pawh a ni.

Th i sen d^wt panga cholesterol lo pung ta hi, chawa thau \ha lo (saturated fats) kan ei tel avang hian a ni deuh ber a. Chutiang thil lo awm chuan, thisen tlem te chauh a luan hram hram theih thlengin zawi zawiin thisen tha kawng chu a tiping \hin. Thisen kawng \henkhat chu he hawrawp ‘o’ tia lai hi emaw, a ai maha lian emaw ni si, mahse hriau hmawr zum pawh leng tawh mang si lote pawh kan hmu tawh a. Chutiang thisen tha dawt chuan, chuti taka thawk rim lung hi engtin nge a chawm zawh ang? Chutiang bawk chu kalahte leh thluakah te pawh a lo awm thei a ni. Chutianga thisen d^wt cholesterol-in a tihpin phawt chuan, heng taksa peng pawimawh tak taka thisen kal velte hi an chawl hmiah mai ang. Lungah hetiang natna hi a

awm chuan lung natna kan vuah a, thluakah a nih erawh chuan stroke kan vuah thin.

Tunah chutiang thau tha lo kan tih mai chu engtiziaa lo awm nge? A chhan chu sa atangin a ni – sa, vawk thau, mawkhawn, artui, bawnghnute dakte an ni, hydrogen nena chawhpawlh nargarine-ah pawh a awm. Thau hrisel (unsaturated fats) erawh chu, thil chi safflower chi a\anga siamte hi a ni. Badam leh vaimim leh thil chi chi dang a\anga hriak siamte pawh kan nei a, mahse safflower emaw, kardi emaw a\anga siam hi a \ha ber chu a ni.

Thisen dawt lo ping tur venhimna tha tak pakhat chu chak takin kan luantir tur a ni. Ni tin chak fea kal hi a tha tawk tak a ni. Rang takin che vat vat la, i lung chu thisen kap chhuak parh parh turin \anpui rawh.

17April 2016

Q. Zu hian kan taksaah eng angin nge hna a thawh a, chhiatna eng nge a thlen theih?

1. Hriatnathazam(Ner-vousSystem)-ah: Zu hian hriatna a khawih buai nasa em em a, awm dan (mood) tichhiain ngaihtuahna a tibuai a, thil hriatrengna (memory) a hloh tial tial a, zahna leh fimkhurna a tibo a, nikhaw hre lova awmna leh thihna hialte a thlen thei a ni. Kawng lehlamah chuan rilru lam dik lohna (psychiatric syndrome) kan lo neih, keimahni ngei pawhin kan hriat lohte hi zu in nasat lutuk emaw zu in miin zu a nghei tantirhte hian a rawn lang \hin a ni.

2. Chawpai\awihnakawng(Gastrointestinaltract)-ah: Zu in zeuh zeuh hian kan chaw dawt leh pumpui a tikang (inflame) thei a, chu chuan thi (bleeding) a awmtir thei a ni. Zu tak deuh (concentrate tak) in hian kan pumpuia acid (HCL) lo insiam \hin kha a titawp a, chu

ZAWHNA & CHHANNA

chuan kan thil ei pai\awihna dan a tikhawlo \hin. Tin, he acid hi kan thil eia natna hrik awm thattu a ni a; chuvangin kan pumpuia acid a awm loh chuan natna hrik kan kai awlsam dawn a ni. Zu hian thin (liver) a khawih nasa em em a, thina glucose insiam tur dang chatin, thau (fat) a chhekkhawm a, chu chuan fatty-liver a thlen a, hepatitis leh cirrhosis-te pawh a thei a ni. Tin, kan sawi tawh ang khan kan thil eia vitamins tam tak awm, kan taksain a lo lakluhna a tibuai bawk a ni.

3. Thisen (blood)-ah:Red Blood Cells (RBCs) te a len dan tur aia lianin a insiamtir a, kan taksaa natna hrik lo do lettu White Blood Cells WBCs) te a titlem a; tin kan taksa khawi lai emaw a thi (bleed) changa a thi zel tur dangchattu/titawptu 'Platelets' a titlem bawk a ni.

4. Lung leh thisen zam(Cardiovascular)-ah: Zu in zeuh zeuh hian vun (a bikin hmai) a tilumin a tisen bawk. Lung (heart)-in oxygen a mamawh

18 Hriselna

pangngai aia tam a mamawh phah a, chu mai pawh ni lovin blood pressure (BP) a tirang a, BP a tisang bawk. Zu in nasat lutuk (chronic drinking) hian BP a tisang vak thei a, lung lam natna chi hrang hrang heng- Cardiomyopathy, Atrial fibril-lation leh Cardiac arrhythmias te hi a thlen thei a ni.

5. Inthlahchhawnna (Re-productive System)-ah: Mipa tan zu hian mipatna a tihniam a, chi/baw (sperm) a titlem bawk. Hmeichhe tan thlatina thi neih dan a tibuai a nih loh pawhin a titawp thei a ni. Tin, chhul (ovary) len dan tur angin a lian lo va, rai theih lohna hialte pawh a thlen thei. Rai laia nuin zu a in chuan hengte hi naute-ah a thleng thei a ni.

a. Rilru than theih lohna

b. Beng hriatna famkim lo

c. Ruh chuktuah chetdan dik lo

d. Lung lam \hat lohna

e. Ha (teeth) than theih lohna

Tin, nau chhiatna thlengte pawhin a awm thei a; chuvangin rai lai chuan nuin a naute pai a hmangaih a nih chuan zu hi in loh hrim hrim tur a ni.

6. Thi l dangah (Othereffects): Ka (mouth) leh chaw dawt (oesophagus) cancer-te leh hnute cancer theihna chance a tisang. Tihrawl (muscle) chak lohna, zawi ngawih ngawihna te, ruh chak lohna leh ruh tliah theihna chance a tisang bawk.

Aw le, zu hnathawh hrang hrangte kan hre ta bawk a, zu in leh in loh chu nangma chungah chiah a innghat ta e.

Courtsey:Chhemdamthli,22ndEdition.

* Artui pum hnih lek i nei a tam deuha kan i duh chuan bawnghnute leih la, chawk la kang rawh a tam duh lutuk.

19April 2016

NAUPANG HA ENKAWL |HAT A |UL- dr. LaLChhuanawma

DentalSurgeon

Ram a changkang a, khawsak a lo awlsam ta a. Naupangin hmawmsawm an ei nasa tual tual a. Naupang zingah ha nget leh

ha na an tam sawt hle. Primary school naupang za zela sawmriat dawn laiin ha nget an nei a. A nat lem loh chuan an ngaihthah a, a lo nat chhuah meuh chuan tihngaihna dang a awm lo \hin.

Nu leh pa tam tak chuan naupang ha hlam chu thlawn mahse a dang

a lo \o leh mai dawn a, a pawi love tiin an ngai pawimawh lo \hin a. Naupangin harsatna chi hrang hrang an tawrh phah a, hetiangin -

1.A hun hmaa ha hlam a tlak avangin mi tam takin ha tak \o dik lo, mawi lo tak tak an neih phah \hin.

2.|hanglai an ni a. Ha hlam hrisel taka awm kim \hap hi naupang khabe ruh \hang mek tan thil pawimawh tak a ni.

3.|awng zirlai an ni a. Ha hi \awng tifiah tu pawimawh tak a ni.

4.Naupang ha-hmai bal chu a \hiante zingah a kimki chawk \hin.

5.Naupang ha nget hi a lo nasat chuan harsatna dang a thlen thei

a. An thaw rim a chhe theiin \hiante zinga awm hrehawm an tih phah thei a. Anmahni ngei pawhin hreh-awm an ti fo \hin.

6.Ha nget a tira enkawl loh chu a zual zel a. A thling a thlen phei chuan a lo na a, zan mut theih loh phah nan te an hmang \hin. Naupang \henkhat phei chu a tira an enkawl loh avangin an hahniin a chhiat phah a, an khabe a lo vung vak a, mit pawh meng \ha thei lo khawpin an hmai a vung hial \hin.

Naupang ha enkawl dan

1.Mahnia ha an nawh thiam hma chuan nu leh pain nawhsak \hin tur a ni a. An la tet zual lai chuan toothbrush kher a ngai lo. Puan nem fai takin, an chaw ei

20 Hriselna

khamah hruk fai sak \hin ila a tawk hle.

Kum hnih an tlin tawh erawh chuan naupang hman chi toothbrush lei sakin ha nawh zirtir a hun tawh a. Puitling ha nawh rualin nawhtir ila. A khampheia nawt lovin, chung lam - chhuk zawngin, hnuai lam - chho zawngin khuih tur a ni. Chutianga ha zawng zawng khuih zawhah lei leh dang chung lam te khuih fai leh tur a ni.

Hasiai hi chi hrang hrang a awm a, a enga pawh hi hmang ila a pawi lem lo. Damdawi tel pawh a awm nghe nghe a. Hengte erawh hi chu doctor r^wn lo chuan hman loh tur a ni a. Doctor-in hmang tura min ti a nih pawhin lem loh tur a ni. A bik takin flouride damdawi telna hasiai hi naupang ha nget vengtu \ha tak mai a ni a. Mahse fimkhur taka hman chi a ni, lem hauh loh tur a ni.

2.Chaw ei khamah ha nawhtir ziah tur a ni a. Zanriah ei khama ha an nawh tawh hnuah chuan thil thlum lam ei lo se a \ha. A chhan chu zana kan muthilh hlan hian chil a tlem a, ka

chhung a intleuh fai muang a, natna hrik tam tak ka chhungah a inthlah pung chak bik a, chung chuan ha tichhe thei thil thur a siam \hin a ni.

Naupang chuan a thil ei zawhah kam \huah zel sela, kam a la \huah thiam lo a nih chuan tuisik thianghlim fian hnih/khat lek intir ila, ka chhung rimchhe turte a veng a, ha nget siamtu thil tam tak pawh a tlengfai dawn a ni.

Thla ruk danah ha doctor hnenah intir \hin a \ha hle. Naupangin ha nget a lo nei a nih pawhin phawi kher lovin a tihdam theih a. Thla ruk dana kan entir chuan a nget chhiat lutuk hmain a tihdam theih ang a, ha nget avanga harsatna tam tak a pumpelh thei ang.

Naupang hian an infiamnaah an hahmai an sawh bal fo \hin. A bal veleh a bawlhhlawh loh chuan vuah leh mai tur a ni. Vuah leh theih a nih loh chuan remchang hmasa berah ha doctor entir tur a ni.

Tin, zanah naupangin ha na a tuar a damdawi pek mai

21April 2016

tur a awm loh changte hian a buaithlak duh hle mai. Naupang ha nget chu uluk tak, dim te siin tifai la, tui hmuam nuam tawk vela lumin \huahfai la, la paw thianghlimin dep hul la, hasiai tat la, a na zualpui chu a ziaawm thei ang.

He enkawl chung-changa pawimawh ber chu ka chhung fai a ni a. Naupangin ka chhung fai tak a neih a, ha \ha tak a neih theih nan nu leh paten mawh kan phur hle a ni.

Mawiteahuang!

@ “|hianpa vawiin chu kan zawhte ka bual a zuk thi daih a mawle” a ti a. A \hianpa chuan, “Bual ringawtin engtin nge a thih theih,” a lo ti a, ani chuan, “Bual zawh hnuah kan sawr khanglang pek mawle,” zuk ti roh a!!!

@ Hmeichhe pakhat pawh khan saruakin bank a rawk a, tumahin a hmel zuk hmu miah lova mawle…..

@ Rapper pakhat pawh hi a piangthar ve a, an kohhran khan hman \angkai an duh ve si a, hla chang sawitu atan zuk hmang a!

@ RK a pawh kha camp a\angin alo chhuak dek dek a, “Isua nen reilote” tih lehkhabu a ziak a, a hnu chawlhkar khat lekah a \hianten RV-a kal puiah an sawm a, a ke nat vangin a kal ve thei lo va, chutah “Thlemna thlipui laka him dan” tih a ziak leh a, a hnu deuh a ruahsur hnuaiah a inkhawm leh a, “Krista tana mihuaisen” tih zuk ziak leh a!

@ Bike in pick-up a su a, a thluak a baw nuaih mai, tih thu a sawi lai khan tlangval pakhat hian, “Chu a thi em?” a lo ti hu a, chhaw a ti lutuk chuan, “E.... thi lo ve, a thluak kha a helmet-ah a rut mawlh mawlh a, a tlan leh daih!” zuk ti a!

22 Hriselna

THIN |ANGKAINA

Taksa control-tu a ni:

Thin hian hengte hi a vawngin a khuahkhirh a ni.

a) Taksa tuihnang tisaa awm zat tur dik tak a awmtir a.

b) Thisena thil thlum awm zat tur a thunun bawk. Thin hian thisena a thlum a tam lutuk dawn chuan thlumna siamtu ‘Glyco-gen’ chu thin-ah a chhek khawl tlat a ni. Thisen thlumna a lo tlem hnuin a pe chhuak leh mai \hin.

c) Taksaa tuiril awm zat tur a khuahkhirh tlat a, tin, a insem darh dan tur pawh a vawng tlat a ni.

d) Thisena thlumna siamtu pakhat ‘cholesterol’ tam lutuk tur a veng a; a lo tam viau dawn chuan thil dangah a chantir daih thei a ni.

e) Taksaa damdawi hna-thawh dan tur hi a vawng a, a \ulna laia hman atan a lo her rem vel vek \hin

a ni.

Tin, thin hian taksain a mamawh loh substance-te a paih chhuak \hin a; damdawi \henkhat taksa tichhe thei turte a veng tlat a ni.

Thin hi taksa veng himtu a ni:

Taksaa natna chi hrang hrang dona kawngah hian thin hian hnathawh pawimawh tak a nei a. A bikin ril a\anga natna lo awm hi a lo dotu ber a ni. Taksa bung hrang hrang tana hna a thawh nasat em avang hian thin natna hi a tam phah em em bawk a ni.

Thin natnate: Thinin natna a lo neih dan hi kawng 5, pui deuh a awm a:

1. Thin a\anga mit tui a luan chhuah \hat lohin.

2. Nau pian hma, pian lai vel leh nausen an nih laia natna an kaiin.

3. Inthlah chhawn thi l avang leh natna \ai darh

23April 2016

avangten.

4. Damdawi \henkhat leh t<r (Poison) hman avangin.

5. Thisen tam tawk lohin.

Thin natna hriat theih dan:

Thin natna lo lan dan chu hetiang hian a ni:

1) Luakchhuak leh chaw ei tui lohna.

2) Vun rawng enna leh mit rawng dalna.

3) Zun rawng enna leh ek rawng danna (pale).

4) Chauhna leh thahrui neih

lohna.

5) Mut \hat theih lohna leh

vun thakna.

6) Luaka thisen tel leh ek

thi-na.

7) Pum ruh tel tul leh puma

tui tamna.

8) Hrisel vang ni si lova buk

rihna.

9) Pum natna.

Mawiteahuang!

@ A nu kum 83 mi khan, “Mama, hei kalo upa ve ta a, ka dam lai ngei hian mo hmel hmuh hman ve hram ka duh si a, nupui hi a chhia a \ha neih ve tawh la,” a ti sek mai a, zankhat chu nupui a rawn ru ve ta a, a nu lawm lutuk chuan a va en nak chuan, “Awi karei!! Ku Dari lah zuk ni reng a! a ti a, ani lah chuan, “Lal Rikhum, ka nu chu ka ti dawn der lo che a nia aw,”a lo ti a.

@ Thingtlangpa Aizawl kal khan thingpui dawrah chow a lam a, a nghaktu khan, “Artui chhipchhuan i duh em?” a lo ti a, ani chuan, “Mi’n ril\am in chow kan lam a, chutih laiin tunge artui te chu lo chhipchhuan duh teh lul ang” a lo ti daih a sin.

* Nula ho kha hmai vun hrisel leh nalh in duh chuan khawchhak thil effect nei hlauhawm deuh deuh ai chuan tomato hi fridge-ah dah vawt ula, zan in mut dawn apiangin inhnawih \hin ru..... vitamin tam tak a pai avangin a \hatzia in hre mai ang.

24 Hriselna

URINARY TRACT INFECTION (UTI)- r. LaLhriaTrenga

TunLai Zoram khawvela ngaihven hlawh tak Sakawlh chhinchhiahna tluk zeta mi chhungkaw nu ber sawi rik hlawh leh piangthar loten No. 666 an hlauh tluk zet chu ni chiah lo mahse a thawm hriat an hreh tluk zeta pa beng dar zar buaitu, zun kawng \hat lohna avanga nu ber insawiselna \awngkam “UTI ka nei leh tawh a nih ka ring...” tih hi eng vanga lo chhuak fo nge? Eng nge UTI chu? Eng vangin nge pa ber ni lova nu berte hian UTI vanga insawiselna an neih bik? Engtia enkawl dam tur nge?...tih hi sawi kan han tum chu a ni.

Eng nge UTI chu?

Khawvel hmeichhia zawng zawng zinga a zatve (50%) vel lai in a an neih UTI hi ‘Urinary Tract Infection’ tihna mai niin a awmzia chu, ‘zun kawnga natna hrik lo inthlahpun hluai avanga zun kawng \hat lohna’ kan ti thei ang.

Zun kawng (Urinary Tract) hi hmun thumah \hen a ni ve a; Kal (kidney), kal leh phing zawmtu (ureter), phing (urinary bladder) leh phing a\anga ser hmawr kawng (urethra) tiin.

Eng vanga lo awm nge?

UTI hi heng a hnuaia chhan chi hrang hrang avangte hian a lo awm thei :-

1) Zun zawh hnu pawha

phing a zun chambang la awm avangin: hei hi zun kawnga daltu emaw hnawhtu emaw awm vangin a awm tlangpui.

2) Zun thlum vangin.

3) Oestrogen tlakchham avangin: hmeichhe thi hul tawhah oestrogen tlakchhamna a awm thei.

4) Natna khirh laka taksa a lo invenna (taksa ral do sipaite) chak lohna avangin.

Eng natna hrik in nge thlen?

UTI hi a thlentu natna hrik tam tak a awm a, chung zinga a langsar zual pali chauh han tarlang ila :-

25April 2016

1) Eschenrichia coli (za zela 75 vel); a thlentu tam ber a ni.

2) Proteus

3) Klebsiela spp.

4) Pseudomonus spp.

A lo lanchhuah dan:

1) Zun lai leh zun zawha dul hnuai lam a na vawng vawng.

2) Zun chhuak sek.

3) Han zun zawh veleh pawha zun chhuak anga la awm cheu.

4) Zun rawng paw deuh chiai leh rimchhia.

5) Zunah thisen tlem a tel theih avangin zun a sen thei.

6) Kal a khawih tel tawh chuan khawsik a awm thei bawk.

A enkawl dan tur:

A hnuaia damdawi tarlante hi ni thum chhung ei vek a ni a. Hengte hmang hian he natna hi enkawl dam theih a ni:-

1) Trimethoprim 200 mg; ni thum(3) chhung ni khata vawi khat ei.

2) Ciprofloxacin 100mg; darkar 12 dan zelah.

3) Norfloxacin 400mg; darkar 12 dan zelah.

4) Nitrofurantoin 50mg; darkar 6 dan zelah.

5) Cefalexin 500mg; 500 mg darkar 12 dan zelah.

Engtia inven tur nge?

1) Ni tin tui litre 2 aia tlem lo in tum hram a tha.

2) Zun reng rengin phingah zun chambang a awm lohna turin a far tawp rat thleng zun a pawimawh.

3) Taksa t ihfai ngun a pawimawh hle (a bikin kap bawr).

4) Nupa nun hman hma leh hman zawh hnuah zun theih hram \hin a \ha.

5) Zun kawnga lung te siam thei heng tomato, bawkbawn etc. te ei dan tawk thiam a \ul hle bawk.

26 Hriselna

Pa ber ni lova chhung-puina zawk in a UTI a neih bik fo nachhan ber eng nge?

U T I h i m i p a a i i n hmeichhiaah a tam zawk a. Mipaah a awm ve a nih pawhin nausen kum 1 bawr vel nih lai emaw upat lam kum 60 velah emaw a awm thin. Hmeichhia ten UTI an neih duh bik nachhan

ber pakhat chu hmeichhe zun kawng hi mipa zun kawng aia a tawi bik vang a ni a. Zun kawng hi mipaah 20cm (8 inches) a sei a nih laiin hmeichhiaah chuan 4cm (1.5 inches) chauva sei a ni thung a. Hei vang hian zun kawng \hat lohna an nei awlsam bik em em a ni.

Source:Chhemdamthli

TAWN HRIAT (I awih zawng a ni emaw…)

* Zunthlum thisensang nei ho tan hian ser\awk mu hi a tha khawp mai, sertawk mu phoro, hersawm hi saranga funin, kalna apiangah pai mai chi, lu lo rih deuha zunthlum a san deuh chuan bar vat a tha em em, (ka nu pawh ka siamsak ziah).

* Pneumonia nasa tak hi vawk mit leh khawizu a inzat chiaha far hi kan eitir a, a \hatzia a takin ka hmu tawh.....

* Hritlang awmna pik tak hi pastor pakhatin thur^wn min pek angin damdawi tel hauh lovin a dam theih tlat....tuivawtah puan kan chiah huha, kan sawrfu a kan thlep a, kan awm chu kan tuam ta a, a chungah sarang pante in kan tuam leh a, a chung berah puan rovin kan tuam leh a, a tirah chuan a vawt hle a, a lo reia a rawn sa ta em em a, khami sa khan awm chhung a hritlang leh pik awmkhawm kha a zu khawih ta a ni, zan thum vel tih chuan a dam hmak thei.

* Tangseh ilo vei palh chuan, chakai hi a nung chungin dengsawm la, a tui kha i taksaah hnawih rawh, a lo hil duak duak mai ang. Source:Whatsapp

27April 2016

Sekrek* Haihawtvenna:Zingah i harh veleh, niminah eng nge ka tih? Vawiinah eng nge tih ka tum? Thil tih hmabak chhunzawm tur ka nei em tih ngaihtuah vang vang ila. Zan mut dawnah, vawiinah tu tute nge ka hmuh? Naktuka chhunzawm tur thil tih tur tul ka nei em? tiin ngaihtuah ziah bawk ila, a sawt khawp mai.

* ChukchuVenna: Chukchu tamna laiah energy drink (Lion) inna bur ruak hung chhin teh. Chukchu an lut thei a, an chhuak leh thei si lo va, a tihchi phian. Energy drink can dangah pawh a dik mai thei.

* Silicone: Silicone bur leh a kah chhuahna hi kawl chi tak a ni. Dr. Fix-it ah hian a awm. M-Seal, Fevicol leh Dendrite ilova char theih loh khawpa kaw zauvah hian kap lut ila, rubber-ang hian a hnawh tlat mai a. Cement leh metal inzawmnaah te hian a tih chi hle.

* Sanghabawm: Phai sangha pack-na thermocol sangha bawm hi pangpar leh thlai chinna atan chuan kan hmang hlawm a. A \hatna dang chu, rangva tuizem hun chhanah hmang la. Tuizem mawng chu tuirual thlap mai a, tuizem a chhe har a, a tuiek har bawk.

* Pipezawmdan: Tuidawn pipe te, septic tank pipe ang chi te hi, a dan dik taka zawm dawn chuan a inzawmna ring lei a ngai a. A awm remchan loh chuan, tui pipe hmawr chu rawh lum la, a nem lai takin i zawm tur pipe chu hmuamtir la, a vawh leh rualin a inzawm nghet tlat mai a. Tih fuh chuan ring hmanga zawm aiin a nghet zawk.

* Lemon: Lemon (Hatkora) \hatna kan hre zel. Chaw ei khamah hian tlem in ila, chaw pai \awih a pui. Ek khal nei thin tan a tha. Mahse in nghal bawrh bawrh lo ila, minit 15 hnu velah in ila a tawh chiah.

* Hmunphiah: Hmunphiah tawnna atan brown tape/black tape ang chi hi hmang ila a awlsam phian.

28 Hriselna

BALHLA KAWR PAIH MAI MAI SUH

(I awih zawng a ni em?)

* ‘Mi in an rap ang a, an tawlhthlu ang’ tih lam a ni lo. Chu lo lam deuh hlek biahthu chu a ni. Balhla hi thei common tak, chaw \ha zinga mi a ni a, khawvelah hian Balhla ei lo leh nei lo hnam pawh kan awm awm lo ve. Mahse tumah hi a kawr/pil (peels) ei ta tuam tuam erawh sawi tur an awm kher lo ang. Kan kheh a, bawlhlawh bawmah kan paih mai zel a, mahse he thu hi chhiar la, bawlhlawh bawma i paih leh dawn pawhin i inngaihtuah hmasa ve det mai thei a ni.

* Balhla kawr hi chaw \ha, nutrients leh carbohydrates-ah a hausa em em a, vitamins B6, B12, magnesium leh potassium a pai tam em em bawk. A kawr a lo duk hian a sugar content hi a san lai ber a ni tlat nia! Sawi duah lovin he thei pil \hatzia leh a hman theihna hi i han sawi zung zung teh ang-

1. HA TIHVARNA:

* Ni tin, chawlhkar khat chhung tal balhla kawrin i ha kha minute 1 vel han nawt teh le, i ha kha a var tharlam sar mai ang, ha tihvarna atana thildang i leina tur sum i save bawk ang.

2. NGHAMIT TIHREH NAN:

* Balhla kawr hi nghamit (warts) tihreh nan leh a dang lo chawr tur tihreh nan a lo \ha hle a ni awm e. I nghamit leh a bul vel kha balhla kawr khan uluk takin nawt la, a nih loh pawhin balhla kawrin zankhuain chiah rawh. Hei hi vun tana balhla kawr thatna mawlmang ber pakhat chauh ala ni.

3. EI TURAH:

* Balhla kawr hi Indian recipes-ah hian a lo tel ve reng a ni awm e. Ar sa tihtui nan te pawh an hmang thin a ni.

29April 2016

4. ARNGNENG DAMDAWI:

* Arngeng tihrehna hi a awm tak tak vak lo a ni mai thei, mahse han ti chhin ve phawt la... Ni tin i hmai leh taksa kha balhla kawra massage mai tur a ni. Chawlhkar khat chhungin a result i hmu mai ang.

5. VUN CHUAR TIHREHNA:

* Balhla kawr hian vun a tihn^wngin vun ro tur a veng a. Balhla kawr rawt dih leh artui chhungmu chawhpawlhin hmaiah hnawih a, minute 5 vel nghah tur a ni.

6. NA CHHAWKNA:

* Balhla kawr kha i taksa na laiah minute 30 vel bel mai tur a ni. Tin, vegetable oil leh balhla kawr chawhpawlh hnawih pawh a tha.

7. PHUHLIP/BAWL THAK DAMDAWI:

* Balhla kawr kha phuhlip, bawl/thak (psoriasis) laiah hnawih tur a ni. Balhla kawr hian hn^wnna (moisturizing properties) a nei a, chu chuan a thak te a tinua a, phuhlip kan tih ang chi tan phei chuan tha tak a ni, rei lo teah a ngeihzia i hmu nghal ang.

8. RANNUNG SEH DAMDAWI:

* Rannung (Bugs) emaw thosi seh ang chiah hian balhla kawr khan a sehna lai kha han nuai nawk nawk la, a thak leh sa kha a zia chawpchilh mai ang.

9. UV PROTECTION:

* Balhla kawr hian UV rays lakah mit a veng thei a, balhla kawr kha i mita i hnawih hmain niah i pho hmasa dawn nia. Cataract neih pawh a titlem tih finfiah a ni.

* Tips: Balhla kawr tharlam chauh hman tur a ni a, fridge-ah dah loh tur a ni. Source:Whatsapp

30 Hriselna

THLAI A|ANGA THOSI HLO HMAN |ANGKAI DAN

LaLThazuaLi

M.Sc.PublicHealthEntymology

Mi thiamte sawi dan chuan rannung hlo hi rannung lo hnawt bo tu, a tuina tur leh mi a seh tur lo vengtu a ni tiin an sawi \hin a. Rannung tam tak te hian natna tam tak an thlen theih avangin heng rannung hlo hmanga mahni kan lo inven mai hi thil awlsam leh \ha tak a ni. Chung rannung seh lak a\ang chuan engtin nge kan lo inven ang tih ngaihtuahna a awm thei. Tunlaiah heng ran-nung hlo tam tak hi hmuh tur a tam em em a, bazar-ah te pawh lei tur te a awm ta nual mai. Chungah te chuan a hal chi te, a chhit chi te, cream anga inhnawih chi te leh chi hrang hrang a siam te a awm a. Hengah te hian chemicals telh a ni a, chung chemicals zingah chuan DEET (N, N-diethyl-m-toluamide) hi a lar zual a ni. Rannung in mihringte thisen a dawt tur kha heng chemicals a\anga rannung hlo an siam te hian an lo hnawt bo in an lo humhim a. Tin, saphihrik te, tuihrik te, ar hrik te leh hrik chi hrang hrangte leh rannung a\anga natna a thlen tur lakah- te a venghim thei bawk a ni.

Amaherawhchu chemi-calste hian nghawng \ha lo tak a nei thei a. Mihring hriselna leh a chenna chhehvel tan te leh ramsa tan a him lo em em a, naupang tan thluak natna (encephalopathy) te pawh a thlen thei hial a ni. Tin, t<r chak tak a ni bawk a, central nervous system (thluak leh thluak a\anga hriatna thazam lo chhuak zawng zawng) pawh a khawih chhe thei bawk a ni.

Pyrethroid a\anga siam thosi hlo te hi rei tak nau piang hlim leh naupangte awmna-ah chhiin emaw awm hnaihtir reng ta ila, chung chuan hriatna tha zam \ha lote leh harsatna chi hrang hrang an taksaah a awm thei a ni. Vun tan a \ha lo em em a, vun thak te, vun sate leh allergy te a siam thei bawk a ni. Leiah a \awih ral thei lo va, tui a cheng thil nungho tan a hlauhawm bawk a ni. Tin, heng chemicals

31April 2016

tel rannung hlo te hi a man te a to a, lei reng atan chuan pawisa senna a ti tam thei hle bawk a ni.

Hemi a nih avang hian sum sen tlem na turte leh mi nawlpui pawhina kan hman \angkai mai theih tur te, chemi-cals tel rannung hlo thlaktu tur, mihring tan a him bawk si kan ngaihtuah a ngai hle a ni. Thlai a\anga rannung hlo siam chhuah hi mihringte tan a him a, a thawk chak vut vut lo va, leiah an \awih ral thei bawk a ni. Tin, a man a to lo a, hemi a nih avang hian chemicals tel rannung hlo ai chuan a thlanawm zawk a ni. Thlai a\anga rannung hlo hman \angkai theih mai turte hi a tam em em mai a. Kan in leh a vel maiah te pawh hmuh tur a awm nual a, kan hman \angkai thiam chuan kan taksa tan a him ang a, natna tam tak lakah kan fi-hlim thei dawn a ni.

Tichuan a thupuia kan tarlan angin thosi hlo hi han bihchiang dawn ta ila. Thlai a\anga thosi hlo kan hman theihte hian thosi a\anga natna tam tak a thlen (Entir nan : Malaria,

Dengue, Japanese encephalitis, Filariasis, Chikungunya, Yel-low fever leh a dang tam tak te) lakah hian nasa takin a venghim dawn a ni.

Thlaiah hian phytoche-micals a awm a, chung phy-tochemicals-te chuan rannung in mihring emaw ramsa emaw a seh tur te kha a lo hnawt bo thei dawn a ni. Tin, thlai tam tak hian aroma (rim) a nei a, chung aroma chu oil (tel) ang te in a awm \hin a, chu tel chu kan sawr chhuah chuan thosi hlo \ha takah te a hman theih dawn a ni. Thlai a\anga thosi hlo awmte hi thosi in an han hnaih chiah khan an rim hriat theihna kha a dang (block) ta a, chumi chuan a hrin chhuah chu thosi in mihring rim kha a hre thei ta lo va, chuvang chuan mi a seh tur kha seh lovin mihring tan a him dawn a ni. Tin, thosi hlo atana hman chi ho thlaiahte hian compounds a awm a, chun-gte chu monoterpenes hnuaiah a-pinene, cineole, eugenol, limonene, terpinolene, citro-nellol, citronellal, camphor leh thymol te, tin, sesquiter-penes hnuaiah chuan b-caryo-

32 Hriselna

phyllene (hei hi Ae. aegypti, Dengue thlentu thosi) thosi hlo atana \ha em em te an ni a, heng compound- te hi mihring siam chawp rannung hlo thlak tu atana \ha tak an ni. Chung thlai zinga a langsar zual deuh deuh te chu Mizo in Pudina kan tih mai Mentha piperita te, Neem (Azadirachta indica), Tulsi (Ocimum sanctum), Eucalyptus globulus (blue gum - naw alh thing), Cedrus deodara (cedar wood), Syzygium aromaticum (clove - lawngpâr), Date palm (Phoenix dactylifera L), Cur-cuma aromatica ( wild turmeric - ai-eng), Ocimum americanum (wild basil - rûn hmui), Cym-bopogon winterianus (java citronella - di-rim-tui), Cym-bopogon citratus (lemon grass), Myrtus communis (myrtle) , Ligusticum sinense (licorice root) , Allium sativum (garlic-purun var) te, Lavan-dula of-ficinalis (lavender) te. A \hen ho hi chu Mizoram a awm lo leh Mizo hming nei lo te pawh kan tarlang tel a.

Thlai kan tarlan ho zingah khian Mizorama awm pawh tam

tak a awm a, Eucalyptus globu-lus (blue gum - nawalh thing) te, Mentha piperita (Mizo in pudi-na kan tih mai) te, Azadirachta indica (Neem) te, Syzygium aroma-ticum (clove - lawngpâr) te, Ocimum americanum (wild basil-rûn hmui) te, Cymbo-pogon winterianus (java citro-nella- di-rim-tui) te, Curcuma aromatica (wild turmeric - ai-eng) te, Allium sativum (gar-lic- purun var) ho hi hmuh tur a awm a ni.

Mi thiamten an zir chi-anna-ah chuan heng thlai ho te hian chemicals telh thosi hlo angin daih rei em em lo mahse darkar eng emaw zat chu a veng ve thei a. Entir nan: Pudina kan tih mai Mentha piperita hian darkar khat a\anga darkhat hnih vel chu thosi seh lakah a veng ve thei a, Neem hian darkar thum a\anga darkar nga vel chu a veng ve thei bawk a. Tin, Eucalyptus globulus (naw-alh thing) hian darkar hnih a\anga darkar thum vel chu a veng thei bawk a, Ocimum americanum (rûn hmui) tel hian darkar riat vel chu a veng thei bawk a. Tin, ai-eng te, lawngpâr an tih pawh

33April 2016

hian hun eng emaw chen chu a veng thei bawk a ni.

Heng thlai hote hi a hnah hlang te hian han pawtsawm nawk nawk ila, a rim a lo chhuak ang a, a nih loh pawhin a tel (oil) te hi han sawr ila, ramh-nuaia kan kal dawnah emaw kan taksa lang laiah te han hnawih nawk nawk ila, thosi min seh tur lakah te a veng em em dawn a ni. Thosi hlo lei mai tur a remchan loh te, hmanhmawh thilah te pawh heng thlai hote hi thosi hlo emaw rannung hloah te a \angkai em em a ni. Tin, taksaah pawh nghawng tha lo a nei lo va, duh ang chen chenin a hman theih dawn a ni. Tin, thlai \henkhat te hi han hal ila a khu khan thosi leh rannung thenkhat a hnawt bo thei bawk a, kan in leh a velah phun uar ila, kan in chhungah te han khawi ila, a nih loh pawhin a pot chawpin in chhungah han hung ila, chumi chuan thosi lo thlawk lut tur kha nasa takin a lo veng thei dawn a ni. Tunah hian US En-vironmental Protection Agency (US EPA) chuan rannung hloah Citronella (di rimtui) te, Lemon

leh Eucalyptus ( naw-alh thing) te hi vun a hnawih turin a himah a pawm a. A chhan nia lang chu tûr a awm lo va, a thawk \ha bawk a, tin, a leituten an duh vang te pawh a ni awm e.

Kan sawi tawh ang khan heng thlai hote hi kan hman tangkai thiam chuan sum tam tak kan senna tur kan hum thei dawn a ni. Heng thlai a\anga thosi hlo-te hi kan bul hnai maiah te, ramhnuaiah te pawh hmuh tur tam tak a awm a, thosi hlo emaw rannung hlo a hman nachang kan hriat phawt chuan nghawng \ha lo lakah kan fihlim ang a, a awlsam em em bawk a ni. Tin, heng thlai hote hi kan in leh a velah te han phun uar deuh deuh ila, thosi seh lakah min venghimin natna tam tak lakah kan fihlim thei dawn a ni.

34 Hriselna

HRISEL NANA THIL TIH THEIH AWLSAMTE(Simple tips for maintaining health)

dr. sangThuama ngenTe

Mihring taksa ruangam hi Pathian siam a nih avang hian a khawl hi a ropui danglam bik em em mai a. Motor khawl te hi zawng mihring te siam chawp a nih avangin a

chhiat palh pawhin siam \hat a har lo fo a ni. Heng mihring siam chawp khawl te pawh hi enkawl fimkhur chuan a tlo bik em em a ni. Kan taksa khawl chu, chutiang taka siamtu in min siam a nih avangin, a khawl hi a delicate viau laiin, tlo leh daih rei tur taka siam a ni. Pathian thuin, kum 70 daih zan tura siam a nih thu min hrilh a ni. Taksa khawl hi vawikhat din a nih tawh chuan chhum lo chat lova thawk reng tura tih nun a ni a, a thawk rim ta em em mai a ni. Ran leh mihring khawl siam chawp ang mai ni lovin, mihring khawl chu amah vek in enkawl chho thei tura ruahman a ni. Mahni \heuhin, mahni taksa khawl vawn hrisel naah mawh kan phur a ni tih i hre reng ang u. A inenkawl dan \ha awm mawlte i han ngaihtuah tlang ang u.

Thawkna \ha ne ih r eng hi hriselna neih \hat nan a pawimawh a ni. Taksa bung hrang hrang, a bikin thluak in Oxygen a dawn \hat nan, thisen in a phur chho va, chuap a\angin a lo dawng \hin a ni. Chuap na neiho chuan thawk harsatna leh oxygen tlak-chhamna an nei \hin a ni. Ka chhung a\angin chuap thlengin a hrisel tlang chuan thawk \hatna a awm a, chu chuan Oxygen supply a

siam ta \hin a ni. Hemi veng him tur chuan kamchhung tih fai \hat a, hrawk thip awm loh nan tuilum chi al a kam \huah fo tur a ni. Tin, chuap exercise neih \hat tur a ni. Zing thawh hma a boruak zang takah thawk lak vak vak a, vawi 10-20 ni tin tih a \ha. Hei hian chuap fan theihna a siam \ha reng a ni. Chuap na Pneumonia leh TB vei tawh tan chuan tih uar zual tur a ni. Lehkhazial zuk hian chuap leh

35April 2016

thawkna dawt a ti bal duh em em a ni. Meizial zuk loh hi a \ha ber a ni.

Lung (Heart) hi thisen sem kual tu tur a nih avangin, chawl miah lova hna thawk rengtu a ni a. Chuvangin chhawr hah lutuk fo hi a \ha lo a ni. Infiammi tan pawh darkar khat aia tam hah taka a inkhelhpui reng chuan lungphu a rang lutuk thei a, harsatna lian a thlen \hin. Rit phur chunga chho kan kal pawhin a khat tawkin hah chawlh a, lungphu, marphu rang/chak lutuk kan hahchawlh tir tur a ni. Tin, thau (fat) ei nasat hian thauin lung a tuam a, a fan \hatna a titlem a, lung chak lohna a siam thei.

Chaw eina kawng hi, supply dawnna a nih avangin a dam \hat a \ul reng a. Chaw d^wt leh pumpui hi a thawk rim em em mai a. Kuhva leh hmawmsawm kan ei nasat lutuk hi chuan kan chhawr hah nasa lehzual a. Pumpui nate hi a tam em em a ni. A hah lutuk loh nan chhawr rim loh deuh a \ha a. Sarep fip lutuk leh thil sak leh thak ei nasat hian pumpui a ti hah lehzual \hin a ni. Pumpui ruaka rei lutuk dah hi a \ha lo fo a ni.

Tin, chawpai \awih \hat nan Vitamin leh Enzyme te chi ang hi ei tel ve fo a \ha. Ek \hat theih nan thlai hnah hring leh tui tam tawk ei leh in fo tur a ni. Ei leh in thianghlim a \ul.

Zunkawng lam hi a \hat reng a \ul a. Taksa in thil \ha lo tawh te a paih chhuahna a ni a, engtik lai pawh hian taksa atana tha tawh lo paih chhuah tur a awm reng a ni. Chumi paih chhuahna tur a that tawk loh chuan harsatna a thlen fo thin. Entir nan, taksa vung te, thawk hah te a thlen fo thin a ni. Tui tam tawk in hian taksaa thil tha lo awm te a chhuah pui thin a, zun kawng a ti thianghlim thei a ni.

Hriatna thazam leh tihrawlte an \hat reng nan chuan physical exercise neih \hat hi a \ul a ni. TV-ah te kan hmuh ang exercise hi a tha em em a. Yoga an tih ang te hi \angkai tak a ni. Heng ang kher a kan ti thei lo a nih pawhin exercise lak dan awlsam apiang hi tih fo tur a ni.

36 Hriselna

PNEUMONIA LEH A ENKAWL DAN Tuna kan han sawi tur, natna chimawm tak leh thihna a thlen em loh pawhin, mihring hriselna tichhe thei tak a ni a. Chu natna chu Pneumonia an ti a. Kan \awng ang maiin kan hmang tawh niin a hriat a. He natna hi a awm tirtu ber chu - Bacteria Pneumococus, Staphylopyogus leh E. Coli te an ni a. Heng natna hrikte hian chuap tisa an ei a, chu chuan chuap fanna (elasticity) a tibo a, boruak hipluhna kawng a tiping zo vek a, chu chuan thawk harsarna a thlen ta thuai thin a ni.

A natna lan dan tlangpui: A natna hi lo lang thar thut a ni duh hle a. A \henah chuan hritlang awmna an lo vei hmasa phawt a, chumi hnuah natna chu lo zual thutin thih thutna a thlen vet a \hin a ni. Chauh thutna a lo awm a, khawsik leh thihnate a rawn thlen thin. Thawk a lo harsa em em a, a khuh vak vak a, a khak te a lo thi thei hial thin a ni. A marphute a lo rang zual a, a awmna chu a lo zual zel phei chuan oxygen tlakchham avangin thihna hial a lo awmtir thei ta mai a ni.

He natna hi naupang leh upa lamah a zualin, thihpui pawh an tam bik reng a, a chhan chu an chuap a chak loh bik vang a ni a, natna hrik chu an lo hipluhin, chuapah hmun an

khuar laiin chuap chaknain a tihlum thei ta thin lo va, an lo inthlahpung a, pawi an khawih chu a lo lang chhuak ta a ni. An khawsik a sang duh hle a, chuap natna lai chu a lo na bik vang vang thei thin a ni. An lo chau hluah hluah a, an khuh chu a lo ro hle a, thawk harsatna hial te a lo thlen thei a ni.

A enkawl dan: Kan chhungten hetiang natna an nei a nih chuan a rang thei ang berin damdawi in panpui vat a \ha ber a ni. Damdawi inah kan hruai thei lo a nih hlauh chuan mahni inah uluk taka enkawl tum tur a ni. Damlo chu chawlh hahdam \hattir hle a ngai a. Kar 2/3 chawlh a ngai a ni. Chaw ei tir tum tur a ni a, tui tam thei ang ber intir tur a ni bawk. A theih

37April 2016

chuan thisen chaw bur 3 aia tlem lo ni tin pek tum tur a ni.

Tin, damdawi pek vat tur a ni a, damdawi in chang-tlungah chuan a natna hrik chu la hrangin a huat ber damdawi chu an zawng chhuak thin a ni. Gentamycin injection leh Ampicillin injection chu a rualin pek tur a ni. Damlo in a ei thei a nih chuan a ei chi pawh pawi lo va, mahse injection-a pek chu duhthusam a ni ber mai. Tin, nachhawkna Paracetamol leh mut hahdam theih nan Diazepam pek mai tur a ni. Morphine, Pethidine, Phenoborbertone ho chi chu pek loh atan a \ha. A chhan chu thluaka thawkna rawn siamtu ho a tihchawlawl duh thin vangin. Pneumonia natna chu uluk taka enkawl emaw kan intih laiin, hmun dangah natna khirhkhan tak tak a khuar thei ve chawk a ni.

Chutiang natna awm thei zingah chuan :

Enepyena: Chuap chhungah hnaikhal a awmin, thi te pawh a tling thei thin a ni. Chutiang ang

a lo awm chuan damdawi thiam miten enkawl nise duhthusam a ni. Tui leh p^nhnai chu siak chhuah tur a ni a, duhtawk siak zawhin damdawi Crystaline Penicilin 100,000 unit-a chiu leh tur a ni. A tui siak chhuah chu exam chian tir a, a natna hrik hmuhchhuah a, a tihlumtu tur zawnchhuah tur a ni.

Tin, thluaka khawsik (meningitis) hi a awm ve hlauh thin a. Hetiang ang natna a thlen phei chuan thihpui awl tak a ni. Damlo chuan nikhua a hriat loh phah ngei ang a, a nikhua hriat lai pawhin luna em em leh luakchhuak tuar harsa takin a awm ang. Nikhua a hriat loh phei chuan damdawi chak lehzuala enkawl a ngai tlat hi a ni. He natna hian pawi a khawih nasat theih em avangin vei lo tura inven ngun a \ul hle mai a. A \ha ber chu hritlang kan neih reng reng te hi rang taka tihdam tum a, \an kan lak a \ul tak meuh a ni.

38 Hriselna

CANCER VEN DANNATNA zawng zawng zinga \ihbaiawm ber, CANCER hi kan sawi nual tawh a. Cancer-ah hian chi hrang hrang a awm a, tin, a enkawl dan hrang hrang a awm bawk a ni. Cancer natna hi a mawl zawnga sawi chuan tisa hrisel lai tisa \ha lo in a ei chhiat a tih theih ang a. He tisa \ha lo hi a darh zau hma a paih emaw tih thih emaw a ni loh chuan a darh zau zel a, a tawpah thihna a thlen \hin a ni.

Kan taksa a lo upat hian tisa hrisel lo hi a lo in\an chhova,

hemi venna \ha ber chu kan ei leh inah hian a awm a, chung chu lo sawi dawn ila.

Inthlah chhawn cancer emaw, hnathawhna lama kai palh cancer emaw tih lohah chuan cancer lakah hian a inven theih khawp a. |ul hmasa ber chu MEIZIAL zuk loh leh ZU lampang khawih tlem a ni a, tin, exercise lak ngun a ni. Heng bakah hian

1. Thlai leh thei ei tam: Thlai leh thei te hi taksa tan an \ha em em a, ei tam luat a awm lo. Amaherawhchu pawngpaw sil vak hian an \hatna a ti tlem ve thei a, chuvangin thlai leh thei te hi ei dawn/chhum dawnah chauh sil faia chan \hin tur.

2. Tuitamtawkintur: Upat lamah hian tui hal hi a tlem ve tulh tulh a, hemi avang hian kum 30 ral han kai hi chuan tuisik hi

an in tlem hle a. Amaherawhchu tuisik in tam hi taksain a ngeih em em a, ni khatah um 2 em kan in thei lo a nih pawh in um khat (no li) tal in tur a ni. Hei hian ril a ti fai a, ril cancer lakah min veng a ni.

3. Tomoto sauce: Tomoto-ah hian antioxidant chak tak mai Lycopene an tih a awm a, hei hi prostate (zun kawng) cancer laka min vengtu tha tak a ni. Tomoto lawnga ei loh pawhin a sauce pawh hi a tha em em a, ei tam a pawi miah lo.

4. Purunsenlehvar: Purun sen leh var chanchin chu kan sawi tawh kha. An rim hi a na deuh na a, ei tam hi thil pawi lo tak a ni. Ni khatah purun var zung 4 emaw purun sen pum chanve ei ziah hian pumpui cancer tur lakah min veng a ni.

39April 2016

5. Exerciselak: Exercise lak ngun hi a \hat rual rualin a lutuk a awm ve thei a, chuvangin fimkhur a ngai a. Exercise lak reng rengin hah lutuka lak loh tur.

6. Zikhlum, parbawr etc.: Thlai ho zingah pawh hian zikhlum, parbawr, knolkhol, bulbawk hnah tih velte hi an \ha bik a. A chhan chu cancer dotu sulfarophone an tih hi heng thlaiah te hain a tam em em a ni. Hetiang thlai hi ei tam a pawi lo khawp.

7. Rilruhahdam: Rilru hah hian cancer hi engtin chiah in nge a kaihchhuah tih chu mi thiam ten an hre lo na a, a kaichhuak a ni tih an hre tawh a, chuvangin rilru hahdam tak leh muang taka awm tluk a awm lo.

8. Bekanga\ha: Bekangah hian zunkawng lam leh hnute lama cancer laka vengtu Phytoestrogen hi tam tham tak a awm a, chuvangin a tha em em a. Mizo zingah chuan ei lo kan awm kher lo ang a, tun ai pawh hian ei tam thei ila a sual awm lo ve.

9. Zu ah pawh wine: Zu han tih hian chi hrang hrang a awm a. Zu tak, entir nan, rakzu te, rum te, whisky te hi in tam chuan cancer kaichhuaktu an ni a. Zu kan in rau rau a nih chuan grape a\anga siam zu, wine ang chi in te hi a tha. Grape-ah hian cancer do tur resvaratol an tih chu a awm a, hei hian cancer hrik hi a do ve tlat avangin a \ha hle a ni.

10. Aspirin (nachhawkna): Nachhawkna chak lo chi, Doctor chawh kher ngai lo ang chi Aspirin (Indiaah hi chuan paracetamol hi a ni mai awm e) te hi ei zeuh zeuh a pawi lo hle. Mi thiam ten an zir tawhnaah heng ang na chhawkna hian ril/mawngkaw cancer lakah zaa sawmruk a veng a, chaw kawng, hrawk ilo vel cancer lakah zaa sawmkua a veng tih an hmuchhuak a. Mahse tam tham deuha ei chuan internal bleeding a siam ve thei a ni. Cancer natna atan mai bakah lung lam natna atan Aspirin te hi a tha tih hmuchhuah a ni tawh.

40 Hriselna

TAKSA TANA SER TUI SAWR |HATNA TE

1. Vun tan a \ha hle. Vun a ti >ngin a ti hrisel a, blackheads (dum neuh neuh) leh vun chuar tur te pawh a veng thei.

2. Chaw pai\awih lama harsatna nei te tan a \ha hle. Ser tui hian thisen a tifai a, kawpuar leh pum nuam lo, ti deuh \euh \euh te pawh a tiziaawm thei.

3. Thingpui dawr a ei, in tur siamsa leh ei tur vawn \hatnaa an telh thil kan ei nasa a, hei hian kan thisen leh taksaah t<r a siam hnem a, chutiang kan taksaa tur inchhekkhawl chu sertui hian a tifai thei.

4. Ka a ti fresh a, thawk rimchhe a tiziaawm a, hahni thi \hin tihrehin, ha na tan pawh damdawi \ha tak a ni

5. Potassium a pai hnem a, chu chuan BP a control thei.

6. Rilru a chawk tho thei a, chuvangin depression leh stress tan a \ha hle.

7. Phlegn a ti hniam thei a, chu chuan thawk lama harsatna nei te a chhawk a, ashma nei tan pawh a \ha hle.

8. Ruhseh nei tan a \ha. Zun a ti tam a, chu chuan vung leh na thlentu tur te leh bacteria te a paih chhuak a, arthritis leh rheumatism tan a \ha.

9. Free radicals insiam tur a veng a, chuvangin kan lang upa hma tur a veng thei.

10. Antibacterial property a neih avangin hrawk na, thip hler hlur tan pawh a \ha hle. Tui lum chiala hrawk i \huah hnu pawha i hrawkna a ziaawm thei lo a nih chuan ser tuiin i hrawk chu han \huah ve chhin teh.

41April 2016

RSBY ENROLMENT & HEALTH CARE SCHEME ENROLMENT, 2016-17

March, 2016 a\angin RSBY Enrolment (thlalak) chu Aizawl veng hrang hrangah \an a ni leh ta. RSBY hi Health Care Society list siama BPL-te, Job Card Holder-te leh Street Vendor-ten an dam loh nikhuaa an hman tur Health Insurance a ni a. Chhungkaw pakhat tan kum khatah Rs. 30,000/- thleng hman theih a ni. Kum 2010 a\anga kalpui \an a ni a, tunah hian hlawhtling taka hman chhoh mek a ni. A hmang thei tur, list-a awmte hian thla an lak ngei a ngai a, thla an lak hnuah Smart Card pek an ni a, he Smart Card hmang hian Damdawi inah Scheme ham\hatna hi hman theih a ni. Smart Card tel lo chuan a hman theih loh thung. Enrolment (thlalak) hi Mizoram hmun hrang hrangah thla thum (3) chhunga zawh hman tum a ni a; a tel thei tur list-a awmte chu thla la ngei tura lo inbuatsaiha information centre-a hriattirna leh vengchhung chanchinbu lo ngaihven turin Health Department chuan a ngen a ni. Hemi rual hian Mizoram State Health Care Scheme-ah pawh enrolment hawn a ni nghal bawk a. He Scheme-ah hian RSBY-a tel ve lo APL-te leh RSBY-a tel thei Job Card Holder-te pawh an duh chuan an inziaklut thei a ni. RSBY BPL-te erawh chu inziahluh hranpa ngai lovin automatic an lut nghal thung. He Scheme hnuaiah hian natna thlan bik (Critical Illness) siam a ni.

Hrechiang duhten Health Sub Centre-ah emaw, State Health Care Society Office, Dinthar, Aizawlah zawhfiah theih reng a ni (2310844).RSBY hi APL-te tana siam State Health Care Scheme nen ngaihpawlh loh tur a ni e.

42 Hriselna

HRISELNA LATU TE TANA HRIATTUR PAWIMAWH

Hriselna la thar tur leh renew turte tan MRB Dinthar Branch-a Hriselna Account no. 25055010453-ah pawisa deposit-in lak thar leh renew theih a ni ta e. Pawisa deposit hnuah Email: [email protected] leh Editorial Board member mobile phone no. tarlanahte hian SMS hmangin renew-turin subscriber no. leh hming, la thar turin hming leh address chiang tak hriattir tur a ni. Lak thar man hi Calendar year zulzuiin thla khata Rs 5/- hisapin pek tur a ni. Tin, kum 2014 atanga chanchinbu lak man pe tawh lote paih an nih avangin subscriber no. hi siam rem a ni a, tun thlenga chanchinbu la dawngte chuan no. thar in nei vek tawh tih hria ula, renew tur reng rengin no. thar hman vek tawh tur a ni.

Mawiteahuang!

Pu Zothana pawh hi a \awng rang ve fu ni tur a ni, \umkhat chu an inleng te thingpui chhawp pahin a, “Kha thihpui r’u, ke te khai r’u” a han ti mai chu, a inlengte chuan mak ti tak leh mengphawk hra a en chungin ke an khai sap sap mai a, a hnu a an han hriat chian meuh chuan, “Kha thingpui in r’u, cake te kha ei r'u,” a tihna lek a lo ni a!

“Hand pump ngatin J.C.B. ke hnung kan han pump puar zet chu a hahthlak duh ngei mai,” a ti a. A bula mi chuan, “Chu zawng a la ziaawm a nih chu, “Hand pump ngata Road Roller ke pump puar hi asin hahthlak ni,” zuk ti a.!

Tlangval pakhat pawh hi a bialnu in a ban a, a thinrim chu a inawkhlum a thih chhanah ‘Thinrim.’

43April 2016

WORLD TB DAY 24TH MARCH 2016‘TB Titawp tur in i \angrual ang u’

dr. VanLaLfeLa, StateTBOfficer

MizoramStateTBControlSociety

Kumin March ni 24, 2016-ah khan khawvel pumah World TB Day hman a ni a, thupuiah ‘Unite to end TB’ tih a ni

a, Mizo \awng chuan TB titawp tur in i \angrual ang u tihna a kawk a ni.

TB natna hi Mizoin Ngawr kan tih hi a ni a, a thlentu natna hrik hi Mycobac-teriumtuberculosis a ni. Kum 1882 March ni 24 khan German Scientist Dr. Robert Koch chuan a hmuchhuak a, hemi ni denchhen hian kumtin in March ni 24 hian World TB Day kan hmang \hin a ni.

Mizoramah chuan TB vang hian kan ringtu hmasa Khuma pawh kha kum 1917 khan a lo boral tawh a. Kum 1938 vel khan Pi Puii chuan TB veite enkawl hna hi a lo thawk daih tawh a, Synod Hospital Durtlangah TB vei te enkawlna ward pawh siam a ni nghe nghe ni. Kum 1976 khan TB Hospital Zemabawkah hawn a ni a, mahse kum 2012 khan he TB hospital hi tih tawp a niin Regional Cancer Center

atana hman ni ta a. Tunah chuan Falkawn-ah DR-TB Center, MDR-TB te chauh enkawlna tur kan nei a, chu chu February 2012 a\ang khan hman \an a ni.

TB hi inkaichhawn awlsam tak a ni a, a hrik TB vei ten an khuh chhuah kan hip luh a\anga inkaichhawn a ni. TB hi chi hnihah kan \hen thei a - Chuap TB leh Chuap pawn lam TB. A natna lanchhuah dan hi a muang a, taksa chak lo heng HIV positive te, zunthlum te, cancer treatment la mek te, chaw\ha tlachham leh zuk leh hmuam ti \hin ten an vei hma bik a ni. TB lanchhuah dan tlangpui te chu:

1) Khuh karhnih emaw a aia rei

44 Hriselna

2) Khawsik a bik in tlai lamah

3) Khak thi4) Rihna tla hniam5) Awm chhungna6) Chawei tui lo7) Thaw hah8) Chau ngawih ngawih

Chuap pawn lam TB erawh chu a natna awmna hmun azirin a lanchhuah dan a in ang lo thin-\halbe vung/bawk, lu na (luak, khawsik, nikhaw hre lo), zun thi, naupai thei lo, ruhchuktuah vung etc .

TB hi inkaichhawn awlsam hle mahse damdawi hmanga enkawl dam theih a ni a. TB vei ten enkawlna tluantling an neih theih nan sawrkar laipui leh WHO \angkawp chuan Revised National Tuberculosis Control Programme (RNTCP) a duang chhuak a. He programme hi Mizoramah kum 2003 a\angin kan hmang \an a. He programme hnuaiah hian TB damlote chu a thlawn vekin damdawi pek an ni a, damdawi petu mit hmuh lai ngeiin damdawi eitir \hin an ni. Hei hi DOT (Directly Ob-served Treatment) tih a ni a, RNTCP lungphum pawimawh

tak a ni. Damlote hi an nat dan azirin CAT-I leh CAT-II-ah \hen hran an ni a. TB enkawl nana damdawi kan hman tlangpui te chu - Isonizide, Rifampicin, Ethambutol, Pyrazinamide, Streptomycin te an ni.

Mizoramah he prog-ramme kan hman \an a\ang hian kum tin TB vei 2000 tel hmuhchhuah ziah an ni a. Kum 2015 khan TB vei 2088 hmuhchhuah an ni a. Heng zing a mi 765 te chu khak a hrik hmuh ngei te an ni. Tin, za zelah 84 kan ti dam bawk a ni. Kum 2015-ah TB vanga thi kan record zat chu 38 a ni. Khak a hrik hmuh te hian enkawlna an dawn loh chuan kum khatah mi 10-15 an kaichhawng thei a ni.

TB damdawi ei chhung hi thla 6-8 te a ni a, damlo in damdawi a ei \hat tawk loh vang te leh ei hun chhung tur ang ei loh vang te, damdawi quality \ha ei loh vang leh dose dik tak ei loh vang tein TB tihdam harsa bik MDR-TB (Multi Drug Resistant tuberculosis) a lo awm thei. MDR-TB veiah chuan Iso-niazide leh Rifampicin te hian TB hrik an tihlum thei tawh lo

45April 2016

va, damdawi sang zawk pek an ngai ta \hin a ni. MDR-TB te enkawlna tur hian RNTCP hnuaia programme thar PMDT (Programmatic Management of Drug Resistant TB) tih chu Mizoramah October 2011 a\anga hman \an a ni. DR-TB center chu Falkawnah MDR-TB-te enkawlna tur bikin hawn a ni bawk. PMDT hnuaiah hian damdawi zawng zawng a thlawn a pek an ni a, hemi bakah hian damdawi in an pan na senso pawh tum sak an ni. Treatment lak chhung hi kum hnih a\anga kum hnih leh thla thum (24-27 months) a ni. MDR-TB te enkawl nan a kan hman damdawi te chu - Kanamycin, Levofloxacin, Ethionamide, Cycloserine, Ethambutol, Pyrazinamide, PAS te an ni a. Heng damdawi hi a man a to em em a, mi pakhat enkawlna senso hi nuaih 3-5 lai a ni. PMDT hnuaiah hian MDR-TB register an ni tawh a ni.

MDR-TB hmuchhuak tur hian phai lamah (Guwahati, Delhi) khak thawn a ngai thin a. Khak hi darkar 72 chhung a

thlen a ngaih avangin a hautak em em a. He kan harsatna sut kian nan hian Central TB Division chuan khawl changkang tak CB-NAAT (Cartridge Based Nucleic Acid Amplification Test) chu WHO kaltlangin min pe a, Aizawl, Champhai leh Lungleiah te bun an ni.

RNTCP hlawhtl inna atan a pawimawh tak chu kan damdawi petu (DOT provi-der)-te an ni a. Sub-Center a Multipurpose worker te leh tlawmngai a damdawi min pek sak \hintu (Voluntary DOT provider) ten \hahnemngai tak a an thawh avangin damlo tam takin damna an chang tawh a ni.

RNTCP hnuaiah hian damlo in damdawi a thlawna an dawn mai bakah hian damlo in damdawi a ei zawhah damdawi petu (DOT Provider) leh damlo hian lawmman (Incentive) an la nei cheu a. Sawrkar kum thar a\ang phei chuan ` 250 a\angin a hnuai a tarlan ang hian tihpun a ni -

1) CAT-I damdawi petu - ` 1000/-

46 Hriselna

2) CAT-II damdawi petu - ` 1500/-

3) D r u g r e s i s t a n t T B damdawi petu-` 5000/-

4) MDR-TB patient te DR-TB center pan na man - upto ` 1000(outside district) upto ̀ 400 (within district)

5) Damlo (tribal and difficult areas) - ` 750/-

Tin, TB hi HIV positive ten an vei duh hle a, HIV positive te thih pui tam ber chu TB a ni. Kum 2015 khan TB-HIV vei kawp 177 an awm a. Heng mite enkawlnaah hian MSACS lam te nen thawhho a ni. TB-HIV vei te hi ART Center an pan na man atan ` 500 (first visit) thleng a pek theih tur a ruahman a ni.

RNTCP hi damlo TB vei te tan chuan enkawlna tluantling sum leh pai seng ral lova a thlawna dawn theih a nih avangin mipuite tana belh tlak leh chhenfakawm a ni a. Hemi hre reng hian TB vei te leh TB nia inringhlel te chuan kan hnaih ber District TB Center emaw Tuberculosis Unit emaw pan \hin ila, kan kal thei lo a nih pawhin mahni khua \heuhah khak laksak thei tu panin, exam-tir \heuh ang u.

TAWN HRIAT (I awih zawng a ni emaw…)

* I phone i khawih regu lutuka a lo sat viaua a muan viau chuan tuihu lut thei lo turin tuam phui la, fridge-ah dah vang vang rawh..... a lo chak sawt mai ang

* Hmarcha hi i kutah a lut a, i kut a sa huam huam a, i sil chiam pawha a sawt loh chuan tui so bawrh bawrh kawpin chhuang la, a hu khan sa i tih em em thlengin i ur ang, chumi hnu chuan a result chu i hre mai ang. Source:Whatsapp

47April 2016

KEIMAHNIHealth Directorate a driver te chuan kartin (Thawh-\anni & Zirtawpni) a an zing \awng\ai thawhlawm tling khawm mi harsate hnena kum tina an pek thin chu kum 2015-a an thawhlawm ` 10000 (singkhat) chu Cancer institute hnenah an hlan. Hetianga mi dangte tana luangchhuak thin pawl \ha tak kan nei hi Hriselna Editorial Board chuan a chhuang hle a ni.

February 26, 2016 khan heng a hnuaia mite hian Pathian malsawmna dawngin superan-nuation pension in a chhuak a, Department chuan a lawmpui takzet a, an ni ho thlahna leh lawmpuina hun hi Director of Health Services Chamber-ah neih ani.

1) Dr.Lalsiampara, Jt. Director, H&ME

2) Pu Hmingthanzauva , Assistant, DH&ME

3) Pi Thantluangi, IV Grade, DH&ME

SUNNA

Ni 11-3-2016 khan DHS a kan thawhpui Pi R. Lal-hmudiki (Nuteii) RNTCP-a IEC officer chuan thluak TB avangin min boral san a, fanu pahnih leh fapa pakhat a kalsan a, a tuk ni 12 khan an chenna Electric vengah vui a ni. Nutei hi mi remhria, hnathiam tak, mi invawng tak a ni a, Zaithiam ni bawkin kohhran rawngbawlnaah, ram leh khawtlangah pawh Pathian faka zai thin, Department in a programme kan neihah pawh zai thin a ni a. Hetia, min lo boralsan ta mai hi kan ui takzet zet a, a kalsan tak, a pasal leh fate, Pathianin awmpuiin malsawm zel se tih hi Health & Family Welfare Department chuan a duhsak taket a ni.

March n i 24 khan Mizoram State Health Society, TB Cel l bul tumin I&PR Auditorium-ah Khawvel puma TB Dona Ni chu hlawhtling taka hman a ni a. He hunan hian Pu Lal Thanzara, Health Minister chu Khuallian a ni.

48 Hriselna

Tin, Pu Lalrinliana Fanai IS Commissioner chuan kal khawm te lawmna thu a sawi a. Dr. Vanlalfela State TB Officer hnen atangin Mizorama TB dinhmun ngaihthlak a ni. Tv. Vanlalsailova’n zai mawi takin mipui te a awih bakah Health Worker Training School naupang ten “Sem Sem Dam Dam” tih hla thiam takin an rem a. TB Vei dam leh Pi Ramhluni, Bungkawn Vengthar hnen atangin thu sawi ngaihthlak a ni bawk. He hunah hian Pi R. Lalhmudiki, IEC Officer leh

Pu Vanlalhruaia, Lab. Tech. te sunna hun hman a ni bawk a. Dr. K. Roparin lawmthu sawiin hun tawp a khar a ni.

Driver Intuaitharna: March ni 3, 2016 khan Health Directorate Driver-te chuan Driver room-ah Dr. Lalram-liana DD hovin NHM Programme hnuaiah Aware-ness Programme an hmang a. He hunah hian Driver-te chuan intuaitharna leh infuihtharna hun an hmang nghal a, Driver te an tel kim hle a ni.

Kum 2016-2017 chhunga DHS leh DHME Gsroup ‘D’ hruaitu tura thlan te:-

President : Laldawngliana

Vice President : Rinliana

Secretary : R. Lalhmunsiama

Asst,Secretary : Lalrinthari

Treasurer : Huchhingpuii

Fin. Secretary : Vanlallawma (Valtea)

Mizoram State Group ‘D’ Govt. Employees Association General Headquarters kum 2016-2018 hruaitu tur atan Sr. Vice President-ah Pu Laldawngliana leh Vice President atan Pu Rinliana te an tel bawk a, Health Department a\anga an tel hi kan chhuang hle a ni.