بسم اهلل الرحمن الرحیم

نقش اعتقاد به انتظار ظهور موعود در امید به آينده

ارنده :ن گتاحی فقاسم

1

چکیده انتظار معمواًل به حالت كسي گفته مي شود كه از وضع موجود ن��اراحت اس��ت و ب��راي ايجاد وضع بهتري تالش مي كند . در روايات متعددي »انتظ��ار ف��رج« ب��االترين عب��ادت معرفي شده است )انتظار ظهور مصلح جهاني( چرا كه چنين انتظاري نوعي اميد و تالش و خوش بيني به آينده است و همين باعث مي شود تا انس��ان، م��أيوس و نامي��د نش��ده و

سستي و رخوت را از خود دور كند و آينده در نظرش چون آيينه صاف و روشن باشد. انتظار در مكتب اسالم ، تنها يك رويكرد عاطفي نيست، بلكه رويكرده��اي معرف��تي، اجتماعي، اخالقي و فردي را نيز شامل مي ش��ود. از اين رو مي ت��وان انتظ��ار را همچ��ون منشوري دانست كه داراي تجليات گوناگوني است. اصوالً»آرمان و اميد« عنص��ر اص��لي حيات و زندگي و سلول پديدآورندة تاريخ است . بدون سرماية اميد اثري از حيات نبوده و باالخره تاريخي وجود نخواهد داشت. هرگونه ح��ركت و كوشش��ي ب��ه دنب��ال انتظ��ار رسيدن به هدفي و آرماني انجام مي گيرد. اين اميد به آينده همراه با انتظار ك��ه ع��املي حركت آفرين است، در زمان شيعياني كه زير سلطة ستم جباران بودن��د، تجلي و نم��ود مي كند. انتظار مصلح آخرالزمان و مهدي موعود عالوه بر ريش��ه هاي اس��توار م��ذهبي و اسالمي، داراي مترقي ترين فلسفة اجتماعي است. مسلماني كه در انتظار فرج است و ب��ا چنين فكر و عقيده، آينده گرا زندگي مي كند، هرگز ب��ا گروهه��اي مرتج��ع و مش��رك و خدانشناس همراه نمي شود و تا مي تواند تقدم و نوگرائي و آين��ده بي��ني خ��ود را حف��ظ كرده، ثابت و استوار به سوي هدف پيش مي رود، او اطمين��ان دارد و يقين مي دان��د ك��ه

بساط ظلم و فساد برچيده شدني است. انتظار همراه با اميد به آينده مي باشد چرا كه، هنگامي كه روزنة اميدي ب��راي او پي��دا شد ممكن است همان نقطة عطفي در زندگي او گردد و چه بسا او را از ارتكاب ب��ه گن��اه نيز باز دارد. نتيجه اينكه انتظار ظهور مصلحي كه هرقدر دني��ا فاس��دتر مي ش��ود امي��د ظهورش بيشتر مي گردد اثر فزاين��دة رواني درمعتق��دان دارد و آنه��ا را در براب��ر ام��واج نيرومند فساد بيمه مي كند. آنها نه تنها با گسترش دامنة فساد محيط مأيوس نمي ش��وند بلكه وصول به هدف را در برابر خويش مي بينند و كوششان براي مبارزه با فساد يا حف��ظ

خويشتن با شوق و عشق زيادتري تعقيب مي گردد. اسالم، اميد به حكومت عدل را با اصل امامت- لزوم وج��ود ره��بري معص��وم در ه��ر زمان- در هم آميخت و حاصل اين تلفي��ق ، ب��ه گون��ة »مه��دويت« رخ نم��ود. معص��وم چهاردهم، امام غايب نام گرفت و پاسدار حماسة جاويد اميد گشت. پس در زمان انتظ��ار بايد پرهيزكاري پيشه سازيم و با تقوي و كوشش در اطاعت خداوند ب��ر اين عقي��ده ك��ه

داريم، كمك بجوئيم.

واژگان كليدي: مهدي)عج(، انتظار، اميد

مقدمه كلمة »مهدي« به معني كسي است كه خداوند او را به ايمان هدايت ك��رده اس��ت و از القابي است كه به پيامبر نيز اطالق مي شد. بعدها خلفا را نيز مهدي گفتند ولي شيعه آن را منحصراً به امام »منتظر« كه در آخرالزمان خواهد آمد و جهان را -پس از اينكه پ��ر از ظلم و جور باشد- پر از عدل و داد خواهد كرد، اطالق كردند. اعتقاد ب��ه نج��ات دهن��ده سابقه اي طوالني دارد، مي دانيم كه اين فك��ر در ن��زد س��تمديدگان در دوران ب��ردگي و

2

تجاوز قوت گرفته بود . زيرا علي )ع( كشته شد. حسن )ع( فرزند او را ب��ه زه��ر ش��هيد كردند. حسين )ع( فرزند ديگرش را با شمشير كشتند و در عهد دولت ام��وي، ش��يعيان سخت ترين و دردناك ترين رنج و شكنجه را ديدند. ستم و تجاوز عباسيان ن��يز از آغ��از ظهورشان نسبت به شيعيان كمتر از امويان نبود. سخت گيري و شدت عمل نس��بت ب��ه امامان شيعه و علويان كه از دورة منصور، آغاز شده بود در زم��ان متوك��ل ب��ه اوج خ��ود رسيد. در اين ميان امام عسگري )ع ( نيز تحت كنترل و مراقبت ويژه و فض��اي اختن��اق آميز شهر سامرا قرار داشت. نگراني دستگاه خالفت در اين زمان به دو جهت بود: نخست فعاليت هاي علمي و آموزشهاي ديني امام و ارتباط وي ب��ا ش��يعيان، دوم تول��د و حي��ات حضرت مهدي)عج( منجي و موعود نجات بخش. بنابراين انديشة مهدويت و انتظار نجات دهنده اي كه ستمديدگان را از يوغ اين نظام ستم پيشه خالصي بخشد ب��ه ق��وت خ��ود

1باقي ماند.

اميد و انتظار، روح يأس و ب��دبيني و ح��الت شكس��ت و ناك��امي را از انس��ان برط��رف مي سازد و دائمًا آماده كوشش و فعاليت براي نيل به هدف عالي زندگي مي كند. پس باي�د تا آن روز پيوسته منتظر بود و اميدوار باشيم كه مصلح حقيقي جهان خواهد آمد. انتظار ظهور مهدي اين حماسة پرشور تشيع در رأس همه وظايف قرار گرفته و منتظران حقيقي

2در نماياندن انتظار راستين خود تكاليف فراوان را بايد به انجام برسانند.

در اين نوشتار برآنيم تا با بهره گيري از منابع ، مآخذ و اطالعات موجود، نقش انتظ��ارفرج در اميد به آينده و تأثيرات آن در جوامع انساني را مورد بررسي قرار دهيم.

انتظار و امید به آينده انتظار معمواًل به حالت كسي گفته مي شود كه از وضع موجود ن��اراحت اس��ت و ب��راي ايجاد وضع بهتري تالش مي كند. في المثل بيماري كه انتظار بهبودي مي كشد ي��ا پ��دري كه در انتظار بازگشت فرزندش از سفر است، پدر و مادري كه از بيماري و ف��راق فرزن��د

3ناراحتند و براي وضع بهتر مي كوشند.

در روايات متعددي »انتظار فرج« باالترين عبادت معرفي شده اس��ت، )انتظ��ار ظه��ور مصلح جهاني( چرا كه چنين انتظاري نوعي اميد و تالش و خوش بيني به آين��ده اس��ت و همين باعث مي شود تا انسان، مأيوس و نااميد نشده و سس��تي و رخ��وت را از خ��ود دور كند و آينده در نظرش چون آيينه صاف و روشن باشد. ح��ديثي از پي��امبر اك��رم)ص( در خصوص انتظار روايت شده، كه مي فرمايند: »افضل العباده انتظار فرج« )باالترين عب��ادت انتظار فرج است.( انتظار حكومت مهدي يعني انتظار حكومت عدل و ع��دالت، ب��ه همين خاطر وقتي انسان از شرايط فعلي رويگردان شود و در انتظار فرج به��تري باش��د ب��راي رسيدن به آن مطلوب، تالش و كوشش نم��وده و اين انتظ��ار ب��ا ن��وعي آم��ادگي هم��راه مي شود.: » انتظار يك مصلح جهاني به معناي آماده باش كامل فكري و اخالقي، م��ادي ، معنوي براي اصالح همة جهان است. اصالح تمام روي زمين و پايان دادن به هم��ة مظالم و نابساماني ها. چنين هدف بزرگي بايد متناسب با آن باشد، يعني بايد به وسعت و عمق آن

.4باشد« رهبر معظم انقالب در يكي از سخنراني هاي خود در م��ورد »انتظ��ار ف��رج« فرمودن��د: »انتظار ظهور امام زمان)عج( به معناي انتظار براي پر شدن جهان از عدل و داد و عدالت

.66جهت اطالع بيشتر، ن.ك. تاريخ فلسفه جهان اسالمي،ص 1.914جهت اطالع بيشتر، ن.ك. مهدي موعود، ص 2.116 و 117؛ طلوع آفتاب مهدي، صص 318 ، ص7تفسير نمونه، ج 3.385، ص7تفسير نمونه، ج 4

3

براي همة انسانها و انتظار رفع ظلم از صحنة زندگي بشر و انتظار فرارسيدن دنيايي بهتر از لحاظ معنوي و مادي است.« ايشان انتظار ظهور امام زمان)عج( را موجب زن��ده ش��دن روح انتظار فرج در جوامع بشري دانستند و فرمودند:»انتظار به معني اشتياق انسان براي دسترسي به وضعي بهتر و باالتر است و اين حالتي است كه بشر هميش��ه باي��د در خ��ود

.1حفظ كند و پيوسته در انتظار فرج الهي باشد« انتظاِر آينده اي اين چنين، تنها در درون كساني كه با پذيرش اديان، »جهان غيب« را پذيرفته اند راه نيافته، بلكه به ديگران نيز سرايت كرده است تا آنجا كه مي توان انعكاس چنين باوري را در مكتب هايي كه جهت گيري اعتقاديشان با سرسختي وج��ود»غيبت و موجودات غيبي« را نفي مي كرد، ديد. براي مثال در» ماترياليسم ديالكيتك« كه تاريخ را براساس تضادها تفسير مي كند، روزي مطرح است ك��ه تمامي تض��ادها از مي��ان مي رود و سازش و آشتي حكم فرما مي گردد. بدين سان مي بينيم كه تجربه دروني اي ك��ه بش��ريت تاريخ در مورد اين احساس داشته، در مي��ان ديگ��ر تجربه ه��اي روحي، از گس��تردگي و عموميت بيشتري برخوردار است. دين نيز، در عين ح��الي ك��ه ب��ه اين احس��اس روحي همگاني استواري مي بخشد؛ با تأكيد اين عقيده كه »زمين، همان گونه كه از ظلم و بي��داد پر مي شود از عدالت و دادگري آكنده خواهد گشت.« ب��ه اين احس��اس، ارزش��ي عي��ني بخشيده، جهت فكري باورمندان به اين اعتقاد را، به سوي »ايماني به آيندة راه« متوج��ه

2مي سازد.

اين خصيصة تمام انسانها در تمام عصرها و زمانها و در هر فرقه و طايفه اي اس��ت و هيچ انساني به مقتضاي فطرت خويش از »اميد و انتظار« في الجمله خالي نيست و براي حف��ظ شخصي از انحراف و خطا و ايجاد مقاومت در برابر مشكالت و گرفتاريها و باالخره حركت بسوي تكامل و ابتكار و پيشرفت و به كار ان��داختن س��رمايه هاي ارزن��ده انس��اني، هيچ وسيله اي بهتر از اميد و انتظار، كارساز نيست و در مقابل، براي نابودي شخص��يت واالي انسانها و تخريب كلية امكانات اجتماعي يك جامعه هيچ زه��ري م��ؤثر تر از ناامي��دي و

3يأس نيست.

يكي از محققين مي نويسد: »انتظار با سه ركن تحقق پيدا مي كند: ركن اول: نارضايتي يا قانع نبودن به وضع موجود، ركن دوم: اميد داشتن به آيندة بهتر و ركن سوم: ح��ركت

4وتالش است«.

انتظار در مكتب اسالم، تنها يك رويكرد عاطفي نيست، بلكه رويكرده��اي معرف��تي، اجتماعي، اخالقي و فردي را نيز شامل مي ش��ود. از اين رو مي ت��وان، انتظ��ار را همچ��ون

انس�ان ب�ا امي�د زن�ده اس�ت چ�را ك�ه اگ�ر5منشوري دانست كه داراي تجليات گوناگوني است. اميد نباشد، هيچ مادري فرزندش را شير نمي دهد و هيچ باغباني ُگل نمي كارد و ب�از اگ��ر اميد نباشد شادي و نشاط از گيتي رخت برمي بندد. اميد، محرك انسان براي رويارويي با آينده است. برخي آنرا انگيزه و پاره اي ديگر آنرا نياز آدمي مي دانند. آدمي پيوس��ته و در پي انجام هركاري به دنبال غايت مقصودي مشخص ب��وده و قب��ل از اق��دام ب��ه آن ن��يز، نيازمند انگيزه اي براي انجام عمل مي باشد. براين اساس، براي ت��داوم زن��دگي و تحم��ل دشواري هاي آن، نيازمند انگيزه اي نيرومند است كه در پديده »اميد به زن��دگي« تجلي

.1375 شعبان سال 15برگرفته از سخنراني مقام معظم رهبري ، در تاريخ 1.13 و 14امام مهدي حماسه اي از نور، صص 2.87 و 88خورشيد پنهان، صص 3برگرفته از مقاله»انتظار آميخته با جان آدمي« )اينترنت(. 4برگرفته از مقاله »مقدمه اي بر آثار تربيتي و روان شناختي انتظار« )اينترنت(. 5

4

آينده اي ك�ه در6مي يابد؛ آينده اي كه به مراتب عالي تر، زيباتر و بهتر از امروز مي باشد. آن دولتي مقرون به عدل و حكمت و خير و سعادت و سالمت و امنيت و رفاه و آسايش و وحدت عمومي و جهاني در انتظار بشريت اس��ت، دول��تي ك��ه در آن دولت، حك��ومت ب��ا

2صالحين است و انتخاب اصلح به معني واقعي در آن صورت خواهد گرفت.

آنچه مسلم است، اين است كه انتظار را نبايد با ض��عف و كوت��اهي در انج��ام تك��اليف اشتباه گرفت و مانند برخي انتظار را بي حركتي و بي تفاوتي قلمداد نم��ود و دس��ت روي دست گذاشته و كاري نكنيم و منتظر ظهور باشيم. شيعة منتظر باي��د خ��ود را ب��ا اخالق امامش متخلق كند و نشان و مظهري از پيشوا و رهبرش ب��وده و ب��راي ديگ��ران الگ��و و سمبل باشد و روش و ادبش در ديگران تأثير گذاشته آنان را به مكتب انتظار و ص��احبش

3حضرت حجت بن الحسن)عج( عالقمند و معتقد سازد.

انتظار ظهور ضعف و سستي و مسامحه در انجام تكاليف و وظايف نيست و عذر كس��ي در ترك مبارزه مثبت، يا منفي و ترك امر به معروف و نهي از منكر نمي باشد و س��كوت و بي حركتي و بي تفاوتي و تسليم به وضع موجود و يأس و نااميدي را هرگز با آن نمي توان

انتظار وظيفه اي است در كنار نهض�ت و ن�ه ناس�خ وظ�ايف ديگ�ر. انتظ�ار4توجيه كرد. اسالمي كار يك ْمردار خمود و خوابيده نيست. انتظار كار يك انسان و يك جامعه و ي��ك

5نهضت است.

اصوالً بدون »آرمان و اميد« اثري از حيات نبوده و ب��االخره ت��اريخي وج��ود نخواه��د داشت. هرگونه حركت و كوششي به دنبال انتظاِر رس��يدن ب��ه ه��دفي و آرم��اني انج��ام

اين اميد به آينده، همراه با انتظار كه عاملي ح��ركت آف��رين اس��ت، در زم��ان6مي گيرد. شيعياني كه زير سلطة ستم جباران بودند، تجلي و نمود مي كن��د. ش��يعيان از ي��ك س��و خاطرة حكومت »عدل« علي)ع( را به ياد داشتند و از سوي ديگر در حالت»انتظار «به سر مي بردند، انتظار ظهور مهدي موعود و استقرار حكومت عدل گستر جهاني توس��ط او ك��ه طبق وعده هاي قطعي الهي، روزي پرچم آن در پهنة گيتي برافراشته خواهد شد. انتظ��ار استقرار چنين حكومتي باعث مي شد كه شيعيان در برابر حكومتهاي ضد اس��المي »ن��ه« بگويند و با نفي نظامهاي حاكم جبار، هر روز به اميد آينده اي درخشان پيش بروند و در برابر فشارها و كش��تارها، روحي��ة خ��ود را از دس��ت ندهن��د. و چ��ون اين »انتظ��ار« و »اعتراض« براي حكومتهاي جبار، قابل تحم��ل نب��ود، هميش��ه ش��يعيان را زي��ر فش��ار

7مي گذاشتند و در تضعيف نيروهاي آنان از هر كوششي فروگذار نمي كردند.

از8 ما عقيده داريم كه امام ميان مردم همچون مردم بسر مي برد منتها ناشناس است. همين جا مي توان دريافت كه در زمان غيبت هم، جهان از وجود امام برخوردار است واال اين همه اميدواري و ايستادگي در برابر ظلم وجود نداشت. مي توان گفت وجود پْر بركت امام زمان اين نيرو و توان را در نهاد بشر قرار داده است، چنان كه، »در زمان غيبت ن��يز جهان از وجود مقدس امام زمان)عج( برخوردار است، و در پرتوي وجودش ديار نيس��تي

برگرفته از مقاله »مقدمه اي بر آثار تربيتي و روان شناختي انتظار« )اينترنت(. 1.123امدادهاي غيبي در زندگي بشر، ص 2.134ديرزيستي حضرت مهدي، ص 3؛ سيري در سيره ائمSه اطهSار ، صص65؛ جهت اطالع بيشتر ن.ك. برگزيدگان مهدي ، ص49انتظار عامل مقاومت و حركت ، ص 4

.253 و 254.61نهضت پايدار ، ص 5.8نقش انتطار در سير تاريخ ، ص 6.135مجموعه اي از گفتارها درباره حضرت مهدي )خورشيد پنهان (، ص 7.259معصوم چهاردهم ، ص 8

5

را نمي پيمايد و به زندگي خود ادامه مي دهد و از اينجا نكته تشبيه ام��ام زم��ام )عج( در1زمان غيبت به خورشيدي كه در پشت ابر پنهان باشد روشن مي گردد«.

در روايتي آمده است:» سليمان اعمش به حضرت صادق)ع( عرض كرد:»چگونه م��ا از امام غائب منتفع و بهره مند مي شويم؟« امام با يك جملة كوتاه پاسخ او را دادن�د: »كم�ا ينفع الشمس اذا سترها سحاب « ) همان طوري كه از خورشيد استفاده مي ك��نيم وق��تي

«.2ابرها آن را مي پوشانند. ( اصل ضرورت اميد و انتظار و آثار مختلف آن در زندگاني ف��ردي و اجتم��اعي انس��انها مسأله اي است غير قابل انكار و در عينيت جامعه نيز جلوه ها و شواهد آن را ب��ه روش��ني مي بينيم و اصوالً پيروزي و شكست و عذاب و سعادت و ش��قاوت در زن��دگي اين دني��ا و

3سراي آخرت در رابطة نزديكي با اعمال و زيربناي اميد و انتظار و كيفيت آن قرار دارد.

افراد كوته بيني كه تنها زمان حال و مشكالت روزمره را مي بينند و ديد آنها نسبت به حوادث سطحي مي باشد و تصور مي كنند هيچ گونه پيوستگي بين زمان امروز و دي��روز و فردا وجود ندارد، انتظار را بي معني مي دانند. اين هم��ان ي��أس مي باش��د ك��ه ريش��ه در خودناشناسي و فرام��وش ك��ردن ارزش و اهميت انس��اني دارد. ام��ا اينه��ا غافلن��د ك��ه ريشه هاي حوادث امروز در گذشته است و آينده را هم، از امروز باي��د بس��ازيم و اينك��ه توجه به يك آينده »تاريك« يا »درخشان« انعكاس ف��وري در زن��دگي ام��روز و موض��ع گيري هاي ما در برابر حوادث دارد. بنابراين روشن مي شود كه ما به خاطر ام��روز هم ك��ه باشد، بايد گذشته و آينده را مورد بررسي دقيق قرار دهيم و بزودي خ��واهيم دي��د چ��ه

4اندازه سازنده است اين انتظار بزرگ.

اما عِده اي هم مسأله انتظار را پذيرفته اِما از آن استفاده ك��رده و مي گوين��د: چ��ون م��ا منتظر چنان ظهوري هستيم پس ما ديگر كاري نداريم و بايد منتظر آينده باشيم اما اين همان ركود و توقف مي باشد در حالي كه انتظار فرج نقطه مقابل آن مي باشد. در ح��ديث

آمده است:» ان افضل اعمال امتي انتظار فرج « )بهترين كار اِمت من انتظار فرج است.( ولي اين حديث به معني گريز از كار و ركود نيست، بلك��ه ك��اري منظم اس��ت ك��ه داراي مقدمه و نتيجه مي باشد، زيرا كه فرموده است: »افضل اعمال ام��تي« )به��ترين كاره��اي

.5امت من(. پس انتظار را به عنوان كاري معرفي كرده است انتظار به معني نپذيرفتن همه جانبه انواع رنگهاي حكومت در زمين است. در ح��ديث از اهل بيت آمده است:» ان المنتظر المرنا، كالمتشحط بدمه في سبيل اهلل« )منتظر امر ما مانند كسي است كه هميشه آمادة نثار خون در راه خدا باشد.( انتظ��ار نپ��ذيرفتن هم��ة ظالمان در زمين و هم درد شدن با مح��رومين و رنجدي��ده ها در زمين اس��ت و حض��رت مهدي )عج( با شوق بسيار به روزي مي نگرد كه در آن روز بتواند دستش را ب��راي نج��ات بشريت از رنج طوالني دراز كند و اقدام نمايد. از طرفي ديگر اميد بايد با ايم��ان خ��الص توأم باشد تا منتظر واقعي و راستين باشيم. انتظار در دلهاي خالي از ايمان رشد نمي كند، بايد دلهايي ماالمال از ايمان داشته باشيم. هنگامي كه ما وظايف خود را نسبت به خ��ود و قضاياي سرنوشت ساز انجام دهيم، مي توان گفت كه منتظ��ر قي��ام حض��رت حجت)عج(

همچ�نين ش�يعيان منتظ�ر6هستيم. زيرا كه انتظار راهي براي عبادت و اداي واجبات است..31 و 32، به نقل از او خواهد آمد ، صص52هشت علت ديگر در كتاب بحار النوار ، ج 1.154بحاراالنوار، به نقل از حكومت عدل گستر، ص 2.87مجموعه اي از گفتارها، دربارة حضرت مهدي )خورشيد پنهان(، ص 3ن.ك يا بقيه اهلل )طلوع آفتاب مهدي(، )اينترنت(. 4.65 و 165ن.ك. پيرامون ظهور حضرت مهدي )عج( ، ص 5.41پيرامون ظهور حضرت مهدي )عج(، ص 6

6

براي تعجيل فرج زياد دعا مي كنند. اگر اين دعاها اجابت شود كه چه نيك و اگ��ر تق��دير خدا بر اجابت آن نبود، موجب جلب عن�ايت حض�رت هم، ب�راي ه�ر ش�يعه اي ف�رج و

1گشايش است.

انتظار مصلح آخرالزم��ان و مه��دي موع��ود عالوه ب��ر ريش��ه هاي اس��توار م��ذهبي و اسالمي داراي مترقي ترين فلسفة اجتماعي است. مسلماني كه در انتظار فرج اس�ت و ب��ا چنين فكر و عقيده آينده گرا زندگي مي كند، هرگ��ز ب��ا گروهه��اي مرتج��ع و مش��رك و خدانشناس همراه نمي شود و تا مي تواند تقدم و نوگرائي و آين��ده بي��ني خ��ود را حف��ظ كرده، ثابت و استوار به سوي هدف پيش مي رود. او اطمين��ان دارد و يقين مي دان��د ك��ه

يكي از محققين مي گوي��د: »مه��دي موع��ود و2بساط ظلم و فساد برچيده شدني اس��ت. نجات دهندة غيبي يك عقيدة مهم و سازنده اي است كه اگر ما ش��يعيان درس��ت عم��ل

3مي كرديم، االن وضع جهاني بهتر از حاال بود و در نهايت هم بايد ما اين كار را بكنيم«.

جنتاي امید و انتظار .خودسازي فردي: انتظار يك مصلح جهاني به معن��اي آم��اده ب��اش كام��ل فك��ري و1

اخالقي، مادي و معنوي، براي اصالح همة جهان است. آماده باش براي چنين هدف بزرگي بايد متناسب با آن باشد، يعني بايد به وسعت و عمق آن باشد. براي تحقق بخشيدن ب��ه چنين انقالبي، مرداني بسيار بزرگ و مصمم و بسيار نيرومن��د و شكس��ت ناپ��ذير، ف��وق العاده پاك و بلندنظر، كاماًل آماده و داراي بينشي عميق الزم است. و خود س��ازي ب��راي چنين هدفي مستلزم بكار بستن عميق ت��رين برنامه ه�اي اخالقي و فك�ري و اجتم�اعي

است. اين است معناي انتظار واقعي. . خودياري هاي اجتماعي: منتظران راستين در عين حال وظيفه دارند، تنها به خويش2

نپردازند، بلكه مراقب حال يكديگر باشند و عالوه بر اصالح خويش در اصالح ديگران نيز بكوشند، زيرا برنامة عظيم و سنگيني كه انتظارش را مي كشند، يك برنامة فردي نيست. برنامه اي است كه تمام عناصر انقالب بايد در آن شركت جويند، بايد كار بصورت دس��ته جمعي و همگاني باشد، كوششها و تالشها بايد هماهن��گ گ��ردد و عم��ق و وس��عت اين هماهنگي بايد به عظمت همان برنامة انقالب جهاني باشد كه انتظار آن را دارند. بنابراين منتظران واقعي عالوه بر اينكه به اصالح خويش مي كوشند، وظيفه ي خود مي دانن��د ك��ه

ديگران را نيز اصالح كنند. .منتظران راستين در فساد محي��ط ح��ل نمي ش��وند:اث��ر مهم ديگ��ري ك��ه انتظ��ار3

مهدي)عج( دارد، حل نشدن در مفاسد محيط و ع�دم تس�ليم در براب�ر آلودگي هاس�ت. توضيح اينكه هنگامي كه فساد فراگير مي شود و اكثريت يا جمع كث��يري را ب��ه آل��ودگي مي كشاند، گاهي افراد پاك در يك بن بست سخت رواني قرار مي گيرند، بن بستي ك��ه از يأس اصالحات سرچشمه مي گيرد. گاهي آنها فكر مي كنند كار از ك��ار گذش��ته و ديگ��ر اميدي به اصالح نيست و تالش و كوشش براي پاك نگاه داشتن خويش بيهوده است، اين نوميدي و يأس ممكن است آنها را تدريجًا بسوي فساد و همرنگي ب��ا محي��ط بكش��اند و نتوانند خود را به صورت يك »اقليت صالح« در برابر »اك��ثريت ناس��الم« حف��ظ كنن��د و همرنگ جماعت نشدن را موجب رسوائي بدانند! تنها چيزي كه مي تواند در آنها »امي��د«

.61جلوه نگار ،ص 1.45-47انتظار عامل مقاومت و حركت ، صص 2برگرفته از مقاله امام مهدي )اينترنت(. 3

7

بدمد و به مقاومت و خويشتنداري دعوت كند و نگذارد در محيط فاسد حل شوند، امي��د به »اصالح نهايي« است. تنها در اين صورت است كه آنها دست از تالش و كوشش ب��راي حفظ پاكي خويش و اصالح ديگران بر نخواهند داشت. به همين دلي�ل امي��د را مي ت�وان بعنوان يك عامل مؤثر تربيتي در مورد افراد فاسد شناخت. همچنين افراد صالحي كه در

1محيط هاي فاسد گرفتارند، بدون اميد نمي توانند خويشتن خويش را حفظ كنند.

»انتظار« خميره اصلي هر دوران از تاريخ است. هرتاريخي انتظ��ار و تحق��ق انتظ��اري بيش نيست. يعني تاريخ چيزي نيست به جز انتظار و عمل براي تبديل چيزي به چ��يزي. تاريخ برابر است با موضوع انتظار، به اضافه خود انتظار، و عوامل وقوع آن موضوع منتظر. چرا كه هر نوع انتظار، مبتني بر قواعد و قوانيني است كه بر اساس يك سلس��له وق��ايع علت و معلولي عمل مي كند.جهان كنوني در حال »انتظاري بزرگ« است انتظ��ار بي��داري عمومي، انتظار سركشي پي گير در مقابل طاغوتيان ، انتظار م��رگ ي��ك ت��اريخ و تول��د

.2تاريخي نوين ، كه نطفه آن منقعد گرديده و در حال رشد است اميد، انتظار مي آورد و انتظار، اميد. و همين نور اميد همواره درون جان بشر را روش��ن ساخته و او را در برابر حوادث ناگوار پايدار مي سازد و از گردنه ه��ا و ف��راز و نش��يب هاي گوناگون گذرانده گام به گام در مراحل ترقي و تكامل سير مي دهد . فعاليت وتالش ه��اي بشر از وجود اميد است كه خداوند آن را در نهاد انسان نيز روشن ساخته و تنها ع��ده اي به آينده اميد ندارند، اميد با ايمان همراه است. عقيده به مهدويت و انتظار ظهور موع��ود الزمان عالوه بر اين كه عقيده به يك واقعيت و عقيده به يك وعده حتمي و تخلف ناپذير الهي است همين نور اميد و آينده نگري را مؤكد مي س��ازد و از برك��اتش اين اس��ت ك��ه منتظران را در راه ياري حق و ياري دين خدا و امر به معروف و نهي از منكر و مب��ارزه ب��ا ظلم و زور و تسليم نشدن در برابر باطل قوت مي بخشد و جبهه اسالم را در براب��ر كف��ر، چنان مي سازد كه نوميدي از فتح و پيروزي در آن مفهومي نداش��ته باش��د. اين ن��ور در مواقعي كه تاريكي ها وجود فرد يا جامعه را ف��را مي گ��يرد و ام��واج ابتال آنه��ا را احاط��ه مي نمايد و موانع موفقيتها مانند كوه بر س��ر راه خودنم��ايي مي كنن��د، ناگه��ان ب��ا ي��ك درخشش پرتوافكن شده، او را از شكست روحي نجات مي بخشد و همتها را بيدار، عزمها

3را استوار ، مشتها را محكم و تصميم ها را قاطع مي سازد.

انتظار و عقيده به ظهور مهدي)عج( فكر و انديشه را آينده گرا مي سازد و مس��لمان را براي مقاومت و استقامت و پايداري و مبارزه با باط��ل و جه��ل و فس��اد آم��اده و مص��مم مي كند و او را با اين فلسفه مهم تاريخ كه در ضمن اصطالحات ديني و ق��رآني ك��املتر و

4صحيح تر از هر منطق ديگر بازگو شده است، آشنا مي نمايد.

اعتقاد به قيام حضرت مهدي)عج( كه مصلحي الهي و جهاني است در بسياري از اديان ديگر وجود دارد. نه تنها شيعه بلكه اهل تسنن و حتي پيروان بس��ياري م��ذاهب ديگ��ر چون يهود، نصاري، زردشتيان و هندوان به ظهور يك منجي ب��زرگ الهي و ي��ك مص��لح جهاني و نجات بخش انسانها از زير بار جور و ستم، اذعان و اق��رار دارن��د و پ��يروان اين

5مذاهب نيز در انتظار او بسر مي برند.

.384-387 ، صص7تفسير نمونه، ج 1.9-12نقش انتظار در سير تاريخ، صص 2برگرفته از مقاله اصالت مهدويت )اينترنت(. 3.38و 39انتظار عامل مقاومت و حركت، صص 4 ؛ جهان بعSد24؛ جهت اطالع بيشتر ن.ك. برگزيدگان مهدي، ص 24سيري كوتاه در زندگي چهارده معصوم)حضرت مهدي(، ص 5

.115 و 114؛ خورشيد پنهان، صص 84 و 83 ؛ او خواهد آمد ، ص 8-10؛ پيشواي دوازدهم ، صص 6و 7از ظهور ، صص 8

»نقش اميد« در زندگي فردي و اجتماعي بر كسي پوشيده نيست، به ويژه اميدي ك��ه يك فرمانده در ميدان جنگ و يك رهبر به افراد خود مي بخشد. رئيس ي��ك جمعيت ي��ا لشكر مادامي كه زنده است، هرچند مثاًل در سفر يا فرضًا در بستر بيم��اري باش��د، ماي��ة حيات و حركت و نظم و آرامش آنهاست ولي شنيدن خبر از دست رفتن او گ��رد و غب��ار يأس و نوميدي را بر همه مي پاشد. شيعيان طبق عقيده اي كه به وجود امام زمان دارن��د، هرچند او را در ميان خود نمي بينند، اما خود را تنها نمي دانند و اثر رواني اين عقي��ده در زنده نگه داشتن چراغ اميد در دلها و وادار ساختن افراد به خودسازي و آمادگي براي آن

1قيام بزرگ جهاني، كاماًل قابل درك است.

در برخي روايات براي انتظار، پاداشي به مانند پاداش شهداي جنگ بدر و احد وع��ده داده شده است. امام سجاد)ع( مي فرمايد:»من ثبت علي موالتنا في غيبته قائمنا اعط��اه

2اهلل عز و جل اجر الف شهيد من شهدا بدر و احد«

انتظار مهدويت و مهدي)عج( تنها يك باور اسالمي نيست ك��ه ب�ه وس��يلة آموزه ه�اي مذهبي در آشيانة افكار جاي گيرد. اين امر يك الهام فكري اس��ت؛ الهامي ك��ه در براب��ر ديدگان مردم، روزگاري درخشان ترسيم مي كند. در آن روزگار همة رسالت هاي آسماني با همة ابعادشان ب��ه اج��را در مي آين��د و انس��انيت پس از رنجه��اي دراز و نگراني ه��اي جانفرسا، مسيري مطمئن مي يابد. اين شعور باطني كه در افراد همة جوامع و ملل موجود است، از گسترده ترين و روشن ترين الهامات بشري ش��مرده مي ش��ود. وق��تي اين اله��ام فطري مورد تأييد دين قرار گيرد، رنگ ايمان مي يابد و انسان را از توانايي و اميد، سرشار مي سازد. اثر وجودي اين ايمان نه تنها انسان را در مقابل ناامني ها و پريشاني ها و درده��ا آرامش مي بخشد و نوميدي و نگراني دروني اش را به اميد و اطمينان تبديل مي كند بلكه نيروبخش است و با گشودن روزنة اميد ب�ه دني��اي ع��دل و داد آين�ده، حس مق��اومت و

3جنبش را در افراد تقويت مي كند.

وعدة خدا حتمي است و در آن شكي نيست. جنان كه پيامبر اكرم)ص( فرمود:» ل��و لم يبق من الدنيا اال يوم واحد لطول اهلل ذلك اليوم حتي يخرج رجل من ولدي« )يعني اگ��ر فرض كنيم از دنيا يك روز بيشتر باقي نمانده است، خدا آن روز را ط��والني مي كن��د ت��ا مهدي از اوالد من ظهور كند.( مقصود اين است كه: اين قضاي حتمي پروردگار است ك��ه اگر فرض كنيم از عمر دنيا يك روز بيشتر باقي نمانده است اين ك��ار باي��د حتم��اً عملي شود. اين روايتي است كه اهل تشيع و تسنن ه��ر دو روايت كرده ان��د و در آن تردي��دي

حال ببينيم انتظار ظهور يعني چه؟ افضل االعمال انتظار فرج، به چه معناست؟4نيست. بعضي خيال مي كنند اينكه افضل اعمال انتظار فرج است، به اين معناست كه انتظ��ار

نف��ر و313داشته باشيم امام زمان)عج( با عده اي كه خواص اصحابشان هس��تند يع��ني عده اي غير خواص ظهور كنند، بعد دشمنان اسالم را از روي زمين بردارند، امنيت و رفاه و آزادي كامل را برقرار كنند، آن وقت به ما بگويند : بفرماييد! نه، انتظ��ار ف��رج داش��تن يعني انتظار در ركاب امام بودن و جنگيدن و احيانًا شهيد ش��دن ، يع��ني آرزوي واقعي و

؛ يكصد پرسSش و پاسSخ17؛ آينده جهان در سايه حكومت اسالمي حضرت مهدي، ص 210سيماي پيشوايان در آينه تاريخ، ص 1 .20-22پيرامون امام زمان، صص

.104، به نقل از خورشيد پنهان،28، حديث 12، باب 52بحاراالنوار ، ج 2.186و187تاريخ تحليلي اسالم ، صص 3 ؛ يكصSد104؛ او خواهد آمد ، ص519، ص13؛ جهت اطالع بيشتر ن.ك. تفسير نمونه، ج233سيري در سيره ائمه اطهار )ع(، ص 4

؛ تاريخ انبيا، ص84-96؛ موعود در قرآن ، ص30؛ پيرامون ظهور، ص47؛ جهان بعد از ظهور ، ص20پرسش پيرامون امام زمان ، ص995.

9

حقيقي مجاهد بودن در راه حق. انتظار فرج داشتن يعني واقعاً در نيت ما اين باشد كه در1ركاب امام زمان و در خدمت ايشان دنيا را اصالح كنيم.

ما شيعيان در زمان غيبت وظيفه داريم كه در انتظار ظهور امام زمان باشيم: برنامه هاي متين و دستورات اجتماعي قرآن را استخراج كنيم و به سمع جهانيان برسانيم. امتيازات و مزاياي قوانين الهي را براي مردم به اثبات برسانيم. افكار جهانيان را بس��وي احك��ام و برنامه هاي خدائي متوجه سازيم. با عقايد باطل و خرافات مبارزه كنيم. اسباب و مقدمات حكومت جهاني اسالم را فراهم سازيم. طرح و نقشة حل مشكالت جه��اني را از ق��رآن و احاديث استناد كنيم و در اختيار مصلحين بشر ق��رار دهيم. افك��ار جهاني��ان را روش��ن

2سازيم و خودمان را براي ظهور امام زمان و تأسيس حكومت عدل و داد آماده گردانيم.

حديثي از امام زمان)عج( است، كه فرمودند:»اما الحوادث الواقع��ه ف��ارجعوا فيه��ا الي رواه احاديثنا« )در حوادث گوناگوني كه در زمان غيبت كبري پيش مي آي��د ب��ه راوي��ان

3احاديث ما مراجعه نمائيد(.

اجتماعات انساني بدون رهبري صحيح سامان نمي يابند به همين دليل خداوند هرگ��ز بندگان خود را به حال خود رها نساخته و هميشه رهبران راستين را در ميان آنه��ا ق��رار داده است. حتي در زمان غيبت امام زمان)عج( هم رهبراني در ميان مردم براي ه��دايت آنها وجود داشته و دارند. قرآن مجيد در آيات متعددي مسلمانان را »به انتظ��ار آين��ده« گذارده و مستقبل بهتر را به اين امت نويد داده است و آينده گرائي را تعليم مي فرماي��د. بايد منتظر آينده بود ت�ا آن مص�لح حقيقي و منتظ�ر موع��ود بياي�د و انقالب اس��الم را عالمگيرسازد.مسلمانان انتظار روزي را مي كشند كه فقر و ب��دبختي و جه��ل و ن��اداني از سراسر جهان ريشه كن گردد و بينش و بصيرت جامعه كام��ل و اف��راد ص��الح و رش��يد و دادگر زمامدار و مصادر امور باشند و اختالفات جغرافي��ايي و ملي و دي��ني و سياس��ت و رژيم ها و مسلكها از بين برود. اين انتظار شخص را متعهد و مسئول مي س��ازد ك��ه ب��راي تحقق هدفهاي اسالم و عملي شدن برنامه هاي دين بدون هيچ يأس و ضعف و سس��تي و نااميدي شب و روز كوشش نمايد و فداكاري كند تا بلكه يك گام بسوي مقاص��د متع��الي

4اسالم جلو برود.

البته اين انتظار همراه با اميد به آينده مي باشد چرا كه هنگامي كه روزنة اميدي ب��راي او پيدا شد ممكن است همان نقطة عطفي در زندگي او گردد و چه بسا او را از ارتكاب به گناه نيز باز دارد. نتيجه اينكه انتظار ظهور مصلحي كه هرقدر دنيا فاسدتر مي شود امي��د ظهورش بيشتر مي گردد اثر فزاين��دة رواني درمعتق��دان دارد و آنه��ا را در براب��ر ام��واج نيرومند فساد بيمه مي كند، آنها نه تنها با گسترش دامنة فساد محيط مأيوس نمي ش��وند بلكه وصول به هدف را در برابر خويش مي بينند و كوششان براي مبارزه با فساد يا حف��ظ خويشتن با شوق و عشِق زيادتري تعقيب مي گردد. اثر تخديري انتظار تنها در ص��ورتي است كه مفهوم آن مسخ يا تحريف شود - همان گونه ك��ه جمعي از مخالف��ان تح��ريفش كرده اند و جمعي از موافقان مسخش- اما اگر به مفهوم واقعي در جامعه و فرد پياده شود

5يك عامل تربيت و خودسازي و تحرك و اميد خواهد بود.

.272و 271گفتارهاي معنوي، صص 1.116همه بايد بدانند ، ص 2.144ن.ك. يكصد و پنجاه درس زندگي ، ص 3.57 و 61 و 67 و 68ن.ك. انتظار عامل مقاومت و حركت، صص 4242-243؛يكصد پرسش و پاسخ پيرامون امام زمان)عج(، صص387 و 388، صص7تفسير نمونه، ج 5

10

يكي از آرزوهاي ديرينة بشر گسترش عدالت به معناي واقعي در سرتاسر گيتي است؛ و اين اميد و آرزو به شكل نوعي اعتقاد در اديان الهي تجلي نموده است. در طول ت��اريخ كساني كه مدعي تحقق اين ايده ش��دند، طرحه��ا ريختن��د و چاره ه��ا انديش��يدند ولي نتوانستند بشر خسته دل را اميدي بخش��ند. آري انديش��ة ظه��ور مه��دي تنه��ا چ��راغ

1فروزانيست كه مي تواند تاريكي ها و غبار خستگي را از انسان دور كند.

انتظار دو جانبه است بدين ترتيب كه هم امام منتظر ماست)قيام حق و امحاء باطل( و هم ما منتظر امام، و اين رابطة دو طرفه از ابتداي غيبت امام شروع مي شود و تا ظهورش ادامه دارد. شيعة علي هرگز تسليم ظلم و فساد و نفي ارزشهاي متعالي و فجور و شرك و

2شيطان نمي شود و اگر چنين شد شايستگي پذيرش او را پيدا نخواهد كرد.

در واقع انتظار فرج و آرزو و اميد و دل بستن به آينده دو گون��ه اس��ت: انتظ��اري ك��ه سازنده و نگهدارنده است، تعهدآور است، نيروآفرين و تحرك بخش اس��ت، ب��ه گون��ه اي است كه مي تواند نوعي عبادت و حق پرستي شمرده شود و انتظ��اري ك��ه گن��اه اس��ت، ويرانگر است ، اسارت بخش است و نوعي »اباحيگري«بايد محسوب گ��ردد. اين دو ن��وع انتظار فرج معلول دو نوع برداشت از ظه��ور عظيم مه��دي موع��ود اس��ت و اين دو ن��وع

3برداشت به نوبة خود، از دو نوع بينش دربارة تحوالت و انقالبات تاريخي ناشي مي شود.

انتظار فرج روزنة اميد و موفقيت است. هر ملتي كه چراغ اميد در دلش خاموش گردد و نااميدي در خانة قلبش را بگيرد، بداند روي سعادت و موفقيت نخواهد ديد اما افرادي كه در انتظار پيروزي و اميد داشتن به آينده زيست مي كنند، تا سرحد قدرت مي كوشند و راههاي رسيدن به هدف را هموار مي سازند و براي به��ره ب��رداري از مقاص��د ، خ��ود را

4آماده مي كنند.

اعتقاد به وجود مقدس امام غائب و انتظار فرِج آن حض��رت، گذش��ته از اج��ر و ث��واب اخروي از نظر تصفية اجتماع نيز بسيار مؤثر مي باشد. زيرا وقتي اجتماعي چنين عقيده و ايمان داشته باشد كه، شخصيتي ملكوتي كه قدرتش فوق همه قدرتهاست ، ناگهان ظهور مي كند و هويت هر فردي را از جبينش مي خواند و همانجا ام��ر را فيص��له مي ده��د اين جامعه در وضع تصفية اخالق و تزكية نفوس كوشش بيشتري خواهد داش�ت و چ�ون ب�ه وسيلة امام غائب رابطة خود را با خالق برقرار مي بيند، بيشتر متوجه جهات معنوي شده و ناماليمات مادي كمتر روح او را رنج مي دهد و اين سعادتي است كه تنها نصيب جمعيت شيعه شده و ساير ملل و اقوام جهان از اين سعادت مح��روم مي باش��ند چنان ك��ه يكي از

P.Hanryمستشرقين فرانسه به نام پروفسور هانري ك��ربن) Carbenب��ه اين حقيقت ) اعتراف نموده است. اين دانشمند مي گويد: »به عقيدة من مذهب تش��يع تنه��ا م��ذهبي است كه رابطة هدايت الهيه را ميان خدا و خلق براي هميشه نگه داشته و بطور اس��تمرار

5وپيوستگي واليت را زنده و پابرجا مي دارد«.

اسالم، اميد به حكومت عدل را با اصل امامت- لزوم وج��ود ره��بري معص��وم در ه��ر زمان- در هم آميخت و حاصل اين تلفي��ق ، ب��ه گون��ة »مه��دويت« رخ نم��ود. معص��وم

برگرفته از مقاله رجعت )اينترنت(. 1 .8در انتظار امام زمان ، ص 2.8و7قيام و انقالب مهدي، صص 3.169حكومت عدل گستر ، ص 4.95 و 94منتظر جهان و راز طول عمر، صص 5

11

پس در زمان انتظار6چهاردهم، امام غايب نام گرفت و پاسدار حماسة جاويد اميد گشت. بايد پرهيزكاري پيشه سازيم و با تقوي و كوشش در اطاعت خداوند ب��ر اين عقي��ده ك��ه

.2داريم، كمك بجوئيم

خذمنابع و مآ)ه�.ق.(.1402.آموزگار، محسن: نهضت پايدار ، تهران ، مؤسسه االمام المهدي، 1.1360.اختري ، عباسعلي: نقش انتظار در سير تاريخ، تهران، مؤسسه االمام المهدي،2 .المهاجر، عبد الحميد: پيرامون ظهور حض��رت ام��ام مه��دي)عج(، ترجم��ه حميدرض��ا3

.1379كفاش، تهران، عابد، چ دوم، .اميني، ابراهيم: )سخنراني دربارة حكومت امام مهدي)عج(( برگرفته از اينترنت.4.1372.اميني، ابراهيم: همه بايد بدانند، قم ، دفتر تبليغات اسالمي، چ دهم ، 5.1363.پيشواي دوازدهم امام زمان)عج(، قم، مؤسسه در راه حق، 6 .پيشوايي ، مهدي: مجموعه اي از گفتارها دربارة حض��رت مه��دي)خورش��يد پنه��ان(،7

)ه�.ق.(.1401تهران، ستاد برگزاري جشنهاي ميالد حضرت مهدي، .1379.پيشوايي، مهدي: سيماي پيشوايان درآيينه تاريخ، قم، دارالعلم، چ سوم ، 8.1361.تالش نوجوانان در انتظار امام زمان)عج( ، تهران، بنياد بعثت، 9

.حيدري كاشاني، حسين: حكومت عدل گستر، قم ، دفتر انتشارات اس��المي، چ س�وم،10بي تا

.حيدري، احمد، جلوة نگار)پاسخ حضرت مهدي به چهل سئوال(، قم ، ي��اقوت، چ دوم ،111380.

.1370.خادمي شيرازي، محمد،: جهان بعد از ظهور يا فروغ بي نهايت، بي جا ، چ دوم، 12 .رجالي تهراني، عليرضا: يكصد پرسش و پاسخ پيرامون امام زمان)عج(، قم، نب��وغ، چ13

.1380هشتم، .شرفي، محمدرضا: مقدمه اي بر آثار تربيتي و روان شناختي انتظار)مقاله(، برگرفته از14

اينترنت..1379.شريعت پناهي، مسعود: رهايي بخش، تهران، آفاق، چ چهارم، 15.1357.صانعي، لطف اهلل: انتظار عامل مقاومت و حركت، قم، شفق، 16 .صدر، سيد محمد باقر: امام مهدي حماسه اي از نور، ترجمه كتابخانه ي بزرگ اسالمي17

)ه�.ق.(.1398تهران، مؤسسه االمام المهدي، .ضميري، محمدرضا: رجعت)مقاله( ،برگرفته از اينترنت.18 .طاهرخاني، عبداهلل: سيري كوتاه در زندگي چهارده معصوم )عليهم الس��الم()حض��رت19

.1374امام مهدي(، تهران، بنياد بعثت، چ سوم، .طباطبايي، سيد محمد حسين: او خواهد آمد، قم ، دارالتبليغ اسالمي، بي تا .20)ه�.ق.(.1390.علم الهدي، سيد احمد: منتظر جهان و راز طول عمر: قم، نصر ، 21.1347.فاضل ، جواد: معصوم چهاردهم امام زمان)عج(، تهران، بي تا، چ دوم، 22، برگرفته از اينتزنت.1375 شعبان 15.متن سخنراني مقام معظم رهبري، در 23 .مجلسي: مهدي موعود)ترجمه جلد سيزدهم بحاراالنوار(، ترجمه علي دواني، ته��ران،24

.1368دارالكتب االسالميه، چ بيست و چهارم، .1354.مطهري ، مرتضي: امدادهاي غيبي در زندگي بشر ، تهران، انتشارات اسالمي، 25

.53رهايي بخش ، ص 1.915موعود مهدي ، ص 2

12

.1381.مطهري، مرتضي: سيري درسيرة ائمه اطهار، تهران، صدرا، چ بيست و دوم، 26 .مطهري، مرتضي: قيام و انقالب مهدي از ديدگاه فلسفة تاريخ، قم، انتشارات اسالمي،27

1361..1373.مطهري، مرتضي: گفتارهاي معنوي ، تهران، صدرا، چ چهاردهم ، 28.7.مكارم شيرازي، ناصر و همكاران: تفسير نمونه، تهران، دارالكتب االسالميه، بي تا، ج29.1360.مكارم شيرازي، ناصر: يكصد و پنجاه درس زندگي ، قم ، نسل جوان، 30.مهريزي، مهدي: انتظار آميخته با روح و جان آدمي)مقاله(، برگرفته از اينترنت.31.1381.نصيري، محمد: تاريخ تحليلي اسالم، قم ، نشر معارف، چ هشتم، 32

13