Universiteit Gent

Academiejaar 2010-2011

De Termkwestie: De vertaling van het Bijbelse

woord God naar het Chinees

Promotor: Prof. dr. Christoph Anderl

Verhandeling voorgelegd Aan de Faculteit der Letteren

en Wijsbegeerte, tot het verkrijgen van de graad van Master in de Oosterse talen

en culturen door Annelies Van de Walle.

1

Inhoudsopgave.

Woord vooraf .................................................................................................................................. 2

Inleiding............................................................................................................................................ 3

1 Theoretisch kader: taalkundig ................................................................................................ 5

1.1 Comparatieve taalkunde ............................................................................................. 5

1.2 Etymologie .................................................................................................................. 10

1.2.1 De comparatieve methode ................................................................................ 11

1.2.2 Betekenisverandering ........................................................................................ 13

2. Historisch gebruik .................................................................................................................. 15

2.1 Tianzhu .............................................................................................................. 17

2.2 Shen / ................................................................................................................. 19

2.3 Shangdi .............................................................................................................. 26

2.4 Andere termen ........................................................................................................... 29

3. Overzicht Bijbelvertalingen en hun woorden voor God ..................................................... 31

3.1 Katholieke Bijbelvertalingen...................................................................................... 32

3.2 Protestantse Bijbelvertalingen .................................................................................. 37

4. Het woord God vertalen in de Chinese Bijbel...................................................................... 44

4.1 Discussie onder de katholieken: de controverse over de riten. ............................. 46

4.2 Discussie onder de protestanten: de termkwestie. ................................................. 52

4.2.1 Argumenten betreffende het gebruik van shangdi ......................................... 54

4.2.2 Argumenten betreffende het gebruik van shen ............................................... 56

4.2.3 Argumenten voor het gebruik van een nieuwe term ...................................... 57

Besluit............................................................................................................................................. 60

Bibliografie ..................................................................................................................................... 64

2

Woord vooraf

Deze masterproef was niet tot stand gekomen zonder de hulp van een aantal mensen.

Mijn dank gaat eerst en vooral uit naar mijn promotor, prof. dr. C. Anderl. Verder bedank ik

ook alle professoren en Chinese lectrices die mij in mijn carrire als student aan de

Universiteit Gent gevormd hebben. In het bijzonder prof. dr. B. Dessein en prof. dr. A.

Heirman, zonder wiens educatie deze verhandeling niet mogelijk zou zijn geweest. Ook de

professoren van de Algemene Universiteit van Nanjing, Huang Ziran, Yang Qiangqiang en

Zhang Meixia voor het verschaffen van inzicht in de Chinese taal in Klassiek en Modern

Chinees. Daarnaast ben ik ook veel dank verschuldigd aan mijn vrienden en familie, voor hun

morele ondersteuning en geduld. Tenslotte bedank ik ook mijn vriend Martijn voor zijn

interesse in het onderwerp, de vele gesprekken en discussies over mijn werk en het lezen

van de eindversie.

Annelies Van de Walle,

Nanjing, 28 mei 2011.

3

Inleiding

Vanuit mijn verschillende interesses, namelijk de Chinese taal en het christendom, ben ik

tot de keuze van dit onderwerp gekomen. Aan de ene kant is dit een interessant taalkundig

onderwerp waarbij de betekenis van verschillende woorden door de eeuwen heen wordt

onderzocht. Aan de andere kant geeft dit onderwerp inzicht in hoe de missionarissen het

christendom in China probeerden te verspreiden en de problemen die ze daarbij

ondervonden. De Bijbelvertalingen op zich combineren deze interesses al en de termkwestie

is een interessant deel daarvan.

Een andere reden waarom ik de termkwestie tot onderwerp van mijn Masterproef heb

gekozen, is mijn persoonlijke ervaring met het christendom in China. Na gesprekken met

Chinezen in kerken verspreid over het hele land, viel mij op dat het christendom steeds meer

aantrekkingskracht heeft. Daardoor begon ik mij af te vragen hoe het christendom verspreid

werd en wordt in China. In de kerk let ik er altijd op hoe de blijde boodschap overgebracht

wordt naar de Chinese toehoorders. Belangrijk blijkt daarbij welke termen de Chinezen

aangeleerd krijgen als het gaat om de inhoud van het geloof. Duidelijkheid bij het verwijzen

naar God is iets wat een evidentie zou moeten zijn.

Ik vind deze termkwestie op zich interessant omdat er in het Nederlands niets

vergelijkbaars bestaat. In het Nederlands is het vanzelfsprekend dat God God genoemd

wordt. Er zijn wel andere woorden voor God, maar die worden gebruikt in specifieke

situaties en iedereen weet dat die enkel andere benamingen voor de ene God zijn. Daarom

trok dit onderwerp mijn aandacht toen ik las over deze kwestie. In mijn onderzoek zal ik

nagaan hoe en waarom dit probleem precies ontstaan is en of het nog opgelost kan worden.

De hoofdvraag van dit onderzoek is: Welk woord kan het best gebruikt worden als

vertaling voor God in de Chinese Bijbel?. Het is niet zo dat er nu moet begonnen worden

met het zoeken naar een geschikt woord. Eeuwenlang zijn christenen al bezig met deze

kwestie. Ze proberen de Bijbel correct te vertalen en God met het juiste woord te benoemen.

Dit onderzoek bekijkt hoe men God tot nu toe heeft vertaald, wat de redenen daarvoor

zijn en of de juiste keuze gemaakt is. De woorden waartoe besloten werd om ze te gebruiken,

zijn tianzhu, shangdi en shen. Een belangrijk deel van dit onderzoek is de zoektocht naar de

precieze betekenis van deze woorden om na te gaan of ze de betekenis van God goed

weergeven.

4

Mijn onderzoek is gevoerd op een aantal vlakken. Eerst en vooral leg ik uit hoe de

taalkundige theorien toegepast kunnen worden in het onderzoek naar de termkwestie. In

het tweede hoofdstuk ga ik zelf aan de slag op etymologisch vlak met onderzoek naar de

betekenis van tianzhu, shangdi en shen in belangrijke Chinese woordenboeken. In het derde

hoofdstuk geef ik een overzicht van de verschenen Bijbelvertalingen met de gekozen

woorden als vertaling voor God. In het vierde en afsluitende hoofdstuk ga ik dieper in op de

termkwestie an sich. Wat is de termkwestie precies en waarom zouden tianzhu, shangdi of

shen gekozen moeten worden als correcte vertaling voor het woord God in de Chinese Bijbel.

Over de termkwestie bestaat nog geen gepubliceerd alomvattend werk. Er bestaan wel

veel werken die zich toegespitst hebben op een aspect van de termkwestie of iets dat ermee

te maken heeft. Er zijn bijvoorbeeld veel werken geschreven over een Bijbelvertaling. Daarin

wordt dan zijdelings vermeld welk woord de vertaler gebruikt voor God en soms komt ook

de termkwestie aan de orde. Er zijn ook verschillende werken geschreven over de

geschiedenis van de missionarissen in China gedurende een bepaalde periode. Ook daarin

wordt het vertalen van de Bijbel aangeduid als belangrijk en soms wordt er ook op de

termkwestie gewezen. Er is nood aan een goed en duidelijk overzichtswerk over wat de

termkwestie precies is, hoe het probleem ontstaan is en hoe het opgelost kan worden.

Dit onderzoek is evenmin een alomvattend werk over de termkwestie, maar mogelijk kan

het wel fungeren als een begin van een aanzet daartoe.

5

1 Theoretisch kader: taalkundig

Het theoretisch kader waarbinnen dit onderzoek gebeurt, is de comparatieve taalkunde.

Zoals in de inleiding vermeld, is een belangrijke onderzoeksvraag namelijk Wat verstaan

Chinezen onder de begrippen shen , shangdi en tianzhu ? Comparatieve

taalkunde vergelijkt verschillende talen om op zoek te gaan naar hun historische

verwantschap. Het meest relevante onderdeel van de comparatieve taalkunde is voor dit

onderzoek de etymologie1. Etymologie gaat op zoek naar de herkomst van woorden en

wordt ook vaak als op zichzelf staande wetenschap gebruikt.

Enkele methodes van etymologie zijn in dit onderzoek voornamelijk bruikbaar2. De

eerste is de comparatieve methode die talen vergelijkt en verbanden zoekt. Voor dit

onderzoek is het handig om te zien of de woorden een betekenisoorsprong hebben in een

andere taal of elementen uit een andere taal bevatten. De tweede methode is de studie van

de betekenisverandering. Het is belangrijk te weten wanneer, hoe en waarom een woord

van betekenis veranderde. In dit eerste hoofdstuk ga ik dieper in op de gebruikte theorien

en methodes.

1.1 Comparatieve taalkunde

Comparatieve taalkunde is het deel van historische taalkunde dat genetische

verwantschappen tussen talen wil vaststellen en ophelderen3. Comparatieve taalkunde is

verwarbaar met contrastieve taalkunde. Maar in contrastieve taalkunde worden de

verschillen tussen verwante talen onderzocht4. De comparatieve taalkunde heeft een heel

proces doorlopen dat vertrok van het onderzoek naar hoe talen evolueerden vanuit de

spraakverwarring in Babel tot de moderne visies op talen en proto-talen5. Omdat de

1 David Prager Banner wijst in David Prager Branner, Problems in comparative Chinese dialectology: the classification of Miin and Hakka, Berlijn: Walter de Gruyter, 2000, pp. 9-10. op het grote belang van etymologie als onderdeel van de comparatieve taalkunde. Banner benadrukt voorts de rol van de comparatieve methode daarbij. 2 Axel Schuessler somt in Axel Schuessler, ABS etymological dictionary of old Chinese, Honolulu: University of Hawaii Press, 2007, pp. 7-8 diverse methodes op om de oorsprong van een Chinees woord te achterhalen. 3 Robert L. Trask, The dictionary of historical and comparative linguistics, Londen: Routledge, 2000, p. 64. 4 Een interessant Chinees overzicht van de contrastieve taalkunde is hier te vinden. Pan Wenguo en

Tan Huimin, Contrastive Linguistics: : Historical and Philosophical Survey, Shanghai: Shanghai jiaoyu chubanshe, 2006. 5 Aronoff,M. en Rees-Miller, J., The Handbook of Linguistics Yuyanxue Zonglan (Overzicht van taalkunde), Beijing: Waiyu jiaoxue yu yanjiu chubanshe, 2001, pp. 86-91. In dit werk staat duidelijk welke wetenschappers een belangrijke rol gespeeld hebben in de ontwikkeling van de comparatieve taalkunde en er wordt ook gezocht naar de grondlegger ervan.

6

ontwikkeling van de comparatieve theorie op zich niet mijn hoofdinteresse in, ga ik er hier

niet verder op in6.

De resultaten van het onderzoek in de comparatieve taalkunde worden ondergebracht

in taalfamilies7. Verschillende wetenschappers hebben in de loop der tijd verschillende talen

gegroepeerd in taalfamilies. Hieronder geef ik een overzicht van de classificatie van het

Chinees door de jaren heen8.

In 1823 werd voor het eerst de Tibeto-Burmaanse taalfamilie voorgesteld door de

Duitse wetenschapper Julius Heinrich von Klaproth 9 . De Tibeto-Burmaanse taalfamilie

bevatte volgens hem Burmees, Tibetaans, Chinees en alle talen die aantoonbaar genetisch

verwant zijn aan deze drie. Hij wees er duidelijk op dat Daic, Vietnamees en Mon hier niet

bijhoorden. Hij was de eerste die een polyfyletische10 visie had op de Aziatische talen en

taalfamilies. Carl Richard Lepsius 11 en Wilhelm Grube 12 waren medestanders van zijn

theorie13.

6 Voor verdieping in dit onderwerp verwijs ik graag naar de volgende werken: W. D. Davies, Comparative-historical linguistics, In W. Bright (red.), International Encyclopedia of Linguistics, Oxford: Oxford University Press, 1992, Vol. II, pp. 159-163.; P. Diderichsen, The foundation of comparative linguistics: revolution or continuation?, In D. Hymes (red.), Studies in the History of Linguistics: Traditions and Paradigms, Bloomington: Indiana University Press, 1974, pp. 277-306.; H.H. Hock en B.D. Joseph, Language History, Language Change, and Language Relationship: An Introduction to Historical and Comparative Linguistics, Berlijn: Gruyter, 1996.; R. Jakobson, Typological studies and their contribution to historical comparative linguistics, In E. Sivertsen, C.J. Borgstom, A. Gallis en A. Sommerfelt (reds), Proceedings of the Eighth International Congress of Linguists, Oslo: Oslo University Press, 1958, pp. 17-25. en T. De Mauro en L. Formigari, Leibniz, Humboldt, and the origins of comparativism, Amsterdam: John Benjamins, 1990. 7 Lyle Campbell, Historical linguistics: an introduction, Edinburgh: Edinburgh University Press, 2004, p. 184-211.

Dit werk legt uit wat taalfamilies precies zijn, hoe ze tot stand zijn gekomen en de auteur heeft het ook over de veelgebruikte boomstructuur. 8 George van Driem, Tibeto-Burman vs. Sino-Tibetan, in W. Winter, B.L.M. Bauer en G.-J. Pinault (reds.), Language in time and space: a Festschrift for Werner Winter on the occasion of his 80

th birthday, Berlijn: Walter

de Gruyter, 2003, pp. 101-109. Van Driem heeft een eigen mening die uiteindelijk door weinig wetenschappers gevolgd wordt, maar zijn uitleg over het ontstaan van Tibeto-Burmees en Sino-Tibetaans is wel duidelijk en juist. 9 Voor meer informative over de persoon Julius Heinrich von Klaproth zie: Charles Knight, Biography: or, Third

division of The English encyclopedia, Londen: Bradbury, Evans & Co., 1867, p. 724. 10

Polyfyletisch betekent ontwikkeld vanuit meer dan een voorouderlijk type. De stamboommethode met taalfamilies wordt vaak vergeleken met het model van Darwin. In navolging hiervan worden veel biologische termen gebruikt in verband met taalfamilies waaronder deze. 11

Carl (Karl) Richard Lepsius is vooral bekend als egyptoloog, maar hij schreef ook belangrijke taalkundige werken. Frederick Martin, Handbook of contemporary biography, Macmillan, 1870, p. 165. 12

Wilhelm Grube was in zijn tijd een belangrijke sinoloog. Informatie over zijn leven en werk is te vinden in: H. Walravens en I. Hopf, Wilhelm Grube (1855-1908): Leben, Werk und Sammlungen des Sprachwissenschaftlers, Ethnologen und Sinologen, Wiesbaden: Otto Harrassowitz Verlag, 2007. 13 In de meeste werken met informatie over de theorie van Klaproth is dat onderdeel geschreven door George van Driem. Aangezien die werken volgens mij geen toegevoegde waarde bieden, zal ik ze hier niet vermelden. Dit werk vermeldt ook Klaproth en zijn visie: Anju Saxena, Himalayan languages: past and present, Berlijn: Walter de Gruyter, 2004, p. 19.

7

Friedrich Max Mller14 had een totaal tegengestelde theorie, genaamd de Turanische

theorie 15 . Volgens hem was er een taalfamilie die alle talen omvatte behalve de

Afroaziatische en de Indo-Europese talen. Deze theorie bleef invloedrijk tot na 1900, vooral

in het Britse Rijk16.

Een andere visie was genaamd Indo-Chinees17, waar John Leyden18 aan de basis van

lag. Volgens hem waren alle talen die gesproken werden door de inwoners van de regios

tussen India en China en het merendeel van de eilandbewoners in de Oostzee een

taalfamilie. Chinees zou dus verwant zijn met Mon, Balinees, Malay, Burmees19, Daic en

Vietnamees. August Wilhelm von Schlegel20 voelde ook veel voor de Indo-Chinese visie van

John Leyden. In 1837 gebruikte Nathan Brown21 de term Indo-Chinees voor alle talen van

oost Eurazi inclusief Koreaans en Japans. Er ontstonden voornamelijk twee groepen. De

eerste hield vast aan de Tibeto-Burmese taalfamilie22 en had Klaproth, Abel Rmusat23,

14 Informatie over het leven en werk van Friedrich Max Mller is te vinden in: F.M. Mller, My autobiography: a fragment, New York: C. Scribners sons, 1901. en ter aanvulling: L. van den Bosch, Friedrich Max Mller: a life devoted to humanities, Leiden: Brill, 2002. 15 Friedrich Max Mller, The classification of the Turanian languages, 1854. G. van Driem, Languages of the Himalayas: Handbuch der Orientalistik/hrsg. von B. Spuler Abt. 2. Indien, Leiden: Brill, 2001, pp. 334-342. 16 James Legge was altijd gekant tegen de theorie en benadrukte dat het Chinees niet tot de Turanische taalfamilie behoorde. N.J. Girardot, The victorian translation of China: James Legges Oriental pilgrimage, Berkeley: University of California Press, 2002, p. 177. 17

G. van Driem, Hodgsons Tibeto-Burman and Tibeto-Burman today, in D.M. Waterhouse (red), The origins of Himalayan studies: Brian Houghton Hodgson in Nepal and Darjeeling, 1820-1858, Londen: Routledge, 2004, pp. 233-237. 18 Voor informative over het leven en werk van John Leyden, zie: John Leyden, The poetical remains of the late Dr. John Leyden, Londen: Strahan and Spottiswoode, 1819. 19 Burmees is verwarbaar met Burmaans uit Tibeto-Burmaans. Burmees is een taal met eigen dialecten en is geen synoniem van Burmaans. Sommige wetenschappers onderscheiden ook een Burmische tak binnen de Tibeto-Burmaanse talen waarin Burmees past. Austin Hale, Research on Tibeto-Burman languages, Berlijn: Walter de Gruyter, 1982, p. 18. Dit werk geeft op pp. 15-38 ook een gestructureerd overzicht van de opdelingen van Sino-Tibetaans door de verschillende wetenschappers. 20

August Wilhelm (von) Schlegel (1767-1845), Duits dichter, vertaler en criticus met een levendige belangstelling voor het verre oosten. Zo bezat hij bijvoorbeeld vele oosterse boeken, waaronder veel literatuur in het Sanskrit. Een biografie van Schlegel is te vinden in: A. W. Schlegel & J. Black, Lectures on Dramatic Art and Literature, Whitefish: Kessinger publishing, 2004, p. 12-28. 21

Nathan Brown was een Amerikaanse missionaris. Zijn leven is kort beschreven in: G.H. Anderson, Biographical dictionary of Christian missions, Grand Rapids: William B. Eerdmans, 1999, p. 95. 22 Ik wil erop wijzen dat de benaming Tibeto-Burmaanse taalfamilie hier nog steeds de oorspronkelijke betekenis van Klaproth inhoudt en niet de huidige betekenis binnen de Sino-Tibetaanse taalfamilie. 23

M. Abel Rmusat (1788-1832) was een Frans sinoloog en taalkundige, en schreef onder meer lmens du grammaire chinoise, ou principes gnraux du kou-wen ou style antique, et du kouan-hoa, cest dire, de la langue commune gnralement usite dans lempire chinois.

8

Eugne Burnouf24 en Julius von Mohl25 als vertegenwoordigers. De tweede koos voor de

Indo-Chinese visie en werd geleid door Silvestre de Sacy26.

Robert Shafer27 was een belangrijk taalkundige waarmee veel vergeleken wordt in

latere visies op de taalfamilie met Chinees. Hij noemde als eerste zijn taalfamilie Sino-

Tibetaans, maar de inhoud was eigenlijk hetzelfde als het vroegere Tibeto-Birmaans. Volgens

hem staat Chinees op hetzelfde niveau als de andere takken van de taalfamilie. Opmerkelijk

is dat hij Daic niet uitsloot van zijn taalfamilie, ook al vond hij zelf dat het niet verwant was28.

Paul Benedict29 maakte later een andere zeer invloedrijke classificatie. Hij noemde zijn

taalfamilie ook Sino-Tibetaans, maar hij splitste als eerste Chinees af van de Tibeto-

Burmaanse familie. Benedict concludeerde net als Klaproth dat Daic niet binnen de Sino-

Tibetaanse taalfamilie paste. De opdeling van Benedict ging als volgt: Sino-Tibetaans: 1.

Chinees en 2. Tibeto-Karen: 2.1 Karen en 2.2 Tibeto-Burman: veel kleinere

onderverdelingen30.

Shafer en Benedict worden als twee mijlpalen in de classificatie van de Sino-Tibetaanse

talen beschouwd, maar na hen kwamen nog enkele belangrijke taalkundigen. James

Matisoff31 was belangrijk omdat hij de positie van Karen veranderde van buiten Tibeto-

Burmaans naar een tak van Tibeto-Burmaans32. David Bradley33 veranderde niets aan de

24 Bournuf (1801-1852) was een Franse orintalist en filoloog, expert in met name het Sanskrit en Pali. Een biografie van Bournuf is te vinden in Bournuf, E., Buffetrille, K. en Lopez, Donald S., Introduction to the History of Indian Buddhism, Chicago: University of Chicago Press, 2009, pp. 5-8. 25 Julius von Mohl (1800-1876) was een Duits orintalist die zich tot Fransman liet naturaliseren, vertaalde onder meer teksten uit het Perzisch. (Ripley, G. en Dana, C.A., The new American cyclopaedia: a popular dictionary of general knowledge, New York: D. Appleton & Co. 1863. p.619.) 26 Antoine Isaac Silvestre de Sacy (1758-1838) was een Frans taalkundige en orintalist. Meer over hem in Reinaud, J.T., Notice historique et littraire sur M. le Baron Silvestre de Sacy, Paris: Imprimerie de Ve Dondey-Dupr, 1838. 27 Robert Shafer schreef tussen 1966 en 1974 een vijfdelig werk over de Sino-Tibetaanse taalfamilie. 28

Zijn precieze ideen staan uitgelegd in: R. Shafer, H. Hoffmann en K. Sedlcek, Introduction to Sino-Tibetan, Wiesbaden: O. Harrassowitz, 1974. 29

Voorlopig bestaat er maar n biografie van Paul Benedict en dat is deze: James A. Matisoff, In memoriam: Paul K. Benedict (1912-1997)., in Linguistics of the Tibeto-Burman Area, 20.2: pp. 1-8. 30

Paul Benedict heeft zijn theorie zelf beschreven in: Paul K. Benedict, Sino-Tibetan: A Conspectus, Cambridge: Cambridge University Press, 2009. 31

James A. Matisoff is nog in leven en is professor emeritus aan de universiteit van Californi. http://stedt.berkeley.edu/Matisoff/, geraadpleegd op 17-03-2011. Toch staat er al een beknopte biografie van hem in: David Bradley, Language variation: papers on variation and change in the Sinosphere and in the Indospere in honour of James A. Matisoff, Canberra: Pacific Linguistics, Research School of Pacific and Asian Studies, The Australian National University, 2003, pp. vii ev. 32 Voor de ideen van James A. Matisoff over Sino-Tibetaans, zie: James A. Matisoff, Handbook of Proto-Tibeto-Burman: system and philosophy of Sino-Tibetan reconstruction, Berkeley: University of California Press, 2003, pp. 3 ev. 33

Amerikaans taalkundige en hoogleraar in Australi.

9

basisstructuur en is dus niet belangrijk als we kijken naar de positie van Chinees. Maar hij

voegde veel nieuwe informatie toe aan de kleinere onderverdelingen34. George Van Driem35

wil terugkeren naar de oorspronkelijke Tibeto-Burmaanse taalfamilie waarin Chinees niet

afgesplitst wordt, maar op dezelfde hoogte staat als de andere takken binnen deze

taalfamilie36.

Tot het einde van de 20ste eeuw waren er nog discussies over de precieze relaties tussen

de verschillende talen in en rond China37. Momenteel gaan bijna alle wetenschappers uit van

de Sino-Tibetaanse taalfamilie waarbij het Chinees38 afgesplitst is van de rest van talen. Er is

enkel nog discussie over de plaatsing van sommige talen en dialecten binnen de kleinere

onderverdelingen 39 . Chinees en de Tibeto-Burmaanse talen zijn afkomstig van een

hypothetische Sino-Tibetaanse proto-taal, maar volgens fonetisch onderzoek40 vond er een

breuk plaats ten tijde van Klassiek Chinees41. Nu wetenschappers het eens zijn over de Sino-

Tibetaanse taalfamilie gaan ze op zoek naar de specifieke kenmerken ervan zoals

monosylabisme42. Niet alle talen in China behoren tot de Sino-Tibetaanse taalfamilie. De

Altasche taalfamilie is ook aanwezig in China, maar is niet verwant met Chinees 43. Lang werd

gedacht dat Japans en Koreaans aan Chinees verwant waren, maar nu is het zeker dat ze niet

verwant zijn44. De Indo-Europese talen zijn niet verwant en totaal verschillend van Chinees 45,

wat vertalen extra moeilijk maakt.

34 David Bradley, The subgrouping of Tibeto-Burman, in Christopher I. Beckwith, Medieval Tibeto-Burman languages: proceedings of a symposium held in Leiden, June 26, 2000 at the 9th Seminar of the International Association of Tibetan Studies,Leiden: BRILL, 2002, pp. 73-112. 35 Van Driem (1957): Nederlandse taalkundige. 36 George van Driem, Tibeto-Burman vs. Sino-Tibetan, pp. 109-113. 37 R.F. Price, Education in Communist China, Londen: Taylor & Francis, 1970, p. 72. 38

Ik gebruik de term Chinees als synoniem voor Sinitisch. Chinees betekent hier dus niet alleen Mandarijn Chinees, maar ook de zogenaamde Chinese dialecten. Zie Keith Brown en Sarah Ogilvie, Concise encyclopedia of languages of the world, Amsterdam: Elsevier, p. 253. 39

Graham Thurgood, A subgrouping of the Sino-Tibetan languages: the interaction between language contact, change, and inheritance, in G. Thurgood en R.J. LaPolla (reds.), The Sino-Tibetan languages, Londen: Routledge, 2003, p. 6. 40

Axel Schuessler, ABC etymological dictionary of old Chinese, pp. 2-3. 41

Klassiek Chinees of Oud Chinees is de vorm van Chinees gesproken tussen de 12de

en de derde eeuw vr. Chr.. Deze term contrasteert met Midden Chinees en Modern Chinees en wordt vooral gebruikt in de Chinese fonologie. 42

John DeFrancis, The Chinese language: fact and fantasy, Honolulu: University of Hawaii Press, 1986, p. 179. 43

Theodore Shabad, Chinas changing map: national and regional development, 1949-71, Londen: Taylor & Francis, 1972, p. 38. 44 John Algeo en Thomas Pyles, The Origins and Development of the English Language, Stamford: Cengage Learning, 2009, Vol. I, p. 54. 45 Charles O. Hucker, Chinas Imperial Past: An Introduction to Chinese History and Culture, Stanford: Stanford University Press, 1995, p. 7.

10

1.2 Etymologie

Het woord etymologie op zich betekent de ware oorsprong en betekenis van woorden 46.

Daaruit haalt Covell de volgende betekenis: Etymologie is de afleiding van woorden om hun

ware betekenis te ontdekken. Etymologie behandelt woorden, hun classificatie en

modificatie47. Volgens Liberman is etymologie een vaag concept door de strijd tussen

degenen die etymologie zien als de wetenschap van reconstructie en degenen die het zien

als de geschiedenis van woorden48. Vanaf de vijftiende eeuw verschoof etymologie van de

betekenis die het had in de klassieke oudheid, namelijk de echte betekenis van woorden

openbaren naar een historische zoektocht voor eerdere fases in talen en de oorsprong van

woorden49. Zelfs Durkin die een standaardwerk over etymologie schreef, kan geen algemeen

aanvaarde definitie van etymologie aangeven. Hij schrijft dat

etymologie gedefinieerd kan worden als de toepassing, op het niveau van een individueel woord, van methodes en inzichten uit veel verschillende gebieden van historische taalkunde, met als doel het produceren van een samenhangende beschrijving van de geschiedenis van dat woord.50 (eigen vertaling)

Alinei gaat op zoek naar de precieze betekenis van etymologie en probeert een

definitieve en volledige definitie te geven 51. In de jaren 1970 was er aandacht voor

etymologie en werd deze discipline een essentieel onderdeel van taalkunde. Maar snel

daarna tot nu daalde de interesse zodanig dat er nooit een theorie van etymologie ontstond.

In de 19de eeuw bestond er enkel een vaag concept waardoor woordenboeken verschillende

aspecten aangeven. Na het bestuderen van heel veel verschillende definities en het

uitpluizen van alle aspecten van etymologie geeft Alinei de volgende definitie:

Etymology is a stepwise discovery procedure which, against the background of the general continuity of the lexicon, and on the basis of rigorous methodological constraints, aims at tracing each possible appearance of discontinuity (in sound, in meaning, in space, in society, in language) in the history of opaque words, with the ultimate goal of making them transparent. This goal, when reachable, should be seen as an attempt to reconstruct the specific cultural context within which motivated words came into existence, following the same process of lexicalization which

46

Het woord etymologie is afkomstig van het Griekse etumon: ware betekenis en logos: woord. 47

L.T. Covell, Covells digest of English grammar: A digest of English grammar, synthet ical and analytical, classified and methodically arranged; accompanied by a chart of sentences. And adapted to the use of schools, New York: D. Appleton, 1865, p. 28. 48

Anatoly Liberman, An analytic dictionary of English etymology: an introduction, Minneapolis: University of Minnesota Press, 2008, p. xv. 49

Robert Henry Robins, A short history of linguistics, Londen: Longman, 1990, p. 86. 50 Philip Durkin, The Oxford guide to etymology, Oxford: Oxford University Press, 2009, p. 2. 51 Mario Alinei, Thirty-five definitions of etymology or: Etymology revisited, in W. Winter (red.), On languages and language: the presidential addresses of the 1991 Meeting of the Societas Linguistica Europaea, Berlijn: Walter de Gruyter, 1995, pp. 1-26. Ik volg hier de gedachtengang van Alinei op zoek naar een goede en volledige definitie.

11

theoretical lexicology has studied. Etymology with a speculative character, dealing with, and remaining within the scope of, formal-motivational opacity, should be distinguished from etymology having a more descriptive, historically-oriented character, dealing with motivationally transparent words, the opacity of which is merely cultural. Etymology does not attempt, in any systematic way, to reach the origin of words in a strict sense, i.e., connected with the problem of glottogony, but is considered as achieved wherever it reaches the last possible level of discontinuity. With the exception of trivial semantic changes, each form of discontinuity representing a step in the discovery procedure, tends to form a single etymology.

Etymologie bestaat uit verschillende concepten die met verschillende methodes

onderzocht worden 52 . De lineaire geschiedenis van een woord wordt gevolgd. De

veranderingen in woordvorm en woordbetekenis worden onderzocht. Er wordt gekeken

naar mogelijke ontleningen uit andere talen. De genetische verwantschappen tussen talen

worden bestudeerd. Er wordt gezocht naar cognaten, namelijk woorden die in vorm op

elkaar lijken 53. In etymologie wordt ook aan vergelijkende reconstructie gedaan, een

essentieel onderdeel van het hele domein van de vergelijkende taalkunde. Het veld van de

klankverschuivingen is ook een deel van etymologie.

In dit onderzoek is het belangrijk dat etymologie de betekenis van woorden transparant

wil maken. Als de betekenis van shen, shangdi en tianzhu transparant is, kan onderzocht

worden waarom vertalers een woord kozen en welke implicaties dat precies had bij de

Chinese lezers. Van de verschillende concepten en methodes ga ik dieper in op de

comparatieve methode en betekenisverandering omdat die het dichtst aansluiten bij dit doel.

1.2.1 De comparatieve methode

De comparatieve methode gaat op zoek naar vergelijkbare elementen in verwante talen.

Deze methode is de fundamentele procedure in historische taalkunde. Eerst gebruikte men

deze methode om de mate van verwantschap tussen talen te onderzoeken, maar later

probeerde men ook nieuwe verwantschappen te ontdekken tussen op het eerste zicht

verschillende talen. Deze methode onderzoekt talen op allerlei niveaus zoals fonetisch,

morfologisch, op het vlak van syntax en op het vlak van lexicon54.

52 Philip Durkin, The Oxford guide to etymology, p. 3. 53 Een cognaat kan gedefinieerd worden als woorden in verschillende talen die dezelfde betekenis hebben, en hetzelfde of gelijkaardig worden gespeld en uitgesproken, maar over de precieze definitie is geen consensus. (Grosjaen, F., Studying Bilinguals, Oxford: Oxford University Press, 2008, p. 82.) 54

Winfred P. Lehmann, Theoretical bases of Indo-European linguistics, Londen: Routledge, 1996, pp. 24-31.

12

Meestal wordt de oorsprong van de comparatieve methode toegeschreven aan William

Jones55. Hij dacht dat Japans en Chinees deel waren van Indo-Europees en Hindi niet, terwijl

nu geweten is dat juist Hindi er wel deel van uitmaakt en Chinees en Japans niet. Ook al

waren zijn hypothesen niet altijd juist, toch was hij van belang voor de basis van de

comparatieve methode. Hij wees op overeenkomsten tussen talen die niet door toeval

ontstaan konden zijn. Hij zag als reden dat die talen afkomstig zijn van een

gemeenschappelijke voorouder en dus genetisch verwant zijn56. Op zoek gaan naar een

gemeenschappelijke voorouder werd de basis van de comparatieve theorie. Als die

gemeenschappelijke voorouder verondersteld wordt, maar geen bestaande taal gevonden

wordt, gaat men uit van een proto-taal.

In tegenstelling tot de theorie is er voor het toepassen van de comparatieve methode

geen consensus. Sommige wetenschappers zoals Lyle Campbell57 en Terry Crowley58 geven

suggesties over de te volgen stappen. Zij geven een vijfstappenplan aan als methode. De

verschillende stappen kunnen in verschillende volgordes toegepast worden, maar ik geef de

meest gebruikte.

De eerste stap zou het verzamelen van mogelijke cognaten zijn. Het risico bij deze stap

is het gebruik van leenwoorden en valse cognaten.

De tweede stap is het opzetten van overeenkomstige koppels. Hierbij is het belangrijk

dat er gezocht wordt naar regelmatige klankovereenkomsten zodat sporadische

overeenkomsten niet tot overhaaste conclusies leiden.

De derde stap is de proto-klank reconstrueren. Er wordt dus op zoek gegaan naar een

eerdere klank waaruit de verschillende klanken in de koppels voortgekomen zijn. Als er

verschillende mogelijkheden zijn, wint de meerderheid. De klank die dus in het meeste

koppels voorkomt, wordt als de proto-klank aanzien.

De vierde stap is uitzoeken welke koppels complementair zijn. Hierbij wordt gekeken in

welke context de klankveranderingen van proto-klank naar klanken in verschillende talen

gebeurd zijn.

55

De data over William Jones zijn niet zeker, maar in verschillende werken wordt zijn leven wel goed beschreven. The Annual biography and obituary, Londen: Longman, 1817, Vol. I, pp. 444-476. Joseph Thomas, Universal pronouncing dictionary of biography and mythology, Philadelphia: J.B. Lippincott and Co., 1870, Vol. II, p. 290. 56

H. H. Hock, Principles of historical linguistics, Berlijn: Walter de Gruyter, 1991, p. 556. 57 Lyle Campbell, Historical linguistics: an introduction, pp. 126-147. 58

Terry Crowley, An Introduction to Historical Linguistics, Auckland: Oxford University Press, 1992, pp. 108-109.

13

De vijfde stap is het controleren van het gereconstueerde systeem op typologisch vlak.

In het algemeen houden talen vast aan een symmetrisch systeem. Als al deze stappen

resultaat bieden, kan gesteld worden dat de twee bestudeerde talen verwant zijn.

1.2.2 Betekenisverandering

Volgens Sihler is de studie van betekenisverandering in historische en vergelijkende

taalkunde essentieel omdat woorden meestal hun betekenis niet behouden gedurende

lange tijd. Daardoor hebben cognaten in de loop der tijd verschillende betekenissen. Sihler

benadrukt dat de studie van de betekenisverandering zeer moeilijk is omdat er geen patroon

in zit en omdat betekenis als element van taalkunde vaak genegeerd is59.

Toch proberen wetenschappers een algemene evolutie aan te geven. Elizabath Traugott

vindt dat er een verandering is van betekenissen die de externe situatie beschrijven naar

betekenissen die de interne of metalingustische situatie beschrijven. Verschillende

wetenschappers proberen dieper in te gaan op betekenisverandering en deze op te splitsen

in verschillende elementen60.

Op het vlak van betekenisverandering is de classificatie van Bloomfield61 gangbaar. Het

verdeelt woorden onder in categorien op basis van de methode van betekenisverandering.

Bloomfield stelt de volgende negen categorien voor62: versmalling, de verandering van

bovenstaand naar ondergeschikt niveau; verbreding, de verandering van ondergeschikt naar

bovenstaand niveau; metafoor, de verandering is gebaseerd gelijkenis; metonymie, de

verandering naar een nauw verbonden begrip; synecdoche, het gebruik van de benaming

van een deel voor het geheel; litotes, door een ontkenning van het tegengestelde wordt de

betekenis versterkt; hyperbool, de verandering van een sterkere naar een zwakkere

betekenis; degeneratie en verhoging. De classificatie van Blank wordt ook steeds meer

59

Andrew L. Sihler, Language history: an introduction, Philadelphia: John Benjamins Publishing Company, 2000, p. 94. 60

In deze werken wordt er gediscussieerd over wat betekenisverandering precies inhoudt. Maj-Britt Mosegaard Hansen en Jacqueline Visconti, Current Trends in Diachronic Semantics and Pragmatics, M. Mosegaard Hansen en J. Visconti (reds.), Current Trends in Diachronic Semantics and Pragmatics, West Yorkshire: Emerald Group Publishing, 2009, p. 1. Edna Andrews, Seeing is believing: Visual categories in the Russian lexicon, in E. Contini-Morava, B. Sussman Goldberg en R.S. Kirsner (reds.), Meaning as explanation: advances in linguistic sign theory, Berlijn: Walter de Gruyter, 1995, p. 375. 61 Bloomfield wordt als de basis van het Amerikaanse structuralisme aanzien. Zijn belang als lingust staat beschreven in: Hans H. Stern, Fundamental concepts of language teaching, Oxford: Oxford University Press, 1990, p. 136. 62

Leonard Bloomfield, Language, New York: Allen & Unwin, 1933.

14

geaccepteerd 63 . Blank groepeert de redenen voor betekenisverandering in vier grote

groepen: lingustisch, psychologisch, sociocultureel en cultureel64.

Betekenisverandering wordt dus op verschillende manieren benaderd. Er wordt vooral

gezocht naar structuren binnen betekenisverandering zodat het gemakkelijker wordt om de

betekenisverandering van een specifiek woord te plaatsen in een classificatie. Het onderzoek

naar de betekenisverandering van specifieke woorden is nog steeds een enorme opdracht.

Dit is een van de redenen waardoor er voor heel veel woorden nog geen gedetailleerde

etymologie is opgesteld.

Omdat de meeste onderzoekers binnen comparatieve taalkunde en etymologie in het

bijzonder vooral de Indo-Europese talen onderzoeken, is er nog relatief weinig onderzoek

gedaan op het vlak van Chinees. Het grote verschil met de Indo-Europese talen is dat

Chinees karakters gebruikt. Om de betekenis van die karakters te achterhalen, moet men

dus iets anders tewerk gaan dan bij de Indo-Europese woorden. De vorm van de karakters

kan bestudeerd worden, hun klank kan gereconstrueerd worden of hun gebruik in oude

teksten kan vergeleken worden65.

63

Andreas Blank, Why do new meanings occur? A cognitive typology of the motivations for lexical Semantic change, in Blank, A. en Koch, P., Historical Semantics and Cognition, Berlijn/New York: Mouton de Gruyter, 1999, pp. 61-90. 64 Andreas Blank, Prinzipien des lexikalischen Bedeutungswandels am Beispiel der romanischen Sprachen (Beihefte zur Zeitschrift fr romanische Philologie 285), Tbingen: Niemeyer, 1997. 65 Endymion Porter Wilkinson, Chinese history: a manual, Harvard: Harvard University Asia Center, 2000, pp. 65-69.

15

2. Historisch gebruik

Om de betekenis van tianzhu, shen en shangdi van hun oudste gebruik tot de periode

van de bijbelvertalingen te reconstrueren, maak ik gebruik van de lange traditie Chinese

woordenboeken 66 . In het oude China bestonden veel referentiewerken over Chinese

karakters die algemeen woordenboeken genoemd kunnen worden67. Ik geef hier een kort

overzicht van de belangrijkste werken waarvan ik de meeste later in dit onderzoek gebruik.

Chinese woordenboeken werden gerangschikt volgens semantische categorien, radicalen

of op rijm.

De Erya (Voorbeelden van verfijnd gebruik) is het vroegste lexicografische werk

dat een korte definitie geeft van zon 1300 woorden, gerangschikt volgens semantische

categorien. Het verscheen tussen 221 en 207 vr. Chr. en was gangbaar rond 25 n. Chr.68

Voor een lezer die een onbekend karakter wil opzoeken, levert de Erya veel problemen op69.

Het oudste overgeleverde overzichtswerk met Chinese karakters is de Shuowen jiezi

(Uitleg van eenvoudige en analyse van samengestelde karakters). Het is

samengesteld door Xu Shen in de Han-dynastie. In dit werk werd voor het eerst

gebruikgemaakt van radicalen om de karakters te rangschikken. Het systeem van Xu met 540

radicalen is gebruikt gedurende de volgende 1500 jaar70. Dit werk is gemaakt met als doel

het bestuderen van de confucianistische klassieken71.

De Kangxi Zidian (Het Kangxi karakterwoordenboek) is een belangrijke

mijlpaal in de Chinese lexicografie. Het wordt het grootste van alle karakterwoordenboeken

genoemd 72 . Dit woordenboek werd in 1716 aan keizer Kangxi van de Qing-dynastie

66

China heeft een lange lexicografische traditie. Er werd al heel vroeg begonnen met het samenstellen van woordenboeken. Een goed overzicht dat de ontwikkeling weergeeft is: Heming Yong en Jing Peng, Chinese lexicography: a history from 1046 BC to AD 1911, Oxford: Oxford University Press, 2008. 67

http://www.chinaculture.org/gb/en_artqa/2003-09/24/content_41904.htm geeft een kort overzicht van de belangrijkste Chinese woordenboeken. 68

Huang Jianhua, Chinese and Western Metalexicography, in R. R. K. Hartmann, Lexicography: Lexicography, metalexicography and reference science, Londen: Routledge, 2003, pp. 391-394. In dit artikel wordt de Chinese lexicografische traditie vergeleken met de Westerse. 69 N.E. Collinge, An Encyclopaedia of language,Londen: Taylor& Francis, 1990, pp. 450-451. 70 E.P. Wilkinson, Chinese history: a manual, pp. 63-64. 71

http://www.chinaknowledge.de/Literature/Science/shuowenjiezi.html geeft een beknopte uitleg over de Shuowen jiezi met enkele voorbeelden. 72

E.P. Wilkinson, Chinese history: a manual, p. 64.

16

gepresenteerd. Het is gebaseerd op de Zihui (Lexicon) en de Zhengzitong

(Correcte karakterbeheersing). Het is het eerste woordenboek met de titel zidian 73.

De Ciyuan (Bronnen van woorden) was het eerste moderne woordenboek voor de

eigentijdse en de klassieke taal toen het gepubliceerd werd in 1915. Het wordt ook het

eerste echte woordenboek genoemd. Het is geordend volgens het systeem met 216

radicalen. Het geeft niet enkel uitleg van de karakters, maar geeft ook combinaties en

voorbeelden74. Het is extra betrouwbaar omdat het ook de oorsprong van de voorbeelden

geeft75.

Een van de meest uitgebreide karakterwoordenboeken is de Hanyu Da Zidian

(Woordenboek van Chinese karakters) uit 1986-1990. Elk karakter wordt gegeven in

algemeen schrift, maar er zijn voorbeelden van de orakelbeenderen, brons-, jade-, en

bamboeschrift. Het geeft ook de uitspraak uit verschillende periodes weer 76. Dit werk is

gerangschikt volgens radicalen en ondergeschikt gerangschikt volgens het aantal trekken77.

De Hanyu Da Cidian (Veelomvattend woordenboek van Chinese woorden)

uit 1986-1993 wordt gezien als het uitvoerigste woordenboek dat momenteel verkrijgbaar is.

Het is een diachroon woordenboek dat niet alleen de eigentijdse taal weergeeft, maar ook

elk gebruik van de Zhou-dynastie tot Mao Zedong. Dit is het toonaangevende woordenboek

van de Chinese taal78.

Le Grand Dictionnaire Ricci de la Langue Chinoise79 is het belangrijkste woordenboek

van het Chinees naar een andere taal. Het duurde 50 jaar voor het afgewerkt was en het

bevat 13 500 karakters en 300 000 uitdrukkingen met hun vertaling80.

Er zijn natuurlijk nog veel meer Chinese woordenboeken gepubliceerd die elk hun eigen

voor- en nadelen hebben81.

73

Franz J. Hausmann, Wrterbcher: ein internationales Handbuch zur Lexikographie, Berlijn: Walter de Gruyter, 1991, Vol. III, p. 2598. 74

Harriet T. Zurndorfer, Handbuch der Orientalistik, Leiden: BRILL, 1995, Deel 4, Vol. X, p. 214. 75

Victor Purcell, Problems of Chinese education, Londen: Taylor & Francis, 1936, pp. 114-115. 76

E.P. Wilkinson, Chinese history: a manual, p. 76. 77

H.T. Zurndorfer, Handbuch der Orientalistik, p. 214. 78

E.P. Wilkinson, Chinese history: a manual, pp. 69-73. 79

Instituts Ricci (Paris Taipei), Grand dictionnaire de la langue chinoise, Paris: Descle De Brouwer, 2001 80 Daniel Kane, The Chinese language: its history and current usage, Clarendon: Tuttle Publishing, 2006, p. 190. 81 Voor een uitgebreid overzicht van Chinese woordenboeken bestaan enkele goede bibliografische werken. Jim Mathias, Thomas Creamer en Sandra Hixson, Chinese dictionaries: an extensive bibliography of dictionaries in Chinese and other languages, Westport: Greenwood Press, 1982 en Paul Fu-Mien Yang, Chinese lexicology and lexicography: a selected and classified bibliography, Hong Kong: Chinese University Press, 1985.

17

2.1 Tianzhu

Omdat tianzhu een samenstelling is, komt het in veel woordenboeken niet voor. In

Klassiek Chinees waren woorden overwegend monosyllabisch, ze bestonden dus meestal uit

een enkel karakter82. Ook zijn veel woordenboeken eigenlijk karakterwoordenboeken en

daar zijn samenstellingen niet in te vinden. Nuttige woordenboeken zoals de Erya, de Kangxi

Zidian en de Hanyu Da Zidian zijn dus niet de beste manier om de betekenis van tianzhu te

achterhalen. Ze kunnen enkel de betekenis van de afzonderlijke karakters verklaren, maar

samenstellingen zijn niet zomaar de som van de afzonderlijke karakters.

Ook de Shuowen jiezi bevat geen samenstellingen, maar omdat dit woordenboek zo oud

is, is het toch interessant om de afzonderlijke delen te bekijken. Dit is de betekenis van tian

, het eerste deel van tianzhu: Tian. Dit is de top. Het allerhoogste, opgebouwd uit yi

en da . (Eigen vertaling A. V. d. W.) (uit Leng Weiguo en Yu Guolin ,

Shuowen jiezi xinding (Nieuwe uitgave van Uitleg van eenvoudige en analyse

van samengestelde karakters), Beijing: Zhonghua shuju chubanshe, 2002, p. 2.).

Het tweede deel van tianzhu, zhu wordt als volgt uitgelegd: Zhu, het vuur in de

lantaarn is zhu.[...] (Eigen vertaling A. V.d.W.) (uit Leng Weiguo en Yu Guolin, Shuowen jiezi

xinding)83.

In de Cihai84 wordt tianzhu kort maar duidelijk verklaard. Dit zijn de betekenissen die in

de Cihai voor tianzhu gegeven worden:

Tianzhu. 1. Eervolle titel uit de boeddhistische geschriften voor verschillende heersers uit de hemel. Zo benoemden ze de boeddhistische beschermgod Dishi[85] als Daoli tianzhu[86]. 2. De katholieke Kerk leende het Chinese oorspronkelijke woord als vertaling voor de shen[87] waarin zij

82

W. C. Hannas, Asias orthographic dilemma, Honolulu: University of Hawaii Press, 1997, p. 175. 83

Dit is een zeer oude betekenis van zhu; uit commentaren op de Shuowen Jiezi blijkt dat de betekenis is veranderd, waarschijnlijk via een soort meester van de lantaarns naar een algemene term voor meester of heerser. De volledige betekenis van tianzhu zou dan allerhoogste heerser zijn. 84 , ofwel zee van woorden, is een woordenboek van karakters en uitdrukkingen, in 1936 samengesteld door Shu Xincheng. Dit verklarend woordenboek wordt tot op heden veel gebruikt en is herhaaldelijk herzien. 85

Dishi : Sakra is de heerser van de Trayastrimsa hemel (Hemel van de 33) overeenkomstig met de boeddhistische kosmologie. Hij is de heer van de devas. (Eric Cheetham, Fundamentals of Mainstream Buddhism, Clarendon: Tuttle Publishing, 1994, pp. 88-89.) 86

Daoli Tianzhu : Heer van de hemel die voordeel haalt uit droefheid. Andere naam voor de Jaden Keizer en voor Sakra. In China worden Sakra en de Jaden Keizer vaak vergeleken omdat hun verjaardag op de zelfde dag van de maankalender valt. (Yin Shun, The Way to Buddhahood, Ilford: Wisdom Publications, 1998, p. 9, en Hsuan Hua, Flower Adornment Sutra: The wondrous adornments of the rulers of the rulers of the world : based on the Tang dynasty Chinese translation by Tripitaka master iknanda of Khotan, Vol. 3, Alberta: Dharma Realm Buddhist Association, 2004, p. 407.) 87

De Cihai legt de God waar de katholieken in geloven uit als zijnde shen. Hieruit blijkt dat de redacteurs vinden dat God een shen is. Toch is die God de heerser van de shen, wat hier dus lijkt te refereren naar de verschillende geesten.

18

geloven. De intentie van het kiezen van deze term was om te dienen als de echte heer van hemel en aarde, de heerser van shen, heerser van mensen en ook de levensgever van alle levende wezens. De protestantse christenen vertalen het als shangdi[88]. 89 (eigen vertaling A. V. d. W.)

Als meest uitvoerige woordenboek is de Hanyu da cidian een zeer goede bron van

informatie. Voor tianzhu zijn er niet zoveel betekenissen, maar ze zijn wel heel verschillend:

Tianzhu. 1. Naam van een god/geest/spiritueel wezen (shen). : er waren 8 geesten, waarvan er een zei: Tianzhu, dat is hetzelfde als het vereren van de hemel. Uit de Suyin van Sima Zhen[ 92 ]: Men noemt zhu het vereren van de hemel. 2. De boeddhistische teksten benoemen verschillende heersers van de hemel als tianzhu. 3. Katholieken noemen hun God

[93] tianzhu. 4. Karitan

[94] noemde de keizer van de Song van de

Zuidelijke Dynastien tianzhu. : In de stad Yangzhou maakte men zich niet druk om

een tianzhu, ze sympathiseerden en herinnerden de mensheid, het was een vredig en gelukkig volk, de wetten en riten gaven geen deining, hun vriendelijk hart was diepgeworteld, ze werden correct bestuurd, ze waren zelfvoorzienend, hun benaming is wijd en zijd bekend , dit is alles wat over hen bekend is.

96 (Eigen vertaling A. V. d. W.)

In Le grand dictionnaire Ricci de la langue chinoise wordt tianzhu als volgt uitgelegd:

(Bijbel katholieke transcriptie) God. (Eigen vertaling A. V. d. W.) (uit: Instituts Ricci, Grand

dictionnaire de la langue chinoise, p. 375).

In het domeinwoordenboek Woordenboek van de religies wordt tianzhu als volgt

uitgelegd:

Tianzhu (God). De katholieke Kerk leent het oorspronkelijk Chinese woord (Shiji. Boek van

Fengshan: Er waren 8 geesten, waarvan er een zei: Tianzhu, dat is hetzelfde als het vereren

88 Voor de redacteurs van de Cihai was het blijkbaar niet duidelijk dat de protestanten niet definitief voor shangdi als vertaling zouden kiezen. 89 Auteurscollectief, Cihai (Woordenzee), Shanghai: Shanghai cishu chubanshe, 1989 (eerste druk: 1936), p. 1379. 90

Shiji : Optekeningen van de hofhistoriograaf. Historisch werk uit de Han dynastie dat beschouwd wordt als de eerste van de 24 Dynastieke Historin. 91 Keizerlijke bergtop, of een heuvel bedoeld om spirituele handelingen te verrichten (R. H. Mathews, A Chinese-English Dictionary Compiled for the China Inland Mission by R. H. Mathews, Shanghai: China Inland Mission and Presbyterian Press, 1931, p. 276). 92

Sima Zhen : historicus uit de achtste eeuw, beroemd om zijn commentaren op de Shijing. 93 De auteurs gebruiken hier shangdi om naar de katholieke God te verwijzen. Voor hen is shangdi dus de beste verwoording voor het aanduiden van de christelijke God. 94 Karitan was een koninkrijk dat bestond van 430 tot 452 op het huidige eiland Sumatra (Indonesi), Auteurscollectief, Journal of the Malayan Branch of the Royal Asiatic Society, Vol. 30, Cambridge: The Branch, 1957, p. 131. 95: werd gebruikt als aanduiding voor zowel barbaarse stammen uit het oosten, als voor vreemdelingen

in het algemeen (Mathews p. 445), is een term waarmee barbaarse stammen uit het zuiden werden

aangeduid. De samenstelling is een term voor barbaren en wilde stammen in het algemeen. (Mathews p.613) 96

Luo Zhufeng en Hanyu da cidian bianji weiyuanhui (Redactiecommissie van

het Veelomvattend woordenboek van Chinese woorden) eds., Hanyu da cidian (Veelomvattend

woordenboek van Chinese woorden), Hanyu dacidian chubanshe, 2001, vol. 2, , p. 1411.

19

van de hemel) als vertaling voor de God/shen waarin zij geloven. De christelijke protestanten vertalen het met shangdi.[97] (eigen vertaling A. V. d. W.)

Als men de betekenissen van tianzhu door de eeuwen heen bestudeert, is de volgende

evolutie merkbaar. Eerst was tianzhu de naam van een spirituele entiteit die in verband

wordt gezien met shen, later werd het gebruikt als titel voor boeddhistische heersers uit de

hemel. Vanaf het moment dat de Katholieken tianzhu kozen als term voor God, verdwenen

geleidelijk aan de andere betekenissen. Nu wordt tianzhu vooral als God uit de katholieke

Bijbel begrepen.

2.2 Shen /

Een van de vroegste werken waar shen in voorkomt is de Erya. De Erya geeft

verschillende werken met de zinnen waarin shen voorkomt. Het geeft echter geen uitleg van

de betekenis van het woord. Er bestaan wel commentaren van latere auteurs op die

bepaalde zinnen98.

In de Shuowen jiezi staat shen als volgt beschreven: Tianshen[99] is degene die alle leven

ontwikkeld heeft. Afkomstig van shi en shen . (Eigen vertaling A. V. d. W.) (uit Leng

Weiguo en Yu Guolin, Shuowen jiezi xinding, p. 5). Deze uitleg is in latere woordenboeken

veel overgenomen.

De Kangxi Zidian geeft veel betekenissen van shen door voorbeeldzinnen uit

verschillende werken weer te geven. Zo kan de evolutie in betekenis bestudeerd worden. Dit

is de informatie uit de Kangxi Zidian:

Shen. Oud-Chinees[100]

. Shen[101]

. Uitspraak: Volgens de beginklank van sh/s en de eindklank van ln. Rijm: veelal uitgesproken als chn. Shuowen Jiezi

[102]: tianshen

is degene die alle leven

ontwikkeld heeft. Xu Yue[103]

: Shen[104]

wordt als volgt omschreven: tianzhu stuurde qi naar beneden om alle leven in beweging te zetten. Dit wordt de ontwikkeling van het leven genoemd.

97 Ren Jiyu , Zongjiao cidian (Woordenboek van de religies), Shanghai: Shanghai cishu chubanshe, 2009, p. 117. 98 Zhu Zuyan , Erya gulin (Collectie van commentaren op de Erya), Wuhan: Hubei jiaoyu chubanshe, 1996, Vol. I, p. 384; p. 743; p. 758. 99 Gezien de diversiteit in betekenissen van zowel tian als shen, en gezien het feit dat goed etymologisch onderzoek naar beide woorden nog niet is afgerond, is het niet duidelijk wat het begrip tianshen in de Shuowen jiezi precies inhoudt. Voor meer uitleg over de betekenis van tianshen, zie 2.4 Andere termen. 100

Guwen betekent tegenwoordig Klassiek Chinees, maar in de tijd van de Kangxi Zidian was er nog geen consensus over de precieze datering, vandaar Oud Chinees.

101 Andere schrijfwijze voor shen : .

102 Shuowen is een afkorting van Shuowen Jiezi , het woordenboek van Xu Shen uit 121.

103 Xu Zhongya was een dichter uit de Tang-dynastie, geboren in de huidige provincie Shaanxi.. 104 Shen is een deel van het karakter shen .

20

Huangji jingshi[105]

: De geesten van de hemel leven in elke dag. De geesten van de mensen verblijven in gewone dingen. Ook shenming: goden. Shu da Yu mo[106]: Zowel wijs als goddelijk. Confuciaanse traditie: De wijze kan niet worden geblokkeerd en gaat alle menselijke begrip te boven. Xici uit de Yijing

[107]: Yin en yang kunnen het niet doorgronden, dit wordt shen genoemd.

Uitspraken van Wang Bi[108]

: Degene die shen is veranderde alle fantastische leven en over hem wordt gezegd dat hij niet vormelijk kan worden ingeperkt. Mencius: De wijze mag niet gekend worden als datgene wat shen genoemd wordt. Ook: Wat betreft gui

[109]en shen, yang is shen,

yin[110]

is gui. Degene die qi aanreikt is shen, degene die verkeerd is, is gui. Ook is het een methode voor het verstrekken van een postume titel. Shiji

[111]: Het volk kan shen niet benoemen.

Ook: de shen van de ruiters van de Han is glorieus. Ook gebruikt als aanduider van de uitspraak shen. Potisch essay van Zhang Heng

[112] uit Luoyang: Waarin zit het geluk van Shen Shu

[113]?

Commentaar: Overal wordt de naam shen als shen uitgesproken en shu als shu. [...] Gedichten van Jiao Zhongqing[114]: Wat betreft het bestuderen van de pozie van de wereld, omdat het ontelbare niet langer alles is, is er geen goede berekening mogelijk, beklaag je niet herhaaldelijk over gui en shen. Antwoord van Ban Gu

[115] in een drama: Men zegt dat keizer en koning

[116]

verbonden zijn tot een schema, en dat sheng[117] en shen gecombineerd worden. De Yin[118] zeiden dat een droom ontstond in de grot van de meester. De Zhou zagen een voorteken dat bewoog aan de oever van de Wei[119]. Commentaar: Als shen in harmonie is, verbindt het alles en zijn de grenzen in harmonie, alleen slaap komt daarmee overeen. Volgens de inscripties in metaal

105 Huangji Jingshi (Regelgevingen wat betreft de keizerlijke regels voor het publiek) is een werk over de getallenkunst (numerologie) van He Luo (bassin tussen Gele Rivier en Luo Rivier), geschreven door Shao Yong uit de Noordelijke Song (960-1127). Het boek geeft een interpretatie van de Yijing. 106 Shu da Yu mo (Boek met de plannen van de grootse Yu). Da Yu (grootse Yu): mythische leider, vaak genoemd als derde van de drie legendarische keizers die de Chinese staat zouden hebben gecreerd. Da Yu wordt gedateerd in de 21e eeuw vr. Chr., aan hem wordt het temmen van de vloed toegeschreven. Lewis, M.E., The flood myths of early China, Albany: SUNY Press, 2006, p. 189. 107 Xici (Systematische woorden) is een hoofdstuk uit de Yijing (Boek der veranderingen). 108

Wang Bi (226-249), Chinese neo-taost en filosoof, schreef commentaren op de Daodejing en de Yijing.

Een biografie van Wang Bi is te vinden in Chen Shou, Sanguo zhi (Optekeningen van de Strijdende staten), juan 28, Beijing: Zhonghua Shuju, 1959, pp. 795-96. 109 Gui : geest, veelal met negatieve connotatie (demon, spook, geest van de doden). (Mathews, p. 3632) 110 De termen yin en yang zijn te situeren in de filosofie van Zhou Yan (305 240 vr. Chr.). De yin-yang-filosofie is een belangrijk onderdeel van het taosme gaan vormen. (A. Heirman, B. Dessein en B. Delporte, China. Een maatschappelijke en filosofische geschiedenis, Gent: Acadamia Press, 2008, p. 255-8.) 111

Shiji (Optekeningen van de historiograaf): geschiedkundig werk dat gecompileerd werd door Sima Tan en Sima Qian en voltooid na 99 v. Chr. Dit werk wordt gezien als eerste van de 24 dynastieke historin. 112

Zhang Heng (78-139): astronoom, wiskundige en schrijver uit de Han. (Yan Hong-sen, Reconstruction designs of lost ancient Chinese machinery, New York: Springer, 2007, p. 127.) 113 Shen Shu, ook genoemd Shu Yu, is een god. Shen Shu is de oudste van twee broers. De jongere broer heet Yu L. De twee goddelijke broers stonden bekend om hun macht over kwade geesten, die zij vingen, vastbonden met biezen en voor tijgers wierpen. Afbeeldingen van deze goden of hun namen schreef men op papier dat men aan de deuren hing. Zo deden de twee goden dienst als deur-goden. (Mathews p. 950). 114 Jiao Zhongqing is een hoofdpersonage uit De vrouw van Jiao Zhongqing (Jiao Zhongqing qi). Sun Chang, Kang-i, en Owen, S., The Cambridge History of Chinese Literature Volume 1 Cambridge: Cambridge University Press, 2008, p. 165. 115 Ban Gu (32-92): historicus uit de Oostelijke Han, schreef de dynastieke historin van de Westelijke Han. (Heirman, A., Dessein B. en Delporte, China. Een maatschappelijke en filosofische geschiedenis D, p. xi) 116

Di en wang : twee soorten heersers. 117 Sheng : wijze. 118

De Yin-dynastie is het latere deel van de Shang-dynastie (1401-1137 v. Chr). (Mathews p. 1111) 119 De Wei is een zijrivier van de Gele Rivier in de huidige provincie Shanxi. Over het historisch belang van de Wei, zie Saul Bernard Cohen, Geopolitics of the World System, Lanham: Rowman & Littlefield, 2003, p. 246.

21

en brons van Gu Yanwu[120]

was shen op een oude stle vaak geschreven als shen[121]

. Daaronder stond de inhoud: Vanaf zonsopgang begonnen de ceremonies in de randgebieden. Er werden vooral tamme dieren overhandigd aan het ochtendgloren. Zheng Kangcheng[122] zegt in een werk over verborgen karakters: Dan

[123]komt overeen met shen. Zhuangzi had een dan-residentie en

stierf er een wrede dood, ook hij las het als shen. Bovenaan staat dat degene die vroeger het boek overdroeg, enkel deze eerste helft overleverde om uitvluchten te zoeken voor dan. Deze theorie veroorzaakte hevige discussies over de vraag of dan al dan niet gebruikt kan worden voor shen

[124]. (eigen vertaling A. V. d. W.)

Voor shen is ook de Hanyu da cidian van onschatbare waarde. In dit woordenboek

worden bij elke betekenis verschillende citaten gegeven uit werken van allerlei periodes. De

Hanyu da cidian bevat enkele betekenissen die overgenomen lijken uit oudere

woordenboeken, maar het merendeel van de uitleg is nieuw:

1. Godheden[125]

; bovennatuurlijke entiteiten. De bovennatuurlijke entiteiten waarnaar wordt verwezen in religie en mythologie. : In de bergen, bossen, rivieren, valleien en heuvels, kunnen ze tevoorschijn komen uit de wolken, ze zien eruit als monsters, dat zijn allemaal shen. Kong Yingda[127] commentarieert: Wind, regen, wolken en dauw zijn allemaal voordelig voor de mens, daarom worden ze allemaal shen genoemd en moest men offeren. : De meester spreekt niet over monsters, krachten, chaos en shen[129] Verzamelde delen van He Yan[130]: Shen, die doet de zaken van de goden en de demonen. Liu Xiang[131] uit de Han : Degene die shen is, is de

120 Gu Yanwu 1613-1682; late Ming en vroege Qing Confucianist, taalkundige en geschiedkundige. William Theodore De Bary, Sources of East Asian Tradition: The Modern Period, New York: Columbia University Press, 2008, pp. 23-25.

121 Uitleg voor de oude schrijfwijze van shen: . 122 Zheng Kangcheng (127 200): Confucianist uit de Han-dynastie, ook vermeld als Zheng Xuan. Kirk A. Denton, Modern Chinese literary thought: writings on literature, 1893-1945, Palo Alto: Stanford University Press, 1996, p. 148. 123 Dan is onderwerp van deze discussie. Het kan vertaald worden met zonsopgang, ochtendgloren, morgen. 124 Zhang Yushu en Chen Tingjing , Kangxi zidian , (Het Kangxi karakter woordenboek), Hong Kong: Xianggang Zhonghua shuju chubanshe, 1958 (eerste druk: 1716), p. 16. 125 Shenling . 126 Liji: Boek der Riten, confucianistisch werk uit de Han-dynastie volgens de traditie gecompileerd door Dai Sheng in de eerste eeuw voor Christus. De Liji is in feite de Xiaodai Liji (Boek der Riten volgens de Jongere Dai) en dateert uit de eerste of begin tweede eeuw na Christus. Deze Liji is opgenomen in de Confucianistische canon. (Heirman, A., Dessein, B. en Delporte, D., China. Een maatschappelijke en filosofische geschiedenis, p. 281) 127

Kong Yingda (574-648): exegeet uit de Tang-dynastie. Florian C. Reiter, Purposes, means and convictions in Daoism: A Berlin Symposium, Wiesbaden: Otto Harrassowitz Verlag, 2007, p. 101. 128

Lunyu (Uitgelezen Gesprekken): De Analecten van Confucius. Overigens heeft Confucius dit werk niet zelf geschreven, leerlingen na hem hebben dat gedaan. (Heirman, A., Dessein, B. en Delporte, D., China. Een maatschappelijke en filosofische geschiedenis, pp. 53-54 en pp. 243-44.) 129

Hier: spirituele wezens. Confucius hield zich hoofdzakelijk bezig met aardse zaken die konden helpen om de in zijn tijd chaotische maatschappij terug in ordelijke staat te krijgen. Dat hij niet over shen spreekt, betekent dat volgens Confucius shen niet onder aardse zaken valt en dus iets ongrijpbaars is, en in elk geval iets is waarvan het nutteloos is om erover te spreken (onbeschrijfbaar). 130 He Yan (ca. 190-249): aan hem wordt de stichting van de Mysterious Learning school toegeschreven. Edward Gilman Slingerland, Confucius Analects: with selections from traditional commentaries, Indianapolis: Hackett Publishing, 2003, p.258. 131 Liu Xiang (77-6 v. Chr.), compilator van de Guanzi en van een voorloper van de Liji. Heirman, Dessein en Delporte, China. Een maatschappelijke en filosofische geschiedenis, p. 281 en p. 285.

22

oorsprong van de wereld, en is het begin van alle levende wezens. : Het lichaam was snel als een vliegende wilde eend, licht en snel als een shen. Notities van Li Shan[133]: Shen, de zong van de 10 000 geesten wordt zo genoemd. Han Yu

[134] uit de Tang : De deurgoden en

huisgeesten, ik schreeuw ernaar en ik veracht ze. Yu Dafu[135]

: Die dag toen wij gingen, het was ongeveer net de eerste dag van de tiende maand van de afgeschafte kalender, toen men in de tempel op het podium in de hal een theatervoorstelling hield om shen te eren. Het verwijst ook naar de ziel

[136] van overledenen. : Als het licht is, dan is er

rituele muziek, als het donker is, dan zijn er goden en demonen[137]. Notities van Zheng Xuan[138]: De excellente qi van wijzen wordt shen genoemd. Han Yu

[139] uit de Tang : Toen Yao gestorven was en Shun heerste over de wereld, werd [deze] de Zoon van de Hemel, had hij de kracht [om] twee concubines [te hebben], het is algemeen overeenkomstig met shen, en hij voedde zich met de offers van het volk.[140] Het veertiende

hoofdstuk verenigde Yang Du[142] en Cai E[143]: De ziel die van ver weg terugkeert naar huis, is nu de shen van de helden.

2. Mystiek; ongewoon. : Yin en yang worden onverwacht shen genoemd. Notities van Han Kangbo[145]: Wat shen betreft, die is de extreme pracht van de variatie, alle levende dingen worden beschouwd als uiting, en hij kan niet in vormen worden uitgedrukt. : Ooit was er in het binnenplein aan het hof van de Jing[146] shen [in de gedaante van] een witte aap, de beste schutters van Jing, konden hem niet raken. Wang Dang[147] van de Song : Shan Fu, overeenkomstig met stenen inscripties behield geel om verlangens van het volk te helpen, vooral de gewonden en doden, zijn volgelingen behielden zijn woorden Memorandum waarin Shan Fu en Tao Zhenbai samen het altaar ontvangen om hen te vergoddelijken. Pu Songling van de Qing :

132 Cao Zhi (192-232), dichter en kalligraaf, zoon van Cao Cao. Een biografie is te lezen in Hugh Dunn, Cao Zhi: Life of a princely Chinese poet, Fresno: The Minerva Group Inc., 2000. 133 Li Shan (630-689), Fung Yu-Lan, Youlan Feng, Derk Bodde, History of Chinese Philosophy, Volume 1: The Period of Philosophers (from the beginning to circa 100 B.C.), New Jersey: Princeton University Press, 1983, p. 162 134 Han Yu (768-824), essayist en dichter. Jane Elizabeth Ward, Han Yu: Remembered, Lulu.com, 2009, p. 7 135 Yu Dafu (1896-1945), dichter en schrijver. (Denton p. 516) 136 hunling/. 137 wordt in de literatuur vaak vertaald als goden en demonen. Aangezien echter de kwade spirituele

wezens zijn en de goede spirituele wezens, zou men letterlijk gezien moeten vertalen demonen en goden. 138

Zheng Xuan (127-200): Confucianist uit de Han-dynastie, ook vermeld als Zheng Kangcheng (Denton p. 148). 139

Han Yu (768-824), essayist en dichter. Jane Elizabeth Ward, p. 7 140

Hier wordt duidelijk gemaakt dat shen ergens in het midden zou liggen tussen een persoon (heerser) en een spiritueel wezen (een god). 141 , de Zes Helden van Anhui. Tao Juyin , Chou Anhui Liu Junzi Chuan

(Overlevering van de Bijeengekomen Zes Helden van Anhui), Beijing: Zhonghua Shuju , 1981, p. 1. 142

Yang Du (1875-1931): Een van de Zes Helden (Tao, p.1.) 143 Cai E (1882-1916); initiator van het Nationale Beschermingsleger (1915). Marie-Claire Bergre and Janet Lloyd, Sun Yat-sen, Palo Alto: Stanford University Press, 2000, p. 267 144

Yijing ( ): Het Boek der Veranderingen) Heirman, A., Dessein, B., en Delporte, D., China. Een maatschappelijke en filosofische geschiedenis, pp. 282-285. 145

Han Kangbo (gestorven circa 385): Aanhanger van Wang Bi, schreef commentaar op de Yijing. Richard Rutt, The Book of Changes (Zhouyi): a Bronze Age Document, London: Routledge, 2002, p. 154. 146 alternatieve naam voor de staat van Chu in de Zhou dynastie. 147 Wang Dang werd mogelijk geboren in 1050 en leefde tot na 1110. Mathieu Torck, The issue of food provision and scurvy in East and West: A comparative enquiry into medieval knowledge of provisioning, medicine and seafaring history, in: Angela Schottenhammer, Trade and Transfer across the East Asian Mediterranean, Wiesbaden: Otto Harrassowitz Verlag, 2005, p. 280

23

{Taostische priester} Om het aan de meester te vertellen liet hij het voorzichtig branden ...... de massa lachte ermee, men kon het eind niet voorzien. [Maar] de volgende dag was er inderdaad vuur, dat zich uitbreidde naar verschillende huizen, men begon te vrezen voor zijn shen.[148] Wei Wei

[149] : Of je nu zegt shen of niet, in 7 8 li grond, in iets meer dan 20

minuten, komt een basis van begin tot eind die met anderen meegaat. 3. Effectief. : Als het

shangdi en shen betreft, dan mag men niet misleiden; shangdi is niet shen, [ervoor] bidden is ook niet heilzaam. : Kort nieuws over degenen die wilden waarzeggen in Yin en Xia, als zij daarvoor een duizendblad en een schildpad namen, dan gooiden zij het al weg, als zij geloofden dat de schildpad het verborgen hield dan was hij niet effectief, als het duizendblad heel oud was, dan had het geen shen. Gedicht van Wang Zun uit de Tang : Altijd sinds Ming

[150] zonden de

heersers sjamanen, tot bij de huidige gui en niet de shen.

4. Vitaliteit; belangstelling. : Men moet niet voor de heerser zijn uiterlijk verwonden, zijn geest belasten, of zijn hart bezorgd maken en zwoegende gedachten hebben. : Datgene wat wordt gebaard door de

gewone mensen, is shen; datgene wat vertrouwd wordt, is xing; Als de shen in grote mate gebruikt wordt, dan raakt hij uitgeput, als xing in grote mate gebruikt wordt, dan raakt hij verwoest; als xing en shen van elkaar zijn verwijderd, dan is er de dood.

[153] Gedicht van Li

Shanfu uit de Tang : Welke zaak kan op dit moment shen niet verwonden, het verdragen en ondersteunen van het einde van de rivier is meer dan het bedrijven van de lente. Deel 82: Als je in tegenstelling andere verwarrende [zaken] gelooft, dan ondersteun je shen, je moet een dezer dagen zorgvuldig studeren. Lu Xun[154] : Alsof hij iets mist gaat hij een lokaal klooster binnen, hij wordt gedreven tot shen, hij weet dat hij zijn fortuin niet meer zal zien. Het verwijst ook naar de ziel. : Xing voorziet en shen geeft leven. Notities van Yang Jing: Shen wordt ziel genoemd. Jiang Fang

[155] uit de Tang : De

paniek over het nieuws van het leven, shen vliegt en zijn lichaam is licht. Vierde deel, derde item: In het verhaal van de tien bloemen braken de ingewanden van de gehate mensen, een blad was bang voor de herfst en shen keerde terug naar de geurige zee.

5. Het verwijst naar intellectuelen of mensen met opmerkelijke talenten. Wang Jia van de Jin : Veel meesters noemen Kang Cheng Shen van de Klassieken. Hu Yinglin van de Ming : De geleerden die vroeger en nu uitgebreid geconsulteerd worden... ... zijn degenen die een uitgebalanceerde shen hebben. Opmerking van mij [de schrijver]: De aangenomen naam van Zheng Kangcheng is Shen van de Klassieken. Bao Tianxiao : Onder de

148

De shen is hier dus de menselijke levensgeest of ziel. 149

Wei Wei (1920-2008): auteur van onder meer De Oude Schoorsteen. Auteurscollectief, Chinese literature, Issue 4, Beijing: Foreign Languages Press, p. 213. 150

2000 BC, de vierde van de legendarische vlamkeizers. 151

Mozi (trad. 479-381 v. Chr.), grondlegger van het mohisme. Heirman, Dessein en Delporte, China. Een maatschappelijke en filosofische geschiedenis, p. 268-73. 152

Sima Qian. 153

Hier vinden we xing en shen in de betekenis van Lichaam en Geest. Shen is hier dus de menselijke geest. 154 Lu Xun (1881-1936). Over Lu Xun zijn tal van werken verschenen, waaronder Leo Ou-Fan Lee, Lu Xun and his legacy, Berkeley: University of California Press, 1985. 155

Jiang Fang: Dichter die leefde aan het begin van de 9e eeuw. Xianyi Yang en Gladys Yang, Tang Dynastie

Stories, Beijing: Chinese Literature, 1986, p. 7 156

Berg in Shaanxi.

24

familieleden had ze altijd de reputatie van een injectie van shen, haar naaiwerk was uiterst nauwkeurig en elegant.[157]

6. Charme; aantrekkingskracht. Li Zhao[158] uit de Tang Eerste deel: Toen zag ik de prinses die haar man ondersteunde, ze waren aan het debatteren over de weg en bekwamen het idee van kalligrafie, daarna zagen ze Gongsun Shi een zwaarddans opvoeren en vingen ze zijn charme op. Gedicht van Wang Ruoxu van de Jin

[159] : De alcohol bekwam vele glazen, het was zelfs al voldoende, de gedichten waren meer dan twee rijmen en konden niet charmeren. Chen Weisong van de Qing : Dan verscheen de meester dichtbij schrijvend zoals , hij onderzocht de betekenis van ronde botten, de integriteit was laag, de shen was lang.

7. Verwijst naar mysterieuze producten. Wei Xu van de Tang Het manuscript van Zhang Xu kwam overeen met shen, acht exemplaren waren prachtig, ze konden overeenkomstig toegevoegd worden.

8. Zoals regeren. [...] 9. Zoals transformeren. [...] 10. Expressie, donker. [...] 11. Portret. [...] 12. Dialect, slim. [...] 13. In traditionele Chinese geneeskunde verwijst het naar de fysiologische en psychologische toestand die het menselijke lichaam beheerst en het biologisch beweegt. [...]

14. Verbonden met shen : voorzichtig. [...] 15. Verbonden met yi : vreemd. [...] 16. Achternaam. [...]

160 (Eigen vertaling A. V. d. W.)

In la grand dictionnaire Ricci de la langue chinoise is de eerste helft van de uitleg

van shen gewijd aan de oude gebruiken. Dit woordenboek is nuttig om te bestuderen hoe de

betekenissen van shen uitgelegd worden in een andere taal dan het Chinees. Dit is de uitleg

uit de Grand Ricci:

Westelijke Zhou: 1. (267) verwijst naar wenshen . De gedistingeerde geesten (van de

voorouders). 2. (268) verwijst naar dashen . De grote geesten (van de voorouders). 3. (405)

verwijst naar shangdi baishen . Di van boven en de 100 geesten: Di van boven en alle

geesten en voorouders. Oostelijke Zhou: (826) verwijst naar guishen . De overledenen en de geesten.

{ Oude teksten}

1. Geesten; wijzen; godheden. Verwijst naar shenming . De schitterende geesten; de spirituele intelligenties; de godheden. 2. Vergoddelijkte voorouders. Verwijst naar

shenzong . De tempel van de spirituele voorouder (eerste voorouder van Yao ). 3. De

geesten van de hemel, tegengesteld aan de geesten van de aarde. Verwijst naar guishen . De

demonen en de geesten. Verwijst naar shenzhi . De geesten van de hemel en die van de aarde. 4. Prachtige, goddelijke macht. Prachtig; goddelijk.

157

Hier vinden we shen in de betekenis van speciale talenten of iets of iemand die mensen speciale talenten geeft. Dit raakt aan de idee dat individuele personen hun talenten te danken hebben aan of gekregen hebben van (een) God. 158

Li Zhao: Wetenschapper en functionaris, rond 800 n.Chr aan wie het historische werk Tang Guoshi Bu wordt toegeschreven. (R.E. Emerick, Werner Sundermann, Peter Zieme, Studia Manichaica, Berlijn: Akademie Verlag, 2000, p. 436.) 159 Wang Ruoxu (1174-1243), criticaster van Sima Qian. Stephen W. Durrant, The cloudy mirror: tension and conflict in the writings of Sima Qian, Albany: SUNY Press, 1995, p. 183 160

Luo Zhufeng, Hanyu da cidian, vol. 7, , pp. 855-856. Voor meer mogelijkheden wat shen zou kunnen betekenen, kan er ook gekeken worden naar de samenstellingen met shen in idem, pp. 856-892. 161

Shujing () (Het Boek der Oorkonden) Heirman, Dessein en Delporte, China. Een maatschappelijke en filosofische geschiedenis, p. 40.

25

De geesten van de voorouders; de overledenen. Verwijst naar shenbao . De referentie, degene die de manes (schimmen, geesten) van de voorouders vertegenwoordigt tijdens ceremonies.

< 163

> Zeer intelligent, verlicht, genspireerd. Verwijst naar shensheng .

Wonderbaarlijk wijs en genspireerd. Verwijst naar shenming . Spiritueel en intelligent;

helder van geest; van een heldere intelligentie (bijvoorbeeld: de keizer Shun ). Ontastbare krachten door de nabijheid van yin en yang; krachten die het begrip te

boven gaan.

Spirituele manifestaties in een mens. 1. Verwijst naar shenren . Spirituele mens; genspireerde mens, van een wonderbaarlijke wijsheid en perfectie. 2. Verwijst naar shenqi

. Geesten en adems: a. Spirituele levendigheid van een wezen. b. Allure; attitude; air. 3.

Verwijst naar shenming . De geesten en machten van het licht in een menselijk wezen: a. De heilige orde van de wereld verwijst naar de natuurlijke manifestatie ervan. b. De intelligentie, de verlichting, de helderheid komend van de aanwezigheid van de geesten van de hemel. c. De intellectuele en spirituele capaciteit van een wezen.

Menselijke geest; vitale geesten. Spirituele realisatie (van een mens). 1. Leiden/sturen. 2. Oplettend.

De geesten van de hemel, die alle wezens naar de realisatie van hun bestaan brengen.

[167] (Eigen vertaling A. V. d. W.)

In het Woordenboek over de christelijke Bijbel en theologie wordt God beschreven

met de term shen. Dit is een specifiek woordenboek dat christelijke termen in het Chinees

uitlegt. Dit is de vertaling voor God:

In het algemene begrip van religieuze concepten, is shen een bovennatuurlijke entiteit, het object van verering door gelovigen. In het Chinees wordt God over het algemeen shangdi of shen genoemd, de katholieke Kerk noemt het traditioneel tianzhu. Het christendom staat voor een monothestische religie, bovendien gelooft men dat God/shen zich openbaart in de Bijbel en in Jezus Christus. God/shen is een drie-eenheid (de Vader, de Zoon en de Geest), tegelijkertijd heeft hij de twee aspecten van het overstijgen van controleerbaarheid en innerlijkheid168.

Uit alle woordenboeken blijkt vooral dat de betekenis van shen heel ruim is. Alle

bovennatuurlijke entiteiten en geesten vallen onder de term shen. Alle ongewone zaken

worden aan shen toegeschreven. Bijzondere kenmerken van bepaalde mensen zoals speciale

vitaliteit, charme of talent worden ook shen genoemd. Ook naar de voorouders kan

162

Shijing: () (Het Boek der Oden) Heirman, Dessein en Delporte, China. Een maatschappelijke en filosofische geschiedenis, p. 36-37. 163 Zuozhuan (Kronieken of Commentaren van Zuo), geschiedkundig werk over de periode 722-468 v. Chr. Burton Watson, The Tso chuan: selections from Chinas oldest narrative history, New York: Columbia University Press, 1992 164 Zhuangzi, taostisch filosoof die leefde van ca. 370 tot 300 v. Chr. en aan wie het werk de Zhuangzi wordt toegeschreven. Heirman, Dessein en Delporte, China. Een maatschappelijke en filosofische geschiedenis, pp. 258-260. 165 Xunzi, confucianistisch filosoof die leefde van 312 tot 230 v. Chr. en aan wie het werk de Xunzi wordt toegeschreven. Heirman, Dessein en Delporte, China. Een maatschappelijke en filosofische geschiedenis, pp. 250-254. 166

Erya (). Zie ook pagina 15 van dit werk. 167

Instituts Ricci (Paris Taipei), Grand dictionnaire de la langue chinoise, Paris: Descle De Brouwer, 2001, p.215. 168

Lu Longguang , Jidujiao Shengjing yu shenxue cidian (Woordenboek over de christelijke Bijbel en theologie), Beijing: Zongjiao wenhua chubanshe, 2007, p. 235.

26

verwezen worden met shen. Algemeen gezien is shen alles dat het begrip te boven gaat. Als

vertaling voor de christelijke God lijkt shen niet ideaal. Vooral het polythestische karakter

van shen valt niet de rijmen met de betekenis van God. Wat wel kan overeenkomen is het

bovennatuurlijke karakter en dat shen/God alle leven ontwikkeld heeft.

2.3 Shangdi

Ook shangdi is een samenstelling en bij het achterhalen van de betekenis kampt men

dus met dezelfde problemen als bij het vertalen van tianzhu.

Om de oudste betekenis te achterhalen, kan men kijken naar de afzonderlijke delen van

deze samenstelling. De Shuowen jiezi is een goede bron om de betekenis van afzonderlijke

karakters na te gaan. Dit is de betekenis van shang volgens de Shuowen jiezi: Shang. Dit is

gao (hoog). In de Klassieken is dit shang, een ideogram. [...] (Eigen vertaling A. V. d. W.)

(uit Leng Weiguo en Yu Guolin, Shuowen jiezi xinding, p. 2). Di , het tweede deel van

shangdi wordt er zo verklaard: Het is di . Het is de veronderstelde naam van de koning

van de wereld. [...] (Eigen vertaling A. V. d. W.) (uit Leng Weiguo en Yu Guolin, Shuowen jiezi

xinding, pp. 2-3).

Als eerste woordenboek is het interessant om de betekenissen uit de Ciyuan te bekijken.

Dit is wat de Ciyuan geeft voor shangdi:

Shangdi. 1. Tiandi[169]

, tianshen[170]

. Pan Geng[171]

uit Het Boek der Historin: Shangdi zal de deugd van onze eervolle voorouders terugbrengen. Dang uit de Daya uit Het Boek der Oden[172]: De opgewonden shangdi is de vorst van het volk beneden. 2. Monarch uit oude tijden. Theorie over de verborgen innerlijke proporties en hun uiterlijke manifestaties uit de zes secties van de Su Wen[173]: Ditgene wat door shangdi verborgen gehouden wordt, was vroeger van de meesters.[174] 3. Naam van een ster. Astronomische ambities uit De Dynastieke Historie

169 Tiandi : kan verschillende dingen betekenen: goddelijke keizer, god uit de hemel, keizer uit de hemel. 170 Tianshen : een god of godheid. Voor verschillende betekenissen zie 2.4. 171 Pan Geng is een hoofdstuk uit de Shujing dat gewijd is aan een van de drie beroemde speeches die worden toegeschreven aan koning Pan Geng van de Shang-dynastie (circa 1750 1120 v. Chr.). Yuri Pines, Envisioning Eternal Empire: Chinese politican thought of the Warring States era, Honolulu: University of Hawaii Press, 2009, p. 267. 172

Shijing: () (Het Boek der Oden) Heirman, Dessein en Delporte, China. Een maatschappelijke en filosofische geschiedenis, p. 36-37. 173

Su Wen staat hier voor de Su Wen Li Qi Xuan Zhu Mi Yu, Geheime Woorden over de Subtiliteit en het Merg van de Zes Qi in de Simpele Woorden, een taostisch-medisch werk van Wang Bing uit de Tang-dynastie. Cheng-Tsai Liu, Liu Zheng-Cai, Ka Hua, A Study ofDaoist Acupunture & Moxibustion, Boulder: Blue Poppy Enterprises, 1999, p. 6. 174 Deze twee betekenissen worden volledig overgenomen in de Hanyu da cidian terwijl de derde betekenis weggelaten wordt. Dit kan betekenen dat deze twee betekenissen relevant blijken te zijn, en de derde niet, bijvoorbeeld omdat de derde betekenis in onbruik is geraakt of door voortschrijdend inzicht onjuist is bevonden.

27

van de Song: Ten oosten van de purperen micromuur blonken acht sterren, de tweede ster werd shangdi.[175] (Eigen vertaling A. V. d. W.)

Ook voor shangdi is de Hanyu da cidian een zeer goede bron. Omdat het werk zo

uitgebreid is, geeft het een beeld van het punt tot waar de betekenis van shangdi reikt en wat er allemaal binnen die betekenis kan vallen. Dit staat in de Hanyu da cidian over shangdi176:

1. Tiandi.

28

woedend was, hij stuurde de hoge ministers weg. Uit de notities van Li Xian[189]

: Shangdi wordt Zoon van de Hemel genoemd. Wei Xuan[190] van de Tang : Voordat Guozhou en Xie Zhenren naar boven gingen, tijdens de taostische ceremonie op de Jinquan berg, stond shangdi toe om niet in het zadel te zitten, hij liet kalmte in hun harten.

3. Zeer oud woord voor monarch : Qi Bai zei: Datgene wat door shangdi geheim gehouden wordt, is van de vroegere meesters. Notities van Wang Bing

[191]: Shangdi wordt de

dijun van de oude tijden genoemd. Wang Chong[192]

van de Han : De Yijing zegt: De keizers Yao[193] en Shun[194] legden hun kleren af en regeerden de hele wereld. ..... Zhou Gong

[195] zei: Shangdi trekt zinloosheid aan. Shangdi wordt Shun en Yu

[196]

genoemd. Het verwijst ook naar vroegere keizer. Su Zhe[197]

uit de Song : Toen ik voor het eerst shangdi ontmoette, verdiende dat strikt een cultureel onderzoek.

4. De christelijke missionarissen leenden dit van oorsprong Chinese woord voor hun vertaling van de spirituele God waarin zij geloven. De katholieke Kerk vertaalt het als tianzhu. Ding Ling[198] Twee: Nu zijn er in de stad Wuling ook kapellen, ze komen er verkondigen, ze geloven niet in de voorouders of Bodhisattvas, ze geloven in ene shangdi en Jesus. Zhou Erfu[199] Derde deel twee: Vier Amerikaanse soldaten hebben voor de borst een kruis gekrast[200], tegelijkertijd zeggen ze: Dank God! (Eigen vertaling A. V. d. W.)

In la grand dictionnaire de la langue chinoise staan verschillende betekenissen voor shangdi:

Shangdi. 1. (Religieus Chinees) God in den hoge: hoogste godheid uit de hemel (volgens de oude Klassieken; het aannemen of niet van dit woord om God aan te wijzen in de christelijke terminologie is het centrum van de befaamde controverse genaamd Liyi zhi zheng[201]) 2. (Bijbel

189 Li Xian (653-684). Idem, p. 172-73. 190 Wei Xuan (9e eeuw). Dagmar Schfer, The crafting of the 10,000 things: Knowledge and Technology in Seventh , Chicago: University of Chicago Press, 2011, p.225. 191 Wang Bing voorzag de Suwen van aanvullingen. Elisabeth Hsu, Innovation i