Demokratik Ekonomi

8/3/2019 Demokratik Ekonomi

1/15

Ekonomik Yaklasun, Cilt : 17, Sayt : 59, SS. 99-113

DEMOKRATiK EKONOMi: PLA~LAMA,PiYASA VE iKTiDARA YENi BiR BAKISI

Geoff Hodgson **(gev. Sabri 9aklz)***

Kapitalizm ve OzgiirliikOzgurluk diye haykrrdiklannda, aslmda iktidar isterler.

John Milton, XII. Sone

Iktisat, deger yargilanndan annrms bir bilim olarak kabul edilirdi. Amaci,kendini ahlaka baglamak degil, aciklamak ve ongormekti, Onemli olan, piyasa,enflasyon ve benzeri konularda (normatif olmaktan cok) pozitif teorilergelistirrnekti. Olgu ve deger yargilan ayn kompartunanlarda tutulmaktaydi. Politikatavsiyeleri sozum ona masum bir 'pozitif iktisat'm yan urunleriydi.

Yeni Sag'm gunumuzdeki yukselisi, durumu tamamen degistirrnistir. Degeryargilarmdan annmis bir iktisat miti, iktisadi amaclar konusunda siyasal konsensusedayamyordu. Harp sonrasi donem tam istihdama ve iktisadi buyumeye genis olcudebir baglihk ile kendini gosterdi. Ortodoks iktisatcilar bu ortak amaclan olduklan gibikabul etmisler ve onlara ulasmarnn teknik araclanrn tartisrmslardir. 1960'lannsonlanyla 1970'Jerin baslannda paracr okulun yukselisine cevap olarak ana akimiktisatcilar bu teknik nitelikler uzerinde yogunlastilar. Ihmal edilen sey,monetarizmin, savas sonrasi Keynezyen konsensuse karst yapilan guclu bir meydanokumanm yalmzca bir yonu oldugu gercegiydi. Genis kabul goren degerlere ve

1 Bu ceviri, Demokratik Ekonomi: Planlama, Piyasa ve Iktidara Yeni Bir Bakis (The DemocraticEconomy: A New Look at Planning, Markets and Power. Penguin Books, 1984) bashkh kitabm ucuncubolumu esas ahnarak yaprlmisnr." Geoff Hodgson, halen Cambridge Universitesinde cahsmaktadir; Evrimci Iktisat Dernegi'ninbaskanhgmr yaprnaktadrr,"" Doc, Dr .. AisO, UBF, Iktisat Bolumu.


2/15

100 Geoff Hodgson - geJ l . Sabri 9AXLl

arnaclara meydan okunmaktaydi. Bu. yalnizca, enflasyonun teknik nedenleri uzerinebir tartisma degildi. Yeni Sag, ne tu r bir iktisadi sistemin arzulamr olduguna iliskinb ir k av ram l asnrma one surrnekteydi.

Enf1asyonla bir sorun olarak gercekten ugrasmak, bash bastna, belirli siyasalonceliklerin kabulu demektir. Dolayisryla paraci teori cogunlukla enflasyonun aziztutulan piyasa sistemi uzerindeki etkileriyle ilgilenenler icin, kisrnen bir 'sahtegoruntudur. Ancak bunun namussuzca yapilan bir hile olmadrgi acikligakavusturulmalidir. Yeni Sag'111 Iiderleri siyasal konumlanm daima acikcabelirtrnislerdir, Friedrich A. Hayek 1944'te basi lan unlu kitabt Esarete GidenYol'da. Milton Friedman, 1962'de basilan Kapitalizm ve Ozzurluk'unde boyleyaprmslardrr. Iktisatta teknik ve ahlaki konulann birbirlerinden asla tamamenaynlamayacaklanrnn cok daha once farkma varilrms olmaliydi.

1979'da Britanya'da Margaret Thatcher hukurnetinin kurulusu ve 1980'deAmerika'da Baskan Reagan'rn secilmesiyle birlikte bu nokta daha da berrak bicimdeortaya konrnustur. Bu sanrlann yazildigi tarihte her iki hukumet in de iktisadiperformansi basansizhk rekoru kirrmsur. Issizlik tedrici bir sekilde artrmstir. Uretirnve yatmrn dusrnustur. Verimlilik dikkate deger bir gelisme gosterrnemistir. if1aslarrekor duzeydedir. Yalmzca enflasyon konusunda kucuk bir basan elde edilmistir.Peki, siyasette neden hicbir degisme yok? Bu soruya tam bir cevap verebilmek icin,bu hukumetlerin yalnizca 'iktisadi' amaclar gutmediklerini anlamak gerekir: onlarkendilerini bir piyasa toplumunun yeni bir ahlaki gorusune adarrus durumdadirlar.

Onlann goruslerine gore kapitalist iliskiler ile piyasa iliskilerinin genisligiozgurlugun bir olcutudur. Dolayisiyla, karnu harcamalanndaki kesintilerekonominin buyumesine bir katki bakimmdan hakli crkanlmak zorunda degildir.lscilerin sendikal haklanna ve refah devletine saldmlar ahlaki bir hach seferinin birparcasidir. Kitlesel issizlik ve surekli iktisadi durgunluk olsa bile Thatcherizm veReagonornics, kendi acilanndan, zorunlu olarak basarisiz olmus sayilmazlar. YeniSag'111 acrklamalanna gore, temel arnaclanndan biri 'ozgurlugu' maksimizeetrnektir. Dolayisryla eger piyasa iliskileri yaygmlasunlrms, kamu girisimciligiozellestirilrnis ise, 'iktisadi' sonuclari ne olursa olsun, basanh oldugu one surulur.

Yeni Sag, Keynes'ci tam istihdam hedefini, ozel mulkiyetin ve piyasasisteminin genisletilrnesi yoluyla, 'ozgurlugun' elde edilmesi arnaciyla ikarneetmede basanli olmustur. Bu 'ozgurlugun' elde edilrnesi, gecrniste ana akrmiktisatcilarmkinden cok daha yuksek ve daha degerli bir arnac olarak gorunrnektedir.Yeni Sagm gorusune gore, eski Keynesci konsensils enflasyoncu kamu harcamalanyoluyla yalmzca 'yapay' bir tam istihdam yaranlmasina baglarnp kalmistr.'Ozgurlugt;' elde etme cabasi, daha soylu bir ideal olarak gorunmektedir.


3/15

Demokratik Ekonomi: Pldnlama, Piyasa ve lktidaro Yeni Bit Ba/,J1

Cogu iktisatci bilimlerinin tamamen teknik karakterde olduguna, iyitarumlanrms ve genis olcude kabul gorrnus amaclara ulasmak icin dogru araclarm veduzenlemelerin bulunrnasi icin birarastrrrna olduguna inarurlardi (pek cogu haliiinamr). Konunun bu tarummm hicbir zaman ges;erU olmadigma iliskin kuskular var.Ama simdi, iktisat siyasetinin arnaclan konusunda buyuk ~nla~mazltklar oldugunugorrnek hepimiz icin basit bir sey. Iktisatcilann avadanligmdan cikan anahtarlardegisik siyasal ideolojilerin ahenksiz davullanrn dovmekteler.

Boylece 'pozitif iktisat' oldu. Yeni Sag tarafmdan olduruldu, Sol durumauzulrnuyor. Bu gercegi hicbir politikaci ve iktisatci gorrnezlikten gelernez. YeniSagrn politize edilrnis iktisadina, sol kendi radikal siyasal iktisadi ile cevap vererekmeydan okurnahdir. Gunurnuz kosullanrun bilimsel bir analizi, bir adil ve ozgurtoplum hayalinden ayrilmamahdrr. Adam Smith, David Ricardo, Karl Marx ve JohnMaynard Keynesin de dahil oldugu gecrnisin pek cok iktisatcismda boyle bir aynmasia mutlak olmarmsur. Iktisat teorisi bir ahlaki boslukta yasayarnaz ve gelisernez.Sosyal bilim tarihi, bize, teorinin ideolojiden, eger olmussa, nadiren aynldigimgosterrnektedir.

Bu demek degildir ki turn hakki bilime veriyoruz. Aksine, bu, bilimi birinsani ve toplumsal baglama yerlestirrne demektir, 'Sat' teorinin yarunda siyasal vetoplumsal arnaclan degerlendirrnek zorundayiz. Kapitalist sistern, bu kisirnda, istebu duygularla tarttsilmakta ve degerlendirilrnektedir.

KAPiTALizM NEDiR?Ozgurluk, burada, tam bir soyutlama icinde degil, fakat gercek bir toplumsal

olgu, yani kapitalizm ile iliskili olarak tartrsilmahdu. Her seyden once, bu gercekobjeyi tammlamak ve onun temel ozelliklerini betimlemek gerekir.

Kapitalist sistemin en iyi ve ktsa tamrru 'genellesmis meta uretimi ' seklindekitarurndir. Bununla birlikte, bu terimin unsurlan konusunda net olmak gerekir. ilkolarak, meta, satmak ya da kiralamak icin pazara getirilen bir mal ya da hizmettir.Ya baska bir meta ile takas edilebilir ya da parayla degistirilebilir. Suphesiz, en cokgorulen durum para karsilig: degistirrnedir. ikinci olarak, 'genellesmis' kelimesi ikinedenle terime katrlrrustir. Bu kelirne, kapitalizmde mal ve hizmetlerin cogununmeta olduklan gercegine isaret etmektedir, yani pazarda bir asarnada islem gorurler;kelime, aynca, ozel l ik le , emek-gucu (yani caltsrna kapasitesi)nin de bir meta olmasiseklindeki kapitalizmin ozel niteligine isaret eder. Kapitalizmde, insanlar,isverenleriyle bir 'serbest ' ve iradi sozlesrne yaptrktan soma, bir ucret ya da aylikicin cahsirlar. Onceki uretirn sisternlerinde, eski Yunan ya da Romadaki kolelik yada Ortacag lngilteresindeki feodalizmde, dururn boyle degildi. Daha dogrusu, ne

101


4/15

102 G eoff H odgson - {:'ev. Sa bri {:'A KLI

koleler ne de serfler ucret ahyorlardr, aynca emek-gucleri duzenli ve iradi birsekilde piyasada kendileri tarafmdan satisa konu edilmiyordu.

Ernek-gucunun piyasada kiralanrnasi icin sahiplerinin alternatif bir gecimkaynagrndan mahrum edilmeleri, aynca uretirn araclanrun sahipligine ve dogrudankullamm hakkma sahip olamamalan gerekir. Dolayisiyla, erpek-gucu bir metaolarak kiralarur ifadesinden, iscilerin iiretim araclannm miilkiyetinden vekontrolunden aynlmis olduklan sonucu cikar. Uretim araclan (yani fabrikalar,makineler, toprak, vs.) kapitalist siruf tarafindan bireysel sekilde sahiplenilmisdurumdadirlar. 'Genellesrnis meta uretimi', iscilerin, kapitalistlerin elinde toplanmisolan iiretim araclanndan aynldiklan simflara bolunmus bir toplumu ifade eder.

Yukanda yapilan degerlendirmenin, kapitalizmin ahlaki bir degerlendirrnesidegil, fakat hem taraftarlanmn hem de karsitlarmm uzerinde anlasabilecekleri birtamrrn oldugu vurgulanmaltdir. Kelimenin kesin anlamma iliskin buyuk birmuglaklik oldugu icin, bu nokta iizerinde aciklik onernlidir. Bizim tarurrurmzpazarlann, metalann, uretim araclannm ozel mulkiyeti ve sinrf iliskilerinin onerninione crkarmaktadir.

ZORLAMA VE 6ZGURLUKOnceki krsimda isaret edildigi gibi, klasik liberal gorusun taraftarlan,

gunumuzde ozellikle Friedman ve Hayek, serbestlik ve ozgurlugu zorlamamnolrnamasr seklinde tammlamaktalar. Kapitalist piyasanm 'tercih ozgurlugu' vermeksuretiyle zorlarnayr en aza indirmekte oldugu ileri siiriilmektedir. Friedrnan'rn ifadeettigi gibi:

'Gercek miibadele ozgurlugu korundugu surece, iktisadi faaliyetin piyasaorgutlenmesinin temel ozelligi, onun, bir kisiyi digerinin iktisadi faaliyetlerinincoguna miidahale etmekten ahkoymasidir. Tuketici, ahs veris yapabilecegi digersaticrlann bulunrnasi nedeniyle, saticmm zorlarnasindan korunur. Satici, kendilerinesans yapabilecegi diger tiiketicilerin bulunmasi nedeniyle, tiiketicinin zorlamasmdankorunur. Cahsan, kendileri icin calisabilecegi diger isverenlerin bulunmasinedeniyle, isverenin zorlarnasmdan korunur, vb gibi. Ve piyasa bunu gayri sahsiolarak ve merkezi otorite olmaksizm gerceklestirir'. i

Ozgurluk bakimmdan piyasalann bu savunusunun ilk habercileri, tumu debireyci ve laissez-faire dusunceleri ile dikkat ceken birkac siyaset ve iktisatteorisyenidir. Bu dusunce okulunu elestirirken, dustmcelerinin bir temeli oldugunuinkar etmek ve liberal versiyonu yetersiz olsa da, hicten baslayarak tamamen farklibir ozgurluk nosyonunu yeniden kurmak tehlikeli, ve muhtemelen yanhs, olur.Buradaki arguman, kavramm Yeni Sag tarafrndan kullammmm asin derecede dar ve


5/15

Demokratik Ekonoini: Pldnlatna, Pivasa Fe lkridara Yeni Sir Balas

tek yanh bakis oldugu yolundadu. Kapitalizrnin ozgurlugun saglayicisi olduguyolundaki arguman, kendi kavrarnlan icinde bile, ikna edici olmaktan uzaktir. Bunugosterdikten soma daha acik bazi bilgiler ongorerek devam edecegiz.Ozgurlugu birey acisindan tartisarak baslayacagiz. Ozgurlugun, zorlamamnyoklugu oldugu ileri surulmektedir. Piyasalar zorlayici degilqir cunku birey iradi birsecirn ile donatilrrusnr. Fakat iradi bir secimin varligi zorlamamn hie olmadigimgosterir mi? Gosterrnedigini gorecegiz.

Peki, 'iradi' bir secim ne demektir? Bir cift omege bakahm. Bir haydutsilahiru gostererek bir yolcuya soyle emrediyor: 'ya paran ya hayatm'. YoJcuhayatmdan olmaktansa parasmdan vazgecmeyi kabul etmekteyse, soyguncuyaverilen cevap iradi nza, 'evet, pararm almarnza izin veriyorum', seklinde olsa bile,bu durumda, yolcunun iradi bir sekilde hareket ettigini cok az kisi one sUrebilir.Benzer sekilde, bir polis hucresinde yapilan bir 'itiraf", eger itham edilen kisi siddetve saldrn tehdidiyle bir beIge imzalarrussa, iradi olmak zorunda degildir.

Klasik liberal, ilkin, bu her iki hareketin de, bireyin mulkiyetinin koruyucusuolmasi ve bireyi siddete karst korumast beklenen hukuka aykm oldugunu iddiaedebilirdi. Nitekim, bu yasalar haydudun ve siddet uygulayan polisin hareket'ozgurlugu' uzerine kisitlamalar koymaktadir, Eger benzeri zorlama pazaryerindeolsaydi, 0 zaman, bu da, hukukun mudahalesi icin bir hakh neden olarakgorunecektir. Ikinci olarak, klasik liberal, bask! altmda gerceklesen bu anlasmalarm,magdura cok az secim imkam tarudigma ya da hie tanimadigma isaret ederdi: yapara, ya olum; ya itiraf ya siddet. Bunun aksine, pazaryerinde, hem ahciya hem desaticiya tercih sansi taruyan, rekabet etmekte olan birden fazla taraf bulunmaktadir,Ancak bu, zorlamayi ortadan kaldirmaz; npki yolcunun, bir soyguncu tarafmdancuzdamnm, bir digeri tarafindan paltosunun almmasi tercihleriyle karst karsiyaoldugunda da zorlanmis olacagi gibi. Belirli kosullarda, tercih olanaginm bulunmasizorlarnayi azaltir, ama onu tamamen ortadan kaldirrnaz, hayatirruz karsihgmda herbiri farkh bir seyimizi isteyen bir milyon soyguncu arasmdan 'secim' yapmaylakarsi karsiya kalsak bile.

Piyasa sistemi, klasik liberal dusuncede, cogu zarnan, icinde bireylerin servetve gU~ bakimmdan hemen hemen esit olduklan bir Arcadia olmustur. Cahsan isci,servetini arttirmada ve kendi isinin sahibi olmada buyuk bir sansa sahip olarakdusuniilur. Bu tasvir, kapitalist sistemin gercegine hicbir zaman uygun dusmemistir.Genel olarak, piyasa islernleri servet ve guc bakimmdan birbirlerine esit olmayaninsanlar ve sirketler arasmda cereyan eder. Dolayisiyla, her islernin mali yet vekarlan, bir sozlesmedeki taraflar arasmda simetrik degildir. Bu esitsizlik tesadufdegildir. Kapitalizmin bizzat kendisi tarafmdan yaratihr bu esitsizlik.

103


6/15

104 Geoff Hodgson - gev. Sabri 9AKLl

Cok onernli esitsizlik ve asimetrik pazarhk durumlanndan biri isveren ve isciarasmda olanrdir. Kendini kapitalizrne adamis bir kisi olan Adam Smith gercegiyakalarnaya dikkat etmis ve bir isverenle ucretin belirlenrnesi konusunda sozlesmeyaparlarken iscilerin, birkac dezavantajla karsi karsiya kaldigim idrak etmistir.Mevcut yasalann sendikalara yonelik esitsizliklerine i~aret. etmistir: 'Cahsmaucretini dusurmek amactyla birlesmeye karst hicbir yasarmz yoktur; ama onuyukseltrnek amaciyla birlesmeye karst pek cok yasamiz vardir': Aynca, BirlesmeYasalarr'run kaldmlmasmdan soma da devarn edecek olan pek cok esitsizlik vardi,Ornegin, ucretlerin arturrlrnasi icin yaprlan bir grey durumunda Smith sunlangozlemlernistir:

c patronlar daha uzun sure dayanabilirler. Bir toprak sahibi, bir ciftci, birsanayici patron ya da tacir, tek bir isci istihdam etmese de, daha once elde ettiklerinedayanarak genellikle bir iki yrl yasayabilir. i~iolmazsa pek cok i~qi bir haftagecinernez; cok aZI bir ay gecinebilir; bir yr l gecinebilecek hemen hemen hie;bulunamaz. Uzun donernde, patronun ona oldugu olcude, isci de patron icingereklidir; ama gereklilik cok ivedi degildir, ,ii

Boylece, Smith, isveren ve isc: arasinda, genel ucret duzeyini dusuk tutacaksekilde etkide bulunan, esitsiz bir pazarhk oldugu sonucuna yam. Iscinin durumu,yo1cunun soyguncu karsisindaki durumundan farkh degildir: cahsrnarunalternatifinin achktan olmek oldugu durumda, kapitalizrn 'ya emegin ya hayatm'tercihini sunuyor. Dolayisiyla, C. B. Macpherson ve digerlerinin isaret etrnisolduklan gibi, emek-gucunun kiralanmasmda zorlama, mutlaka yok demekdegildir." Bir yanda sefalet, toplumsal bakimdan asagilanma ve achk, ote yanda isegitme tercihleriyle karst karsiya olan bir i~C; i tamamen 'serbest' bir sozlesmeyegirmiyor demektir. Aclik ve sefalet tehdidinden kurtulamarms bir toplum, insanlarbu belalardan kurtulmak icin ise girmeyi tercih ettiklerinde, ozgurluk timsaliolmarnaktadrr. Eger insanlar olurnden kacmmak icin cahsmayi tercih ediyorlarsa, 0zarnan, onlar ozgur degildir, Sefalet ve achk zorlayicidir.

Gtintimiizde, bazt kapitalist tilkelerde aclik ve sefalet cok dusuk duzeylereindirilrnistir. Bununla birlikte C. B. Macpherson ve Adam Smitb 'in tezlerinin hiiliionemli olcude gecerliligi vardir. Calismayan isciler yardim biciminde bir paraaliyorlar ve acliktan olrnuyorlarsa da, isverenler ile iscilerin arasmda servet ve gtiC;bakimmdan gene de onernli olcude esitsizlik bulunmaktadir. Guclu sendikalannticretleri yukselttikleri durumlarda bile isverenler gene daha guclu olarak kalmayisurdururler; aynca karst karsiya olduklan ihtiyaclar 'cok ivedi degil'dir. Bir i~adarmnm rizki tehdit konusu olana kadar, bir iste karsizhga uzun siire dayanmayirnum kun kilan birikrnis zenginlik mevcuttur. Ayrica buyuk firmamn karsi koyucuetkisine de isaret etmeliyiz. Buyuyen bir i~


7/15

Demokratik Ekonotni: Pltinlama, Piyasa ve Iktidara Yeni Bit Bakis

ve uluslararasi firmalann buyuyen gucu de mevcuttur. Isveren ve isci arasmdakiiliski oldukca esitsiz bir bicirnde devam etrnektedir.

Hillel Steiner tarafindan, ozgurluk ve esitlik arasmdaki iliski uzerine onernlibir eser ortaya konmustur." Ozgurlugun klasik liberal tarurnindan kalkarak, buozgurlugun basit bir sekilde maksimize edilebilecegi dusunoesine karst cikmaktadrr.Klasik liberal olcute gore, bir diktator, digerlerinin zaranna olsa da, dikkate degerolcude ozgurluk kullarnr. Diktator, zorlayan olarak, 'ozgurdur. Diktatorunuyruklan, zorlanan olma niteliklerinden oturu ozgur degildir. Zorlama, ozgurlugunminimize edilmesi degil, fakat onun, zorlananm aleyhine, zorlayanm lehine olarak,kotu bir sekilde dagihrrudir. Klasik liberal serbestlik ve ozgurluk istegi, ancak,serbestligin toplumun turn uyeleri arasmda daha esit bir dagihrm anlamma geliyorsaanlamlidir.

Steiner, miras yoluyla intikal eden servet konusunu bu bakrrndan inceleyerekdevam eder. Kapitalist bir toplumda, uretim araclan sahipleri kazanclanrun buyukbir bolumunun kendi soylanndan gelenlere gecrnesinin daima bir yolunubulmuslardir. Kisisel servetin buyuk kisrm intikal yoluyla elde edilir. Fakat kisiselservetin kucuk bir azmligm elinde toplanmasi, esit serbesti seklindeki klasik liberalideale ters dusmektedir. Intikal eden servetin esitsiz dagihrm, gelecek nesillerebuyuk olcude onlann kontrolleri disinda olan bir tercih kahbi kabul ettirmektedir.Ne miras alacak kadar sansh olanlar, ne de sanssiz cogunluk kaderlerinibelirleyebilmektedir. Her kusak, gecrnisten aldigt ve nza gostermedigi miras kahbiile 'zorlanmakta'dir. Biz onceki kusaklarla iradi bir sozlesme icine girmiyoruz. Busorunu cozmenin tek yolu buyuk miktarlarda miras birakma hakkmi kaldirmak veserveti daha esitce dagrtmakur. Harfi harfine almdigmda, klasik liberal varsayimlar,kacirnlmaz bir bicimde, esitlige ve bir tilt sosyalizme varmaktadir.

Klasik liberaller ve Yeni Sag ideologlar, intikal eden ya da cogu 'iradi 'sozlesmelerde mevcut bulunan baska esitsizliklere karst kordurler. Yalnizca,bugunku ve sirnrh anI arm icinde 'tercih ozgurlugu' ve 'ozgur' bir piyasa icinde cokacik zorlama bicirnlerinin bulunmamasi uzerinde onemle durrnaktadirlar. Kapitalistulkelerde, yalmzca ev sahipligi ve emekli fonlan dusunuldugunde bile son dereceesitsiz bir servet dag ihrm oldugu gercegini gorrnezlikten gelerek, aceleyle vedusuncesizce, ozgurluk ve serbestligin kapitalizm icinde maksimurnlastmlrnaktaoldugu sonucuna ulasmaktadrrlar."

Kapitalizmde kucuk bir azmhk servetten saglanan gelirle yasayabilirken,nufusun biiyuk bir cogunlugu ernek-gucunu kiralayarak yasarna dismda pek birolanaga sahip degildir. Bu cok esitsiz bir serbesti dagrhrm sonucunu dogurrnaktadir.

105


8/15

106 Geoff Hodgson - g e v . Sabri 9AKLI

Hayek ve digerleri, esitsiz gLi,!ve servet dagihmi oldugunu, bir dereceyekadar, kabul etrnislerdir, Ancak, bunun, devletin ekonomiye mudahalesinin birsonucu oldugunu ileri surmektedirler. Kendi haline birakilsaydi, kapitalist sistemdaha buyuk esitlik yaratacakti. Bu tez hie ikna edici degildir. Hukumetlerinbirlesmeleri (mergers) tesvik ettigi, buyuk smai kumelerin yaratilmasmda yardimcioldugu suphesiz kabul edilmelidir (Britanya'da 1964-70 i~c;:i[PartisiJ Hukumetincedesteklenen merger yayihsi gibi). Fakat, iktisat teorisi ve tarihsel deneyler esasalmdigmda, kapitalizm icinde esitsizligi koruyan ve giderek daha buyuk firmalaryaratan guclu kuvvetler bulunrnadiguu varsaymak sacma gozukrnektedir. Verasetvergisine ragmen, muazzam servet esitsizlikleri surup gitmektedir. Buyuk firmalarsurekli olarak kucukleri yutmaktadir. Servetin ve sermayenin azinligm elindetoplanmasi, devlet yardtrru olsun olmasm, kapitalist sistemin bir sonucudur.

OTORiTE VE BOYUN ECDiRMEIsverenin isci iizerindeki iktisadi ustunlugu, yalmzca, servet, gelir ve gucte

bir esitsizlik meselesi degildir: bu iiretim alarnnda daha guclu hale getirilir. Marx,iinlti bir pasajda, miibadeledeki gorunuste ozgurluk ile iiretimdeki ozgurlukyoksunlugu arasindaki farki kendine ozgu iislubuyla betirnlemistir. Pazaryeri,'insarun dogustan edindigi haklann gercek bir Cenneti'dir. Klasik liberallere,gorusleri icin destek saglayan sey sistemin bu tarafidir: cunku onlar pazann esitlerarasmdaki nzaya ve 'ozgur' miibadeleye dayanmakta oldugunu ileri surrnektedirler.Ama bir i~ sozlesmesinin sonunda, mubadeleye katilan iki taraf arasindaki 'esit'iliskide bir degisim vardir:

'Onceleri para sahibi olan kisi, simdi on safta genis adimlarla bir kapitalistolarak ilerler; ernek-gucu sahibi onun iscisi olarak ardi sira gider. Biri kendindenemin sekilde sintrr ve isinde heveslidir; digeri ise kendi derisini pazara getirmis vearuk tabaklanma dismda hie bir sey beklemeyen bir insan gibi urkektir vecekinmektedir. ' vi

Marx, boylece, pazaryerindeki gorunuste ozgurluk ve yasal esitlik (yaniyasaya gore sekli esitlik) ile fabrikadaki i~,!i uzerindeki egemenlik arasindakikarsrthgi vurgularnaktadir. Bir i~ sozlesmesinin normal bir mal ve hizmet sanssozlesrnesinden cok farkh oldugunu anlarnak onernlidir, Is sozlesmesi durumundaisin gercekte nasil yapilacag i onceden acik lanmaz: bir olasi gorevler dizisibelirtilebilir'", ya da cogu durumda oldugu gibi, eksik sekilde belirtilebilir.viii Buarada i~c;:isverenin otoritesine boyun egmeyi kabul etmektedir; dolayisryla yonetirni~ sirasmda verilen kesin emirlere iliskin olarak, kosullar zorlastigmda, kendi takdirozgurlugunu kullanabilir. Karsrhk olarak, i~,!i bir ticret ya da aylik ahr. Bir sans


9/15

Demokratik Ekonomi: Planlama, Piyasa ve lkudara Yeni Bir Bakis

sozlesmesi oldukca farkhdir; cunku onda acik bir otorite i liskisi yoktur, aynca ahrn-satrm konusu olacak mal ve hizmetlerin nitelikieri onceden belirtilir.

Is sozlesrnesinin ve isin kendisinin otoriter niteligi Yeni Sag'1O hayranlannasoylendiginde, onlar boyle bir sozlesmeye girmenin tarnamen istege bagh bir seyoldugu seklinde cevaphyorlar. Ancak, daha once isaret edildigi gibi, gorilnilteistege bagh sozlesmeler esitsizlige ve bir tarafa diger taraftan daha fazla bask!yapmaya egilimli olabilir. Isveren binlerce issizin en iyilerine sahip olabilirken,bakmakla yukumlu oldugu bir ailesiyie yoksul bir iscinin i$ sozlesmesini kabul etmedismda bir secenegi pek yoktur.

Aynca, Yeni Sag buradaki onernli bir celiskiyi fark etmemektedir. Onlargercek otoriter tavn kapitalist firma icinde degil, yalmzca sosyalizmin tavnndagorrnektedirler. Charles Lindblom'un isaret ettigi gibi:

'Gelismis piyasa sistemlerinde, en kazancli sekilde cahsan insanlar cahsmasaatlerini bir otorite sistemi, genel olarak orgutlenmis bir i~ girisimi, icindegecirrnektedirler. Sonuc olarak ozgurluge yonelik tehdit buyuk sirketlerde dahaaciknr: birkac kisinin standartlastmlrms blirokrasi kaliplan icinde binlerce insanaemirler verdigi bir orgut ozgurlugu besleyemez. Libertaryenler (klasik liberal icinAmerikahlann kul landigr terim), idari otoriteyi kabul eden iscilerin gene de ozgurolduklanru, cunku 0 otoriteyi kendi istekleriyle kabul ettiklerini ve onu sonaerdirmede ozgur olduklanrn soyleyerek cevap veriyorlar. 0 halde, otoritenininsanlann ozgur olmalanna izin verip vermemesi, onlann otorite sistemine girmeyisecip secmernelerine mi baghdir? Eger boyleyse, insanlann mubadelede ozgurolduklan, otorite sistemlerinde ozgur olmadiklan yolundaki liberal arguman yikihr;bu tamamen duruma baghdir.:"

Boylece, Yeni Sag'm mantigma gore, Dogu Blokunun bir sakini, eger 0kisiorad a bulunmaya razi oldukca 'ozgur' demektir. Eger ozgurluk nza ile bellioluyorsa, 0 zaman bir halkm diktatorlugun herhangi bir bicimine gosterdigi nzaonlann ozglir olduklan anlamma gelir.

Ancak, ozgUrlUgUn sine quo non'u olarak yalruzca rrzayi goz online almaktatmin edici olamarnaktadir: goz onunde tutulmasi gereken baska faktorler de vardir.Rizarun kiyrneti kisi uzerinde etkili olan baskilar ve diger kosullar bakirmndandegerlendirilrnelidir. Dolayrsiyla, is sozlesmesi ornegimize donersek, ozgurlukyalmzca bir isveren icin cahsmaya razi olmakla ortaya cikmaz, Bu nza her ne kadaranlarnh ve gercek ise de, bunun 0 kisiyi ise zorJayan iktisadi ve sosyal baskilarlabirlikte degerlendirilmesi gerekmektedir.

107


10/15

108 Geoff Hodgson - "eJl. Sabri 9AKLI

RIZANIN YARATILMAS[Kapitalizmde insanlann lizgLir olduklan yolundaki Yeni Sag argurnan, asin

olcude basitlestirilrnis gonullu nza nosyonuna dayanir. Bu tur asmbasitlestirilmelere tarih ve antropoloji calrsrnarmz bizi uyarmaya yeterlidir.Antropoloji, toplumsal rituel, hiyerarsi, otorite ve egemenligin, degisik bicimlerineiliskin karutlar saglamaktadir. Banli olculere gore sornurucu ve sacma sayilacakedimlere iliskin nza ornekleri vardir. Tarih, kolelerin kolelige acik nza gostermeleri,digerlerinin egemenligine ses cikarmayan kabileler, bir monarka gorunuste gonullusadakat gosteren binlerce serf, boyun egmelerinde ve sornurulrnelerinde hakhlrkbulan Hindu paryalar gibi orneklerle doludur. Kabullenme ve nza gosterrne,sistemin bize zorlayicr ve ozgurlukten yoksun olarak gorundugu durumda bile,istisna olmaktan cok kuraldir.

Elbette, hicbir toplum kusursuz bir butun degildir. Celiski, kavga veuyusmazhk vardir, Ancak, bunlar, uzun suren donemler boyunca pek seyrek olarakotoriteye karst acik bir nza eksikligi gostermislerdir. Isyan ve protesto, tarihselsonuclan bakimmdan onernli olmakla ve ufkumuzun otesinde olmamakla birlikte,turn toplum bicirnlerindeki istikrar ve atalet donernleriyle karsilastinldiklanndaseyrek gorunurler.

Bu nedenle, toplumsal sistemler icinde nzanm yaranlrnasr ve muhafazaedilme surecini, burada tam anlarmyla hakkmi vermenin olanaksizhgma ragmen,kisaca incelemek gerekli olmaktadir.

Rizarnn, cogu vUlger Marksist yazmda oldugu gibi, tarnamen, yarnltrci veegemen bir ideoloji sayesinde olusturuldugunu dusunmek yanhsnr. Riza, basitce,dusuncelerin insanlann kafalanna bosaltilmasmdan dogmaz. Diger faktorleri,ozellikle kurumlann ve rutinlesmis sosyal pratiklerin rolunu, vurgulamak dahaonernlidir. Kurumlar toplumsal duzeni mesrulastrrrna islevi gorurler. Onlar neyinmesru ve kabul edilebilir oldugunun smrrlanru cizerler, bu sekilde uyusmazhgi veisyaru iclerinde banndinrlar. Mevcut sosyal pratik acikca neyin mllmktin ve anlarnholdugunu gosterir. Donrnus gorenekler (ahsrlagelrnislikler); birlikte is goren, medya,kilise ve ogretim sisteminden daha tutucudur."

Kapital'de, sofistike bir pasajda, Marx, Britanya'da ucretli ernegin disiplineedilmeye direncinin kapitalist gelismenin erken donerninde bastmlma yolunutartismaktadu. Marx gelenek, ahskanhk ve gorenegin onemini belirtmektedir:

'Emek-guclerinden baska satacak bir seyleri olmayan insan kitlelerininkendilerini isteyerek satmak zorunda birakt lmalan yetmez. Kapitalist uretiminilerlemesi. egitim. gelenek ve aliskanhkla bu uretim tarzirun gereklerinekendiliginden acrk dogal yasalarrms gibi bakan bir iyi smtfi gelistirir. Kapitalist


11/15

Demokratik Ekonomi: Pldulama, Piyasa ve lktidara Yeni Sir Bakis

tiretim stirecinin orgutlenmesi tam anlamiyla gelistiginde her ttir direnci kirar,Iktisadi iliskilerin sessiz baskisi, kapitalistin emekci uzerindeki egemenligine damgavurur. Iktisadi kosullann otesinde dogrudan dogruya kuvvet, kuskusuz, genekullamhr; ama yalruzca istisnai durumlarda.,xi

Kuvvet kavrami tizerine son zamanlarda yapilmis bir calismada StevenLukes, asin 61911debasitlestirilmis olan egemenlik ve nza kavramlanm etkili sekildeelestirrnektedir. Rtzanm elde edilmesinde sosyal kurumlann ve uygulamalannrolunun kabul edildigi 'ti9 boyutlu' bir kuvvet kavrarm onerrnektedir. lnceleme vesecim icin uygun bulunan konulann asil gunderni digerlerinin bilincli denetimiylebelirlenebilir. Lukes soyle yaziyor:

'Sorunu acik bir sekilde ortaya koymak gerekirse, A, B uzerinde onunyapmak istemedigini yaptlrarak gli9 uygulayabilir, ama aynca onun gercekihtiyaclariru etkileyerek, bicimlendirerek ve belirleyerek de onun uzerinde gti9uygulayabilir. Gercekten bu, baskasmi ya da digerlerini sahip olmalanm istediginizisteklere sahip kilmak -yani dusuncelerini ve isteklerini kontrol ederek uysalhklanmsaglamak icin- en ustun gti9 kullarurm degil midir? Dusunce denetiminin, bilgidenetimi, kitle iletisim araclan ve toplumsallasma sureci yoluyla gerceklestirilenbutuncul olmayan ve 90k daha dUnyevi pek 90k bicimler aldignu gormek icininsanm Brave New World'den ya da B. F. Skinner'in dunyasmdan soz edecek kadarileriye gitmesine gerek yoktur. -xii

Ahskanlik ve rutinin roltine daha fazla onem veren daha aynntih bir tez JohnWestergaard ve Henrietta Resler tarafmdan sunulmustur:

'Bir toplumda insanlann yasam tarzlanmn ve gecim kosullanmn aldiklanbicimler, daha 90k bazi kisilerin bazi yerlerde bir dizi karar almalannm sonucudegil, fakat genis olcude belirIi toplumsal mekanizrna, ilke ve varsayimlann -onlaraisteyen istedigi adi verebilir- sorgulanmaksizm, oldugu gibi kabul edi.lmelerininsonucu olarak olusur .. , Kapitalist bir toplumda, bu sekilde, gene 1 olarak sorgusuzsualsiz kabul edilen toplumsal mekanizma ve varsayimlar, her seyden once, ozelmulkiyet ve piyasadir. .. Pek 90k faaliyet alamnda, 'seylerin dogasi geregi' karinyatinm icin olagan bir ol9Ut oldugu kabul edilir; mulksuz cogunlugun hayatstandartlanmn esas olarak emegini satmakta oldugu ya da bir kez satrms oldugukosullarca belirlenmesi gerektigi kabul edilmelidir. Genel olarak ifade edilirse,sadece birey ve gruplara degil, anonim sosyaJ mekanizma ve varsayimlara -'sosyalkururnlara' - ickin bir gU9 bulunmaktadrr., . Guc, iradenin bilincli ve aktifkullammmdan ziyade sessiz rutinde bulunur'. xiii

Bu bolumun amacr, nzarun mevcut olup olmadigmm konu disi oldugunugosterrnek degil; amacirmz daha 90k nzayi, reddi yavas yavas azaltan kurum ve

109


12/15

110 Geoff Hodgson - gel'. Sabri 9AKLI

uygulamalar baglamina yerlestirrnek ve bu konuyu zenginlik ve ayncalik ile birarada gorusrnektir. Kapitalist bir firrnanm cahsaru koleden pek cok anlamda dahaozgurdur, ama idari otoriteyi kabul etrnek, ozgurlugun ozunden yararlanmakanlamma gelmez.

BiREYSEL SE(;iMiN TOPLUMSALNiTELiciZorlama ve gucun niteligine iliskin bu tezler bizi bu dusunceyi ve bireysel

secirnin temelini incelemeye gotiirur. Bireysel secimin yuceligi, hie kuskusuz, YeniSagrn taptrgr bir ilkedir. Bazt iktisat ders kitaplanm ciddiye alacak olursak, pratikamaclar acismdan, bireyin tercihleri dogustan gelir. Bunlar veri alimr. Bu tercihleriyaratan ve bicimlendiren toplumsal ve diger guclere pek onern verilmez. Bununlabirlikte, tum Ortodoks iktisatcilar bu kaliba girmez. Neo-klasiklerin en dengelisi,idrak gucu bakrmmdan en iyisi olan Alfred Marshall sunlan yazrmsti:

'gelisiminin en erken asamalarmda, insanm faaliyetlerine yola acari sey,onun istekleridir; ama sonralan yukan dogru her bir adim, yeni faaliyetlere yol acanyeni istekler olarak degil, yeni isteklere, ihtiyaclara yol acari, yeni faaliyetleringelisimi olarak kabul edilmelidir' .xiv

Bu nedenle, Marshall, istek ve tercihlerin dogustan oldugu fikrinireddetmistir: Onun gorusune gore, istek ve tercihler deneyim ve etkinlikleyaratilabilir. Insanlarm sosyal bir cevre icinde bulunduklan iddiasi, iktisat teorisininonernli bir kisrmrun oznelciligi ve bireyciligi ile de uyusmazhk icinde degildir. Bu,Avusturya Okulu icin bile gecerlidir. Bu nedenle yonternsel bireyciligin Ludwig vonMises gibi guclu bir savunucusu, bunu kabul eder ve 'soyut asosyal bir insamnkurmaca bir yap Ioldugunu' vurgular." Bireysel secirn, cok daha derin anlamda,topl umsaldir. xvi

Dogdugumuz andan itibaren baskalan ile dunyayi yasar, bilgisini ediniriz.Taklit ederiz. Bir dil ediniriz. Paylasilan bir sembolik dtizeni ozumsemeye baslanz.Terimin en guclu anlammda toplumsallasmz. Kimlik ve varlrk bilinc sosyaletkilesime dayarur. Amac ve arzulanrruz, sosyal kulturumuzun bicimine uymayazorlamr. Hatta, gida maddelerine yonelik biyolojik isteklerimiz bile buna baglrdir.(Musluman ve Museviler domuz eti yemezler; ingilizler caya meraklidirlar.) Baskabir 'dogustan' arzu olan cinselligin toplumsal kulture bagh oldugu gosterilrnistir;ensest ya da zina bicimleri bazi toplumlarda tabudur, bazilannda degildir. Bunedenle, biz sadece digerlerinin yanmda ve digerleri ile var olmayiz: varlignnrz,arnaclanmiz ve eylemlerimiz digerleri vasltaslyla toplumsal olarak yaranlir.

Bu nedenle var olan alternatifler arasmdan bireyin secebileceklerine iliskinbilgi, toplumsal olarak yaratihr ve toplumsal olarak edinilmis bilmeye iliskin bir


13/15

Demokratik Ekononti: Pl/inlama, Piyasa ve iklidara Yeni Bir Bakis

suzgecler seti vasitastyla nufuz eder. Dunyayi, bireysel bakimdan hicbir anlarmolmayan dil ve simgelerle anlanz: bunlar tamamen toplumsaldir. Arzulanrmza vekasrth eylemlerimize anlam veren degerler ve amaclar zorunlu olarak boyle birtoplumsal dil icinde formtile edilir, Cok sayida kavram ve kanaatlerimiz, kamu dilive toplumdaki diger insanlarla deneyimler vasi tasryla edinjlrnistir. Ayru ~ey genisolcude bilgi icin de gecerlidir.

Modern kapitalizrnde kitJeye yonelik reklarrun varhgi, isteklerin toplumsalniteligini yalmzca daha acik hale getirir ve bunu daha cok buyuk firmamngudurnlemesi altrnda yapar. Istek ve tercihlerin ortaya


14/15

112 Geoff Hodgson - {-'ev. Sabri {-'AKLI

Demokrasinin onernli bir isleve sahip olacagi yer iste burasidir. Herkese aciktartisma, rekabet ve elestirinin varligi, algilanrmzin zenginlestirilmesinde ve secimutkumuzun genislemesinde onemli bir egitici rol oynar. Burada batih iilkelerdemevcut simrh demokrasinin, guclu ve radikal oldugu ileri surulmemektedir. Fakatdemokrasinin bulundugu ve bulunmadigi kapitalist iilkeleri karsilasurdrgirmzda,sirnrh bir parlamenter bicimine ragmen, egitim ve kulturel gelisim acismdanyararlan ortadadir, Eger bu tez dogruysa, 0 zarnan, sosyal hayatin pek cok yonunukapsayan (katihmci) demokrasinin daha derin ve daha yaygm bir bicimi lehine guclubir delil var demektir.

Bu nedenle, kapitalist sistemin 'ozgurlugun' gelisimini tesvik ettigi,'zorlama'yi en az duzeye indirdigi gorusu, ancak bu kavramlar at gozluklu vetutarsiz bir bicimde uygulamyorsa gecerli olabilir. Kapitalizm icinde, ince ve cokboyutlu pek cok gercek zorlama vardir. Klasik liberal, eger insanlar sisteminzorluklanm kabul ediyorlarsa ozgurlukleri korunuyor ve her sey yolundadir seklindehaykirrnak icin yoldan cikarsa, bir yere varamaz. Bu gorus, goruntude nzarun yayginoIarak bulundugu turn toplumsaI sistemlere uygulanabilir; ama nzamnmesrulastirma ve toplusallastirma surecleri yoluyla yarauldigmr ya daduzenlendigini gormezden gelir. Demokrasi, tartismanm tam da bu noktasinda kendiyerini bulmakradir. Demokratik kurumlar, bir tartisma ve catisma ortami yaratmadaonernli rol oynarlar. Bu ortamda, t i i m alanlarda, bilgiye dayah secimler yapilabilir.Toplumda, sanayide ve yerel yonetimlerde oldugu kadar ulusal siyasette demokrasine kadar genislerse, dusunce ve kavramlann gelisrnesi, bilginin yayilmasi da 0olcude basanh olur. Secim, dunyaya iliskin edinilmis oncelik ve kavramlara bagholarak, bireysel oldugu kadar toplumsal da olan bir eylemdir. Secim aygiti yalmzcabireyin icinde olmadigr gibi, birey de, pazaryerinde, onyargilarmdan ve digertoplurnsallasma ogelerinden annrms olarak yer almaz. Ortodoks iktisatcilar ve YeniSag'in dusunurleri bu olguyu kabul edebilirler; ama islerini onu gorrnezliktengelerek yuruturler. Tercihleri besleyen cesitli sosyal sureclerin incelenmesi gerekir.Katihmci ve demokratik nitelikte kurumlar, bu baglamda cok onemlidir.

NOTLAR:

, M. Friedman, Capitalism and Freedom, University of Chicago Press, 1962, ss. 14-15,u A. Smith, The Wealth of Nations, A. Skinner'm bir girisiyle, Penguin edition, 1970, s. 169.iii C. B. Macpherson, Democratic Theory: Essays ill Retrieval, Oxford University Press, 1973, s. 146.Aynca bak. Capitalism, Value and Exploitation, Martin Robertson, 1982, ss. 52-3, 209.tv H. Steiner, 'Liberty and Equality', Political Studies, Arahk-1981.v Omegin, bak. A. B. Atkinson, Unequal Shares, Penguin, 1972 ve A. B. Atkinson (ed.), Wealth, Incomeand Inequality, Penguin, 1973.


15/15

Demokratik Ekonomi: Pl/inlama, Piyasa ve lktidara Yeni Bir Bakis 113

v K Marx, Capital, I, Penguin ve New Left Review isbirligi ile, 1976, s. 280.vii Bu varsayrrna dayah bir model icin hak. H. A. Simon, 'Formal Model of the EmploymentRelationship', Econometrica, Temmuz-1951.vm Bak. Capitalism, Value and Exploitation, ss. 191-6,204-11.ix C. Lindblom, Politics and Markets, Basic Books, 1977, s. 47.x Bu konunun farkh bakis acilanndan tartisilmasi icin, ornegin, bak. N. Abercrombie, S. Hill ve B. S.Turner, The Dominant Ideology Thesis, Allen ve Unwin, 1980; J . Habermas, Legitimation Crisis,Heinemann, 1976; ve R. Miliband, The State ill Capitalist Society, Quartet, 1973.x i KMarx, age, I, s. 899.xu S. Lukes, Power: A Radical View, Macmillan, 1974, s. 23.xiii J. Westergaard ve H. Resler, Class in a Capitalist Society, Penguin, 1976, ss. 142-4. Aynca bak. A.Giddens, New Rules of Sociological Method, Hutchinson, 1976, ss. 81-6.xiv A. Marshall, Principles of Economics, 8. basim, Macmillan, 1920, s. 89.xv L. von Mises, Human Action: A Treatise 011 Economics, William Hodge, 1949, s. 164.xv t Tercihler ve secime iliskin bu tartismanm biiytik bir kisrru icin Ian Steedman' a borcluyum. Onun sumakalesine bak. 'Economic Theory and Intrinsically Non-Autonomous Preferences and Beliefs',Quaderni Fondazione Feltrinelli, no. 7/8, 1980. Aynca bak. Herbert Gintis, 'Consumer Behaviour andthe Concept of Sovereignty: Explanations of Social Decay', American Economic Review, papers andproceedings, 1972, ve onun 'A Radical Analysis of Welfare Economics and Individual Development,Quarterly Jurnal of Economics, Kaslm-1972.

Documents

Demokratik Ekonomi