L Quaestio cst DE VERITATE

Kwestia I O PRAWDZIE

Et primo quaeritur, quid sit veri-tas.

Secundo utrum veritas principa- lius inveniatur in mtellectu quam in rebus.

Tertio utrum veritas sit tantum in intellectu componente et dividente.

Quarto utrum sit una tantum veri- tas qua omnia sint vera.

Quinto utrum aliqua alia veritas praeter primam sit aetema.

Sexto utrum veritas creata sit im- mutabilis.

Septimo utrum veritas in divinis dicatur essentialiter vel personaliter.

Octavo utrum omnis veritas sit a veritate prima.

Nono utrum veritas sit in sensu.

Decimo utrum altqua res sit falsa.

Undecimo utrum falsitas sit in sensu.

Duodecimo utrum falsitas sit in in- teUectu.

Po pierwsze badamy, czym jest prawda.

Po drugie, czy prawda znajduje si pierwotniej w intelekcie ni w rzeczach.

Po trzecie, czy prawda wystpuje jedynie w intelekcie czcym i dzielcym.

Po czwarte, czy jest tylko jedna prawda, przez ktr wszystko jest prawdziwe.

Po pite, czy jaka inna prawda prcz pierwszej jest wieczna.

Po szste, czy prawda stworzona jest niezmienna.

Po sidme, czy w bycie boskim prawda jest orzekana w sensie isto- towym czy osobowym.

Po sme, czy kada prawda jest z prawdy pierwszej.

Po dziewite, czy prawda wyst: puje w zmyle. ^

Po dziesite, czy jaka rzecz jest faszywa.

Po jedenaste, czy fasz wystpuje w zmyle.

Po dwunaste, czy fasz wystpuje w intelekcie.

A. M arynia rczyk, Sw . Tomas/ - 2

1 7

Art. LEt primo quaeriturQUID SIT VERITAS.

1. Parali.: S. th., I, q. 16, aa. 1 , 3; 1 Sent., D. 8, q. 1, a. 3; D, 19, q. 5, a. 1, ad 3, 7.

VIDETUR AUTEM QUODVERUM SIT OMNINO IDEMQUOD ENS.1. Augustinus1 enim in lib. Soli.

[cap. V] dicit, quod verum est id cjuod est. Sed id quod est nihil est, nisi ens. Ergo verum idem significat omnino quod ens.

2. Sed dicebatur quod verum et ens sunt idem secundum supposita, sed differunt secundum rationem.- Contra, ratio cuiusibet rei est id quod significatur per suam definitionem. Sed id quod est, assignatur ab Augus- tino [loc. cit.], ut definitio veri, qui- busdam aliis defitionibus reprobatis. Crnn ergo secundum id cjuod est, con- veniant verum et ens, videtur quod sint idem ratione.

3. Praeterea, quaecumque differunt ratione, ita se habent quod unum eoram potest intelligi sine alio: unde Boetius2 in libro De Hebdo- madibus dicit, quod potest intelligi Deus esse, si separetur paulisper per intellectum bonitas eius. Ens autem nullo modo potest intelligi si separetur verum: quia per hoc intelli- gitur quod verum est. Ergo verum et ens non differunt ratione.

Art. 1.Po pierwsze wic badamy,CZYM JEST PRAWDA.

1,. Teksty paralelne: S. th., I, q. 16, aa. 1, 3; I Sent., D. 8, q. 1, a. 3; D- 19, q. 5, a. 1, ad 3, 7.

WYDAJE SI, E PRAWDA JESTCAKOWICIE TYM SAMYMCO BYT.1. Augustyn1 bowiem powiada

w Solilokwiach [ks. II, rozdz. V], e prawd jest to, co jest. Lecz to, co jest- to nic innego jak byt. A zatem prawda znaczy cakowicie to samo co byt.

2. Lecz powiedziano, e prawda i byt s tym samym, jeli chodzio podmiot, ale rni si pojciowo. jednake pojciem wszelkiej rzeczy jest to, co oznacza jej definicja. Lecz Augustyn, odrzucajc kilka innych definicji, jako definicj prawdy przyjmuje to, co jest. Poniewa wic prawda i byt s zgodn pod wzgldem definicji; to, co jest, wydaje si, e s pojciowo tym samym.

3. Poza tym zawszf, gdy jakie rzeczy rni si mylowo, maj si one do siebie tak, e jedna z nich moe by pojta bez drugiej. Std Boecjusz2 w ksidze O hebdomadach powiada, e pojmowa, i Bg istnieje, mona nawet wtedy, gdy na chwil oddzieli si od Niego w myli Jego dobro. Bytu jednak w aden sposb nie mona poj bez prawdy, gdy rozumiemy przeze to, co jest prawdziwe. A zatem prawda i byt nie rni si mylowo.

18

4. Praeterea, si veram non est idem quod ens, oportet quod sit entis dispositio. Sed non potest esse dispo- sitio eius. Non enim est dispositio totaliter corrumpens, alias sequere- tur: Est verum, ergo est non ens; si- cut sequitur: Est homo mortuus, ergo non est homo. Similiter non est dispositio diminuens, alias non seque- retur: Est verum, ergo est; sicut non sequitur: Est albus secundum den- tem, ergo est albus. Similiter non est contrahens, vel specificans ens: quia sic non converteretur cum ente. Ergo verum et ens omnino sunt idem.

5. Praeterea, illa quorum dispositio est eadem, sunt eadem. Sed veri et entis est eadem dispositio. Ergo sunt eadem. Dicitur enim in II Meta- physic. [Arist. text. 4J: Dispositio rei in esse est sicut sua dispositio in uentate. Ergo verum et ens sunt omnino idem.

6. Praeterea, quaecumque non sunt idem, aliquo modo differunt. Sed verum et ens nullo modo differunt: quia non differunt per essen- tiam, cum ens per essentiam suam sit verum; nec etiam differunt per alias differentias, quia oporteret quod in aliquo genere convenirent. Ergo sunt omnino idem.

7. Praeterea, si non sunt omnino idem, oportet quod verum aliquid

4. Ponadto gdyby prawda nie bya tym samym co byt, musiaaby by dyspozycj bytu. Jednak prawda nie moe by jego dyspozycj. Nie jest bowiem dyspozycj cakowicie niszczc; w przeciwnym wypadku wynikaoby: to jest prawda, a wic to jest niebyt - podobnie jak wynika: to jest czowiek martwy, a wic to nie jest czowiek. Podobnie nip j^t dyspozycja pomniejszajc; w przeciwnym wypadku rue wynikaoby: to jest prawda, a wic to jest - podobnie jak nie wynika: to jest biae, jeli chodzi o zb, a wic to jest biae. Podobnie nie jest dyspozycj ograniczajc lub gatunkujc byt, poniewa w takim wypadku nie byaby zamienna z bytem. A zatem prawda i byt s cakowicie tym samym.

5. Ponadto te rzeczy, ktrych dyspozycja jest taka sama, s tym samym. Dyspozycja za prawdy i bytu jest taka sama. A wic s tym samym. W II bowiem ksidze Metafizyki [Arystotelesa, tekst 4] czytamy: Dyspozycja rzeczy w istnieniu jest taka jak jej dyspozycja w prawdzie. A zatem prawda i byt s cakowicie tym samym.

6. Ponadto jakiekolwiek rzeczy nie s tym samym, w jaki sposb s rne. Lecz prawda i byt nie rni si w aden sposb, jako e nie rni si istot, gdy byt ze swej istoty jest prawdziwy; nie rni si te ze wzgldu na inne rnice, poniewa musiayby si zgadza w jakim rodzaju. A zatem s cakowicie tym samym.

7. Ponadto gdyby prawda i byt nie byy cakowicie tym samym,

super ens addat. Sed nihil addit ve- rum super ens, cum sit etiam in plus quam ens: quod patet per Philo- sophum3, IV Metaphys. [com. 27], di- centem: Verum definientes dicimus esse quod est; aut non esse quod non est; et sic verum includit ens et non ens. Ergo verum non addit super ens; et sic yidetur omnino esse idem quod ens.

SED CONTRA, 1. Nugatio est in- utilis repetitio. Si ergo verum esset idem quod ens, esset nugatio, cum dicitur ens verum; quod falsum est. Ergo non sunt idem.

2. Praeterea, ens et bonum con- vertuntur. Sed verum non converti- tur cum bono; aliquid enim est ve- rum quod non est bonum, sicut is- tum fomicari. Ergo nec verum cum ente convertitur.

3. Praeterea, Betius dicit in libro de Hebdomadibus: in omnibus creaturis diversum est esse et quod est. Sed ve~ rum sequitur esse rerum. Ergo ver- um diversum est a quod est in creaturis. Sed quod est, idem est quod ens. Ergo verum in creaturis est di- versum ab ente.

4. Praeterea, quaecumque se ha- bent ut prius et posterius, oportet esse diversa. Sed verum et ens sunt huiusmodi: quia, ut dicitur in lib. De causis4 [propos. 4], prima rerum crea-tarum est esse; et Commentator5

prawda musiaaby dodawa co do bytu. Jednak prawda nie dodaje nic do bytu, poniewa jest raczej czym szerszym.ni byt, jak wida z tego, co Filozof3 powiada w IV ksidze Metafizyki: Definiujc prawd mwimy, e jest to, co jest, lub e nie jest to, co nie jest - tak wic prawda zawiera byt i niebyt. A zatem prawda nie dodaje niczego do bytu i dlatego wydaje si by cakowicie tym samym co byt.

JEDNAKE: 1. Pustosowie jest bezuytecznym powtrzeniem. Gdyby wic prawda bya tym samym co byt, pustosowiem byoby powiedzenie: prawdziwy byt - co jest faszem. A zatem nie s tym samym.

2. Ponadto byt i -rawda s zamienne. Lecz prawda nie jest zamienna z dobrem, gdy jest prawd co, co nie jest dobre, na przykad to, e ten oto dopuszcza si nierzdu. A zatem prawda nie jest zamienna z bytem. *

3. Ponadto Roprjusz powiada w ksidze O hebdomadach, e we wszystkich stworzeniach istnienie jest czym innym ni to, co jest. Lecz prawda jest nastpstwem istnienia rzeczy. A wic prawda jest w stworzeniach czym innym ni to, co jest. To za, co jest, jest tym samym co byt. A zatem w stworzeniach prawda jest czym innym ni byt.

4. Ponadto wszystkie rzeczy, ktre maj si do siebie tak jak to, co pierwsze, i to, co nastpne, z koniecznoci s rne. Lecz prawda i byt s wanie tego rodzaju, poniewa - jak czytamy w ksidze O przyczynach4

20

super eumdem librum: Omnia alia di- cunur per mformationem de ente, et sic sunt ente posteriora. Ergo verum et ens sunt diversa.

5. Praeterea, ea quae dicuntur communiter de causa et causatis, magis sunt unum in causa quam in causatis, et praecipue in Deo quam in creaturis. Sed in Deo ista quatuor, ens, unum, verum et bonum, sic ap- propriantur: quod ens ad essentiam pertineat, unum ad personam Patris, verum ad personam Filii, bonum ad personam Spiritus sancti. Personae autem divinae non solum ratione, sed re distinguuntur; unde ad invi- cem non praedicantur. Ergo multo fortius in creaturis debent amplius quam ratione differre.

RESPONDEO. Dicendum, quod sicut in demonstrabilibus oportet fieri reductioneni in aliqua principia per se intellectui nota, ita investigan- do quid est unumquodque; alias utrobique in infinitum iretur, et sic periret omnino scientia et cognitio rerum.

IUud autem quod primo intellec- tus concipit quasi notissimum, et in quo omnes conceptiones resolvit, est ens, ut Avicenna6 dicit in principio Metaphysicae suae [lib. I, c. IX]. Unde

[tw. 4] - pierwsz z rzeczy stworzonych jest istnienie, Komentator5 za objanie zawartych w tej ksidze powiada: Wszystko inne wyraa pewne uformowanie bytu - tak wic jest w stosunku do bytu nastpne. A zatem prawda i byt s czym rnym.

5. Ponadto wszystko, co orzeka si zarwno o przyczynie, jak i o skutkach, jest bardziej czym jednym w przyczynie ni w skutkach, szczeglnie za jest bardziej czym jednym w Bogu ni w stworzeniach. Lecz w Bogu te cztery: byt, jedno, prawd i dobro przypisuje si [istocie boskiej i poszczeglnym osobom] tak, e byt naley do istoty, jedno - do osoby Ojca, prawda do osoby Syna, dobro do osoby Ducha witego. Jednak osoby boskie rni si nie tylko mylowo, ale i rzeczowo - std nie orzeka si ich nawzajem o sobie. A zatem tym bardziej w stworzeniach [byt, jedno, prawda i dobro] powinny rni si bardziej ni mylowo.

ODPOWIADAM. Naley stwierdzi, e jak w tym, co podlega dowodzeniu, trzeba dokona redukcji do pewnych zasad, ktre same przez si s oczywiste dla intelektu, tak te trzeba czyni dociekajc, czym jest cokolwiek. Inaczej w obu wypadkach posuwalibymy si w nieskoczono i w ten sposb cakowicie zaniknaby wiedza i poznanie rzeczy.

Tym za, co intelekt pojmuje najpierw jako co najoczywistszego i do czego sprowadza wszystkie pojcia, jest /Syfy iak powiada Awicenna^ na pocztku swej Metafizyki [ks. I,

21

oportet quod omnes aliae concep- tiones intellectus accipiantur ex addi- tione ad ens. Sed enti non potest addi aliquid quasi extranea natura, per modum quo differentia additur generi, vel accidens subiecto, quia quaelibet natura essentialiter est ens; unde etiam probat Philosophus in III Metaphys. [com. 10], quod ens non potest esse genus, sed secundum hoc aliqua dicuntur addere supra ens, in quantum exprimunt ipsius modum, qui nomine ipsius entis non exprimitur.

Quod dupliciter contingit: u no modo ut modus expressus sit aliquis specialis modus entis. Sunt enim di- versi gradus entitatis, secundum quos accipiuntur diversi modi essen- di, et iuxta hos modos accipiuntur diversa rerum genera. Substantia enim non addit supra ens aliquam differentiam, quae significet aliquam naturam superadditam enti, sed nomine substantiae exprimitur quidam specialis modus essendi, scilicet per se ens; et ita est in aliis generibus.

Alio modo ita quod modus ex- pressus sit modus generaliter conse- quens omne ens; et hic modtis dupliciter accipi potest: uno modo secundum quod consequitur omne ens in se; alio modo secundum quod conse- quitur unumquodque ens in ordine ad aliud.

Si primo modo, hoc dicitur, quia exprimit in ente aliquid affirmative vel negative. Non autem invenitur

rozdz. IX]. Dlatego trzeba przyj, e wszystkie inne pojcia intelektu otrzymuj si przez dodanie czego do bytu. Lecz do bytu nie mona doda czego jako Wewntrznej natury- tak jak rnic dodaje si do rodzaju lub przypado do podmiotu - poniewa kada natura z istoty jest bytem; std take Filozof w III ksidze Metafizyki [kom. 10} dowodzi, e byt nie moe by rodzajem. Dodaje si za co do bytu o tyle, o ile wy- raa to jego sposb, ktry nie jest wyraony przez sam nazw__f>yf.

Zachodzi to dwojako: Po pierwsze tak, e wyraony sposb jest pew- nym szczeglnym sposobem bytuT S bowiem rozmaite stopnie byto- woci, ze wzgldu na ktre przyjmuje si rozmaite sposoby bytowania i stosownie do tych sposobw przyjmuje si rozmaite rodzaje rzeczy. Substancja bowiem nie dodaje do bytu jakiej rnicy, ktra oznaczaaby jak natur dodany do bytu, lecz przez nazw substancji wyraa si pewien szczeglny sposb bytowania, mianowicie byt sam przez si, i podobnie jest w innych rodzajach.

Po drugie tak, e wyraony sposb jest sposobem bdcym oglnie nastpstwem kadego bytu. Ten za sposb mona uj dwojako: po pierzv- sze, o ile jest nastpstwem kadego bytu w nim samym; po drugie, o ile jest nastpstwem wszelkiego bytu w przyporzdkowaniu do czego in- nego.

Jeli w pierwszym sensie, mwi si to, poniewa sposb wyraa co w bycie afirmatywnie lub negatyw-

22

Convenientiam vero entis ad intellec- tum exprimit hoc nomen verum. Om- nis autem cognitio perficitur per as- similationem cognoscentis ad rem cognitam, ita quod assimilatio dicta est causa cognitionis: sicut visus per hoc quod disponitur per speciem coloris, cognoscit colorem.

Prima ergo comparatio entis ad intellectum est ut ens intellectui cor- respondeat: quae quidem correspon- dentia, adaequatio rei et inteilectus dicitur; et in hoc formaliter ratio veri perficitur. Hoc est ergo quod addit verum supra ens, scilicet conformita- tem, sive adaequationem rei et intel- lectus; ad quam conformitatem, ut dictum est, sequitur cognitio rei. Sic ergo entitas rei praecedit rationem veritatis, sed cognitio est quidam veritatis effectus.

Secundum hoc ergo tpliciter veritas et verum definiri invenitur.

Uno modo secundum id quod praecedit rationem veritatis, et in quo verum fundatur; et sic Augusti- nus definit in lib. Soli. [c. V}: Verum est id quod est; et Avicenna in XI Me- taphysic. [cap. II]: Verias cuiuslibe rei est proprietas sui esse quod stabilitum est rei; et quidam7 sic: Verum est in- divisio esse, et eius quod est.

Et alio modo definitur secundum id quod formaliter rationem veri perficit; et sic dicit Isaac8 quod veri- tas est adaecjuatio rei et inteilectus; et Anselmus9 in lib. De veritate [cap.

da. Natomiast zgodno bytu z intelektem w yraa^Jijizw a prawda. Wszelkie za9^ poznanie)dokonuje si przez upodoW untrpoznajacego do rzeczy poznanej, tak e wspomniane upodobnienie jest przyczyn poznania, na przykad wzrok dziki temu, e zostaje dysponowany przez obraz barwy, poznaje barw.

Pierwsza wic zgodno: bytu z intelektem, polega na tym, e byt odpowiada intelektowi. Odpowied- nio t zwie si zrwnaniem rzeczy i intelektu - i to formalnie stanowi pojcie prawdy. A zatem to wanie prawda dodaje do bytu, mianowicie podobiestwo czy te zrwnanie rzeczy i intelektu. Nastpstwem tego podobiestwa jest, jak powiedziano, poznanie rzeczy. Tak wic bytowo rzeczy wyprzedza pojcie prawdy, poznanie za jest jakim prawdy skutkiem.

Zgodnie wic z tym, prawd i to, co prawdziwe, definiuje si tiirjako.

Po pierwsze, wzgldu na to, co wyprzedza pojcie prawdy i co jest prawdy poclstaw. Tak definiuje ~ prawd Augustyn w Solilokwiach [ks.II, rozdz. V]: Prawd jest to, co jest, oraz Awicenna w XI ksidze Metafizyki [rozdz. IT]: Prawd wszelkiej rzeczy jest waciwo jej istnienia, ktre zostao ustalone dla tej rzeczy, pewien autor' za tak: Prawd jest nierozdzielenie istnienia i tego, czym co jest.

Po drugie, prawd definiuje si wzgldu na to, co formalnie stanowi pojcie prawdy. W tym sensie Izaak8 powiada, e prawda jest zrwnaniem rzeczy i intelektu, Anzelm9 za w ksi-

24 i

jdl]: Veritas est rectitudo sola mente p er c ep t ib i is . Rectitudo enim ista secundum adaequationem quamdam dicitur, secundum quod Philoso- phus in IV Metaphysic. [com. 27] dicit, quod definientes verum dicimus esse quod est, aut non esse quod non est.

Et tertio modo definitur verum, secundum effectum consequentem; et sic definit Hilarius10, quod verum est manifestativum et declarativum esse; et Augustinus in lib. De vera reig. [cap. XXXVI]: Vetas est qua ostendi- tur id quod est; et in eodem [cap. XXXII]: Veritas est secundum quam de inferioribus iudicamus.

AD PRIMUM ergo dicitur, quod definitio illa Augustini datur de vero secundum id quod habet fundamen- tum in re, et non secundum id quo veri ratio completur in adaequatione rei ad intellectum. Vel dicendum, quod cum dicitur, Verum est id quod est, non accipitur ibi secundum quod significat actum essendi, sed secundum quod est nomen inteilectus compositi, scilicet prout significat af- firmationem propositionis, ut sit sen- sus: verum est id quod est, id est cum dicitur esse de aliquo quod est, ut sic in idem redeat definitio Augustini cum definitione Philosophi supra inducta.

AD SECUNDUM patet ex iam dictis.

dze O prawdzie [rozdz. XII]: Prawda jest prawidowoci pojmowaln jedynie umysem. O prawidowoci tej bowiem mwi si ze wzgldu na pewne zrwnanie, wedug tego, co Filozof powiada w IV ksidze Metafizyki [kom. 27], i definiujc prawd mwimy, e jest to, co jest, albo e nie jest to, co nie jest.

Po pzecie wreszcie definiuje si prawd^fc wzgldu na skutek bd- cy jej nastpstwem. Tak definiuje j Hilary , powiadajc e prawd jest to, co ujawnia i odsania istnienie, i Augustyn w ksidze O wierze prawdziwej [rozdz. XXXVI]: Prawd jest to, przez co ukazuje si to, co jest, oraz tame [rozdz. XXXI]: Prawd jest .tu. wedug czego sdzimy a rzeczach niszych.

W odpowiedzi NA FIEk WSZ racj naley wic stwierdzi, e przytoczona definiqa Augustyna dotyczy prawdy o tyle, o ile ta ma fundament w rzeczy, a nie o tyle,o ile pojcie prawdy spenia si w zrwnaniu rzeczy z intelektem. Mona rwnie powiedzie, e gdy mwimy: Prawd jest to, co jest, rozumie si to tak, e jest oznacza tu nie akt bytowania, ale nazw zoonego ujcia intelektualnego, o ile mianowicie oznacza afirmacj zdaniow, w nastpujcym sensie: prawd jest to, co jest, czyli gdy mwimyo czym, co jest, e jest, tak e w ten sposb definicja Augustyna zbiega si w jedno z wyej przytoczon definicj Filozofa.

Odpowied NA DRUG racj jest jasna na podstawie tego, co ju powiedziano.

AD TERTIUM dicendum, quod aliquid intelligi sine a 1 tero, potest ac- cipi dupliciter. Uno modo ita quod ali- quid intelligatur, altero non intellec- to: et sic, ea quae ratione differunt, ita se habent, quod unum sine altero intelligi potest. Alio modo potest acci- pi aliquid intelligi sine altero, quod intelligitur eo non existente: et sic ens non potest intelligi sine vero, quia ens non potest intelligi sine hoc quod correspondeat vel adaequetur intcl- lectui. Sed tamen non oportet quod quicumque intelligit rationem entis intelligat rationem veri, sicut nec qui- cumque intelligit ens, intelligit intellectum agentem; et tamen sine intel- lectu agente homo nihil potest intel- ligere.

AD QUARTUM dicendum, quod verum est dispositio entis non quasi addens aliquam naturam, nec quasi exprimens aliquem specialem modum entis, sed aliquid quod genera- liter invenitur in ente, quod tamen nomine entis non exprimitur; unde non oportet quod sit dispositio vel corrumpens vel diminuens vel in partem contrahens.

AD QUINTUM dicendum, quod dispositio non accipitur ibi secundum quod est in genere qualitatis, sed secundum quod jmportat quem- dam ordinem; cum enim illa quae sunt causa aliorum essendi sint

W odpowiedzi NA TRZECI racj naley stwierdzi, e to, i jedno moe by pojte bez drugiego, mona rozumie dwojako. Po pierwsze tak, e jedno moe by pojte bez pojmowania drugiego. W tym przypadku te rzecz;y,-kire rni si mylowo, maj si do siebie tak, e jedna moe by pojt be& dmgiej, Po drugie to, e jedno moe by pojte bez drugiego, mona wzi w takim znaczeniu, i to pierwsze moe by pojte, nawet jeli drugie nie istnieje. W tym przypadku byt nie moe by pojty bez prawdy, poniewa byt nie moe by pojty bez tego, e odpowiada intelektowi lub e jest z nim zrwnany. Jednake nie jest konieczne, aby kady, kto rozumie pojcie bytu, rozumia take pojcie prawdy, podobnie jak nie jest konieczne, aby kady, kto rozumie byt, rozumia take intelekt czynny - chocia bez intelektu czynnego czowiek nie mgby niczego rozumie.

W odpowiedzi NA CZWART racj naley stwierdzi, e prawda jest dyspozycj bytu nie jako to, co dodaje jak natur, ani jako to, co wyraa jaki szczeglny sposb by- tu, ale jako co, co oglnie wystpuje w bycie, czego jednak nie wyraa nazwa byt. Dlatego nie jest konieczne, aby prawda bya dyspozycj czy to niszczc, czy pomniejszajc, czy te ograniczajc do czci.

W odpowiedzi NA PIT racj naley stwierdzi, e dyspozycj bierze si tu nie w tym znaczeniu, w ktrym naley ona do rodzaju jakoci, ale w tym, w ktrym wyra pewien porzdek. Z tego bowiem, e

26

maxime entia, et illa quae sunt causa Veritatis aliomm sint maxime vera; concludit Philosophus, quod idem est ordo alicuius rei in esse et veri- tate; ita, scilicet, quod ubi invenitur quod est maxime ens, invenitur quod est maxime verum. Nec est hoc ideo, quia ens et verum ratione sunt idem, sed quia ex hoc quod aliquid habet de entitate, secundum hoc natum est aequari intellectui; et sic ratio veri sequitur rationem entis.

AD SEXTUM dicendum, quod verum et ens differunt ratione per hoc quod aliquid est in ratione veri quod non est in ratione entis; non autem ita quod aliquid sit iii ratione entis quod non sit in ratione veri; nec per essentiam differunt, nec dif- ferentiis oppositis invicem distin- guuntur.

AD SEPTIMUM dicendum, quod verum non est in plus quam ens; ens enim aliquo modo acceptum dicitur de non ente, secundum quod non ens est apprehensum ab intellectu; unde in IV Metaphys. [text. 2J, dicit Philosophus, quod negatio vel priva- tio entis uno modo dicitur ens; Linde etiarrt Avicenna dicit in principio suae Metaphysicae, quod non potest formari enuntiatio nisi de ente, quia Oportet illud de quo propositio for- matur, esse apprehensum sub Lntel- lectu; ex quo patet quod omne ve- rum est aliquo modo ens.

to, co jest dla innych przyczyn bytowania, jest najbardziej bytem, a to, co jest dla innych przyczyn prawdy, jest najbardziej prawd - Filozof wyciga wniosek, e ten sam jest porzdek jakiej rzeczy w bycie i w prawdzie, tak mianowicie, c gdzie jest to, co jest najbardziej bytem, tam te jest to, co jest najbardziej prawd. Jest tak nie dlatego, e byt i prawda s mylowo tym samym, ale dlatego, e w jakiej mierze co ma cokolwiek z bytu, w takiej z natury moe by zrwnane z intelektem. Tak wic pojcie prawdy jest nastpstwem pojcia bytu.

W odpowiedzi NA SZST racj naley stwierdzi, e prawda i byt rni si mylowo ze wzgldu na to, e w pojciu prawdy jest co, czego nie ma w pojciu bytu, lecz nie tak, by w pojciu bytu byto co, czego nie ma w pojciu prawdy. I dlatego nie rni si one istot, ani ze wzgldu na rnice przeciwstawione [rnicy istotnej].

W odpowiedzi NA SIDM racj naley stwierdzi, e prawda nie jest czym szerszym ni byt. Byt bowiem w pewien sposb ujty orzeka si o niebycie, o ile niebyt jest pojty przez intelekt. Std Filozof powiada w IV ksidze Metafizyki [tekst 2], e negacj lub prywacj w bycie w pewien sposb nazywa si bytem. Std take Awicenna powiada na pocztku swej Metafizyki, e nie da si u- tworzy wypowiedzi innej ni o bycie, poniewa to, o czym tworzymy wypowied, musi by pojte na sposb ujcia intelektualnego. Wida

27

IAD PRIMUM vero eorum, quae CONTRA obiiciuntur, dicendum, quod ideo non est nugatio cum dicitur ens verum, quia aliquid exprimi- tur nomine veri quod non exprimitur nomine entis; non propter quod re differant.

AD SECUNDUM dicendum, quod quamvis istum fomicari sit malum, tamen secundum hoc quod iabet aliquid de entitate, natum est conformari intelectui, et secundum hoc consequitur ibi ratio veri; et ita patet quod non excedit nec exceditur ab ente.

AD TERTIUM dicendum, quod cum dicitur: Diner sum est esse, et quod est, distinguitur actus essendi ab eo cui actus ille convenit. Ratio autem entis ab actu essendi sumitur, non ab eo cui convenit actus essendi, et ideo ratio non sequitur.

AD QUARTUM dicendum, quod secundum hoc verum est posterius ente, quod ratio veri differt ab entis ratione modo praedicto.

AD QUINTUM dicendum, quod ratio illa deficit in tribus.

z tego jasno, e wszystko, co prawdziwe, jest w jaki sposb bytem.

W odpowiedzi za NA PIERWSZ z tych racji, ktre przytoczono PRZECIW powyszym, naley stwierdzi, e gdy mwimy prawdziwy byt, nie jest to pustosowiem, dla- tego e nazwa prawda wyraa co, czego nie wyTaa nazwa byt - nie za dlatego, e prawda i byt rni si rzeczowo.

W odpowiedzi NA DRUG z tych racji naley stwierdzi, e chocia to, i ten oto dopuszcza si nierzdu, jest zem, to jednak w jakiej mierze ma to co z bytowoci, w takiej z natury moe by uzgodnione z intelektemi pod tym wzgldem zawiera si w nim pojcie prawdy. Tak wic jest jasne, e nie wykracza to poza byt, ani byt nie wykracza poza to.

W odpowiedzi NA TRZECI z tych racji naley stwierdzi, e gdy mwi si: Czym inmini jest istnienie i to, co jest, odrnia si akt bytowania od tego, czemu ten akt przysuguje. Pojcie bytu za pochodzi od aktu bytowania, a nie od tego, czemu przysuguje akt bytowania. I dlatego argument nie jest suszny.

W odpowiedzi NA CZWART z tych racji naley stwierdzi, e prawda je s t nastpna w stosunku do bytu dlatego, i poiecie prawdy rni si od pojcia bytu w sposb wyej przedstawiony.

W odpowiedzi NA PIT z tych racji naley stwierdzi, e zawodzi ona w trzech punktach:

28

primo, quod quamvis trcs illae personae divinae re distinguantur, appropriata tamen personae non differunt re, sed ratione.

Secundo, quia etsi personae reali- ter ab invicem distinguantur, non tamen realiter ab esse distinguuntur; unde nec verum quod appropriatur personae Filii, ab esse quod se tenet ex parte essentiae.

Tertio, quia, etsi ens, verum, unum et bonum magis uniantur in Deo quam in rebus creatis, non tamen oportet, ex quo in Deo ratione distinguuntur, quod in rebus creatis distinguantur etiam realiter. Hoc enim contingit de illis quae non ha- bent ex ratione sua quod sint unum secundum rem, sicut sapientia et po- tentia, quae, cum in Deo sint unum, in creaturis realiter distinguuntur: sed ens, verum, unum et bonum secundum suam rationem habent quod sint unum; unde ubicumque inveniantur, realiter unum sunt, quamvis perfectior sit unitas illius

. rei secundum quam uniuntur in Deo, quam illius rei secundum quam uniuntur in creaturis.

Art. 2.Secundo quaeritur UTRUM VERITAS PRINCIPALIUS INVENIATUR IN INTELLECTU QUAM IN REBUS.

2. Parali.: S. th., I, q. 16, a. 1: l Sent., D. 19, q. 5, a. 1; C. G I, c. 60; VI Me- aph., 1. 4, 1230-1234; I Periherm., 1, 3.

Po pierwsze, chocia osoby boskie s rne rzeczowo, to jednak przymioty przypisywane osobom nie rni si rzeczowo, ale mylowo.

Po drugie, chocia osoby rni si nawzajem realnie, to jednak nie rni si realnie od {swego] istnienia. Std i prawda, ktr przypisuje si osobie Syna, nie rni si realnie od istnienia, ktre wie si z istot.

Po trzecie, chocia byt, prawda, jedno i dobro s bardziej czym jednym w Bogu ni w rzeczach stworzonych, to jednak nie jest konieczne, by skoro w Bogu rni si [tylko] mylowo, w rzeczach stworzonych rniy si take realnie. To bowiem zachodzi w wypadku tych (wasnoci], do ktrych istoty nie naley to, e s czym jednym rzeczowo, jak mdro i moc, ktre w Bogu bdc czym jednym, w stworzeniach rni si realnie. Lecz byt, prawda, jedno i dobro z istoty swej s czym jednym, dlatego gdziekol- wiek si znajduj, s czym jednym realnie, chocia doskonalsza jest jedno tej rzeczy, w ktrej jednocz si one w Bogu, ni tej rzeczy, w ktrej jednocz si w stworzeniach.

Art. 2.Po drugie badamy,CZY PRAWDA ZNAJDUJE SI PIERWOTNIE] W INTELEKCIE NI W RZECZACH.

2. Teksty paralelne: S. th., I, q. 16,a. 1: 7 Sent., D. 19, q. 5, a. 1; C. G., I, c. 60; VI Metaph., 1. 4, 1230-1234; 1 Peri- herm., 1. 3.

129

ET VIDETUR QUOD NON.1. Verum enim, ut dictum est,

convertitur cum ente. Sed ens princi- palius invenitur extra animam. Ergo et verum.

2. Praeterea, res non sunt in anima per suam essentiam, sed per suam speciem, ut dicitur in III Dc anima [com. 38]. Si ergo veritas prin- cipaliter in anima inveniatur, veritas non erit essentia rei sed similitudo vel species eius, et verum erit species entis existentis extra animam. Sed species rei existens in anima, non praedicatur de re quae est extra animam, sicut nec convertitur cum ea. Ergo nec verum convertitur cum ente; quod falsum est.

3. Praeterea, omne quod est in aliquo, consequitur illud in quo est. Si ergo veritas principaliter est in anima, iudicium de veritate est secundum aestimationem animae; et ita re- dibit antiquorum philosophorum er- ror, qui dicebant, omne quod quis opinatur esse verum, et duo contra- dictoria esse simul vera; quod est absurdum.

4. Praeterea, si veritas principaliter est in intellectu, oportet quod ali- quid quod ad intellectum veritatis pertineat, in definitione veritatis po- natur. Sed Augustinus huiusmodi definitiones reprobat in lib. Soli. [II, cap. IV et V), sicut istam: Verum est ijuod ita est ut videtur. quia secundum hoc, non esset verum quod non vide- tur; quod patet esse falsum de occul-

WYDAJE SI, E NIE.1. Prawda bowiem, jak powie

dziano, jest zamienna z bytem. Lecz byt pierwotniej znajduje si poza dusz. A zatem i prawda. ,

2. Ponadto rzeczy s w duszy nie przez swoj istot, ale przez swj obraz, jak czytamy w III ksidze O duszy [kom. 38]. Gdyby wic prawda pierwotnie znajdowaa si w duszy, prawda nie byaby istot rzeczy, ale jej podobizn lub obrazem, a to, co prawdziwe, byoby obrazem bytu istniejcego poza dusz. Lecz istniejcego w duszy obrazu rzeczy nie orzekamy o rzeczy, ktra znajduje si poza dusz, jak rwnie obraz ten nie jest z rzecz zamienny. A wic i prawda nie byaby zamienna z bytem, co jest faszem.

3. Ponadto wszystko, co jest w czym drugim, jest nastpstwem tego, w czym jest. Gdyby wic prawda pierwotnie bya w Itluszy, sdo prawdzie byby wydawany wedug oceny duszy. W ten sposb powrciby bd staroytnych filozofw, ktrzy twierdzili, e wszystko, co kto mniema, jest prawdziwe i e dwa zdania sprzeczne s jednoczenie prawdziwe - co jest niedorzeczne.

4. Ponadto gdyby prawda pierwotnie bya w intelekcie, w definicji prawdy trzeba by przyjmowa co, onaTey dopoznania prawdy. Lecz Augustyn w Solilokwiach [ks. II, rozdz.IV i V] odrzuca definicje tego typu, jak na przykad nastpujc: Prawd jest to, co jest takie, jakim jest widziane, poniewa w takim razie nie byoby prawd to, co nie jest widziane. To

30

tissimis lapillis, qui sunt in visceribus terrae; et similiter improbat istam: yerum est quod ita est ut cognitori vi- detur, si veit et possit cognoscens esse: quia secundum hoc non esset aliquid verum, nisi cognitor veUet vel posset cognosceie. Ergo et eadem ratio esset de quibuscumque aliis definitionibus in uibus aliquid ad intellectum per- tinens poneretur. Ergo veritas non est principaliter in intellectu.

CONTRA, 1. Philosophus dicit in VI Metaphysic. [com. 8]: Non est yerum et falsum nisi in mente.

2. Praeterea, veritas est adaequa- tio rei et inteilectus. Sed haec adae- quatio non potest esse nisi in intellectu. Ergo nec veritas nisi in intellectu.

RESPONDEO. Dicendum, quod in illis quae dicuntur per prius et posterius de multis, non semper oportet quod id quod per prius reci- pit praedicationem communis, sit ut causa aliorum, sed illud in quo primo ratio illius communis completa invenitur; sicut sanum per prius dicitur de animali, in quo primo perfecta ratio sanitatis invenitur, quam- vis medicina dicatur sana ut effectiva Sanitatis. Et ideo, cum verum dicatur de pluribus per prius et posterius, oportet quod de illo per prius dicatur

za jest w sposb oczywisty faszywe w przypadku najgbiej ukrytych kamieni, ktre s we wntrznociach ziemi. Podobnie te odrzuca Augustyn nastpujc definicj: Prawd jest to, co jest takie, jakim si wydaje poznajcemu, jeli ten chce i moe poznawa - poniewa w takim razie co nie byoby prawd, gdyby poznajcy nie chcia lub nie mg poznawa. A wic ten sam argument stosuje si rwnie do wszystkich innych definicji, w ktrych przyjmuje si co, co naley do poznania. A zatem prawda nie istnieje pierwotnie w intelekcie.

JEDNAKE: 1. Filozof powiada w VI ksidze Metafizyki [kom. 8]: Nie ma prawdy i faszu jak tylko w myli.

2. Ponadto prawda jest zrwnaniem rzeczy i intelektu. Lecz zrwnanie to moe by tylko w intelekcie. A wic i prawda moe by tylko w intelekcie.

ODPOWIADAM. Naley stwierdzi, e jeli chodzi o to, co orzeka si o wielu wedug pierwszestwai nastpstwa, nie zawsze jest konieczne, by to jako pierwsze byo przedmiotem orzekania ogu, co jest przyczyn innych z tych rzeczy, ale to, w czym pierwotnie znajduje si pena tego ogu tre. Na przykad zdrowie orzeka si najpierwo zwierzciu, w ktrym wpierw znajduje si doskonaa tre zdrowia, chocia lekarstwo nazywamy zdrowym jako sprawiajce zdrowie. Poniewa wic prawd orzekamy

31

in quo invenitur perfecta ratio veri- tatis.

Complementum autem cuius- libet motus est in suo termino. Motus autem cognitivae virtutis terminatur ad animam: oportet enim ut cogni- tum sit in cognoscente per modum cognoscentis: sed motus appetitivae virtutis termiiiatur ad res; et inde est quod Philosophus in III De anima [com. 54 et seq.] ponit circulum quemdam in actibus animae, secundum, scilicet, quod res quae est extra animam, movet intellectum, et res in- tellecta movet appetitum, et appeti- tus tunc ducit ad hoc quod perveniat ad rem a qua motus incepit.

Et quia bonum, ut supra, art. praec., dictum est, dicit ordinem ad appetitum, verum autem ad intellectum; inde est quod Philosophus dicit VI Metaphys, [com. 9], quod bonum et malum sunt in rebus,verum et falsum sunt in mente. Res autem non dicitur vera nisi secundum quod est intellectui adaequata; unde per posterius invenitur verum in rebus, per prius autem in intellectu.

Sed sciendum, quod res aliter comparatur ad intellectum practi- cum, aliter ad speculativum. Intellec- tus enim practicus causat res, unde est mensuratio rerum quae per ip- sum fiunt: sed inteilectus speculati- vus, quia accipit a rebus, est quo- dammodo motus ab ipsis rebus, et ita res mensurant ipsum. Ex quo pa-

o wielu wedug pierwszestwa i nastpstwa, jest konieczne, bymy, orzekali j najpierw o tym,_w czyni znajduje si doskonaa tre prawdy.

Spenienie si za wszelkiego ruchu jest w jego kresie. Ot kresem ruchu siy poznawczej jest dusza, jest bowiem konieczne, aby przedmiot poznania by w poznajcym na sposb poznajcego. Natomiast kresem ruchu siy podawczej jest rzecz. Dlatego wanie Filozof w III ksidze O duszy [kom. 54 n.] przyjmuje w aktach duszy pewn kolis- to, polegajc mianowicie na tym, i rzecz bdca poza dusz porusz intelekt, rzecz ujta przez intelekt porusza podanie, a wtedy podanie prowadzi do tego, e dusza osiga rzecz, od ktrej mch si zacz.

Poniewa za dobro - jak powiedziano wyej, w poprzednim artykule - wyraa przyporzdkowanie do podania, a prawda do intelektu, Filozof powiada w VI ksidze Metafizyki [kom. 9], e dobro i zo s w rzeczach, a prawda i fasz s w umyle. Rzeczy jednak nie nazywamy prawdziw inaczej ni ze wzgldu na to^ e jest zrwnana z intelektem. Std .^sfawdfr znajduje si w rzeczach wtrnie, pierwotnie . za w intelekcie.

Lecz trzeba wiedzie, e inaczej ma si rzecz do intelektu praktycznego, a inaczej do spekulatywnego. Intelekt praktyczny bowiem jest przyczyn rzeczy, dlatego jest miar rzeczy, ktre staj si za jego spra-

Natomiast intelekt spekulatyw- ny, poniewa przyjmuje od rzeczy, , jest w pewien sposb poruszany

32

tet qud res naturales, ex uibus in- teliectus noster scientiam accipit mensurant intellectum nostrum, ut dicitur X Metaph. [com. 9]: sed sunt jnensuratae ab intellectu divino, in quo sunt omnia creata, sicut onrmia artificiata in intellectu artificis. Sic ergo inteilectus divinus est mensu- rans non mensuratus; res autem na- turalis, mensurans et mensurata; sed inteilectus noster est mensuratus, non mensurans uidem res naturales, sed artificiales tantum.

Res ergo naturalis inter duos in- jfcellectus constituta, secundum adae- quationem ad utrumque vera dicitur; secudnum enim adaequationem ad intellectum divinum dicitur vera, in quantium implet hoc ad quod est or- dinata per intellectum divinum, ut patet per Anselmum in lib. De vet. et Augustinum in lib. De vera reli- gione [cap. XXXII, et per Avicennam in definitione inducta, scilicet: Vetas cuiusque rei, etc. Secundum autem *daequationem ad intellectum hu- manum dicitur res vera, in quantum nata est de se forma re veram aesti- ntationem; sicut e contrario res falsae dicuntur quae natae sunt videri quae non sunt aut qualia non sunt, ut dicitur in V Metaphysic. [com. 34],

Prima autem ratio veritatis per prius inest rei quam secunda, quia prior est comparatio ad intellectum

A. JyJarvniarczvjc. T n n u ai X

przez same rzeczy, tak wic jest mierzony przez rzeczy. Wida z tego jasno, i rzeczy naturalne, od ktrych nasz, intelekt przyjmuje wiedz, mierz nasz intelekt, jak czytamy w X ksidze Metafizyki [kom. 9], lecz s mierzone przez intelekt boski, w ktrym wszystko zostao stworzone, tak jak wszystkie dziea sztuki w intelekcie twrcy. Tak wic intelekt boski jest mierzcym, nie mierzonym, rzecz naturalna - mierzcai mierzona, lecz nasz intelekt jest mierzonym, mierzcym wprawdzie nie rzeczy naturalne, a tylko wytwarzane przez sztuk.

Rzecz naturalna zatem, posta- vyiona midzy dwoma intelektami ze wzgldu na zrwnanie z obydwoma nazywa si prawdziw. e wzgldu bowiem na zrwnanie z intelektem boskim nazywa si praw- dziw, o ile spenia to, do czego jest ukierunkowana przez intelekt boski. jak wida ze sw Anzelma w ksidze O prawdzie i Augustyna w ksidze O wierze prawdziivej [rozdz. XXXI) oraz z wyej przytoczonej definicji Awicenny, mianowicie: Prawd wszelkiej rzeczy itd. Ze wzgldu za na zgodno z intelektem ludzkim rzecz nazywa sie prawdziwa. OilS. z nafery ,p^w9dujgj2iaW

divinum quam humanum; unde, etiam si inteilectus humanus non esset, adhuc res dicerentur verae in or- dine ad intellectum divinum. Sed si uterque inteilectus, quod est impos- sibile, intelligeretur auferri, nullo modo veritatis ratio remaneret.

AD PRIMUM ergo dicendum, quod sicut ex dictis patet, verum dicitur per prius de intellectu, et per posterius de re sibi adaequata; et utroque modo convertitur cum ente, sed diversimode, quia secundum quod dicitur de rebus, convertitur cum ente per praedicationem: omne enim ens est adaequatum inteiiectui divino, et potens sibi adaequare in- tellectum humanum, et e converso. Si autem accipiatur verum prout dicitur de intellectu, sic convertitur cum ente quod est extra animam, non per praedicationem, sed per con- venientiam; eo quod cuilibet vero in- tellectui oportet quod respondeat ens aliquod, et e converso.

Et per hoc patet solutio AD SECUNDUM.

AD TERTIUM dicendum, quod illud quod est in aliquo non sequi- tur illud in quo est, nisi quando cau- satur ex principiis eius; unde lux quae causatur in aere ab extrinseco, scilicet ex sole, sequitur motum solis magis quam aerem. Similiter etiam veritas quae in anima causatur a rebus, non sequitur aestimationem

odniesienie rzeczy do intelektu boskiego ni do ludzkiego. Dlatego nawet gdyby intelekt ludzki nie istnia, rzeczy nazywayby si prawdziwymi w przyporzdkowaniu do intelektu boskiego. Lecz gdybymy wyobrazili sobie, e nie ma adnego z tych intelektw - co jest niemoliwe - sens prawdy nie ostaby si w aden sposb.

W odpowiedzi NA PIERWSZ racj naley wic stwierdzi, e jak wida z tego, co powiedziano, prawd orzekamy pierwotnie o intelekcie, wtrnie za o rzeczy z nim zgodnej. W obu wypadkach prawda zamienna jest z bytem, lecz w rny sposb. Gdy bowiem orzekamy prawd o rzeczy, jest ona zamienna z bytem przez orzekanie. Kady bowiem byt jest zrwnany z intelektem boskim i moe zrwna z sob intelekt ludzki - i na odwrt, jeeli za wemiemy pod uwag prawd, o ile orzeka si j*f o in- telekcie, to jest ona zamienna z bytem bdcym poza dusz nie przez orze- kanie, ale przez zgodno, poniewa kademu prawdziwie poznajcemu intelektowi z koniecznoci odpowiada jaki byt - i na odwrt.

Dziki temu staje si jasna odpowied NA DRUG racj.

W odpowiedzi NA TRZECI racj naley stwierdzi, e to, co jest w czym drugim, nie jest nastp- stwem tego, w czym jest, chyba e jest spowodowane przez jego zasady. Std wiato spowodowane w powietrzu przez czynnik zewntrzny, mianowicie przez soce, jest nastpstwem bardziej ruchu

34

35011136/ sed existentiam rerum: ex go enim quod res est vel non est oratio vera vel falsa dicitur, et intel- lectus similiter.

AD QUARTUM dicendum, quod Augustinus louitur de vi- sione inteilectus humani, a qua rei yeritas non dependet. Sunt enim multae res quae intellectu nostro non cognoscuntur; nulla tamen res est quam inteilectus divinus actu non cognoscat, et inteilectus huma- nus in potentia; cum inteilectus agens describatur quo est omnia fa- oere, et inteilectus possibilis quo est omnia fieri. Et ideo in definitione rei verae potest poni visio in actu intel- liectus divini, non autem visio intel- lectus humani nisi in potentia, ut ex dictis [in corpore art.] patet.

soca ni powietrza. Podobnie rwnie prawda, ktra jest spowodowa- na w~duy przez rzeczy, nie jest nastpstwem oceny przez dusz, ale istnienia rzeczy. Mowa bowiem,i podobnie poznanie intelektualne, nazywa si prawdziw lub faszyw dlatego, i rzecz jest albo nie jest.

W odpowiedzi NA CZWART racj naley stwierdzi, e Augustyn mwi tutaj o wizji intelektu ludzkiego, od ktrej prawda rzeczy nie zaley. Jest bowiem wiele rzeczy, ktrych nasz intelekt nie poznaje, nie ma jednak takiej rzeczy, ktrej nie poznaje w akcie intelekt boski, intelekt ludzki za w monoci, gdy intelekt czynny zosta okrelony jako ten, ktry moe wszystko uczyni, a intelekt monociowy jako ten, ktry moe sta si wszystkim. Dlatego _vv_jJefinic[i^ mona umieci wizj w akcie intelektu boskiego, ale nie wizj w akcie intelektu ludzkiego, chyba e w monoci, jak wida z tego, co powiedziano [w korpusie artykuu].

Art. 3.Tertio quaeritur UTRUM VERITAS SIT TANTUM IN INTELLECTU COMPONENTE ET DIYIDENTE.

Art. 3.Po trzecie badamy,CZY PRAWDA WYSTEPUfE JEDYNIE W INTELEKCIE CZCYM I DZIELCYM.

3. Parali.: Infra, a. 9; S. th., I, q. 16, 2; I Sent., D. 19, q. 5, a .l, ad 7; C. C., |>C 59; VI Metaph., 1. 4. 1233-1236 IX, H;ll, 1896 n.; III De anima, 1. 11, 746; Weriherm., 1. 3, 310.

3. Teksty paralelne: niej, a. 9; S. th., q. 16, a. 2; I Sent., D. 19, q. 5, a. 1, ad 7; C. G I, c. 59; VI Metaph., 1. 4, 1233-1236; IX, 1. 1 1 , 1896 n.; III De anima, !. 11, 746 n.; I Periherm., 1. 3, 310.

35

ET V1DETUR QUOD NON.1. Verum enim dicitur secundum

comparationem entis ad intellectum. Sed prima operatio qua inteilectus comparatur ad rem, est secundum quam format quidditates rerum, con- cipiendo definitiones earum. Ergo in ista operatione inteilectus principa- lius et proprius invenitur.

2. Praeterea, verum est adaequa- tio rei et inteilectus. Sed sicut intel- lectus componens et dividens potest adaequari rebus, ita et inteilectus in- telligens quidditates rerum. Ergo veritas non est tantum in intellectu componente et dividente.

CONTRA, 1. VI Metaph. [com. 8] dicitur: Verum et falsum non sunt in rebus, sed in mente; in simplicibus autem, nec etiam uod quid est, est in mente.

2. Praeterea, in III De anima [com. 2 1 ] dicitur, quod indivisibilium intel- ligentia iii illis est in quibus non est verum et falsum.

RESPONDEO. Dicendum, quod sicut verum per prius invenitur in intellectu quam in rebus, ita etiam per prius invenitur in actu inteilectus componentis et dividentis quam in actu inteilectus uidciitates rerum fomiantis.

Veri enim ratio consistit in adae- quatione rei et inteilectus; idem autem non adaequatur sibi ipsi, sed ae- qualitas diversorum est; unde ibi primo invenitur ratio veritatis in intellectu ubi primo inteilectus inci-

WYDAJE SI, E NIE.1 . O prawdzie bowiem mwi si

ze wzgldu na odniesienie bytu do intelektu. Lecz pierwsz czynnoci, przez ktr intelekt odnosi si do rzeczy, jest ta, w ktrej formuuje to, czym rzecz jest, tworzc jej defi- nicj. A zatem w tej wanie czynnoci intelektu jprawda znajduje si pierwotniej i waciwiej.

2 . Ponadto prawda jest zrwnaniem rzeczy i intelektu. Lecz jak intelekt czcy i dzielcy moe zrwna si z rzeczami, tak i intelekt pojmujcy to, czym rzecz jest. A zatem prawda nie wystpuje jedynie w intelekcie czcym i dzielcym.

JEDNAKE: L W VI ksidze Metafizyki [kom. 8] czytamy: Prawdai fasz s nie w rzeczach, ale w myli, jeli za chodzi o to, co proste, i o to, czym co jest - nie ma ich nawet w myli.

2. Ponadto w III ksidze O duszy [kom. 2 1] czytamy, e fljcie intelektualne tego, co niepodzielne, jest w tym, w czym nie ma prawdy ani faszu.

ODPOWIADAM. Naley stwierdzi, e jak jprawda, znajduje si pierwotniej w intelekcie ni w rzeczach, tak te pierwotniej wystpuje ona w akcie intelektu czcego i_dzielcego_ ni w akcie intelektu formujcego to, czym rzecz jest.

Sens prawdy bowiem polega na zrwnaniu rzeczy i intelektu. To samo za nie zrwnuje si z sob samym, gdy rwno dotyczy rzeczy rnych Dlatego tam w intelekcie najpierw znajduje si sens prawdy,

36

wpit aliquid proprium habere quod res xtra animam non habet, sed aliquid gj correspondens, inter quae adae- quatio attendi potest.

Inteilectus autem formans quid- ditates, non habet nisi similitudinem iei existentis extra animam, sicut et gensus in quantum accipit speciem iei sensibilis; sed quando incipit iu- Jicare de re apprehensa, tunc ipsum iudicium inteilectus est quoddam proprium ei, quod non invenitur ex- t*a in re. Sed quando adaequatur ei uod est extra in re, dicitur iudicium yerum esse.

Tunc autem iudicat inteilectus de ile apprehensa quando dicit quod ali- quid est vel non est, quod est intel- lectus componentis et dividentis; unde et Philosophus dicit VI Metaph. ffcext. 8], quod compositio et divisio st in intellectu, et non in rebus. Et inde est quod veritas per prius inve- nitur in compositione et divisione in- tlectus. Secundario autem dicitur Verum et per posterius in intellectu fcrmante definitiones; unde definitio dttur vera vel falsa, ratione compo- aitionis verae vel falsae, ut quando *SUcet dicitur esse definitio eius cuius non est, sicut si definitio circuli assignetur triangulo; vel etiam quan- do partes definitionis non possunt componi ad invicem, ut si dicatur definitio alicuius rei animalis insen- ^hilis, haec enim compositio quae ^plicatur, scilicet quod aliquod animal est insensibile, est falsa. Et ^firutio non dicitur vera vel falsa **fei per ordinem ad compositionem,

gdzie najpierw intelekt zaczyna mie co sobie tylko waciwego, czego nie ma rzecz poza dusz, a co tej rzeczy odpowiada, tak e midzy nimi mona dostrzec zrwnanie.

PozHmtelekt formujcy to, czym co jest, zawiera tyku podobizn rzeczy istniejcej p>oza dusz, tak jak i zmys, gdy przyjmuje obraz rzeczy poznawalnej zmysowo. Lecz kiedy intelekt zaczyna sdzi o ujtej rzeczy, wtedy sam sad intelektu jest czym jemu tylko waciwym, czego nie ma na zewntrz w rzeczy. Kiedy za intelekt zrwnuje si z tym, co jest na zewntrz w rzeczy, mwi si, i sd jest prawdziwy.

Intelekt za wtedy wydaje sad0 ujetej rzeczy, gdy stwierdza, e co jest, albo e nie jest - .co. jest wasnoci intelektu czcego i dzielace- go. Std i Filozof powiada w VI ksidze Metafizyki [tekst 8], e czenie1 dzielenie jest w intelekcie, a nie w rzeczach. Dlatego prawda najpierw znajduje si w czeniu i dzieleniu przez intelekt. Drugorzdnie za i wtrnie mwi sie o prawdzie w intelekcie formujcym definicje. Std definicja nazywa si prawdziw lub faszyw racji prawdziwego lub faszywego czenia, gdy mianowicie mwi si, e jest definicj tego, czego definicj nie jest, na przykad jeli definicj kola przypisuje si trjktowi, lub take gdy czci definicji nie daj si ze sob poczy, na przykad gdyby wypowiedziano definicj jakiego zwierzcia niezdolnego do poznania zmysowego; zawarte tu bowiem poczenie, mianowicie e pewne

37

sicut et res dicitur vera per ordinem ad intellectum.

Patet ergo ex dictis quod verum per prius dicitur de compositione ve divisione inteilectus; secundo de defi- nitionibus rerum, secundum quod in eis implicatur compositio vera vel falsa; tertio de rebus secundum quod adaequantur intellectui divino, vel aptae natae sunt adaequari intellectui humano; quarto de homine, qui est electivus orationum suarum, ve- rarum vel falsarum, vel qui facit aes- timationem de se vel de aliis vcram ve falsam per ea quae dicit vel facit.

Voces autem eodem modo reci- piunt veritatis praedicationem, sicut inteilectus quos significant.

AD PRIMUM ergo dicendum, quod quamvis formatio quidditatis sit prima operatio inteilectus, tamen per eam non habet inteilectus aliquid aliud proprium quod possit rei adae- quari; et ideo non est ibi proprie ve- ritas.

Et per hoc patet solutio AD SECUNDUM.

zwierz jest niezdolne do poznania zmysowego, jest faszywe. Definicja wic nazywa si prawdziw lub faszyw jedynie w przyporzdkowa ni u do czenia, tak jak i rzecz nazywa si prawdziw w przyporzdkowaniu do intelektu.

Z tego, co powiedziano, wida zatem, e ptawd^orzekamy najpierw o czeniu i dzieleniu przez intelekt; po drugie - o definicjach rzeczy, o ile zawiera si w nich prawdziwe lub faszywe poczenie; po trzecie o rzeczach, o ile s zrwnane z intelektem boskim lub z natury mog by zrwnane z intelektem ludzkim; po czwarte - o czowieku, ktry jest zdolny do wyboru swoich wypowiedzi - prawdziwych albo faszywych

i - lub ktry powoduje prawdziw al- J bo faszyw ocen samego siebie lub innych przez to, co mwi lub czyni.

O wypowiedziach za prawd orzeka si w taki sam sposb jako poznaniu intelektualnym/Pktrego s one znakiem.

W odpowiedzi NA PIERWSZ raq' naley wic stwierdzi, e cho- cia formowanie tego, czym co jest, jest pierwsz czynnoci intelektu, to jednak przez ni_ intelekt nie ma czego innego, waciwego sobie, co mogoby by zrwnane z rzecz. Dlatego nie ma tu prawdy w sensie waciwym.

Dziki temu jasna staje si odpowied NA DRUG racj.

38

Art. 4.Quarto quaeriturUTRUM SIT UNA TANTUMVERITAS QUA OMNIASINT VERA.

4. Parali.: Infra, q. 21, a. 4, ad 5; q. 27, a. U ad 7; S. f/z., I, q. 16, a. 6; I-II, q. 93, a. 1, ad 3; I Sent., D. 19, q. 5, a. 2; C G , HI, c. 47; Quodl., X, q. 4, a. 1.

ET VIDETUR QUOD SIC.1. Anselmus enim in libro de Veri-

tate [cap. XIV] dicit quod sicut tempus se habet ad omnia temporalia, ak veritas ad omnia vera. Sed tempus ita se habet ad omnia temporalia quod est uiium tantum tempus. Ergo ita se habebit veritas ad omnia vera quod erit tantum una veritas.V

2. Sed dicendum, quod veritas di- ctur dupiciter. Uno modo ut est idem quod entitas rei, ut definit eam Au- gustinus in lib. Soli. [cap. V]: Verum 6st id quod est; et sic oportet esse phires veritates secundum quod plures sunt essentiae remm. Alio fftodo dicitur prout exprimit se in intellectu, prout definit eam Hilarius: Verum est declarativum esse; et hoc Wodo, cum nihil possit aliquid ma- nifestare intellectui nisi secundum virtutem primae veritatis divinae, omnes yeritates quodammodo sunt Unum in movendo intellectum, sicut omnes colores sunt unum in mo- Vendo visum, in quantum movent ipsum in ratione unius, scilicet lumi- nis. - Contra, tempus est unum nu-

Art. 4.Po czwarte badamy,CZY JEST TYLKO JEDNA PRAWDA, PRZEZ KTRWSZYSTKO JEST PRAWDZIWE.

4. Teksty paralelne: niej, q. 21, a.4, ad 5; q. 27, a. 1, ad 7; S. th., I, q. 16,a. 6; I-II, q. 93, a. 1, ad 3; I Sent., D.19, q. 5, a. 2; C. G., III, c. 47; Quodl. X, q. 4, a. 1.

WYDAJE SI, E TAK.1. Anzelm bowiem w ksidze

O prawdzie [rozdz. XIV] powiada, e jak ma si czas do wszystkiego, co czasowe, tak ma si prawda do wszystkiego, co prawdziwe. Lecz czas tak ma si do wszystkiego, co czasowe, e jest jeden tylko czas.A zatem i prawda tak bdzie si miaa do wszystkiego, co prawdziwe, e bdzie tyiko jedna prawda.

2. Lecz trzeba zauway, e o praw-dzie mwimy wjiwojakim sensie. Po pierwsze tak, ona tym samymco bytowo rzeczy, zgodnie z tym, jak definiuje j Augustyn w Solilok- wiach [ks. II, rozdz. V]; Prawd jest to, co jest. W tym przypadku jest konieczne, by byo wiele prawd, stosownie do tego, e iest wiele istot rzeczy^Po drugie mwimy o nici o ty

mmero omnium temporalium. Si ergo ita se habet veritas ad res veras sicut tempus ad temporalia, oportet omnium verorum unam esse numero veritatem; nec sufficit omnes Yeritates esse unum in movendo, vcl esse m exemplari unum.

3. Praeterea, Anselmus in lib. De neritate [cap. XIV] sic arguit: Si plu- rium verorum sunt plures yeritates, oportet yeritates yariari secundum yariationem verorum. Sed yeritates non yarianur per variationes rerum verarum, quia destructis rebus veris vel rectis adhuc remanet veritas et rectitudo, secundum quam sunt vera vel recta. Ergo est una tantum veri- tas. Minorem probat ex hoc quod, de- structo signato, adhuc remanet rectitudo significationis, quia rectum est ut significetur hoc quod illud signum significabat; et eadem ratione, de- structo quolibet vero vel recto, eius rectitudo vel veritas remanet.

4. Praeterea, in creatis nuila ve- ritas est id cuius est yeritas, sicut ve- ritas hominis non est homo, et yeritas camis non est caro. Sed quodlibet

40

wszystkie barwy s jednym w powodowaniu poruszenia wzroku, o ile poruszaj go z racji czego jednego, mianowicie wiata, jednake wszystko, co czasowe, jest zwizane z liczbowo jednym czasem. Gdyby wic tak miaa si prawda do rzeczy prawdziwych, jak czas do tego, co czasowe, wszystko, co prawdziwe, musiaoby by zwizane z liczbowo jedn prawd i czym niewystarczajcym byoby to, e wszystkie prawdy s czym jednym w powodowaniu ruchu lub e s czym jednym we wzorze.

3. Ponadto Anzelm w ksidzeO prawdzie [rozdz. XIV] argumentuje w sposb nastpujcy: Jeli jest wiele prawd wielu rzeczy prawdziwych, to prawdy t iTiusz si. zminiai sto sownie do zmian rzeczy prawdziwych. Lecz prawdy nie zmieniaj si wskutek zmian rzeczy prawdziwych, poniewa po zniszczeniu rzeczy prawdziwych lub prawidowych nadal pozostaje prawda lub prawidowo, dziki ktrej s prawdziwe lub prawidowe. A zatem jest tylko jedna prawda. Przesank mniejsz uzasadnia Anzelm na tej podstawie, e po zniszczeniu tego, co oznaczone, nadal pozostaje prawidowo oznaczania, poniewa jest prawidowe, aby byo oznaczane to, co ten znak oznacza. Z tej samej racji po zniszczeniu czegokolwiek, co prawdziwe lub prawidowe, pozostaje jego prawidowo lub prawda.

4. Ponadto w stworzeniach ad- na prawda nie jest tym, czego jest prawd, tak jak prawda o czowieku nie jest czowiekiem, ani prawda

^ creatum est verum. Ergo nullum % is creatum est veritas; ergo omnis yiitas est quid increatum, et est tantum una veritas.

5. Praeterea, in creaturis nihil est jpaius mente humana nisi Deus, ut jjidt Augustinus. Sed veritas, ut prof i t Augustinus in lib. Soli. [cap. II et

est rnaior mente humana, quia jpjn potest dici quod sit minor. Sic jnim haberet mens humana de veri-

iudicare, quod falsum est. Non |nim de ea iudicat, sed secundum |jun, sicut iudex non iudicat de lege, md secundum legem, ut ipse dicit in fb. De vera relig. [cap. XXXI]. Simili- |tf nec etiam potest dici quod sit ei |equalis, quia anima iudicat omnia scundum veritatem; non autem iu- pkat omnia secundum seipsam. rgo veritas non est nisi Deus; et ita Ina tantum veritas.

I

$.6. Praeterea, Augustinus probat

in lib, LXXXIU Quaestionum [quaestio 9], quod veritas non pcrcipitur sensu Corporis, hoc modo: Nihil percipitur sensu corporis nisi niutabile. Sed veritas est immutabilis. Ergo sensu non percipitur. Similiter argui potest: Omne creatum est mutabile. Veritas non est mutabilis. Ergo non est crea- tura; ergo est res increata; ergo est Una tantum veritas.

0 ciele nie jest ciaem. Lecz kady byt stworzony jest prawdziwy. A wiec aden z bytw stworzonych nie jest prawd. A zatem kada prawda jest czym nie stworzonym i wobec tego jest tylko jedna prawda.

5. Ponadto nic spord stworze nie jest wiksze nad ludzki umys - prcz Boga, jak powiada Augustyn. Lecz prawda - jak Augustyn dowodzi w Solilokwiach [ks. II, rozdz. II1 III] - jest wiksza od ludzkiego umysu, jako e nie mona powiedzie, e jest mniejsza. W takim bowiem wypadku umys ludzki musiaby osdza prawd, co jest faszem. Bowiem nie j osdza, ale wedug niej sdzi, podobnie jak sdzia nie osdza prawa, ale sdzi wedug prawa, jak tene [Augustyn] powiada w ksidze O wierze prawdziwej [rozdz. XXXI], Podobnie te nie mona powiedzie, e prawda jest rwna umysowi, poniewa dusza sdzi o wszystkim wedug prawdy, nie sadzi za o wszystkim wedug samej siebie. A zatem prawda moe by tylko Bg, tak wic jest tylko jedna prawda.

6. Ponadto Augustyn nastpujco dowodzi w Ksidze LXXXI1I kwestii [kw. 9], e prawda nie jest postrzegana zmysem cielesnym: Nic nie jest postrzegane zmysem cielesnym, co nie jest zmienne. Lecz prawda jest niezmienna. A wic nie jest postrzegana przez zmys. Mona argumentowa podobnie: Wszystko, co stworzone, jest zmienne. Prawda nie jest zmienna. A wic prawda nie jest czym stworzonym, a wic jest rze-

41

17. Praeterea, ibidem Augustinus arguit ad hoc idem, hoc modo: Nul- lum sensibie est quod non habeat aliquid simile falso, ita ut intemosci non possit; nam, ut alia praetermit- tam, omnia quae per corpus senti- mus, etiam cum ea non adsunt sen- sibus, imagines tamen eorum pati- mur tamquam prorsus adsint, vel in somno, vel in furor. Sed veritas non habet aliquid simile falso. Ergo sensu non percipitur. Similiter argui potest: Omne creatum habet aliquid simile falso, in quantum habet aliquid de defectu. Ergo nullum creatum est veritas; et sic est tantum una veritas.

CONTRA, 1 . Augustinus in libro De vera religione [cap. XXXVI] dicit: Sicut similitudo est forma similium, ita yeritas est forma verorum. Sed plurium similium plures sunt similitudines, Ergo plurium verorum plures sunt veritates.

2 . Praeterea, sicut omnis veritas creata derivatur a veritate increata, et ab ea suam virtutem habet, ita omne lumen intelligibile a prima luce derivatur exemplariter, et vim manifestandi habet. Dicuntur tamen esse plura lumina intelligibilia, ut patet per Dionysium11. Ergo ex simili

cz nie stworzon, a zatem jest tylko jedna prawda.

7, Ponadto Augustyn dowodzi tame tego samego w sposb nastpujcy: Nie ma przedmiotu poznawalnego zmysowo, ktry by nie zawiera czego podobnego do faszu, tak e moe nie by rozpoznany. Bowiem, pomijajc inne przypadki, nawet gdy wszystko to, co postrzegamy za porednictwem ciaa, nie jest obecne dla zmysw, doznajemy tego obrazw, tak jakby byo to przed nami obecne - czy to we nie, czy w szalestwie. Lecz prawda nie za- wiera czego podobnego do...faszu, A w i.nie jest postrzegana przez zmys. Mona argumentowa podobnie: Kade stworzenie zawiera co podobnego do faszu, o ile ma co z braku. A wic adne stworzenie nie jest prawd. A zatem jest tylko jedna prawda.

JEDNAKE: 1. Augustyn w ksidze O wierze prazodziwej [rozdz. XXXVI] powiada: jak podobiestwo jest form rzeczy podobnych, tak prawda jest form rzeczy prawdziwych. Jednak z licznymi rzeczami podobnymi wi si liczne podobiestwa. A zatem z licznymi rzeczami prawdzi- wymi wi si liczne prawdy.

2. Ponadto jak kada prawda stworzona pochodzi od prawdy nie stworzonej i z niej czerpie sw moc, tak kade wiato poznania intelektualnego pochodzi od pierwszego wiata jako od wzoru i z niego czerpie moc ujawniania. Jednak jak twierdzi Dionizy11, jest wiele wiate intelektualnego poznania. A zatem

42

modo concedendum est esse pluresverita tes.

3 . Praeterea, colores quamvis ex virtute lucis moveant visum, tamen simpliciter dicuntur esse plures et differentes, et non possunt dici esse

nisi secundum quid. Ergo et quamvis omnes yeritates creatae se in intellectu exprimant yirtute pri- mae yeritatis, non tamen ex hoc dici poterunt una veritas nisi secundum quid.

4. Praeterea, sicut veritas creata non potest se in intellectu manifes- tare nisi yirtute yeritatis increatae, ita nulla potentia creata potest ali- quid agere nisi yirtute potentiae in- Cieatae. Non tamen aliquo modo di- dmus esse unam potentiam omnium habentium potentiam. Ergo nec dicendum est aliquo modo esse unam veritatem omnium verorum.

5. Praeterea, Deus comparatur ad fes in habitudine triplicis causae: scilicet effidentis, exemplans et finalis; 6* propter quamdam appropriatio- Ron entitas rerum refertur ad Deum Ut ad causam efficientem, veritas ut

causam exemplarem, bonitas ut ad causam finaem, quamvis etiam s*ngula possint ad singula referri secundum locutionis proprietatem. Sed non dicimus aliquo modo locutionis esse unam boni ta tern omnium bonorum, aut unam entitatem omnium entium. Ergo nec debemus di- Cere imam yeritatem omnium vero- rum.

podobnie trzeba przyj, e jest wie- le prawd.

3. Ponadto chocia barwy poruszaj wzrok moc wiata, to jednak mwi si, e w sensie bezwzgldnym s liczne i rne, i nie mona powiedzie, e s czym jednym, chyba e pod pewnym wzgldem. A wic chocia wszystkie prawdy stworzone take wyraaj si w intelekcie moc pierwszej prawdy, to jednak nie mona na tej podstawie nazywa ich jedn prawda, chyba e pod pewnym wzgldem.

4. Ponadto jak prawda stworzona nie moe ujawni si w intelekcie inaczej, ni moc prawdy nie stworzonej, tak adna moc stworzona nie moe uczyni niczego inaczej ni si mocy nie stworzonej. Jednak w aden sposb nie mwimy, e jest jedna moc wszystkich majcych moc. A zatem nie naley te mwi, e w jakikolwiek sposb jest jedna prawda wszystkiego, co prawdziwe.

5. Ponadto Bg ma si do rzeczy jako trojaka przyczyna: mianowicie sprawcza, wzorcza i celowa. 2 racji za pewnego przypisania bytowo rzeczy jest odnoszona do Boga jako do przyczyny sprawczej, prawda jako do przyczyny wzorczej, a dobro jako do przyczyny celowej, chocia rwnie poszczeglne do poszczeglnych mog zosta odniesione w sensie waciwym. Jednak w adnym sensie nie mwimy, e jest jedna dobro wszystkich dbr albo jedna bytowo wszystkich bytw. A zatem nie powinnimy mwi, e iest jedna prawda wszystkich rzeczy prawdziwych.

6. Praeterea, quamvis sit una ve- ritas increata, a qua omnes veritates creatae extrahuntur, non tamen eo- dem modo extrahuntur ab ipsa; quia, quamvis ipsa similiter se habeat ad omnia, non tamen omnia similiter se habent ad ipsam, ut dicitur in lib. De causis [propos. 22]; unde alio modo extrahitur ab ipsa veritas necessa- riorum et contingentium. Sed diver- sus modus imitandi exemplar divi- num facit diversitatem in rebus crea- tis. Ergo similiter sunt plures yeritates creatae.

7. Praeterea, veritas est adaequa- tio rei et inteilectus. Sed diversorum specie non potest esse una adaequa- tio rei ad intellectum. Ergo, cum res verae sint specie diversae, non potest esse una veritas omnium verorum.

8. Praeterea, Augustinus dicit in libro XII De Trinitae [cap. XI]: Cre- dendum est, mentis humanae naturam sic rebus intelligibilibus connexam, ut in uadam luce sui generis omnia uae cognoscit, intueatur. Sed lux secundum quam anima cognoscit omnia, est veritas. Ergo veritas est de genere ipsius animae, et ita oportet verita- tem esse rem creatam; et ita in diver- sis creaturis diversae erunt veritates.

RESPONDEO. Dicendum, quod sicut ex praedictis, art. 2 , patet, ve- ritas proprie invenitur in intellectu

6. Ponadto chocia jest jedna prawda nie stworzona, od ktrej po- chodz wszystkie prawdy stworzo- ne, to jednak nie pochodz one_od niej w taki sam sposb, poniewa, cho ona podobnie ma si do wszystkich rzeczy, to jednak nie wszystkie rzeczy podobnie maj si do niej, jak czytamy w ksidzeO przyczynach [tw. 22], Dlatego w inny sposb pochodzi od niej prawda tego, co konieczne, a w inny prawda tego, co przygodne. Lecz rny sposb naladowania boskiego wzoru powoduje rnic wrd rzeczy stworzonyrh. A zatem, podobnie, jest wiele prawd stworzonych.

7. Ponadto prawda jest zrwna- niem rzeczy i intelektu. Lecz w tyn^ co gatunkowa rne, nie moe zachodzi jedno zrwnanie rzeczy z intelektem. A zatem, skoro rzeczy prawdziwe s gatunkowo rne, prawda wszystkich rzeczy prawdziwych nie moe by jedna.

8. Ponadto Augustyn powiada w XII ksidze O Trjcy [rozdz. XV]: Trzeba sdzi, e natura ludzkiego umysu tak jest zwizana z rzeczami intelektualnie poznawalnymi, e w jakim nnetle swego rodzaju widzi to wszystko, co poznaje. Lecz wiatem, dziki ktremu dusza poznaje wszystko, jest prawda. A wic praw da jest czym z rodzaju samej duszy. Tak wic prawda musi by rzecz stworzon, a zatem w rnych stworzeniach s rne prawdy,

ODPOWIADAM. Naley stwierdzi, e jak wida z tego, co ju powiedziano w artykule 2., w sensie

44

humano vel divino, sicut sanitas in animali. In rebus autem aliis inveni- tur per relationem ad intellectum, sicut et sanitas dicitur de quibusdam aliis in uantum sunt effectiva vel conservativa sanitatis anima lis.

Ergo est in intellectu divino qui- dem veritas proprie et primo; in in- tellectu vero humano proprie qui- dem et secundario; in rebus autem improprie et secundario, quia non nisi in respectii ad alterutram dua- mm veritatum.

Veritas ergo inteilectus divini est una tantum, a qua in intellectu humano derivantur plures yeritates, sicut ab una tacie hominis resultant plures similitudines in speculo, sicut dicit Glossa [Augustini] super illud Psalmistae [Psa/. XII, 2]: Diminutae sunt veritales a filiis hominum12.

Veritates autem quae sunl in rebus, sunt plures, sicut et rerum enti- tates.

Veritas autem quae dicitur de rebus in comparatione ad intellectum humanum, est rebus quodammodo accidentalis, quia posito quod intel- lectus humanus non esset nec esse posset, adhuc res in sua essentia per- manerent. Sed veritas quae dicitur de eis in comparatione ad intellectum diyinum eis inseparabiliter commu- nicatur: non enim subsistere possunt nisi per intellectum diyinum eas in esse producentem.

waciwym prawda znajduje si w in- telekcie ludzkim lub boskim, tak jak zdrowie w zwierzciu." W innych za rzeczach prawda znajduje si ze wzgldu na relacj do intelektu, tak jak i zdrowie orzeka si? o pewnych innych rzeczach, o ile sprawiaj lub zachowuj zdrowie zwierzcia.

A wic prawda znajduje si w intelekcie boskim w sensie waciwymi pierwotnie, w intelekcie~TuHzRim za chocia w sensie waciwym, to wtrnie, w rzeczach natomiastw sensie niewaciwym i wtrnie, ja- ko e nie inaczej ni w relacji do ktrej z tamtych dwch prawd.

PrawTte wic intelektu boskiego jest tylko jedna, od niej za pochodz liczne prawdy w intelekcie ludz- kim, podobnie jak w zwierciadle odbijaj si liczne podobizny jednej twarzy czowieka, jak czytamy w glosie [Augustyna] do sw Psalmisty [Ps 12, 2]: Pomniejszone sq prawdy przez synw ludzkichn .

Prawdy za, ktre s w rzeczach, s liczne, tak jak i bytowoci rzeczy.

Prawda_ za, ktra przysuguje rzeczom w odniesieniu do intelektu ludzkiego, jest dla rzeczy jakby przypadociowa, poniewa zaoywszy, e intelekt ludzki nie istniaby ani nie mg istnie, rzecz nadal pozostaaby w swojej istocie. Jednak prawda, ktra przysuguje im w odniesieniu do intelektu bo- skiego, czy si z nimi nierozdzielr.. nie, nie mog one bowiem istnie samodzielnie inaczej ni dziki boskiemu intelektowi powoujcemu je do istnienia.

Per prius etiam inest rei veritas per comparationem ad intellectum divinum quam humanum, cum ad intellectum divinum comparetur quasi ad causam, ad humanum autem quodammodo quasi ad effec- tum, in quantum inlelleclus a rebus scientiam accipit.

Sic ergo res aliqua principalius dicitur vera in ordine ad veritatem inteilectus divini quam in ordine ad veritatem inteilectus humani.

Si ergo accipiatur veritas proprie dicta secundum quam omnia princi- paliter vera sunt, sic omnia sunt vera una veritate, id est veritate inellec- tus divini; et sic Anselmus de veri- tate loquitur in lib. De ueritate [cap. VIII et XII]. Si autem accipiatur ve- ritas proprie dicta, secundum quam res secundario verae dicuntur, sic sunt plurium verorum plures veri- tates in animabus diversis. Si autem accipiatur veritas improprie dicta, secundum quam omnia dicuntur vera, sic sunt plurium verorum plures yeritates; sed unius rei una est tantum veritas.

Denominantur autem res verae a veritate quae est in intellectu divi- no vel in intellectu humano, sicut de- nominatur cibus sanus a sanitate quae est in animali, et non sicut a for-

Ponadto pierwotniej prawda przysuguje rzeczy w odniesieniu do intelektu boskiego ni w odniesieniu do intelektu ludzkiego, poniewa do intelektu boskiego odnosi si jako do przyczyny, do ludzkiego za w pewien sposb jako do skutku, o ile intelekt przyjmuje wiedz od rzeczy.

Tak wic rzecz jaka pierwotniej nazywa si prawdziw w przyporzdkowaniu do praw dy intelektu boskiego ni w przyporzdkowaniu

jeli wic wemiemy pod uwag prawct w_ sensie waciwym, ze wzgldu na ktr wszyst^p Je s t prawdziwe pierwotnie, w takim razie wszystkie rzeczy s prawdziwe przez jedn prawd, to jest przez prawd intelektu boskiego. Tak wanie wypowiada si o prawdzie Anzelm w ksidze O prawdzie [rozdz. VIII i XII]. Jeeli za wemiemy pod uwag prawd w sensie waciwym, ze wzgldu na ktr rzeczy nazywaj si prawdziwymi wtrnie, w.takim razie w rnych duszach jest wiele prawd wielu rzeczy praw- dziwych. Jeli natomiast wemiemy pod uwag prawd w sensie niewaciwym, z wzgldu na ktr wszystkie rzeczy nazywaj si prawdziwymi, w takim razie jest wiele prawd wielu rzeczy prawdziwych, lecz do jednej rzeczy naley tylko jedna prawda.

Rzeczy za tak otrzymuj nazw prawdziwych od prawdy, ktra znajduje si w intelekcie boskim lub w intelekcie ludzkim, jak pokarm otrzymuje nazw zdrowego od

46

ma inhaerente; sed a yeritate quae est in ipsa re (quae nihil est aliud quam entitas intellectui adaequata, vel intellectum sibi adaequans) sicut a forma inhaerente, sicut cibus de- nominatur sanus a qualitate sua, a qua sanus dicitur.

AD PRIMUM ergo dicendum, quod tempus comparatur ad temporalia sicut mensura ad mensurata; unde patet quod Anselmus loquitur de illa veritate quae est tantum mensura omnium rerum verarum; et ista est una tantum, sicut tempus unum, ut in II arg. concluditur. Veritas autem quae est in intellectu humano vel in ipsis rebus, non comparatur ad res sicut mensura extrinseca et communis ad mensurata, sed vel sicut mensura tum ad mensuram, ut est de veritate inteilectus humani, et sic oportet eam variari secundum varietatem rerum; vel sicut mensura intrinseca, sicut est de veritate quae est in ipsis rebus: et has etiam men- suras oportet plurificari secundum pluralitatem mensuratorum, sicut di- versorum corporum sunt dimen- siones diversae.

SECUNDUM concedimus.AD TERTIUM dicendum, quod

veritas quae remanet destructis rebus, est veritas inteilectus divini; et haec simpliciter est una numoro:

zdrowia, ktre jest w zwierzciu, a nie od zawierajcej si w tym pokarmie formy. Lecz od prawdy, kt- ra jest w samej rzeczy (a ktra jest niczym innym ni bytowoci zrw-

. Jub zjtm u jaintelekt z sob), rzecz o trzymuje na- zw prawdziwej tak ja~k_ od formy a wartej w tej rzeczy, podobnie jak pokarm otrzymuje nazw zdrowego od swojej jakoci, z racji ktrej mwimy, e jest zdrowy.

W odpowiedzi NA PIERWSZ raq naley wic stwierdzi, e czas tak ma si do tego, co czasowe, jak miara do tego, co mierzone. Wida z tego, e Anzelm mwi o tej prawdzie, ktra jest jedynie miar wszystkich rzeczy prawdziwych, a ta jest tylko jedna, tak jak czas jest jeden, jak wnioskuje si w 2. argumencie. Prawda za, ktra jest w intelekcie ludzkim bd w samych rzeczach, nie ma si tak do rzeczy jak miara zewntrzna i wsplna do rzeczy mierzonych, lecz.albo jak to, co mierzone, do miary, jak jest w wypadku prawdy intelektu ludzkiego, i wtedy musi by ona rna stosownie do rozmaitoci rzeczy - albo jak miara wewntrzna, jak jest w wypadku

i rwnie te miary musz by liczne stosownie do mnogoci rzeczy mierzonych, podobnie jak rne ciaa maj rne rozmiary.

Z DRUG racj zgadzamy si.W odpowiedzi NA TRZECI ra

cj naley stwierdzi, e prawd, ktra pozostaje po zniszczeniu rzeczy. jest prawda intelektu .haskiego,

47

veritas autem quae in rebus est vel in anima, variatur ad varietatem rerum.

AD QUARTUM dicendum, quod cum dicitur: nulk res est sua veritas: intelligitur de rebus quae habent esse completum in natura; sicut et cum dicitur: nulla res est suum esse: et tamen esse rei quaedam res creata est; et eodem modo veritas rei ali- quid creatum est.

AD QUINTUM dicendum, quod veritas secundum quam anima de omnibus iudicat, est veritas prima. Sicut enim a veritate inteilectus divi- ni effluimt in intellectum angelicum species rerum innatae, secundum quas omnia cognoscit; ita a veritate inteilectus divini exemplariter proce- dit in intellectum nostrum veritas primorum principiorum secundum quam de omnibus iudicamus. Et quia per eam iudicare non possumus nisi secundum quod est similitudo primae yeritatis, ideo secundum pri- mam veritateni de omnibus dicimur iudicare.

AD SEXTUM dicendum, quod yeritas illa immutabilis, est yeritas prima; et haec neque sensu percipitur, neque aliquid creatum est.

AD SEPT1MUM dicendum, quod etiam ipsa yeritas creata non habet

a ta jest w sensie bezwzgldnym liczbowo jedna. Prawda za ktra znajduje si w r ^ y (Kh albo w Hn- szy, zmienia si stosownie do zmian rzeczy.

W odpowiedzi NA CZWART racj naley stwierdzi, e gdy mwimy: adna rzecz nie jest swoj prawd, rozumiemy to w odniesieniu do rzeczy, ktre maj pene istnienie w naturze, podobnie jak w wypadku, gdy mwimy: adna rzecz nie jest swoim istnieniem - a jednak rwnie istnienie rzeczy jest pewn rzecz stworzon. I w taki sam sposb prawda rzeczy jest czym stworzonym.

W odpowiedzi NA PIT racj naley stwierdzi, e prawd, wedug ktrej dusza sdzi o wszystkim, jest prawda pierwsza. Jak bowiem z prawdy intelektu boskiego wypywaj do intelektu anielskiego wrodzone obrazy rzeczy, wedug ktrych anio wszystko poznaje, tak od prawdy intelektu , boskiego jako od wzorca przechodzi do naszego intelektu prawda pierwszych zasad, wedug ktrej sdzimy o wszystkim. A poniewa przez ni moemy sdzi tylko o tyle, o ile jest podobizn pierwszej prawdy, dlatego mwi si, e o wszystkim sdzimy wedug prawdy pierwszej.

W odpowiedzi NA SZST racj naley stwierdzi, e Qw niezmienn prawd jest prawda pierwsza, a ta ani nie jest postrzegana przez zmys, ani nie jest czym stworzonym.

W odpowiedzi NA SIDM racj naley stwierdzi, e take sama

48

aliuid simile falso, quamvis crea- jm-a quaelibet aliquid simile falso habeat; in tantum enim simile ali- quid falso creatura habet, in quan- tum deficiens est. Sed veritas non ex ea parte consequitur creaturam qua deficiens est, sed secundum qUod a defectu recedit primae veri- tati conformata.

AD PRIMUM vero eorum quae CONTRA obiiciuntur, dicendum est, quod similitudo proprie inveni- tur in utroque similium; veritas autem, cum sit quaedam convenientia inteilectus et rei, non proprie inveni- tur in utroque, sed in intellectu; unde, cum sit unus inteilectus, scilicet divinus, secundum cuius confor- mitatem omnia vera dicuntur, oportet omnia esse vera secundum unam veritatem, quamvis in pluribus simi- libus sint plures diversae similitu- dines.

AD SECUNDUM dicendum, quod quamvis lumen intelligibile exempletur a lumine divino, tamen lumen proprie dicitur etiam de intel- ligibilibus luminibus creatis; non autem veritas proprie dicitur de rebus proprie exemplatis ab intellectu divi- no; et ideo non dicimus unum lumen, sicut dicimus, unam veritatem.

prawda stworzona nie ma czego podobnego do faszu, chocia kade stworzenie zawiera co podobnego do faszu; o tyle bowiem zawiera co podobnego do faszu, o ile ma co z braku. Lecz prawda jest nastpstwem tego, co stworzone, nie0 tyle, o ile ma ono co z braku, ale ze wzgldu na to, e odstpuje ono od braku bdc upodobnionym do prawdy pierwszej.

W odpowiedzi za NA PIERWSZ 7. tych racji, ktre przytoczono PRZECIW powyszym, naley stwierdzi, e podobiestwo w sensie waciwym znajduje si w obu rzeczach podobnych, prawda natomiast, jako pewna zgodno intelektu1 rzeczy, nie znajduje si w sensie waciwym w nich obydwu, ale w intelekcie. Poniewa wic jest jeden intelekt, mianowicie boski, ze wzgldu na podobiestwo do ktrego wszystko zwie si prawdziwym, wszystko musi by prawdziwp wedug tej jed- nej prawdy, chocia w wielu rzeczach podobnych s liczne rne podobizny.

W odpowiedzi NA DRUG z tych racji naley stwierdzi, e chocia wiato intelektualnego poznania odwzorowuje wiato boskie, to jednak wiato w sensie waciwym orzekamy take o stworzonych wiatach intelektualnego poznania. Prawdy jednak nie orzekamy w sensie waciwym o rzeczach, ktre w sensie waciwym odwzorowuj intelekt boski, i dlatego nie mwimy, e jest jedno wiato intelektualnego

49

Et similiter dicendum est AD TERTIUM de coloribus; quia colores proprie visibiles dicuntur, quamvis non videantur nisi per iucem.

Et similiter dicendum AD QUARTUM de potentia, et AD QUINTUM de entitate.

AD SEXTUM dicendum, quod quamvis res exemplentur difformiter a veritate divina, non tamen propter hoc excluditur quin res una veritate sint verae, et non pluribus, proprie loquendo; quia id quod diversimode recipitur in rebus exemplatis, non proprie dicitur yeritas, sicut proprie dicitur yeritas in exemplari.

AD SEPTIMUM dicendum, quod quamvis ea quae sunt diversa specie ex parte rerum, una adaequatione non adaequentur divino intellectui, inteilectus tamen divinus, cui omnia adaequantur est unus; et ex parte eius est una adaequatio ad res omnes, quamvis non omnia sibi e o dem modo adaequentur; et ideo modo praedicto omnium rerum yeritas est una.

AD OCTAVUM dicendum, quod Augustinus loquitur de veritate exem- plata ab ipsa mente diyina in mente

poznania, tak jak mwimy, e jest jedna prawda.

Podobnie naley odpowiedzie NA TRZECI z tych racji, dotyczc barw, poniewa barwy zw si prawdziwymi w sensie waciwym, chocia nie bywaj widziane inaczej ni dziki wiatu.

Podobnie te naley odpowiedzie NA CZWART z tych racji, dotyczc mocy, i NA PIT, dotyczc bytowoci.

W odpowiedzi NA SZST z tych racji naley stwierdzi, e chocia rzeczy na rne sposoby odwzorowuj bosk prawd, nie wyklucza to jednak, by rzeczy w sensie waciwym byy prawdziwe przez jedn prawd,, a nie przez wiele - poniewa to, co na rne sposoby jest przyjmowane w rzeczach odwzorowujcych, nie w sensie waciwym nazywa si praw'd, tak jak w sensie waciwym nazywa si prawd we wzorze.

W odpowiedzi NA SIDM z tych racji naley stwierdzi, e chocia to, co ze strony rzeczy jest gatunkowo rne, nie przez jedno

"zrwnanie jestj^rwnane z intelek- tem boskim, to jednak intelekt boski, z ktrym wszystko jest zrwnane, jest jeden i z jego strony zachodzi jedno zrwnanie z wszystkimi rzeczami, chocia nie wszystko jest z nim zrwnane w taki sam sposb.1 dlatego, w sposb ju przedstawiony, prawda wszystkich rzeczy jest jedna.

W odpowiedzi NA SM z tych racji naley stwierdzi, e Augustyn mwi o prawdzie odwzorowujcej

50

nostra, sicut similitudo faciei resultat in speculo; et huiusmodi veritates re- sultantes in animabus nostris a prima yeritate, sunt multae, ut dictum est. Vel dicendum, quod veritas prima est quodammodo de genere animae largo modo accipiendo genus, secundum quod omnia intelligibilia vel in- corporalia unius generis esse dicuntur, per modum quo dicitur Act., XVII, 28: Ipsius enim et nos genus su- mus.

w naszym umyle sam umys boski, podobnie jak podobizna twarzy odbija si w zwierciadle. Jak ju powiedziano, prawdy tego typu, stano- wice w naszych duszach odbicia prawdy pierwszej, s liczne. Mona te powiedzie, e prawda pierwsza jest w pewien sposb z rodzaju duszy, jeli rodzaj pojmiemy w znaczeniu szerokim, o ile wszystko, co poznawalne intelektualnie lub nie- cielesne, naley do jednego rodzaju, w takim sensie, w jakim czytamy w Dz 17, 28: 1 my bowiem jestemy z jego rodzaju.

Art. 5.Quinto quaeritur UTRUM ALIQUA ALTA VERITAS PRAETER PRIMAM SIT AETERNA.

5. Parali.: S. th, I, q. 10, a. 3, ad 3; q. 16, a. 7; / Sent. D. 19, q. 5, a. 3; C. G., n, cc. 35; 83, 84; De pot.,-q. 3, a. 17, ad 27.

ET VIDETUR QUOD SIC.1. Anselmus enim dicit in Mono-

logio [cap. XVII], de veritate enuntia- bilium loquens: Sive dicatur veritas habere, swe non intelligatur habere principium vel finem, nullo claudi potest yeritas principio vel fine. Sed omnis veritas inteligitur habere principium vel finem, vel non habere principium vel finem. Ergo nulla yeritas claudi- r principio vel fine. Sed omne quod

huiusmodi, est aetemum. Ergo Omnis yeritas est aetema.

Art. 5.Po pite badamy,CZY JAKA INNA PRAWDA PRCZ PIERWSZEJJEST WIECZNA.

5. Teksty paralelne: S. th., I, q. 10,a. 3, ad 3; q. 16, a. 7; 1 Sent., D. 19, q.5, a. 3; C. G., II, cc. 35, 83, 84; Dc pot., q. 3, a. 17, ad 27.

WYDAJE SI, E TAK.1. Anzelm bowiem, mwic

o prawdzie wypowiedzi, stwierdza w Monologionie [rozdz. XVIII]: Czyby si powiedziao, e prawda ma, czy te by si pomylao, e prawda nie ma pocztku lub koca, prawdy nie da si zamkn w granicach wyznaczonych przez aden pocztek lub koniec. Lecz wszelk prawd rozumie si tak, e ma pocztek lub koniec albo e nie ma pocztku lub koca. A wiec adna prawda nie jest zamknita w gra- mxach__wy_znaczonych. prz e z . .pocza.-

2. Praeterea, omne illud cuius esse sequitur ad destructionem sui esse, est aetemum, quia sive porta tur esse, save ponatur non esse, sequitur quod erit: et oportet secundum unum- quodque tempus ponere de unoquo- que quod sit vel quod non sit. Sed ad destructionem veritatis sequitur ver- itatem esse; quia si veritas non est, veritatem non esse est verum, et nihil potest esse verum nisi veritate. Ergo yeritas est aetema.

3. Praeterea, si veritas enuntiabi- lium non sit aetema, ergo erit assig- nare quando non erit enuntiabilium yeritas. Sed tunc hoc enuntiabile est yerum, nullam veritatem enuntiabilium esse. Ergo veritas enuntiabilium est; quod est contrarium ei quod fuit datum. Non ergo potest dici verita- tem enuntiabilium non esse aeter- nam.

4. Praeterea, Philosophus probat in 1 Phys. [com. 82], materiam esse aetemam (quamvis hoc sit falsum) per hoc quod remanet post sui cor- ruptionem, et est ante sui generatio- nem; quia si corrumpitur, in aliquid corrumpitur, et si generatur, ex ali- quo generatur; illud autem ex quo aiquid generatur, et illud in quod corrumpitur, est materia. Sed similiter yeritas si ponatur corrumpi vel generari, sequitur quod sit ante suam generationem et post suam corrup- tionem; quia si generatur, mutata

tek lub koniec. Lecz wszystko^ co jest takie, jest . wieczne. A zatem .kada prawda jest wieczna.

2. Ponadto wszystko to, czego istnienie jest nastpstwem zniszczenia swego istnienia, jest wieczne, poniewa czyby si przyjo, e to istnieje, czy te e nie istnieje, nastpstwem bdzie, e to istnieje; i jeli chodzi o cokolwiek, w odniesieniu do jakiegokolwiek czasu trzeba przyj, e to jest albo e nie jest. Lecz nastpstwem zniszczenia prawdy jest to, e prawd jest/ poniewa jeli nie ma prawdy, jest prawd, e nie ma. prawdy, a. nic nie moe by prawdziwe jak tylko przez prawd. A zatem prawda jest wieczna.

3. Ponadto gdyby prawda wypowiedzi nie bya wieczna, trzeba by okreli, kiedy nie ma prawdy wypowiedzi. Lecz wtedy prawdziwa jest wypowied, e nie ma adnej prawdy wypowiedzi. A wic jest prawda wypowiedzi, co jest sprzeczne z tym, co zostao zaoone. A zatem nie mona twierdzi, e prawda wypowiedzi nie jest wieczna.

4. Ponadto Filozof dowodzi w l ksidze Fizyki [kom. 82], i materia jest wieczna (cho to jest fasz), na tej podstawie, e pozostaje ona po swoim zniszczeniu i jest przed swoim powstaniem. Gdy bowiem ulega zniszczeniu, rozpada si w co, a gdy powstaje, to powstaje z czego; to za, z czego co powstaje, i to, w co si rozpada, jest materi. Lecz podobnie jeeli przyjmie si, e prawda ulega zniszczeniu i powstaje, wynika z tego, e jest przed swoim powstaniem i po swoim zniszczeniu.

52

est d e non esse in esse, et si corrumpitur, mutata est de esse in non esse. Quando autem non est yeritas, ve- nim est dicere veritatem, non esse, quod utique non potest esse, nisi yeritas sit. Ergo veritas est aetema.

5. Praeterea, omne quod non potest intelligi non esse, est aetemum, quia quidquid potest non esse, potest intelligi non esse. Sed veritas etiam enuntiabilium, non potest intelligi non esse, quia inteilectus non potest intelligere aliquid, nisi intelligat illud esse verum. Ergo veritas enuntiabilium est aetema.

6. Praeterea, Anselmus sic arguit in Monol. [cap. XVIII]: Cogitet ui potest quando incepit, aut quando non fuit hoc verum.

7. Praeterea, illud quod est futurum semper fuit futurum, et quod est praeteritum semper erit praeteritum. Sed ex hoc propositio de futuro est vera, quia aliquid est futurum; et ex hoc propositio de praeterito est vera, quia aliquid est praeteritum. Ergo veritas propositionis de futuro semper fuit, ut veritas propositionis de praeterito semper erit; et ita non so- lum veritas prima est aetema, sed multae aliae.

8. Praeterea, Augustinus dicit in lib. De libero arbitrio, quod nihil ma- gis est aetemum quam ratio circuli, et duo et tria esse quinque. Sed ho-

Gdy bowiem powstaje, przechodzi z nieistnienia do istnienia, a gdy ulega zniszczeniu, przechodzi z istnienia do nieistnienia. Gdy jednak nie ma prawdy, prawdziwe jest stwierdzenie, e prawdy nie ma, co jednak jest moliwe wycznie pod warunkiem, e prawda jest. A zatem prawda jest wieczna.

5. Ponadto zawsze, gdy nie mo- na poj*., jco.niejstn ieje, jsX to wieczne, poniewa zawsze, jeeli co moe nie istnie, mona poj, e tego nie ma. Lecz nie mona poj, e nie ma prawdy - take prawdy wypowiedzi - poniewa intelekt nie moe pojmowa czegokolwiek, nie pojmujc tego jako czego prawdziwego. A zatem prawda wypowiedzi jest wieczna.

6. Ponadto Anzelm nastpujco argumentuje w Monologionie [rozdz. XVIII]: Niech pomyli, kto moe, kiedy zaczo by prawd albo kiedy nie byo to prawdziwe.

7. Ponadto to,, co jest przysze. zawsze byo przysze, a to, .co. .jest przesze, zawsze bdzie przesze. Lecz zdanie dotyczce czego przyszego jest prawdziwe dlatego, e co jest przysze, a zdanie dotyczce czego przeszego jest prawdziwe dlatego, e co jest przesze. A wic prawda zdania o czym przyszym zawsze bya, tak jak i prawda zdaniao czym przeszym zawsze bdzie. A zatem nie tylko prawda pierwsza jest wieczna, lecz i wiele innych..

8. Ponadto Augustyn powiada w ksidze O wolnym wyborze, e nic nie jest bardziej wieczne ni pojcie koa i to, e dwa plus trzy rwna si

53

rum est veritas creata. Ergo alia ver- itas praeter primam veritatem est ae- tema.

9. Praeterea, ad veritatem enun- {jationis non reuiritur quod actu enuntetur aliuid, sed sufficit quod sit illud de quo potest enuntiatio for- mari. Sed antequam mundus esset, fuit aiquid de quo potuit enuntiari etiam praeter Deum. Ergo antequam mundus fieret, fuit enuntiablium veritas. Quidquid autem fuit ante mundum, est aetemum. Ergo enun- tiabilium veritas est aetema; et sic idem quod prius. Probatio mediae. Mundus factus est de nihilo, id est post nihil. Ergo antequam mundus esset erat non esse. Sed enuntiatio vera non solum formatur de eo quod est, sed etiam de eo quod non est, quia sicut contingit vere enuntiari quod est, esse ita contingit vere enuntiari quod non est, non esse, ut dicitur in I Periher. Ergo antequam mundus esset, fuit unde vera enun- tiatio formari potuit.

10. Praeterea, omne quod scitur, est verum dum scitur. Sed Deus ab aetemo scivit omnia enuntiabilia. Ergo omnium enuntiabilium est ve- ritas ab aetemo; et ita plures veritates sunt aetemae.

11. Sed dicendum, quod ex hoc non sequitur quod illa sint vera in seipsis, sed in intelectu divino.- Sed contra, secundum hoc oportet

pi. Lecz ich prawda jest stworzona. A zatem inna prawda prcz prawdy pierwszej jest wieczna.

9. Ponadto prawdziwo wypowiedzi nie wymaga, aby co byo aktualnie wypowiadane, lecz wystarcza, aby byo to, o czym mona utworzy wypowied. Lecz zanim wiat zaistnia, byo prcz Boga co,o czym mona sie byo wypowiedzie. A wic zanim wiat si sta,bya . prawda...wypowiedzi. Leczwszystko to, co byo przed wiatem, jest wieczne.. A zatem prawda wypowiedzi jest wieczna i tak dochodzimy do tego