Upload
others
View
1
Download
0
Embed Size (px)
Citation preview
HAL Id: halshs-01092346https://halshs.archives-ouvertes.fr/halshs-01092346
Submitted on 8 Dec 2014
HAL is a multi-disciplinary open accessarchive for the deposit and dissemination of sci-entific research documents, whether they are pub-lished or not. The documents may come fromteaching and research institutions in France orabroad, or from public or private research centers.
L’archive ouverte pluridisciplinaire HAL, estdestinée au dépôt et à la diffusion de documentsscientifiques de niveau recherche, publiés ou non,émanant des établissements d’enseignement et derecherche français ou étrangers, des laboratoirespublics ou privés.
Dwa pisma polityczne Jana Potockiego z lat 1790 i 1792Emanuel Rostworowski
To cite this version:Emanuel Rostworowski. Dwa pisma polityczne Jana Potockiego z lat 1790 i 1792: “ Essayd’aphorismes ” i “ État de la question ”. Andrzej Zahorski. Wiek XVIIIPolska i Świat, PaństwowyInstytut Wydawniczy, pp.85-97, 1974. �halshs-01092346�
DWAPISMAPOLITYCZNEJANAPOTOCKIEGOZLAで1790il・792
(”ESSAYD,APHORISMES”I”ETATDEl・AQUESTION,’)
Mimowielkiegozainteresowania,kt6reotaczadbecniewPoIsceipoza
poIskaautoraPαγαdiReZcopisuznaIeZicmegowSaragossie,函ieidzieIo
JanaPotockiegowciaZniesadostateczniezbadane・Wieletulegend,za-
gadekibiaIychplamprzedkilkunastulatynatrafilemwBiblioteceCzartoryskichnamate-
riaZytyczaceddbiutupolitycznegokrajczycazwiosny1788・Serianer-
wowopisanychiurzekajacychoryginalnoSciaulotnych蚊rypt6W・6w
pz6d”zagrzanejrgIowy”Potockiegoiog6lnej・・fermentacjiumys16W’’・pO-
przedzajacejzebraniesieSejmuCzteroletniego・zaCheca・abypejSedalej
tropempoczynahposIapoznahskiegoizaloZycielaDrukamiWolnej・Mo-
jezetknieciesiezJanemPotockimbylojednakraczejprzygodne・zabrak-
Iomiimpetu,Odciagnelyinnesprawy・Podtrzymujejednakwyraあny
wroku1956pogldiZpisarstwopOlityczneidzialalnoSCedytorskakraj-
czycaz∴CZaS6wSejmuCzteroletniegozaslugujenadokIadnezbadaniel・
RzeczmamzakarbowanawpamieciikieidySwypadniesieztegowywia-
zae.zanimdotegoprzyjdzie,Chcialbymrozsuplaejedenzlicznychwe2-
1bwlgmatWajacychbiografieibibliografieJanaPotockiego・Chodzioba-
lamuctwa,kt6renaroslywdkd宣najczeSciejpowOtyWanegO,alewgrmcie
rzeczynieznanegoplSmapOlitycznegokrajczyca:Essαyd’Aphorismessur
AutorstwotegoanOnimowegodrukujestniewatpliwe・Nakohcuwy-
danejwWarszawiewroku1792Voyαgedms肥mpiredeMaroczamie-
szczonowykazdziet”dumemeauteur,・・Wkt6rymfigurujeEssayd’Apho-
rismessurZaZibertejakojedynyzresztazPOdanychtuutworewp0-
1itycznychJanaPotockiego・SwiadczyCtomozeotym,i乞autorprZyWia-
zywatdoEssαySzCzeg61nawage・Nasuwa∴Siejednakr6wniezprzypusz-
czenie,zeEssαyjestjedynympismempolitycznymkrajczycawydanym
wpostaciodrdnegodruku・WszystkieprzedsejmowepisemkaPotockie-
gozwiosny1788・bylylansowanewmanuSkryptach・Starannegospraw-
dzeniawymagaSpraWaautOrStWaprzyplSyWanyChkrajczycowianoni-
mowychbroszur:ListtureckrAchnanab00ZyOgれKitahikadoPoZak6w
iLe弛geme庇deMomusmb調e航meひrSUrUmere函鵬dl’e珊meれ・
lE.Rostworowski,Debiut po肪yc2nVJα1W
Historyczny,,1956,t・ⅩLVII,S・707・
Poわc職ego uJ∴rOku j788,。Przegもd
86 Ema網′ueIRosか”0γOtDS短
JeSliwypadnie・jakprzypuszczam・uSunaetepozycJezbibliografiiPo-
tockiego・tOubytek6wbedziemoあazrekompensowaeznacznailoScia
felietiOn6wpoLitycznychzamieszczonychw,,JournalHebdomadairedela
Diete,,Orazpismaminieoddanymidodruku.
Sprawawydatne-gOPOSZerZeniadorobkuJana Potockiego w zakresie
Pi細iennictwapolitycznegozajmiemysieterazjedynieubocznie.Pozo-
StahmynarazieprzyEssayd,AphoTismes・ZnajdujacysleWBibliotece
NarodoweJCentralnykatalogstarychdruk6wnotujeczteryegzemplarZe
tejrzadkiejbroszury(BibliotekaJagiellohska,BibliotekaCzartoryskich
i2wBiblioteceUniwersytetuWarszawskiego)・Wszystkiemialemwre-
kuiwszystkiesaiidentyczne・NiemananichpodanejdatyimleJSCa
druku,ailoSestronwynosi24・
PierwszebiOdaj ogniwowIahcuchunarastajacychnieporozumiehsta-
nOWizapisw bibliografiiiFeliksa Bentkowskiego z roku1814‥,,Essαy
d,Aphorisnessur硝berii,aVarsovie1791・in4-tO,32stron”・2WZy-
CiorysieJana Potockiego,zamieszczonym w WiZeγunZcαCh-RoZtrZqSa-
nih(九(1835)・MichaIBalihskipowtdrzy~6wzapis,WIaczajacinformacje
OEssaydoswejbiograficznejopowieSci・Opisujacpodr62ekrajczycazro-
ku1791autortenbZedniepodaje・Zejeszczeprzedrozpoczeciemsiero-
ku1792”WarszawaujrzaねmIodegowedrownikawmurachswoich.Za_
ledwomialczas∴SPOCZaePOtrudachwielkichpodrdZy,ZajeZygownet
SPraWyWIasnegokrajuDiprzyIaczyIsiedopracprawodawc6W,,PrZez
Wydaniiebezimiennegopismawroku1791podtytuZemAfoγyZmyOWOl-
noSci”(wprzypisiepeZnyopisjakuBentkowskiego).8Datowani。Balihski
”uSci鍋のmowlaCWSWyChgawedachhistorycznychzroku18430bez-
imienniewydanymprzezPotockiego”PrzySamymschylku1791roku”
PISemku:”Essαyd,Aphorismesetc・膏Varsovie1791,in4-tO,32stron”.4
・,Repetitioestmaterstudiorum・”NieprawidねwyzapisBentkowskiego
utrwaliZsiewliteraturzeispowodowaIprzekonanieodatowaniuEssOy
na rok1791ioistnieniuegzemplarzydefektowych・AIeksanderBrtick-
ner,at・ItOr,kt6rywroku19llpodaIjedynadotadnaautopsjiopartainfor一
macjeotreScibroszuryPotockiego,datujejanarok1791(podajactedate
jednakwnawiasie)istwierdza:・,WidziaIemtylkodefekt(24str・,trZypier-
WSZe rOzdziaZy,brakostatniego)”.5WBibliografiiEstreich。.aW..1913
POdano:,・Essαy d,Aphorismes surねZiberti(Varsovie1791?)W4-Ce,
Str・32・WBibl・JagielI・jestdefekto24stronach.”6Tedomniemanede_
fektyinawiasowe zreszta datowanie na rok1791to jeszcze niewiele
WPOr6wnaniuzzamieszaniem,kt6rewprowadziIWZadyslawSmolehski.
WPut脇cystachanonimowychczytamy:,軸k179lPotockiprzepedzil
napodr62achpoHiszpaniiiMaroku・Wr6ciIdoWarszawy poidkoniec
sF・Bentkowski,HisioriaIitera蝕rypoZsZciej,t・II,WaJ・SzaWa1814,S.741.
8Wi2erun短日02tr2:aSaniaNauTcowe,CzeSCVI,Wilnol835,8.73-74.
4M・Balihski,JαnPo的C新一Wedrownik,Ziieraiid2iejopis,W:Pisna胸orycne,
t・III)Warszawa1843,S.149-150.
5A・Bruckner・Janahr・PotockiegoprOCeizas弛ginαukowe,Warszawa1911,S.10.
6Estreicher,t・XXVタKrakbw1913,S.138.
DtDc p細mopO耽り膨”eJoのαPotockiego
stycznia1792.BuIhakowzanotowaIwswoimdziennikupoddata9maja
roku1792,2e krajczyc napisa霊broszurke,W kt6rej chwalikonstytucje,
lecz Ldla utrzymania jej radzizrezygnowae z tronu sukcesyInegO・Bro-
szurkatamatytuZ:DEssOyd,Aphorismesst〝弓αuberte・AVarsovie1791
(4-0,Str.32)”.7C6z stad,ZeBrticknerpoprawnie referowaI,iZ autorEs-
Say,,WymagadziedzicznoScikor00yDizedatowaniedruku”AVarsovie
1791”pozostajewsprzecznoScizpoprawniepodanymprzezSmolehskiego
itinerariumPotockiego?Smdlehski,ktdryzapewneniemiatw rekuI・Zad-
kiej broszury,POChopnle utOzSamiI ja z pISmem WZmiankowanym
wdzienniku Bulhakowaistatsie autorytetemdla dalszychpokoleh・
Leszek Kukulski,kierujac sie zapewne data owego zaplSu Z dziennika
Bulhakowa(9V1792),zWiehczylfalszywy trop przedstawiajac w roku
1956EssayjakoplSmOOgloszone。WPlerWSzarOCZniceKonstytucjii3Ma-
ja,,,Wkt6rymPotocki。razJeSzCzezabra量gZoswsprawachwsp6Zczesnej
polityki,POChwalajackonstytucyine dzieloSejmuCzteroletniego,aleza-
razemwyrazajacpoglad,zedlautrzymaniaustawymajowejkiOniecznajest
rezygnacjazzasadysukcesjitronu”・8PolOlatachKukulskimewpisze
otym,jaktoPotocki。POpOWrOCieidoWarszawyplerWSzarOCZniceKon-
stytucji3MajauczciIdrukowanabroszurka,zaWierajacaaforyzmyowol-
noscl,PelnepochwaldlakonstytucyjnegodzielaSejmuWielkiego’’・9Stad
drogawiedziedoNowegoKorbutα,ktbrywroku1972spraweprzygwoZ-
dziI,POdajaiC ZaPis:。Essαy d’αPhoγismes surlauberti(Warszawa1792
maj)Dat.skorygowaIL・Kukulski”・10
0wa,,eSkalacja”bleduwywodzisieztego,LewidocznieaniSmolehski,
aniKukulskibroszuryPotockiegonieprzeczytali,prZejelisienatomiast
tym,COzaPisaIwswymidziennikuBuIhakow・C6zsiewowymdzienniku
Znajduje?
PoseIrosyjskiwWarszawieby霊czlowiekiemdobrzepohfomowanym・
azwlaszczamiaZdziekisekretarzowiIgnacegoPotockiego,Parandierowi,
Sprawnie dzialajacy wywiad w domu marszaIka・Dziennik Bulhakowα
w jego ustepach pisanych po rosyjsku znamy jedynie w tIumaczeniu
Waleriana Kalinki・Wypada to zaznaczye,nie mamybowiempewnoSci,
czy tlumacz prawidZowo posIuをylsie okreSleniem”broszurkaD,CO nie-
zgodniezprawdasugerujedruk・Moglotozaci担yenapospleSZnymrOZu-
mowaniuSm01ehskiego,kt6rylOWa。broszurke”utoZsamiIzjedyna bro-
szurapolitycmaOniewatpliwymautorstwiePotockiego,aWieczEssay
Bu量hakoWPOddata28IVl9V1792zanotowal:。JanPotocki(synkraj・
czego)napisaIbroszuke,Wkt6rej dowodzi,iZnaleZyzrobieofiarezza”
saidy sukcesyjnegotronu dla zachowaniakonstytucji・kt6rajest dobrg
iuzyteczna・MarszalekPotockiodpowiedziaJmu:Jesuisfache・mOnChei
7W.Smolehsiki,PubucyScianoninowia:kohccWiekuXVIItタl}Przeglad HistoryCz・
ny,,1912,it.XIV,S.209.
8WstepL.Kukulskiegodo‥Jan Potocki,Rekopis抑aZe2iont′WSarOgOSSie,Warl
SzaWa1956,6.8.
O WstepL.Kukulskiegodo:JanPotocki,Parady,Warszawa19667S・8・
10NowyKorbut,t.VI,cz.1,Warszawa1972,8.70.
Elna筒αeI Ros九〇orOtpS購
CouSin,d’etred’unavisentierementcontraireauvetre etdediffererdaLnS
lesprincipesetdanslesconsequences・Danslesprincipes,ParCe quela
Craintedel’agrandissementdelamaisondeSaxe,quePeuVentnOuSObje-
Cterlespuissancesvoisines,nePeutpOrteratteinteanotreindependance
et au droit denous choisir un roitelque nous jugeons a propos;etle
refusdel,Electeurnepeutdetruirelasuccessionquenousavonsetablie.
LespuissanceslqueVOuSCrqyezarmeeSCOntrenOuS,aurOntaSSezafaire
desormaispourelles・QuantalaRussie,CrOyezqu,ilyamoyen,SOitde
lamenacer,SOitdenouslarendrepropICe・Pesezbiencesconsiderations,
etvousverrezqu’uneinquietudelegeren,estpassuffisanteI”urChercher
arenverserunedificequenousavons eutantdepemeaetablir.,,ll
ZwazywszykaliberpolitycmyObukuzynow,jestrzeczazrozumiala,Ze
BuIhakowaijegowywiadowcebardziejinteresowaIaopiniaIgnacegoPo-
tockiego niz treSC,,btOSZurki”krajczyca・My tez mamy swole poWOdy,
aby za BuIhakowem przytoczyCin extenso odpowiedZIgnacego.Zanim
jednakzajmiemysietaOdpowiedzianalezyzapoznaesiezpismemJanaPotockiego,kterespowodowabreplikemarsza批a.
W papierachIgnacego Potockiego znajduje sie krdtki,ale treSciwy
traktacik zatytuZowany:倍加t deねquestion parJeαn Potocki.12WSr6d
naszych pisarzy politycznych krajczyc wyrd血ial sie klarownielogic2-
nym・SarkastycznymibardzoniesamackimsposobemmySlenia・Jakwia-
domo,tWdrcyKonstytucji3Majanajbardziejdrazliwawkrajuizagra-
nlCaSpraWeSukcesjitronuprzeprowadziliw spos6bwysoce niefrasobli-
Wy・Dziedziczny tron ofiarowano elektorowi saskiemu nie pytajac sie
Ojego zgode・Wciaz nieposiadanotej zgody,kiedyzaciagalysieciezkie
ChmurynadSwietujaca rocznice K00StytuCjiWarszawa.Ustawa Rz軸0-
Wa,WraZ∴zfigurujacymwniej jako sukcesorem tronu elektoremijetや
Cdrka,POIska。infantka”,byIazaprzysieZonaprzezSejm,urzedy,WOjsko,
Sejmiki・SytuacjabyZazpunktuwidzeniapolitycznegogroZna(anawet,
zczego jeszczenie zdawano sdbie sprawyw Warszawie,juzwrecz bez-
nadziejna),aZPunktuwidzeniaprawnegoparadoksalna.
JanPotocki,kt6ryluznawiosne1788deklarowaIsiejakozwolennik
Sukcesji w rodzinie Poniatowskich13,W CzaSie prac nad forma rzadu
WrOku1790wystepowal,takjakwszyscy,,Patrioci”,narzeCZWPrOWa-
dzenia tronu dziedzicznego.Z poczatkiem roku17910puSciljednak na
rokPoIskeinie byZwsp610dpowiedzialnyzaspos6b,Wjakiprzeprowa-
dzono saska sukcesjewdniu3maja.Po powrocie dokraju,naWiosne
1792,5wiadombyZzagroZenia,abyemoZe docieraIy doniegoirepubli-
11W・Kalinka,Os肋nie Zaia PanOWania Stanisねwa Augusta,t.II,Krakdw1891,
5.369.
12AGAD,ArchiwmPotockich(Publiczne)197,S.397--400.
13W鵬ciez19IV1788StanisZawAugustpisaIdoCorticellego,zeJanP°tOO駐;,nie-
zmierne wylaI przede mna oSwiadczenia odwaznych swoich dla ojczyzny rezolucji
a orazosobistego przywiazania do mnie,tak dalece,ze O Sukcesyitronu wimieniu
moimgada重・Janatopowiedziaねmmu,zepamietamnaprzysieigezakazuiBCamimy-
Sle60tym・izakleZemgo,abyotvmnie gadaI.,・AGAD,ZbidrPopielOw424.
D00o pをSma pO疑りcaneJのnαPo的cIcわgo89
kahskiemotywacje SzczesnegoPotockieg〇・KrajczycwysiliIswdjlogicz-
nyumysl,abyznaleZewyjSciezblednegokoZa・
Zdaniem autora Btat delαqueStion PoIska,zagrOzOna prZeZ SZarPiace
jaobcewplywy,SIusznieupatrywaぬ,,lekarstwa”wsukcesjitronu・Sejm
isejmikizaprzysieglyjednaksukcesje”Otyle,OileD(entantque)・Kon-
StytucJaOddajebowiemtronelektorowi,。Oile’’onten tronprzyjmie・
adomsaSkiprzyjalsukcesje,MOile,,mocarstwawyraZanatozgode・”Tak
wiec poprzez kolo bZedne,ale rzeczywiste,OfiarowaliSmy tronlprzy-
siQgliotyle,Oilelentantquelmocarstwasienatozgodza・DSwietoi冶
przyslegijestniewzruszona,jeSlichodziojednoSeiustanowionewladze・
niemoZejednaktyczycwarunkdw,,,kt6rezeswejnaturysaconajmniej
dwustronne・anayetWielostronnetaumoinsbilaterales・etmememulti-
laterales]...PrzysleganaSzaniemozezmuszaCdomusaskiegodoprzyje-
ciakorcmy,aPrZeztOSamOniemozeinaszmuszaedodzialmiatak・j祉
gdyby dom saskija przyjalD・NaleZy Swietowae rocznice Konstytucji
wduchupatriotycznejjednoSciiwiernoScizaprzyslezOnym.PraWOm,ale
warunkowa sukcesja tronu wobec niespehienia warunk6w nie jest ta
przyslega Objeta・
Rozprawiwszysiezesprawaprzyslegi,Potockiprzechodzi・,dotematu
trudniejszego,POruSZajacgotrzebabowiemmieCodwagewydaniasielek-
liwym,,(avoirlecouragedeparaitretimide)・PoIskajestpahstwemnie-
podlegZym,aleniebylamonarchiadziedziczna・Sukcesjastanowizdobycz
politycznaiwzrostpotegi,kt6rymusiinteresowaecalaEurope・Gdyby
dwiewielkiemonarchiezechcialypoIaczycsiew jednopahstwo,tO。Za-
pewneprawobyIobypoichstronle,przyPuSzCzalniejednaksprawazna-
lazZabysieprzedtrybunaZemEuropyD・DlategotezLudwikXIVosadza-
jacswegownukanatroniehiszpahskimmusiaZsiewyrzecmySlipoZa-
czeniakiedykoIwiekobumonarchiipodjednymberlem・Nar6dtracinie-
podlegloSC,kiedyprzystajenato,abynimrzadziZobcyambasadoriaby
najegoterytoriumstalyobcewo軸a・,,Alenar6dnietraciniepodleglo-
Sci,je餌dostosowujeswojepostanowieniadopostanowiehEuropy・ZWla-
szczawsprawach,ktdreniemajacharakteruSciSlewewnetrznego,ale
dwustronny.,,Zdaniem Dotockiego,)Sukcesja byねby na pewno najlep-
szymsrodkiemzachowanianiepodlegloSci,aleskorotenSrodekjestnie-
mo捉wy,tOnalezyposzukaCinnego,,・
Zwolennicy。ryZykowaniawszystkiego zawszystko”(risquerletout
pourletout)zawszezyskajapoklask,niktbowiemniechceuchodzieza
lekliwegoi”nicpospolitszegojakodwagalekkomy餌oSciD(lecouragede
l・imprevoyance).Ryzykancizamykajadrogedorokowah,ktereprzecieZ
nigdyniebytyuwazme,,jakoniegodnemajestatujakiegokoIwiekpah-
stwa”.Elektor∴SaSki,kt6regokraj jest zabezpleCzOny praWamiRzeszy,
akt6rymapleniadze,kredyt,WOjskoifortece・niesadzi”abybylopo-
nizej jegog°dnoSciuzalemienieprzyjeciakoronyodzgodytrzechmo-
carstwD.
WrokowaniachzRosjanaleZyposIuZyesiedobrymiuslugamielektoralzyCZliwoScia Austrii,a Prusy,ktbrenamocy traktatu przymierza sa
90 EmαnαeI Ros加。0γ0108鵡
ZObowiazanedo uznanianaszego rzadu DuStalonego”(etabli),nie moga
uznaezaustalonasukcesjesaska・kt6rej elektornieprzyjaI・Wwyniku
rokowahbedziemoあauzyskae・iZ・,WtenCZylnnySPOSebnaszspokej
niebedziejuzzawszespoczywaInajednejgIowie,CObyloibywinteresie
WSZyStkich mocarstw,albo wprowadzielepszy spos6b elekcji”(obtenir
quedefaconoud’autre notretranquillitenesoitplustoujourssurune
Seuletete,Cequiseroitl,interetdetouteslespuissances;OuunmOde
d’electionmeilleur).
Pierwsza altematywe・tyCZaCa OWegOzdjecia troskio spok6j PoIski
ZjednejgIowy・SformuIowaまPotockiwsposdbniezbytjasny.Trudnor0-
2umieetojednakinaczej,jakpogodzeniesiekrajcZyCazmO創出WoSciaznie-
SieniawPoIscestanowiskakr61a・Argument,iZdogodzitowszystkim
mOCarStWOm,PrZyPOmina rozumowanie Szczesnego Potockiego.14MoZna
WiecpostawieJanaPotockiegowszeregunielicznychw6wczaswPoIsce
ludziakceptujacych”CZySty〝republikanizm,Choe do tej alternatywy
SkIania量sieniezracjipryncypialnych(jakSzczesny),alezewzgleduna
SytuaCjemiedzynarodowa・Ustanowieniewwynikurokowahrepublikibez
kr61aczyteZulepszeniefbrmyelekcji”uStalinaszlosnajednalubdwie
generacje,CO.iuZdawiele〝(cequiestdejabeaucoup)・Wprowadziwszy
namiejscenleprZyJetejsukcesjitronu。teSrodkizastepcze”(cessubsti_
tutions)nalezyje”ZeSPOlie[amalgamerJztaczeSciakonstytucji,kt6ra
Zalezyjedynieodnasikt6rate幻edyniemogliSmyzaprzyslaC.Bedzieto
SPraWaWZadz,kt6reSmyustanowiliizktdrymizwlaZaliSmysieprzyslega
W SPOS6b nieodwolalny・〝W czasietrwania rokowah naleZy sie zbroie
PrZeCiwgroZacejinwazji,COjest,,naJSWietszymobowiazkiem”.
JanPotockipiszezgry餌wie:,,WydajemisietomowarozumuIlelan-
gagedelaraiscm),alejeSliwrzeczysamej rozumprzemawia,tOZtru-
dembedziewysIuchany・,,NaleZyprzypomnleC,Zenawiosne roku1788
naJWiekszewraZenie uczynilo rzucone przezJana Potockiegowezwanie
douzbrojeniacaIegonarodu・150t6IaWiosne1792wzywaJaCydonego-
Cjacjikrajczyc spotykaIsie z odpowiedzia‥。Inaczej m6wiZeS dawnleJ.
TwierdziIeS,zelicznynardd,OtaCZajacswelasyzasiekami,WSiepalisada-
mi,POkrywajacr6wnmylekkakawaleria,mOzesiebronlCprzeCiwinwa-
ZJllWStrZymyWaCPOChddarmii,Lemoあa rozniecICPOWSZeChnyentuz-
jazm”・Nat0-2daniemPotockiego-jesttylkojednareplika:,,ZawoZa-
nie:《umieraJmyZaOJCZyZneやjest zrozumiaIe dla wszystkich,lecz猟-
WOIanie‥畑mieraJmyZaSukcesjeやjestduZomnleJPOPulameiduZOmnleJ
Zdolne dorozniecaniatychpozardw,kt6rezresztazawszetrzeba uw詑ae
ZaSrodeik-OStateCZny・Nieustraszonymarynarz,raCZejnizbymiaIsiepod-
dae・WySadzisw6j okretwpowietrze,alenieodtegoczynurozpoezvna
14WliSciezlOIIII1791pisa宣SzczesnyPot00kidoSewerynaRzewuskiego言,Korona
polskabedziezawszezawadnymkamieniemdlasasiad6W,utWOrzenieRzeczypospoli-
tejspokojnoS jbe狐ieczehstwoim叩eWni・,・E・Rostworowski,KoreSPOndencjaS2,CZe-
S”negO Potockiego21Seweγynen R2TeWuSkin Z妨7788一重796,”Przeglad Historycz-
ny〃1954lt・ⅩLV,8.736.
1sE・Rosworows叫Deb細po的c納UJO仙Po的C的go,S.691一式96.
D00a p鳩ma pO新gc21-eJanαPofockiego 91
0brone・Konkluzja:NaleZywalczyC zaojczyzme・abyodeprzee jhwazje,
ZgWaZcenieterytorium・AleczynaleZyzagrzebywaesiepodruinamisyste一
mu?Nie.〝
Wkr6tcepotem,WObliczuinwazji,JanPotockiznowymzapaIemna_
WiazaZdo swyCh obronnych pomysIdw z∴rOku1788ikrzatat sie wok6Z
ZOrganizowaniakorpusu strzeleckiego zkurpiowskichpuszczakdw.lO Ak-
CeSStanislawaAugustadoTargowICyPrZerWaItepoczynaniaizamkn箪
WZyCiuPotockiegokrdtkirozdzia量wypeInionypolityka.Aletoju乞inna
historia・Powr6cmyidorekopisuzpapier6wIgnacegoPotockiego.
Naostatniej stronieEtatdeわquestic肋,POSZowie,,nOn”,IgnacyPo-
tockipoclagnalkreske,POdktbradopisa量:
”Reponse
Vousmedemandez,mOnCOuSm,SimonopmlOnSe rappOrtealavetre
quanta・lasuccession.Jevousrepondsqu’elle estabsolumentdifferente.
Ilnefautpasconfondrelechoixdel,Electeurde Saxeaveclaloiqui
VeutuneSuCCeSSion・Lechoixestentantque,ilestquantasone鮎etbi-
lateral,maislaloid’untr∂nesuccessifestabsolue,unilateraletdoit etre
envisagerinabstracto・Lapolitiquepeutdisputerl,agrandissementdela
maisondeSaxesansmettreendoutel,independance delaPologne;elle
nepeutpasattaquerl’articleessentieldelaConstitution-letr6nesuc_
CeSSif-SanS reVOquer en doutel’independance nationale.Pesez donc
bienlaquestionetvosconsequencesserontjustes.Quantauxfaits,VOuS
CrOyezl,Europe armeecontrela Pdlogne au moment oules pulSSanCeS
dont vous parlez sont bien obligees de s’armeI・POur elles memes.Et
quant alaRussie,SilesAllemandsnousabandonnent,CrOyeZquedeme-
nacantequ,elleest,ilyadesmoyensdelarendrepropICealasuccession,
etc’estquelesAllemandsdevraientprevoir・Medittezcettechance,Peut一
一台treVOuSCOnViendrezquelelangageconstitutionnelestenmemetemps
celui dela raison.,,
ObajkuzynowiemielidobreplOraiumielizreczniedyskutowae.Poda-
kmodpowiedZIgnacegoinextensoniepotojednak,abydaepr6bkekul-
turyumysIowejpan6wPotockich.ChoebedzietoodejScieodnaszegote一
matu,ktbrymjestpisarstwopolityczneJana Potockiego,WartOPrZypa-
trzeesieodpowiedziIgnacegozdw6chwzgled6W.
Proszepor6wnae tekstzDZiemikαBu拙αkowαzautOgrafem.Napod-
StaWie DZiennikαmOzna by prZyPuSZCzae,ze Parandier podsIuchalroz-
mowekuzyn6W,alewiemy,2ewymlanamy餌miedzyJmemiIgnacym
dokonaIasienapiSmie・AwiecParandierwidaeZaPuSciIzurawiado pa-
Pierbwswegochlebodawcy・Niemialczasuczymo血oScisporzadziekopii,
aledobrzeprzeczyta量,nie乱e zapamietalitakzapisaI,2eczytelnikDaien-
nikamozebyeprzekonany,zemadoczynleniaz∴autentyCZnymtekstem
IgnacegoPotockieg〇・gymczasem6wtekstnietylkocaIkowicier62nisie
Odoryginaluforma,alerewniezniecalkiemwiernieoddajetreSe.DypIo-
maciirdをnegoautoramentuagenciXVIIIwiekumielizyIkeliterackaire-
le Tamze,母.708-709.
92 E飢αnue!Ros負けel・otDSI誇
t°ryCZnO-epistolograficmaedukacje szkolne.Relacjeichob卸ujaw bar-
dzozywoplSanedialogiiobcewypowiedziujetewrozwinietejfrazeol0-
giczniefomie oratiorecta・PordwnaniedwdchwersjiodpowiedziIgna-
CegOPotockiegoprzynosimoraljaknaleZybyeostroznymwtraktowa-
niuowych sugestywnychrelacjijakowypowiedziautentycmyCh.Mieli一
巻mywprawdziemozn鵬sprawdzie,zeParandier,mimoswychliterackich
zapeddw)byIniewatpliwiedobrymiinteligentnymszpiclem,zamaZaIjed-
nakniecowZaSnieto・COWOdpowiedziIgnacegoPotockiegobyZopolitycz-
nienajbardziejznaczaceityczyわRosji.
IgnacyPotockinapisaZ:”CosiezaS tyczyRosji,tOje餌Niemcynas
OpuSZCZa,SaSrodki,abyRosjezobecniegr{詑nejuczynlCSprZyJaJaCaSuk-
CeSji・iNiemcypowinnitoprzewidziee・”Jestrzeczaoczywista,zeOWym
SrodkiembylprojektoddaniasukcesyJnegOtrOnuWielkiemuksieciuKon-
Stantemu・Zyskujemywiecwazny dow6d,LeIgnacyPotocIdjuzbardzo
WCZeSnle,Wkazdymrazieprzeddniem9maja1792,uWazaIteoferteza
atutowegoasapoIskiejdyplomacll,niezawodnainextremisdeske ratun-
ku,aZanimbydo tego mia霊o dojSe,za Wazkiargument mogacy skめnie
Prusy,AustrieiSaksoniedodbronyprzedRosjaKonstytucjiwrazzsa-
Ska,pruSkaczyaustriackaSukcesja.17
WyczerpawszyspraweEtatdeれquestionmamyoczyszczoneprzedp0-
le,abyza轟SieEssαyd,Aphorismes・Broszurazawieratrzyrozdzialyli-
CZaCepO8stron,zkterychka如ystamowiskIadkezpowt6rzonymduZym
tytulemcaめSci:Essayd,AphorismessurlαZibe碓・Pierwszedwiestrony
Pierwszego roZdzialu jestto karta tytuIowa,a na kohcu tego rozdzia重u
POdano:”Fin du Chapitre premier,,・Nie ma takiego zakohczenia przy
dalszychrozdziaねch,aichcharaktertypograficznyniejestcaIkiemjed-
nolity・Poprzez wszystkie rozdziaIyidzie paginacja ciagIa,Obejmujaca
ikartetytulowa;WydajesiejednakrzeczamoZliwa,anaWetpraWdopo-
dobna,Lekolejne rozidzialyby量ydrukowane oddzielnie.JanPotockiza-
WSZe pisaipospleSZnle,nerWOWO,kr6tkimikwestiami,a miaIpod reka
WIasnadrukarnie・ZapewneskorotylkonapisaIrozdzia量,tOOddawaIgo
podprase,amiedzyplSaniemkolejnych rozdziaIdw mog王ybyeczasowe
PrZerWy・Zatymprzypuszczeniemprzemawianietylkozewnetrznywy-
glad broszury.
Wrozdzialedrugimznajdujemyzdanie:,,Maistandisquel,onimprime
Ce Chapitre de mes aphorismes言e m’appercois…”(S.15).W tymZe roz-
dziale,zajmujac sie sprawa CeSji Gdahska,Potocki przyznaJe,Ze ew
punktniepozostajewzwiazku zpoprzednimi,alezostaL,ameneParles
Circonstances’’i zapowiada:”j,en reviens a mes aphorismes”(S.12).
WpierwszymrozdzialewolnoSCjestokreSlonajako”uneSCience”(S.3),
WtrzeCimautormbwi,zemoZeraczej powinienbyIjanazwae,,un art,,
(S・17)・Essayniejestsystematyczniezaplanowanymtraktatem,alemySI
PotockiegobiegniekaprySnymmeandrempoprzezluわozesobazwiazane
17Por・E・Rostworowski,Os細nikrbIRaeC2lypOSpO据ej,Warszawa1966,S.288-304.
IgnacyPotock10ferowa重poIskakoroneKonstantemujeszczepokIescepowstania1794.
D00αかSmO pO職印cameJαれαPotoc短ego
aforyzmylSPOWodowaneaktualnymiwydarzeniamidygresje・Mo祖aby
siezastanawiae,Czykrajczycniedodrukowaljeszcze czwartegorozdzia一
山,COpOkrywaZobysie zwersjaBentkowskiego o broszurzeliczacej32
strony.Niewydajesiejednakprawdopodobne,abywszystkiezachowane
wpoIskichzbiorachpublicznychegzemplarzebyZydefektami・Wkazdym
raziecaIaseriaaforyzm6wmusialaukazaesieprzedopuszczeniemprzez
Potockiego PoIskizpoczatkiem roku1791,adatowanie trzech znanych
rozdziaI6wmoZnaustalieido維dokZadnie.
Zajmujacsie sprawaGdahskaLautOrEssαyOdsyZadotego,COjuzpo-
wiedziaIw swojej,,lettresurDanzig’’(S・10)・Daremnie bibliografowie
poszukiwalitakiejbroszury,trZebanatomiastzagladnaedowydawanego
zinicjatywylnaklademJanaPotockiegowDrukarniWolnej・・Joumal
HebdomadairedelaDieteD.Wperiodykutym,StanOWiacymcoSpoSred-
nlegO miedzy diariuszem sejmowym a politycznym czasopISmem tygO-
dniowym,znajdujesieseria121ist6wdoredakcjiogZoszonychwokresie
luty-lipiec1790・Dwapierwsze(wnuTeraChz21i281utego)kohcza
sieformula:”J・ail,honneurd,etre,Monsleur・etC・etC・J・P・DDalszelisty
niemajajuをtej formuIy,alekilkaznichwsposdbbezpoSredninawia-
Zuje autorsko dopoprzednichiznacznawiekszoSe calej seriinapewno
wyszねspodpi6raJanaPotockiego・Parelistewjestniewatpliwieobcych,
autorstwo paru watpliwe.Trzeba sie bedzie kiedyS bliZej tymlistom
przypatrzee,Sabowiembardzointeresujace・Naraziewystarczystwier-
dzie,LePotockizajmowaIsiesprawaGdahskawtrzechlistach・
WliScieII(z281utego)autorwystepujepryncypialnie przeciwcesji,
alekrazacewok61niej pogZoskiuwaZazabezpodstawne・18ListIII(27
marca)poSwieconyjestagitacjina.rzeczprzymierzazPrusami・Spray?
cesjiGdahSkaporuszonotuubocznle,radzacjednakspokojnierozwazyc
ewentualnekorzyScitej,,Wymianyhandlowej”・lOWreszciewliScieXII
(zlllipca)Potockidalrozwinietywyw6dnatematowychkorzyScihan-
dlowychiprojektzamianyGdahskanaWieliczke・20AutorEssαynaJPeW-
niejnawiazujedotegowlaSnielistu,piszac:。Quantaucommerce,CeSu-
jetestfortcomplidue.Jel,aidejatraitedansmalettresurDanzig・”
TerminuspostquempowstaniaEssのyWyZnaCzaZatemlistoGdahsku
zlllipca・JakosprawyaktualneporuszonowdruglmrOZdzialebroszury
cesjeGdahskaiprawakardynalne・ObietesprawylbyIyZaczniedelibero-
wane w sejmie na przeIomie slerPnlaiwrzeSnia,a6wrzeSnia1790
uchwalono prawo kardynalne o niezbywalnoSciziem Rzeczypospolitej・
PoniewaZPotockitraktuje sprawe cesjijako otwartaio uchwale z6
wrzesnianiewspomina,datetej uchwalymoZemyprzy記CZaterminus
antequemnapISaniaEssαy,aWka如ymraziedruglegOrOzdzialu・Bro-
szurapochodziwieczlataroku1790,ZOkresu・Wkt6rymrozpatrywanO
wsejmiezZoZonyprzezdeputacjekonstytucyjnaProje短doformyreq‾
du・NaleLy nadmienie,ze6w zredagowany przezIgnacego Potockiego
18,,JoumalHebdomadaire’’1790,nr9,S・65-72・
19Tamze,nrlO,8.75-℃2.
20でamZやnr28,S.207-214.
PrOjekt byZ pomySlany w
a rzadu seJmOWi,POZbawia重
i senator6wla na PlerWSZe
nalne.
duchu podporzadkowania sejmu sejmikom,
krdlaprerogatywynominowania ministrdw
mleJSCeWySuWalniezmienne prawakardy-
Jan Potocki rozpoczyna
。SwiadomoScia wolnoSci,,(la
WOlnoSci”(la science dela
CZIowieka。staIsie wohym,
bedziejednakzdolnywolnoScizazywae・PbkinienabedzieJeJumiejetno-
Sci・WolnoSejestwiedza,ktdratrzebastudiowaC,a,,SlepamiIo紺・wol-
no誼jestbardziejniebezpiecznaniZuZyteczna・,・Cdzpowiedzianobyole-
karzu,ktdryniedostatekstudidwchciaZbyzastapienieumiarkowanaChe-
Clauzdrawianialudzi・〝”Wtowarzystwieka如ymaprawom6wie,WSta-
Waeisiadae,jeSlijednakbezprzerwykorzystanobyztegoprawa,PO-
WStaIbynieznosnynieIad・,,WiedzaowolnoScikt6rejnabywasiestudiu-
jacnatureludzkaihistorie,P01eganaokreSleniukoniecznychograniczeh.
PotockipiszewsposebniezmiemiezwiezIy;kiedywiecstosujeswa
”WiedzeowolnoSciDido”Wielkiegoludu”(grandpeuple),trZebadodae,
Zeformerzaduuzale加anowdwczasodwielkoScikraju(zidmiemMonte-
Skiuszarepublikajestmo班wawkrajumatym;monarchiaiOdpowiada
rozlegkmu)・Awiec,ZdaniemPotockiego,Wielkilud,kt6rymaprzedsta-
Wicielstwo ustawodawcze wyposa20ne W Dnieograniczone pelnomocni-
CtWa’’(pouvoirsillimites)・korzysta z mo班wie najwiekszej wolnoSci
iwszeⅢerozszerzenietejwolnoScibyIobyszkodliwe・NiemoZnawiec
krepowaeposI6winstrukcjamisejmikowymi,aObecnesejmikito,,Pra-
WOdawiCZeOrgieD(orgieslegislatives)・Sejmikimogasiewypowiadaeje-
dyniewformiereferen-dum・Odmwiadajac:takalbonie,naPrZedZoZona
imprzezsejmkwestie.
NiebezpiecznymrozszerzeniemwolnoScibylobyzniesieniekr6lewsk0-
Sci,bowiemludzamiastmieesienabacznoscIPrZedambicjajednegoczZo-
Wiekamusia抽ysiestrzecambicjiwielu・R6wnieZniebezpiecznajestelek-
CyjnoSetronu・bowiem・niemowlaCjuZotowarzyszacymelekcjomzamie-
SZmiom,jeSlielekcyjnykr61bedziemiaIIduZowIadzy,tOWyniknieztego
rzymskinepotyzm,aje錨bedziemiaZmaIowZadzy,tOWyniknieztego
”niesmacmefiguranctwodoZdw”(1・insipiiderepresentationdogeale),kt6-
reWenecjaniemusieliuzupeiniedespotycznawzadzainkwizytor6W.Spra-
Wamianowaniaprzezkrdlaministrdwisenator6WemocjonuIenadetych
Pretendent6W・WiOCZaChbezstronnegoobserwatoraniewydajesiejed-
nakwa血a・JeSlikrdIbedzierozdawaIurzedyzgodniezopiniapublicz-
na,tObedzie,・instrumentemwolipowszechnej”・JeSlizaSbedzieposte-
POWaZjakkobietawynagradzajacaswychadorator6W,tOPredzejczyp62-
niejutraciprerogatywe.
RbzdziaIdrugipoSwieconyjestzamianomterytorialnymiprawomkar-
dynalnym・PotockiopowiedziaIsiepryncypialnieprzeciwzamianom,rOZ-
WaZajednakewentualnekorzyscIZeWZgl壇duna”ZaOkraglenie”ihandel.
Niemaprzekonaniadoidei”ZaOkraglenia”,bowiemsuwerenowiepowin-
rozdziaI pierwszy od rozr6Znienia miedzy
iCOnSCience delaliberte)i,,umiejetnoScia
liberte)・Ludfrancuskideklarujac”praYa
POSiad王bowiem SwiadomoSe wolnoSci;nle
D00αpお肌a pO蹄U彪neJana PotocIc諺go
nisie troszczyc nie o t0,,,abyich kraje byly okragle,ale szczeSliwe”・
SprawadogodnoScihandlowychmozejednakdawaedomySlenia,ajako
przykZadkorzystnej zamianywskazuJePrOjektodstapieniaTurkomKa一
miehcaw zamian zaJedisan:Wymiana tych k)rteC nie poclaga za SOba
wiekszychzmianwpoIozeniuludnoSci・PoniewazbywaJaZamianykorzy-
stneisprawiedliwe,pOWinienbyektoSupowaznionydoichdokonywania・
CesjaterytoriumvTymagajednak。WOlipowszechnejnarodu”orazzgody
mieszkahc6wdanegoterytorium,inaczej bowiembedzietozawsze ucisk
SZabszegoprzezsilniejszego・
Prawakardynalnemaja。mieszananatureZaczaccechyprawiprzesa-
ddw,aCzeStOtraCanatym,jeSlisleJeSankcjonuje”・WeFrancJICZCisie
prawosalickie,niewiedzac・SkadsiewzieZo・albogdybylegislatywafran-
cuskazadekretowaZa:,,Sankcjonujemyprawosalickie”,tOnaStepnalegis-
latywapoczuwaZabysiedouprawnienia・abyoSwiadczye‥”Znosimypra-
Wosalickie.”PoIskamiaIa”przeSadykardynalne〝,kt6reseJm17680br6-
ci霊wprawa.Sejm1788jeobaliま,alejeSlitenzese]mChceobwarowaeno-
WeprawakardynalnekwalifikowanawiekszoSciaglos6W・tO Sejm1798
rokubedziezawszemdgZpostanowie,izdlazniesieniaprawkardynalnych
wystarczy wiekszoSe jednego gIosu・,,JesteSmy wiec w bldnym kole・
CzymZejestprawokardynalne?PraweminiczymwiGCej・”Istniejeje-
dynyrozumnyspos6bgIosowaniawmateriachkonstytucyJnyCh:,,Propo-
nowane rozszerzenie wolnoScijest korzystne?Afirmative・Jest niebez-
pleCZne?Negative・・・AjeZeliuznamy,ZeuZytecznoscprawkardynalnych
wynikaztego,Zewchodzawnieprzesady・tOrOzumnigdyniezwyclezy
i,,dyskusjesejmowebedasiezawszeobracaewkregudeklamacji:bad2-
mypolakami,badZmyzwycleZCy・umierajmywolniitympodobnychwe-
zwah,kt6re z r6wna korzyscla mOgZyby bye powtarzane przez sale
zechem,jakprzezprzedstawicielinarodu・’’
Potockiubiegazarzut言zbeznaleznegouszanowaniawypowiadaslo-
wa,ktdrepowinnybyeSwiete・Ot62dlategowZaSnie・2esaswiete,takjak
imie boskie,nie powinny bye uzywane nadaremnie・A wiec wyJaSnla:
,,漣adあyPolakami”一m6wisie,gdyzagraおzaprzestaniebyciaPola-
kami.《BadあyzwycleZCy》一m6wisie czuwajacprzedbitwa・河mie-
rajmywolni”一m6wisiewobliczuSmierci・AletezawoIaniadowolnie
wplecionewdyskurssluねjedyniedozboczeniazliniiprostej,ktbrejce-
lemjest,jakwiadomo,jaknajkr6tszadrogadotrzeedoldanegopunktu・
Dodamjeszcze,iZzasadasaczeniasieniemniejnizprzezgodzhe・Obo-
wlaZuiaCainstrumentychronometrycmezwaneklepsydrami,niepowin-
nadotyczycprzem6wiehprzedstawicielinarodu・’’
wrozdzialetrzecimPot00kiprzyznaje,zeumiejetno窮乏yclaWWOlnoSci
jestbardziejsztukaniZnauka,Wazniejszajesttubowiempraktykaniz
teoria.,,ZwolennlCyteOriiprzyjeliIatwametode・Wswychspekulacjach
lekcewazateraznleJSzOSe,m6wlaCiztroszczasieoszczescleprzySzlych
pokoleh.Mo2esiejednakokazae,乞edbecnepokolenier6wniezPretenduje
doszczeScia.Ponadto,POniewazteraかiejszoSejestmadrzejszaodprze-
szzosci,mOzeSier6wnieZokaza6,2eprzyszloSebedziemadrzejszaOdte-
96Emα同地eI RosfのOrOtOS概
raZniejszogciaprzetobedzieumiaIasamalepiejsieosiebiezatroszczyc.・,
WreszcienowyporzadekrzeczyzamiastludziuszczeSliWiC・mOZeimprzy一
gPorzyCniedogodnoSci・Sztukarzadzeniajestjakpracanadmozaika・Aby
jaodnowie・artyStawymieniaiodSwiezapoparekamykdw,aleszaleh-
StWembyZobychcieewclagukilkudniwymieniCwszystkiekamyki
WmOZaikachwatyka允skich.
”Teoretycyr6wniezmaJaZaniccharakterlud6W・Twierdz諦eustr6j
lIegouvemementItworzynarody,aleskorozjeszczewiekszaracja・mOz-
nabypowiedziee・Zetonarodytworzasw6justr6j,WynikastadbZe(he
koIowskazunce・ZeodtejstronynierozwlaZemyPrOblemu.・・Potockiod_
WOZuiesiedoswychdoSwiadczehpodrdhikaietnografa・Przytoczymy
jednaprzypowieSC:
,,BedacwKairzepytaIemsie,dhczegomurzyhscyniewolnicyniemaJa
udZiaIuwrzadzietakjakinnimamelucy・Odpowiedzianomi,Zeotym
mySIanoiZenawetpewienwyr6miajacysiezasIugamiczamyzostalWyniesionydogodnoScikiaczefa・Alewdniu・kiedyporazplerWSzyza-
SiadIonwDywanie・pOdoknamipaZacuprzechodziZczarnypochodzacy
ZtejsamejokolicylWygrywa彊CynapiszBZaIcemelodie,kteradygnitarz
ICZeStOSlyszazwswoimdziecihstwie・W6wczaSnOWykiaczefwstaliroz_
POCZaItahczyepoSrodkusaliDywanu・Czy乞moあamniemae,iZcaZkowicie
OddanysensacjomchwiliMurzynbedziezdolnypoddaesietakiejformierz軸,kterawymagarozsadkunawetodtZumu匝multitudeI?”Tegoro-
dzajurefleksjeprowadzaautoradokonkluzji:・・Naturamadlagatunku
IudzkiegotrzydZieScir6mychhrmzemetrZnyCh・amyChcemy,abybyk
tylkojednarormaweWm嶋trznaiabytesamezasadyrzadumogIysIuが
Sprawardhiccharakter6wnarodowychskIaniaPotockiegodoponow-
negOrOZPatrzeniakwestiizamianterytorialnych・Uznaje,Zesaonenader
uzaSadnione・jeSlis哩wydobyciujednejrasyspodpanowaniadrugiej.
WszedzieArabowiesanieszcz邸wipodpanowaniemTurk6W,aSIowia_
niepodpanowaniemNiemcew・RdwnieZ‥NiemcyzPrusKr61ewskich
ztrudemprzyzwycza固siedopoIskichrzadew・”Niedlatego,abyjedne
narodymiatywiecejwadczyzaletnizinne,aleponiewazichwadyiza-
1etyniesatesame.,,
WoczachautoratrzeclegOrOZdzialuESSayd・Aphoris伸ばSSwiatludzki
Stajesiecorazbardziejmigotliwy・Stawiasobiepytanie,CzyzawszeracJa
jestpostroniewiekszoSci・”Czestoprzyszus狐ejstronieznajdujesie
mniejszoSejedyniedlatego・ZejejcierpkawyniosZoel・acidevaniteuxI
WZburzyIazazdro統WiekszoSci・Dlategowydajesie・Zeprojektypowinny
byCniekiedyanonimowe・takjakroZPraWyPOSyZaneakademiom.・・Trzeba
bytom6W・abyprzedZoZyesprawyZaniedbywaneprzezteoretyk6W,akt6-
reWPraktycestawiaj魯”uniewahiajaceprzeszkody,・(desobstaclesdiri_
ments)・Potockikohczysceptyc狐ie:”Teoriawszystkotlumaczyiwnic
niewatpi・PraktykazasjestpeInawahah,tySiacrazybowiemwidziala
niedostatkiteorii・UmiejetnoSCZyclaWWOlnoscijestwiecsZtukaitosztu-
ka trudn8.,・
Dtoap細mapO雄gcZneJanaPotocIcねgo97
MiedzypierwszymitrzecimrozdziaZemEssαymySIJanaPotockiego
ZakreSliIaIukodzadufanejpewnoScisiebiedozwatpienia.Tenniez.6W_
nowa20nyPSyChicznieczlowiekczestoprzechodzilodpodnieconejaktyw-
noScidostan6wdepresji・Wkr6tceponaplSaniuEssαydepreslanerwowa
SkIonilaPotockiegodoporzuceniapolitykiiudaniasiewegzotycznapo-
dr壷.
JakoceltegoszkicupostawiIemsobiewyJaSnlenienlepOrOZumieh,kt6-
renarosIywokblEssayd,Aphorismesi血αtdeわquestion・Niepowstrzy一
maIemsiejednakoddoSCibeznadziejnegozaidania,jakimjestprdbaprze-
kazaniawstreszczeniuiwtlumaczonychfragmentachzawartoScidw6ch
pismpolitycznychJanaPotockiego・Tobardzo szczeg6lny autor,kt6ry
WnaSZejliteraturzepolityczneJuWIJa Sie jak pstrag miedzy karpiami.
Szybki,bystry,draZnlaCOniekonformistycznyidociekliwy,Iaczacyele一
gancje zarogancjaisarkastycznyhumorzpowSciaganympatosem,Jan
Potockiwpublicystyceczas6wSejmuCzteroletniegojestnietylkojed-
nymznajbardziejniezalehychiinteligentnychszermierzy,aletezzna-
komitympoIsko-francuskimpISarzem.
WXVIIIwieku wieluPolak6wdoskonalepofrancuskupisa暑0.0ile
jednakpodejmuJeSiemnleJWieceJWiernieprzetZumaczyenp.francuskie
tekstyStanislawaAugusta・bowiempodjegozrecznafrancuszczyznatkwi
podstawowepodloZepoIskoSci,tOJan Potockijesttakido szpikukoSci
francuski,Zewreczintraduisible・Niemewiacjuzoczestostosowanejgrze
SI6W・ZWiezloSC・lekkoSe・S61ipolottegoautoranieprzylegajadonaszej
mowy・Trzebagoczytaeworyglnale・AponiewazpismapolitycznePo-
tockiego to rekopisylub unikalne druki(tyczy to r6wnieZ,,Journal
Hebdomadaire”),trZebazbi6rtychpismwydaepofrancusku,COZIoZysie
naniewielkitomikoobjetoScilO0-150stronnapewnonienudnegotek-
Stu.