Upload
phamkhue
View
226
Download
0
Embed Size (px)
Citation preview
'41 .^
0-''^::i-
rW ttE^^
;^-^-;•^, i,. - -• .•.
, ^. ^"
II n I G I Mi.. "^ .- X.TC7-'
fflfV --?!*->.'•i' » '• ,..•• ,
r^'4f V'-: ;£,.-. ••.••
gl
4fc^^»*»*
IIIIil^ORlAE] ROMAMA^SEU
DE ANTIQUISSIMIS CARMINIBU» HISTORICIS,
DE LEGIBUS REGIIS
ATQUE *
DE COMMENTARIIS REGUM •
^
'W^
SCRIPSIT
CHRISflANUS PETeMsEN,PHU.OSOPHUE^ DOCMR ET PHILOLOGIAE CLASSICAE jq|OFESSOR PUBLiCUS
' 1N GYMNASIO HAMBVRGENSIUM ACADBWICO.
4^
• J
PRAEMiSSUM EST INDICI SCHOLARUM IN GYMNASIO ACADEMICO
A PASCHATE 1835 USQUB AD PASCHA 1836 HABENDARUM.
H A M B U R G I 1 8 a 5.
Typis Joannis Augvsti Meissneri, Amplissimi Senatus, Gvi^fASii BT JoANNEi Typogra PHI.
IN C0MMI88IS PERTHESn ET BeHseRJ.
^5^^
P. ...-^^-d^
-' .'^. -''•
,. - -A». •, '.7-ji.
•
'..'- < r ''-Hpv ';'•'».
,. ; * - *i .• \
^ '-^^'f^- V _H ^,
.^.. /\r\
i
.i- )
W f
#
ii
-t
t
# «'
li''*
rtH^.
..., l^J--^:
vo.- I ;
,r:j
'ii
f
J«
«
15.*
•Jr
•^
x-=-^-^ ?»•..•'•- -; -.';...-4*::i^^:"A^
— •
.
ji.^ .lSj . m
?s^<.5.,s^-^"'' '*" "i X jlfi*-"-.
' •'-1'V
i
?Mi»'^^'^ •«^L.A-'- '--^ ..:..;./.,; ^^-;i4--'^<-;-^^ij;-'5--'-^=^->>v^ ..''•^•^^^ ^l%:fV.•«'^^.p^.ll^'
•.'«"••iJ
«•^;^. -<'*•:-•- i' -f " m^'. "-'
-
^ i.
;t J<ji *S
»:' >
De originibus historiae Romanae.'-ii
f^aae mirabile Niebafarii ingneimim de popnli Bomani origine et rebus gestis
memoriae prodidit nova, ea an vera atque certa sint, dabitanmt malti, refatavit
mea qi^idem sententia adhnc nemo. Qno qais diligentins pervolataverit eios libros,
qao intentias jperspicere stadet, qaid de reipablicae^ftbmanae principio et com-
matationibas ille stataerit^ qaibasqae argnmentis foiitentiam saam probaverit, eo
maiore flagrabit stadio aot fortias affirmaidi, si qaid dabium videtur, aut accurate
refellendi, si in errorem eum putat incidisse. Gaudio perfunditur animus, si ar-
gamenta invenire oontigit, quae omnem tollant diibitatioQem, omninoque evanescere
iubeant obscuritatem. Sed cogitantibus nobis et animo volutantibus, quam difficile
sit asseqai tanti viri solertiam atqae doctrinam, non deerant cautio et modestia.
Summopere vero oportet nos vereri in rebus examinandis tam arduis tamque gra-
vibus, ne succnmbamus rerum novarum cupidini, neve inhaereamus praeoccupatae
opinioni. Solum veritatis studium nobis praeferat facem necesse est.
£x qao magnus ille vir res Romanas perscrutandi novam monstravit viam,
quaesitum est, utrum poesis, an prosa oratio sit vetostior, non in toto hominum
genere, sed apud Romanos. Quam quidem de aetate atriasque orationis quaesti-
onem mittamus, teneamus vero et probare studeamus, id qaod maxime est impug-
natum, res gestas maiorum a Romanis iam antiquissimo tempore cum carminibus
esse celebratas, tum incultis horridisque annalium monnmentis illustratas.
Prae ceteris Niebuhrius sibi proposuerat antiquissimos quosque rerum cogno-
scendarum fontes investigare et aperire, ut certa esset norma, ex qua de auctorum
fide statueretur. Attamen in bac ipsa re et plurimis aliis non ubique caute vide-
tur egisse , neqne mihi omninq -«atisfecit. Etenim tmn aperte nonnunqaam sibi
^i.v,.;
•#;••
V . -<:^^;yST-^'-' -• •/ ^ /^'^;.-*;-^:--'^^- H:a'^- v'^1^*-4V^ #^<''-ii-^i.
" ::• .-.;'''>,^'^iK:^?'
ipsnin repagna^e contelidere aasim, adeo noD diligenter faisse versatam in gra-
vissimis nonnallis« qai haic rei lacem afifandant, locis vetenun scriptoram ena-
cleandis , at iasto ba]^|||t reram iadici sperep de eias qoadam incaria ^allam
remansaram esse dabitationem.
Sed ne^ qais aadacao|rem me potet, qaam deceat esse eam, qai primam de
reram Romanaram cogoiUone pablice disserat, idqae contra viram sammae aocto-
ritatis, iam praemonere ^tias est visam, me potias rationem argamentandi impug-
nare, qaam qaod effectam est argamentatione, res vero, qaas e t^iebris orait, me
ea, qaam ille aperuit, via denuo perscratatam esse atqae retractasse, neqoe nullas
quidem vel in dubiam vocasse vel refutasse, plurimas vero, qaas attingere Ucait,
magis firmare stadaisse, ut iam, si non omniQo stabilitae, tamen certiores et cla-
riores factae viderentur. Tautam abest, ut eius meritis obtrectem, ut, si quid
bonae frugis protulisse videar, id me illi acceptam referre ingenue fatear^
Itaque cum de carminibus istis antiqais absolvero, de aliis litterarum monu-
mentis illastrantibns illis res gtstas atque instituta regum Romanorum, imprimis
de ipsorum legibas et commentariis paqljbj^ fusius agam.
I.
De antiquissimis Romanorum carminihus historicis,
Nemo animadverterat, PerizoDium (in Animadversionibus historicis c. 6) in
lucem protraxisse aliqaot veterum scriptorum locos, qui docerent, nltima iam antiqui-
tate a Roraanis laudes maioram esse celebratas carminibas, ex iisque repetendam
historiae originem, cum Niebuhrias (in prima Historiae Romanae editione Vol. I.
p. 178) idem statait, aliis argamentis ductus; poesin enim in ipsa antiquissima
historia agnovit, quippe quae propius accederet ad ornatas poetarum fabulas,
quam ad priscoram annalinm sterilitatem.
Cum hac de re plures litem ei intendissent*), eam in secanAi et tertia operis
sui editione (Vol. I. ed. 3 p. 283 sqq. Vol. II. p. 6) iterum in disquisitionem
•) A. W. V. Schlegel Rec. Heidelberger Jahrbiicher. 1816, No. 53. sqq. W. Wachsnrath
die altere Geschichte des Rbmischen Staats. Halle 1819. p. 19. Fr. Lachtnann de fon-
tibns Historiaram Liyii commentationes. Gottingae 1832. Comm. I. p. 18.
IJ^j
• ^t: ';*^i^v . 'i
'-J.-- < *'^jffjj^.y •• ,.' .•:.•,r>,1'f''*'''
-•••'•- - - . . ,-VvS^^J^" 4j:.•-;••..". < ".;'•- .^=" • ""^ O ~-~
yocavit, yeteramqiie scriptoram testimoniis nisas fortitis affiraiavit, ipsasqae eias-
modi poematom reliqaias e monomentis protalit, at, faissentne haec carmina
necnei iam minas qaaererent, qiflun de eoram ambita, «onditione et iate^itate
dubitarent*). 'Neqne orig^em tantom horam carminnm atqae aetatem investigavit,
sed indogare etiam volmt, qoas- snbierint Ticissitadines, et quomod^. perierint.
Persaaserat sibi vir sagacissimas, qoae prias fuissent cantata, ea in suam asom
convertisse Enninm, primosqne minaiinm aactores, qai solata aterentur oratione
(Voi. JLj^p» 28^1 246, 289. Vol. II. p. 6), deinde imprimis Ennii celebritatem
effecisse ,' nt in oblivionem venirent poemata ista obsoleta. Nifailominus eoram
reliqnias opinatar osqae ad Aagasti tempora pervenisse, neqne illas in litteraram
monnmentis esse servatas, sed in-we vnlgi viguisse, publice cantatas, ut ipse
DicHiysias, homo Graecns, eas audiret atque intelligeret (Vol. I. p. 246 et 289).
Eamqoe sententiam acriter defendit miro obcaecatas errore; namqae, ne qnid de
lingna Latina ^moneam , tum omnino mntata, neve de Vnlgo, tam fere peregrino
facto , scriptores , qai horam camKnuiii mentioneib facinnt,
praeter Dionysiam
omnes ea, ut deperdita, deplorant. ^P^;
Miram est, hominem ceteroqain cantissimam non^nsisse, param esse veri-
simile, quod professas esset, magis etiam mirandum, eum non accnratius inspexisse,
non diligentius perpendisse Dionysii verba. Quae cum ego aggrederer, ipsa
typographorum signa („ ")» priusquam legerem, mihi indicarant, uon Dionysii
esse verba,-sed alius scriptoris ab eo allata. Namqne in vulgari illa de Romuli
et Remi natalibus narratione (lib. I. c. 7^ hoc legitar: 01 ds dvdQot&evreg yi-
vortut xaru xe d^itoaiv no()cpTJg xal (pgovrifimog ^yxov ov avo<poQ^olg xai ^ovxoXoig
ioixoregj dXX^ olovg dv Tig d^uoaeu rovg ex ^aaiXBiov re ^pvtrag yivovg xal dno Saifiovfov
anoQag yevia&ui vOfn^onivovg, mg iv Totg narQiOig vfivoig vno '^Pmfiaiwv eii
xai vvv aderai. Neque tamen Dionysium Halicaraasseam haec patria carmina can-
tata audivisse, sed Fabium Pictorem, qni omnium Romanornm primus confecit
Annales, doceQii^ verba, quae Dionysius praemisit, haec: neQi 9e tuv ix Ty]g "rXiag
yevofiivo)V KoCvrog fiev Oapiog, b IHxxotQ Xeyofievog, o) Jievxiog xe Kiyxiog xai Kdrojv
IIoQxiog xai Ileiaotv Kc^novQVMg xai TaJy dXXotv avyyQaq^iotv ot nXeiovg rixoXov&i^oav,
Ttj^Se YQacpei. Quisque, opinor, concedet, non de statnra tantam et genere iuvenum
*) K. L. Blum EinleituDg 1d Roips alte Gescbicbte. Berlin 1828.
vy--^^y:^
^fe;. #^V'- ••••"'•i?' ' ^'•vjy.. '. ^<v*" •.-»,-v-^r?#i^^
:-'\''^-\ '- •••
-.'^rv;:' •:.• '.-.'^ '• ^-^v.-^-y
:.;K>^- 4 .''''' ''
'
}^ • ^ !•','•
''
,' '
* '.•., -;,<. '•- '
'• j-' 'rsfi^.^J.' ,•.,esse cantatam, sed de vibi «Ciaun diTiiio oMitdlb sernita, r^aMiae fertiter gestis.
Haec carmina etiam Flotarchas respioit, vel aaotor, qoem aecQtas est, non modo ,
iu Romoli vita, sed eti^p» in oratione, qoam a Nama liabitam fingit, cam ei
r^piam Romanam offerretar (c. 5): xai '^Pnfvo^Kw ftev ovrot naXSa dtwf iffpovai
qnifMts Moi «i^of^ T(va Saiftottor at^TOv xai aortti^utv aTiuFtov hi Pfptiov Xdyovaiv.
Ex isto Fabii loco coniicimas, plaribas diversisqae carminibas easdem res
esse oelebratas, exqae carminam varieitate yarias de originibaa Romanis ortasesse
opiniones. licet alia cansa excogitari possit, qaae effeeerit, at primi iain reram
urbanaram comiBentarii inter se differrent, certe Fabiom nihil nisi piariam poe-
matam notitia cofiimovere potait, ut ad carminam consensom {iv toI$ narQiots vnvoig) >
provocaret. Qaod si iam dubiam non est,wiiPabiam in rebns Romanis narrandis
veteres poetas jsae secatuin, idem de Ennio est sumendam, qoippe qai et prias
scripserit, et in ea ipsa fabula de natalibas Romnii cam Fabio consenserit £te-
nim uterque Romali matrem non Rkeam Syiviam^ sed Iliam vocavit*) Xn^ncOTqae
feminam dixit.**) Maiore etipm iare*Naevi(ftn coUigrimus priscis carminibas esse
usum, quippe qui et Ennio fuerit anfi^ior, et ipsum versaam Saturnioram
metram adhibuerit.***)||^>
Ut borum carmiuum indolem, quantum fieri potest, investigemus , praemissis
veterum testimoniis, Niebuhrii coniecturam examinemus, ipsa poetarum vestigia
persequentes , quae adhac appareant. Poesi sacra praetermissa , de qua nemo
dnbitet, duo carminum historicorum genera Niebuhrius recte videtnr distinxisse,
Naenias et carmina verp historica vel heroica. De Naeniis, cum nihil sit magni
momenti, quod addamus, disceptationem omittendam duximas. De ceteris vero
carminibus, quae traduntnr, quamqaam hodie minime snnt ignota, tamen hic repe-;-
tantur oportet, quo facilius nostra sententia percipiatur.
*) Servius ad Virg. Aen. I. 277, III. 333. Dion. I. 79.
•*) Qainct. Inst. I. 6, 12. „Lupus nuuciUinutn, qtMmquam Varro tn eo libro, ouo initia Romanae
urbis enarrat, Lupum feminam dicit, Ennitm, Pictoremque Fmbium teamu." At haic loco
nihil tribai posse confiteor, nisi soluta foerit qnaestio de Fabionnn Pictoram diversitate.
Cf. Nieb. Yol. II. p. 9. Blam p. 73. Eqaidem in eorum sententiam discedendum arbitror,
qui patant, Fabiam et Graece et Latiae scripsisse. Lachmann Comm. I. p. 26.
***) De aliis rebas ab Ennio discessit, de Ilia vero, Aeneae filia, ei assensus est. Serv. ad
' Virg. Aen. I. 277. Jt^
r
M.
m0^p.:--i:/..'fc;m-<^::^'
?- ':-
— 5 —H***'f»Aeque utiium,* iaqmt Cicero (Bnit. c. 19 §. 76), exstarmt iila carmina, quae
multis saeculis ante suam aetatem in spulis esse caHtitata a simgulis convivis de
clarorum pirorum laudibus in Orufinihus scriptum relifuit Cato.*' Qao ex loco
apparet, Oatonis aetate haoo morem non amplias obtinoisse, qnamqaam, quod
tradit. moltis saecalis ante saam aetatem carmina ijla esse cantitMi. in<le ^on
efficitor, maltis ante saecalis etiam desitum esse caatari. Unde hoc compertam
habet, nisi primi historici aadiTerant? id qaod de Fabio nunc constat. AccaratiBs
ex eod^ Catonis libro hanc morem describit Cicero in Qaaest. Tusc. (IV. 2)
hisce verbis: f,Gravissimus auctor in Originibus dixit Cato, morem apud maiores
hunc epularum fuisse , ut deinceps, qui accubarent, oanerent ad tibiam clarorum
virorum laudes atque virtutes.*' 9^plicem canendi modam exposait Varro^ in
libro,qaem scripsit de Vita populi Romani , secando , aoctore .l^<»io (II. 70)
:
„In conviviis pueri modesti ut cantarent carmina antiqua, in quibtis laudes erant
maiorum, et dssa voce et cum tibicine." Ut caeter«t praetermittam locos, qui
nihil novi addant*"), ipsa Dearam lAtio, a qaiba8^#aoendi facultatem repetebant,
moltom carminibas esse tribatum argait. Etenim praeter Naeniam, cui extra
portam Viminalem sacellum erat dedicatum ( Festus ed. JJind. p. 106) , Camoenas
antiqaitus Romani studiose colebant.**) De Camoenis a rege Numa cultis infra
dispatabimus. Hoc loco sufficiat Varronis locum adscribere (L. L. VII. §. 36):
,,Fauni dei Latinorum, ita ut Faunus et Fauna sit; hos versibus, quos vocant
Saturnios, in silvestribus locis traditum est solitos fari futura, aquofando Faunos
dictos. Aniiquos poetas vates appellabant a versibus viendis.
Quod monet Varro ad versum enncleandaln Ennii hnnc:
,,Versibus, quos olim Fauni ^^atesqu^ canebant,"
Quem versum etiam Niebahrius testem citavit, qao Romanis priscis poesin
vindicaret; etenim nec notiones et voces habere potuerunt reram, quae iis ignotae
essent, neque tam diversos deos colere, quibus poesis originem tribnerent, nisi ipsam
magni aestimafaibt , eiusqae diversa habebant genera. Itaque si carmina funebria
ad Naeniam, carmina sacra ad Faunos referebant, etiam bistorica fuerint oportet.
*) Cic. Tusc. I. 2. Valer. Max. II. 1, 10. Cic. de Rep. 1. IV. apud Aristidem Quinct.
II. p. 69. ed. Meibom. Horat. Od. IV. 16, Epist. II. 1. v. 23-^*27.
**) Varro de Ling. Lat. VII. 26 ^ 27.
A
" , ,'<
-' ' •' •
'X'i.-.'-''''"l' ^-.
'^ '.
:^ **T^''^Wl?^^.;i^'?^..:'»?^ \p^^^r'^;:'^-:^m^^ ''^Wjm^,\"*, V ." • "
" ..
• '. '' ^.'''—'' ,-"i
.•'r^
',??
— ^ _»»t*»C
,\-^ci^ ti^;iUi^Mttore Etruseo violmter umiis ..4 «.^^^»^1^« sfitfy ,ft^#«wi
r..:iT«ji*(> , •.; ' .,-* ^^bhft:€lei«ctum mimtmenta reffiti* /y^i^^, f3ui*M*»*i tr...r»tAvimt»^
. v;^. .. /.^. m,i- iirt Templaque Vm<M, ,j ..^,>.k4^^^8
,r:4.;^<*^t , H'.vm*^,
Iliae dum se nimium querenti., , ,^ ., . . \
lactat ultorem, vagus et sinistra
Labitur ripa,•'$ij^
non probantej u-
xortus afnnw.aK
De qno loco-^m^ refeirt Porpbyrion, ^^od miror Niebnhrio non in mentem
venisse vel no4ifb eo esse memor|^um): ,»//ia, auctore Ennio, in amn£m Tti^erim
iussu Amulii regis praecipitata est. Antea enim Anioni matrimonio iuncta; atqui
kic legitur, quasi Tib^i potius nupserit"*), His concessis, non audacios
videbor pronantiare, Romulo significari civitatem Palatinam, qaam Romani inpo-
lebant, Remo aatem Remnnam» i« e. marum e regione sitam. orbem Aventini**);
Ili^, qaae inter hos montes, flaetfit, vocari geminoi^im matrem» Tiberim vero
patrem, quod flumina efficerent, ut montes habitari possent; postea com^^^Ilis ex-
celleret populus Romanuiu iu Tiberis, patris, locom sufiectnm esse Martem, belli
auctorem; lupam vero vel lupam de sole intellexerim stagnum, quod Tiberis
inondatio effecisset, exsiccante ***), picam, qni infantibns cibos apportasse di-
citar ****), de glandibus et pomis, Accam Larentiam, cuius filii habentur fratres
Arvales, spicea corona et albis infulis ornati, de agri cnltnra *****), Faustulnm
deniqoe, pastorem, de re pecuaria.•
De Numa parva tantnm exstitisse carmina Niebahrius concessit (I. p. 288).
In hisce ipsarum Camoenarum cultum, quem Numa aat institaisset, aat aa:fi|tet,
fuisse celebratum, Cicero et Plutarchus significant. Ille (de Orat. III, 51):
,,Nihil est autem, inquit, tam cogkatum mentibus nostris, quam numeri atque
*) Servius ad Aen. I. p. 277 „Hanc, ait, ut quidam dieunt, Iliam tibi Anien fecit uxorem, ut
alii, inter quot Horatiut, Tiberit." Cf. 0?id. Amor. III. 6, 46. >^
**) Festus 8. V. ilemariDus ager p. 136 et 229. Serv. ad. Aen. YII. 639.
***) Creuzer's SymboUk. II. p. 133. -^ .*. •
****) Eadem avis est KeXsog in mytbologta Cortlris. HjmD. Hom. io Cer. v. 96. Creuzer's
Symb. IV. p. 437. Cf. Mytbogr. Vati6. ed. Bode. III. 11,11. p.235.
*****) Gellius N. A. VI. 7.
"> t
XrV!»;>
5'.,--
"m^-^-i
— 9 ~voces, quibns et excitamur et ineendimur et lenimur et languescimus ei ad kilari-
tatem et ad tristitiam saepe deducimur, quorum illa summa vis carminibus est
aptior et cantibus, non neglecta, ut mihi videtur, a Numa, rege doctissimo,
maioribusqm nostris, ut epvlarum tolemnium fides ac iibiae Saliorumque
versus indicant." Accuratias rem indicavit Plataorchas (Vit. Namae c. 8):
Ttp de Novna d^ufia &sag Tivog r^ vvfiqyrig OQStag sQtog v^ mai avvovaia •nQog avrhv
anodoiiTog xal xowal fisxa Movaaiv dtarQi^a^ ra yap nXsZoTa twv fiavTsvfiuTfov slg
Movoag avrJYS xat fiiav Movaav idioyg xtUi^ diacpsQOVTfag sSidal^s os^sa&ai TOvg^^Ptofiaiovg
TaxiTav nQogayoQsvaag, olov aitonijXriv i^ ivsav. Ne qois de Tacita Musa coniecto-
raro faciat, Romanos Musis omnino non canta^i, sed instinctum ibodo divinum et
meditationem tribaisse, monemas, a verbosis etiam Graecis et Musarum matrem,
Mnemosynen, tacitam induci, et ex ipsis novem sororibus anam, Polybymniam,
cui fabulas divinas et poemata sacra adscriberent, ad divinum eius afflatum signi-
ficandum, feminae meditantis et tacentis statu effingi esse soiitam.*)
Talli Hostilii res, imprimis bella cam AJbanis gesta, uno non parvo carmine
faisse contentas, eoque ex carmine ipsos versus Satamios apud Livium (I. 26)
esse servatos Niebuhrius arbitratur (Vol. I. p. 288), arguens, e libris pontificiis
eiusmodi poematum reliquias esse depromptas (I. p. 383). Sed quod Livius legem
nuncnpat horrendi carminis, inde non seqaitur, hoc de iusto carmine seu poemate
esse intelligendum. Formulae enim Fetialium (c. 24 et 32) aliaeque mnltae a
Livio aliisque scriptoribus''^^) appellantur carmina. De horum versunm natura cum
praematura morte nobis ereptus Niebuhrius nos docere non potuerit***), ego
iudicare non ausim : id tamen affirmare non dnbito, antiqui iuris formulis numerum
fnijHe poeticum dictionemque, quae ad divinam poetarum instinctum effeu^ir.
Nihiiominus inde non collegerim, has formulas e poematis esse petitas, sed ^memorationem publicam antiquitus instar poematam fuisse, quod Germanorum quoque
iura vetera probant. Simul inde discimus, Romanis per omne aevnm miniine
defuisse 'poesis amorem atque facultatem. Illae vero parricidii formulae unde
provenerint, postea videbimus.
*) 11 Museo Pio-ClemeDtino desccitto «l%6iamb. Visconti. Roma 1782. p. 45. sqq.
**) Cic. pro Rab. c. 4. pro Murena c. 12. de Orat. I. 57.
^
*••) I. p. 288 N.
— 10 —Ad Anoum Marcium «^imas, de <fw> irollam faisse poema Niebiihrias (I.
p. 288 et 390) contettdit, qnamqnam boni co^omiae in pri9ci8 oarminibtis enm
foisse omatum, (p. 29S) Ipse profitotar. Qaare etsi minos polita et elata, aliqna
tamen poemata etiam de hoc bono rege exstitisse erediderim, praesertim cam,
qoantos omatns perierit, cam narrationes in solatakn orationem transirent, non
cognitum habeamas, neque intelligamus, qnomodo ad posteros pervenerint, quae
de eius rebas in bello gestis tradanto^, nisi ex carminlba».
De magno illo poemate, qi^ histcMlte Romanam complexam esse dieitur a
Tarquinii Prisoi^.iDcunabairs asqne ad pagnam apud laeom Regillnm commissam
(I. p. 288 et 804), non habeo, qood addam, nisi de hoc qooque tempore plara
ponenda esse carmina, e qnibus historicorum narratio sit composita.
NuDqnam intermissam esse poesin apad Romanos, idque agnosci ex iis, quae de
Coriolaso et CamiHo raemoriae sant prodita, libenter concediiAus*), neqae tamen
minus Virginiae, Manlii Capitolini, Manlii Torquati, Decioram alioramque laudes esse
carrainibas celebratas, eodem iure stalliiitius. Neque desunt testimonia de continuata
poesi. Quam propensi fnerint Romani ad carmina facienda, probant daodecim tabu-
lae, probat triumpbornm licentia. ,,Nostrae, inquit Cicero (libro IV. de Rep. apud
August. de Civ. Dei II. 9) duodecim tabulae, cum perpaucas res capite sanxissent,
in his hanc quoque sanciendam putaverunt, si quis occentavisset, sive carmen condi-
disset, quod infamiam faceret jlagitiumve alteri." Maior in carminibus pangendis
libertas erat, ubi triampbum sequebantnr militeS) qui mos, non diu post reges
exactos primum memoratus **) , etiam post bellum Punicam secundum valuit***).
Sed non ludicrorum tantum carminnm triumphalium fit mentio, sed gravium etiam
atc|^severoram. ,,Longe maximum, inqait Livius (IV. 20 de Mam. Aeifiilio
A.^T 318), triumphi spectaculum fuit Cossus spoHa opima regis interfecti gerens.
In eum mililes cctrmina incondita, aeqnantes cum Romulo, canefe.*^ Ipsam T.
Livii narrationem ab his carminibas originem duxisse, inde apparet, qaod profi-
tetur, eam publiois monumentis quodammodo repugnare. Quam magni semper
Romani fecerint cantum et poesin, arguunt etiam, quae de ludis scenicis tradun-
tur (Liv. VII. 2), deque tibicinum fidicinumque auctoritate (IX. 30). Si nulla
*) Niebiihr Vol. II. p. 7. y^\•*) Liv. III. 29.
••*) Liv. XXVin. 9. XXXIX. 7.
— 11 —poetaram nomina avmt servata ex hac aetate, id iostae historiae defectoi est ad-
scribendam, alionunqae popiUoram exempUs illastratnr. Neqae negiigendura est,
.cum iiova iittentfom Graecanun ratio iBtrodaceretar, prisctun poesin popalarem,
iam iavetaFatam deterioremque iaotam, coeptam esse contemtai hi^eri. Clari&si-
mum denique et c«rti<skDum de illa testimoBivun dicimt studia Livii Andronici'"')
et Q. Naevii, qui in carminibas heroicis, quae adGraecorum exemplar compone-
rent, tradito versuum Satamiorum metro uterentar. -
Omnibus, qnae de hac re exposolBias , bene perpensis, neque id Niebubrio
dare possumus, carmina historica forma ea, qua ad posteros perireaisseDt, non ante
nrbem a Gallis incensam esse indnta. Vidimas enira a Namae aetate inde, Romae
et cantitatum esse et novas semper res fortiter gestas, qnae novis carminibas
laudarentur. Lingnam vero Latinam ab Anci Marcii aetate usque ad bellum
Punicnm secnndom minus esse mutatam contenderim» qaam duobus secalis, quae
deinceps sequuntur. Licet carmina plebi maxime farerint, eaqne a plebeiis facta
arbitremur, inde non efficitnr, ea tum demiHB esse facta, cum plebs Patricioram
iuri eaaet aequata. Neque pro certo affirmaverira, omniDO nulla fnisse carmina,
quae Patriciorum cansam defenderent. Si recte iudicavit Blamius (p. 20 et 60
sqq.), id quod nos quidem credimus, Naevinm et Cincinm Alimentum a parte
plebis stetisse, Enniam vero et Fabium Pictorem patribus favisse, non est, quod
negemus, simile discrimen fuisse inter auctores carminam, qaae quisque praetalisset.
II.
De legihus regiis et iure Papiriano, ^Quam multa litterarum monumenta e regum Romanorum aetate servata
fuerint, primus docte demoustravit Wachsmuthius**), eorum recensum auxit Fr.
Lachmannus ***). Niebuhrius eorum argumentis non est commotns, ut regum bisto-
riam minus incertam relinqueret, quamquam instituta regia in litterarum monu-
•) Liv. XXVII. 37. Festus s. v. Seribas, p. 258.
**) Die altere Gescbichte des Rom. Staiits, p. 1 sqq.
**•) De Fontibus hist. Livii Comm. I. c. 1, S. 1 et 2, p. 8 sqq.
2*
m
— 12 —mentis malta esse servata concessit*). Hic DimioiB, ilU param carminiun fallaciis,
aooonim computatiooi postea refectae, annalibasqae e memoria iostaaratis tribae-
raot: atriqae**) monametatoram gravissima et amplissima, ipsoram regam comr
mentarios et leges, non satis videntar attendisse. Horam indolem et rationem„
cam nemo adhac, qood sciam, ^liligentias examinaverit, nos nanc in disqaisitionem
vocare conati samas. " '-' '
Commentarii regum, qai oaoc appellari soliti sant, a nallo veteram ita in
aniversam laadantar, sed abi e^m mentio fit, certi caiasdam reg^s oomen additam
reperimas. Ni^ae omniam qaidem regam afferantar commentarii, sed Romoli
taotam, Namae, Talli, Aoci atque Servii. Qood oe qais fortaito factam opioetur,
animadverteodam, Tarqaioioram oeque commentarios neque leges diserte nomioari,
eorumqne historiam malto pluribas laborare difficultatibus et maiore etiam obscuri-
tate, quam ceterorum regum. lure iode colligimus, Tarquioiorum historiam e
carmioibus potissimum esse petitam, accedeotibas tamen aliquot monumentis pu-
biicis, quae eorum institata et res gmtas ant respicerent aut continerent***). Non
parva iode accrescit fides C. O. Muelleri****) sententiae, Tarquinio* n<6ii Romaino-
rum fuisse reges rite creatos, sed Tarquioieosiom, qui rerum Romanarum vi
essent potiti. \:;- ^
De regum Romanorum roonumentis disceptaturi a legibus initium capimus, quia
earum et reliquiae aliquot minns laceratae et depravatae ad nos perveoeruot, et
bistoria fere iotegra est servata. Quae eoim de fide iis praestaoda exortae sant
dubitationes, iam eo tolluotur, quod qui reliquias collegeruot, magis de prisca
forma restitueoda solliciti eraot, quam ut iodolem et historiam accuratios ioqoire-
reo^ quas vero vicissitudioes subieriot, oemo, quod sciam, satis diligeoter perse-V
cutus est. Tam accn^ata traditur bistoria iostitutorum et legum, ut ipsa diligeotia,
qua commutatiooes memoraotar, eam spuriam fictitiamque esse dod sioat, prae-
sertim cum auctores habeamns maxime inter se diversos , qui de iis cooseotiaDt,
*) Vol. I. p. 275 sqq.
**) Negiexit quidem eoram nemo, sed non tanti fecit, quanti ego eos faciendos daco.
*"*) Simile quoddam animadvertit Niebuhrios Vol. I. p. 330, C. Taciti auctoritate nisus,
Annal. III. 26. \'Z..
****) Etrusker Vol. I. p. 118 et 383.
^
— 13 —atqae probare possimos» dWersa exstitisse monamenta, in qnibas illi easdem leges
reperissent litteris ftonsignatas. .. i,<
BomBlos ^niis Romanae aactor arbisqae conditor etiam rempablicam consti-
taisse primasqae leges tatisse dicitnr. Dionysias (II. 9) '0 de "^PwiivXog, inqoit,
enstdfi dtdxQwe toi/s KQslzrovg «no tmv ^Ttovfov, IvofM&itH fieta tovto xai duxattiv
a xoh TT^^s^ eHatdQovg. Idem c. 24 Joxel ds xal xijg alXt^s evxoafivag, ^ xq(o(uvoi
^PfOfMuot, ducpvXa^onf evSa^fWvovaav ty]v ii6Xt>v eni Tro^Xag yeveag, ixeZvog uQj^ai, vofiovg
noAovg fud avfiupeQQVtag , ayQatpovg fiev xouff nXeiotovg, eati, d' ol$ xai ev yQafifiaai
xetfiivovg xataatijadfxevog.*) licet dabitemas, Romalimi faisse certom bominem,
qai illa egerit omnia, qaae ei tribaantar, tamen fieri potoit, ut iitterarum
monamenta snperessent ex eb tempore, qood omni bistoriae lace careat. Accedit,
qaod hodie etiam exstat monamentnm, qnod illi aetati semet ipsam vindicet.*''^)
£x Cincii libro tertio de re militari apad Geliium (XVT. 4) formula belii indicendi
servata est, qaae ceteris formalis ad eandem rem pertinentibas antiqaior est
habenda, qaod et hostilis popali nomen continet omnino ignotnm, et populum
Romanam appellat, Qairitium nomine omisso***), ut antequam Sabini in civitatem
reciperentar, condita sit oporteat. A principio igitur arbis haec formula est repe-
tenda. Sed artificiosa hac argumentatione opus npn est, tam multa Romuli
tradnntnr institata, eaqae tam accarate descripta, qoae non nisi litteris mandata
aut observari aut servari possent. Qoamvis, quae semper custodita sunt, usu
tradita esse possint, eorum tameo^ quae postea vel ter quaterve mutata vel omnino
abrogata sunt, notitia litteris debeatur necesse est. Neque alia ratione temporum
discrimen posteris innote^cere potnit. Itaqae fidem praestemus illis monumentis,
quae Romuli instituta accarate distingaant a Numae Pompilii legibus. Accipe
ipsa Dionysii verba(II. 63.): "Oaa fuv ovv vno "^PwfivXov tai^kvta iv id-iafiotg te xui
vofiotg [Nov/tas] naqeXa^ev , ano tov xQatiatov tetdid^at ndvra ^/ijaufuvog, elu xaxu
Xagav ftevetv, oaa d\ vn^ ixeivov naQaXeXeZcp&at idoxet, tavta nQogstpd^et.
Qnae Numa constituerat, a Tullo Hostiiio, qai ei in regno successit, viro
belli studiosissimo, neglecta esse dicuntur. Ancus veroMarcius, qui eum excepit.
*) Cf. Plutarcli. Rom. c. 22. Fest. s. v. Piorare. Serv. ad. Virg. Aen. VI. v. 609.
**) Idem dici potest de carminibus fratrom Arvaliom.
***) Initiam est: „qi;od populus hermundulus hominesque popuii hermunduli adversum
POPULUM ROMANUM BELLUM FECERE etc." De Hermantiuris cogitari noo posse, non est,
quod moneam.
V w
— 14 —totam io8 et civile et sacrom restituiL Ut iutelligatiir, qoam definita et acoorata
sit narratio, ipsa rursos Dionysii verba (III. 36) adscribo: JKa* imu tovto «v/-
xaXdaag xov^ isQOipavTas, Mai -rag m^i tuv UQmv mffy^iaqmg, ag lUfmiluig awstn^earo,
noQ' avTjuv Xa§fov, aviyQa^tev slg dekgovg auu Tc^w^iptev iv ayoQu naoi.Tolg povXofiivotg
auoneiv, ag a^pavuj^ifvai avve^ Tq» x((^^' J^Xtteai ya^ or^ila* oimto Tore riaav, aXX'
ev dgvivaig i^aQatT<yvro aavCaiv oZ xe VQfioi »al al ne^i xwv m^iwv diayQatpai. *)
Romuli leges esse restitatas non diserte additur, veri tamen simile est, cas aat
omnino non snblatas esse aut «^omprehendi legibas Namae , quae disert»r' a libris
sacrorum distinguantor. Praeterea ex hoc loco discimas , iam codices tam exsti-
tisse institutorum et pabliconun et sacrorum, eonunque exempla a pontificibus
esse servata. * ,*
Tarquinius Priscus, quem peregrinum Romae regnasse dixi, et ipse leges
negiexerit, oportet; qui enim ei in regno successit, Servius Tullius denuo eas in-
stauravit, teste Dionysio (IV. 10): Nofiovg le Gvvey^aqtev » xm a^atm xai noQr^
fAeXrjfievaiv avaveovfievog, ovg '^Ptafivkog xs eigtiY^aaxo »ai Novfiug IlofinQmg, (H}g de avxhg
nud-iGTafiEvoQ. Qaid mutaverit Servias, quid addiderit, infra videhimias, hoo Iqco
sufficit, ex ipsis veterum testimoniis legum regiarum historiam contexere*, Ceterom
animadvertendum est, tnm etiam Romuli leges esse instanratas. Anci vero Marcii
et Tulli Hostilii ne qois patet nulla tum exstitisse instituta, non praetermittendum
est, ea cum ad ius belli et pacis pertinerent, non sublata videri a rege bellatore.
Quae adhnc disserui, solius fere Dionysii fide nituntar, quam si qais, etsi im-
merito suspectam habet, eum Taciti auctoritas convincat, qui eadem exhibet in
brevius contracta (Ann. III. 26): Nohis Romulug, ut libitum, imperitaverat : dein
Numa religionibus et divino iure populum devinxit: repertaque quaedam a Tullo
et Anco: sed praecipuus Servitts Tullius sanctor legum fuit, quis etiam Jteges
obtemperarent.**
jTarquininm Sapetbum peregrinum rursus regem, eumque, qui non secundum
leges, sed suo arbitrio imperaret, rempoblicam a Servio optime constitutam omnino
*) Cf. Liv. I. 32. „Numae Pompilii regis nepos, filia ortus, Ancut Marcixu erat. Qui, ut
regnare coepit , et avitae gloriae memor , et quia proximum regnum , cetera egregium, ab una
*parte haud satit protperum fuerat, aut negUctii reUgionibut, aut prave cultis, longe antiquissi-
mum ratus sacra publica, ut ab Numa instituia erant, facere , omnia ea ex commentariis regis
pontificem in album relata proponere in publico iubet.^'
— 15 --
evertisse, non est, q<iod dnbitemns; videamns antem, quam diligenter de eius
tyniDnide memoHi^Sitproditam: tovsrefftQ fofiovg, inqnit Dionysias (IV. 43), rovg
ifno TvXXCov f^tpivirag, ma^ oS? 'l|i3drou xa ^imaitt naq a^Xr\huv IXa/i^avov nai ovdh
vnb %&¥ 'irdct^MiiaVj ag n^tB^ir', i^Xairtorto ns^i xot avft^oXaui, nartag avBlXt' %ai
ov8e tag aavidag, h aXg *\(tM fBY^aptfKVOi, itatikntev, &XXa xal ravTa? avaige&rjvai
TceXevaag ex xfig ayo^ag duqyd^eiQev. ^lk
Regibns expdlsis nibil prius ag^tatnm est, quam, ut, libertate stabilita, res-
publica 'ifidclibdum commentarios Servtit^llii constitneretur, leg«sque reducerentur,
quas ille aUt tulisset, aut confirmasset. Rege sacrorum creato, qni sacra faceret,
qnae reges habnissent, eaque lege lata, quae secares e fascibns tolli iaberet, Dio-
nysins pergit (V. 2), iam privatas leg^es esse restitutas: Tovto ^ij rb noXixevpia xa-
TaffTijaafievoi , nQo&Vfiov enoifjaav elg ttjv StafMvr\v twv •nqaytiutotv tov Srifiotrjv xal
Taneivov oxXov, xai aXXa TovToig naQanXi]Ot,a ovx oXiya. Kai ya^ tovg voiiovg tovg
nsqi Tuv ayfi^oXaimv Tovg vnb TvXXiov yQacpsvTug , cpiXav&Qbtnovg xui SriuoTixovg elvai
SotioiyHag, ovg ifitaVTag xuTeXvoe TaQxvviog, avevemaavTO , xul Tug d-vatag tuq te xutu
TV^ itiXtiV ikti'Tag Ini tmv uyQoiv , ag Inoiovvro xotr^ avviovTeg ol dTjuOTui, xui ol <fv-
Xitai, noAif ItQogita^av initeXeZad-ac, mg eni TvXXiov avvetEXovvTo. Mirum est, de
legibus colligendis et recensendis novaeqne recensionis auctore hoc loco nihil ad-
dere Dionysinm, neqne respicere ad ea, quae de hac legnni instauratione antea
dixerat. De legibns enim Numae ab Anco repetitis ttfei disserit (III. 36), Mexa
de TT]v ex^oXijv, inquit, twv ^aaiXimv [oT re vofioi xai al neqi tmv leQwv diayQucpui^
eig avaaTQo<piiv drifioaiav av&ig '^j^&rjaav vn avdQog teQoq^uvrov ratov UaniQiov
,
Tijv unavtmv taiv leQwv riyefiovlav exovtog. Utroque loco videtur alios adhibuisse
auctores; altero autem ut Numae tantum leges memoraret, altero solius Servii,
rerum nexus efiecit: illic enim de Anci meritis dissernit, bic eas respici
voluit leges, qnae maxime populares essent. Alionim etiam regnm leges esse
repetitas prinsqnam demonstremus , Dionysium hic a Livio dissentire animadver-
tendum est, maioremqne fidem praestandam esse Livio. lUe enim, tempore non accu-
ratius significato, simulac reges essent expulsi, hoc factum narrat, quod ad Brutum
et CoIIatinum, consules, referremus, nisi dtligentiorem haberemus narrationem
Livii, qui auctor est, legem de fascibus aliasqne leges populi gratas a Valerio
demnm Publicola esse latas, conidratione , qtiae in favorem Tarquiniorum facta
erat, detecta, primoque ipsorum impetu depulso. Inter leges Valerias Horatias
•Jr*:
— 16 —illam quoqoe exstitisse, qiiae legnm regieiram coflectioDem fieri iaberet, et Dionysii
testimoniam stataere nobis snadet, aactoritate Livii oorrectam, tt popnlaris legam,
qaas tulit Valerias, indoles. „li^^ae deinde, inq«i|Idvias (11. 8X leges non solum,
quae r^j/ni suspicione consulem absolverent, sed quae tideo in contrarium verterent,
ut popularem etiam facerent.** Satis aatem constat, qnam grata fuerint in vulgus
Servii TuIIif^Iiomaiqae regum instituta.^
lis, quae hucusque disputavimus, anctoritatem adiungimas inrecon|oltoram,
qaorum cum alii leges regias pro iuris fonte habeant, tum Pomponia$J^|»|||iiridio
de earum origine et collectione historicis consentit. ,,Et quidem inHuit inquit
(1. 2. §. 1 et 2. D. de Or. iur. (I. 2), civitatts nostrae populus sine lege certa,
sine iure certo primum agere instituit , omniaque manu a regibus gubernabantur.
Postea, aucta ad aliquem modum civitate, ipsum Romulum traditur populum in
triginta partes divisisse, quas partes Curias appellavit: propterea quod tunc
reipublicae curam per sententias partium earum expediebat. Et ita leges quasdam
et ipse curiatas ad populum tulit , tulerunt et sequentes reges , quae omnes cdn-
scriptae exstant in libro Sexti Papirii, qui fuit illis temporibus, quihi^ Superbus
Demarati Corinthii flius , ex principalibus viris. Is liber, ut diximus , appellatur
ius civile Papirianum, non quia Papirius de suo quicquam ibi 'adi^cit, sed quod
leges sine ordine latas in nnum composuit." Utrum ipsius auctoris incuria factum
sit, ut Tarquinium Superbum Demarati flium nuncuparet, an . librariorum negli-
gentia accnsanda, hodie discernere non possumus. Neque diutius immurari volu-
mus in vero Papirii praenomine investigando. Mirum enim est, eum, qui hoc
loco Sextus, postea (§.96) Publius appellatur, apud Dionysium (III. 36) Gaii
praenomine distingui. Praeterea sunt, qui suspicentur Manium Papirium, qui
regibus exactis, pontificibus et auguribus commendantibus, propter iuris sacri peri-
tiam, primus rex sacrorum est creatas*) (auctore Dionysio V. 1), eundem esse
atqae nostrum, qui ,,iuris imprimis peritus leges regias in unum contuRsse" dicatur.
Neque sane infitias eamus, eam, qui rex sacrorum fuisset, postea in collegium
pontificum esse cooptatum et deinceps Pontificem Maximum factum, praesertira
cum septemdecim annis post, cum plebs in montem sacrum secederet, M. (Marcus
*) £x coniectura Ursini audaciore Festus (p. 251) priiuam sacrorum regem oaucupavit
Sicinium Bellutum.
— 17 —an Manius?) qaidam Papirius Pontifex Maximas esset. *) Manii praeDomen pro-
xima aetate ia j^eotis Papiriae familia Crassorum faisse usurpatum, fasti consulares
doceDt, Marci vero praenom«)%^||jCMStea qaidem fr^quentius est.
Legam regiaram historiam Pomponius (1. 1. §. 3) his verbis persequitur:
,,Excu:tis deinde reffibus lege Tribunicia omnes leges hae exoleverunt: iterumque
coepit poptUus Romanus incerto magis iure et consuetudine ali, quam per laiam
legem; Jdque prope viginti annis passvs est." Quomodo haec verba distingaenda
et iatdl|||p9igida sint, maxime certai)kt iureconsulti. Sont qui post vocem trihunitia
interp'|nig«ndum censeant, ut de lege cogitetur, qua Brutus, tribunus Celerum,
iussisset, exsules esse L. Tarqainium cum coniuge et liberis.**) Verum euim-
vero, siquidem a Pomponio regulas grammaticas observatas censemus, tum leges
regias prius exolevisse dixisset, quam instauratas esse, quod absurdum est. Neque
numerus viginti annorum, per quos populus Romanus incerto iure usus esse dici-
tur, tum haberet, quo referretur. Sed cuiusque vocabuli vi bene perpensa, tantum
abest, at Livius et Dionysius a Pomponio dissentiant, ut ipsi iustam Pomponii
interpr^Hiitionem suppeditent. Viginti annis ius incertum fuisse dicitur, viginti
autem annis ante duodecim tabulas ius incertum factnm est legibus Publiliis Lae-
toriis, quas A. U. 283 pertulerunt tribuni plebis Publilias Volero et C. Laetorius ***),
ut plebeii magistratus tributis comitiis fierent, ntque quod plebs tributim scivisset,
legis vigorem haberet. Quae leges quamvis ad solam plebem pertinuerint, tamen,
cum ex una republica duas faceroDt, iure publico perturbato, Deque privatum
custodiri passae sunt. Consulto igitur Pomponius leges exolevisse, non sublatas vel
abrogatas esse dixit, idque vere.****) Consulibus enim, ad quos regum iurisdictio
transierat, superbientibus plebs obseqnium praestare amplius noluit. Dionysins
*) Asconias ad Cic. Cornel. p. 77 ed. Orell. Vol. 5. ParL II. Manii praenomen fuisse pon-
tificis, siquidem idem est atque ille sacrorum rex, propteva suspicor, quod ex variis litterae
M formis et iutegris et mntilatis cum 6 vel C tum P ipsaque S facilius oriri potaerunt,
quam ex aliis M. Nam M et S antiquitas eandem habaemnt formam, sicuti 6 et C,
baec aatem (C) non diversa est a prima linea litterae M, et P similis duabus prioribus
lineis eiusdem litterae, si curvis lineis pingebatur.
**) Zimmern Gesch. des Rbm. Privatr. Vol. I. «J. 26. p. 87. Niebuhr I. p. 686.
**•) Liv. II. 56. Dionys. IX. 41—43. Niebuhr. II. p. 246.
»***) I. A. Bacbii Hist. lurispr. L. I. c. 2. §. l. N. a. ed. Stockmann. p. 22.
3»>,t
#:
— >8 —(X. 1) 'EraQaxTSTo yag, iDqait, [o St^fio^] av&tg vno xmv dfjfia^cav avadidcutMOfUVog^,
OTt noXiTUoiv nQaTioTt] ToSe iXsv&d^ois ioTlv ia^^yoffia' »ai xara voftot^jfir^iov dtoucetif^a»
ra T idKtntua xai ra drmoout,^Oimot yuQ tot* «}i^M#>i0oyo/tta noQa "^Ptofiaioig, ouV
iariyoifia, ovS' iv f(fa(palg aTicfyTa Ta dixaia TeTayfUva' ' iiXXa xb fuv a^aXov oi §aoiXeXq
iq>* avToSy huTrov Tolg deofUvotg -r2ic dixag, xai to dtxam^iv vn ixeivwv, tovto vofMg Jj*.
'Jig d' inavatiffto ftovaQxovfJievoi , Tolg xut^ ivtavTbv viraTeuoiAty avex€«TO fu t* a^^a
TMV ^aaiXiatf sQya xal r} tov dtxaiov dtayvotaig , xai ToZg afitpia^ritovai) nQog aXXriXovs
vniQ. OTOvdriTivog ixelvot tu dixtug^^ ol diatqovvTe^Jioav. TovTotv de tu fuv «roi^a to»;
TQono^Toiv aQiovTorv axoXov&a rjv , uQtaTivdriv anodeMtvvfUVotv ini Ta§ 0^09' xofud^
d' oXiya Tiva iv leQuXg r^v ^i^Xotg anoxeifuva , a vofiotv, elxe dvvafuv, oyv ol naTQixiot
TTjy yvoiatv elxov fiovov dta rug iv aaTet diaTQt^ag.*) Propterea duodecim tabalae,
praeter coiistitationem reipublicae et ius criminale, imprimis iurisdictionem accu-
ratius circumscripserunt atque decideruut, si quid aut dubium videretur aut in
patribas aliter observaretur atque in plebe.%'' •
]^lerique hodie opinantur, legibus duodecim tabularum latis, leges regias noa
amplins valuisse; quam opinionem falsam esse demonstraturi contrariam defendimns
sententiam: nonnullas quidem leges regias esse sublatas, universas vero non ab-
rogatas, sed ^appletas, ita ut ipsae etiam postea iuris fontem efficerent ab illis
diversum. Ne ad veterum auctoram sileutium provocem, qui nanqaam disertc
referant, leges regias esse abrogalas, (Pomponius enim, cui hoo- vulgo tribuitar,
non dixit): qui earum reliquias nobis servarunt, plerumque addant, hanc illamve
legem suo etiam tempore valere. **) Deinde qaovis fere tempore caasas ex legibus
*) Eundem iuris statam etiam decem post aanis fuisse, docent tribuoorom rogationes de
iegibus novis scribendis: „C. Teientillus Arsa, inquit Livius (IIL 9)f^tribunus plebis eo
annofuit; is consulibus absentibus, ratus loatm tribuniciis actionibus dattmi per aliquot dies
Patrum superbiam ad plebem criminatus , maxime in consulare imperium , taimuam nimium,
nec tolerabile liberae civitati, invehebatur: Nomine enim tantum minus invidiosum, re ipsa
prope ^trocius, quam regiwn, etse. Quippe duos pro uno domino aeceptcs, immoderata, infinita
potestate: qui , soluti atquc effrenati ipsi, omnes metus legum omnia(fhe supplicia verterent in
plebem. Quae ne aetema illis licentia sit , legem se promulgaturum , ut quinque viri creentur
legibus de imperio contulari scribendis. Quod populus in se ius dederit , eo consulem usurum
:
non ipsos libidinem ac licentiam tuam pro lege habituros.^^*
**) Dionys. 11. 25. III. 22.
m
^¥
— 10 —regiis esse actat reperimns. Romali }egem de vino malieribas non bibendo
liberae etiam r^l^blicae teraporibnB ipsoqae septimo orbis secalo esse observatam,
exemplis docent Plinios, 6^||(i|^^ Vderias Maximas. *) Qaid , qood Comelias
Cossas, bomo plebeias, non niillto post leges XII tabularam latas et aute arbem
a Galli» direptam (819. U.iiC.) ex lege Namae^polia opima Marti dedicavit?
Qaem boaorem cnm ^tricii ei inviderent, ipse de eo cogitaape noD^otuisset, nisi
lex pablice proposita ei innotuisset. *^) Ipse Cicero caasas dixit ex legibus
regiis.' f^asmodi est causa Rabiilpia, in qua agenda ad legem regiam provoca-
verat acensator. „Namque haec ^ua, ait Cicero (c. 4), quae te hominem clementem
popularemque delectant: i lictob, COLLIGA MANUS, non modo huius lihertatis
mansuetudinisque non «ttni, sed ne Romuli quidem aut Numae PompilU: Tulli
Hostilii***) , superbissimi atque crudelissimi regis^ ista sunt cruciatus carmina:
quae tu homo lenis ac popularis, libentissime commemoras: CAPUT OBNUBITO,
ARBORI INFELICI SUSPENDITO. Quae verba, Quirites, iam pridem in hac
yepublica non solum tenebris vetustatis, verum etiam luce libertatis oppressa
sunt.** -^^ic ipsum, quod Cicero contendit, hanc legem lege Porcia et Cornelia
esse obrogatam, docet, eam antea valnisse. Neque eius adversarias ad legem
provocare potaiftset, qnam nullo reipublicae tempore valuisse omnes scirent. Atque
exstant exempla. T. Sempronius Gracchus et C. Clatidius, censores, a P. Rutilio,
tribuno plebis, propter nimiam severitatem A. U. 584 perdnellionis sont accusati.****)
Seiti quoque Roscii causam ex lege regia eaque Servii TuIIii esse dictam suspi-
cor , probare tamen non possum. *****) Cicero legem antiquissimam, non regiam
v*
w
*) Plin. H. N. XIV. 14. Gell. X. 23. Val. Max. II. 1. 5. VI. 3. 9.
•*) Liv. IV. ^. Serv. ad Virg. Aeneid. VI. 869.
***) Ita esse iJ^benduDi , non Tarquinii, quamqaam omnes exhibent codices manuscripti et
libri «diti, minime est dubium. Cf. Liv. I. 26. CaMti, qui exstant codices, descripti
sunt ex uno eoqne \alde lacerato. Depravationis caasam habeo, quod hunc regem cru-
delissimum et supei;|Nissimum appellavit, quibns verbis Tarquinius secundus significari
solitus erat.
****) Val. Max. VI. J>. 3. Aur. Vict. Illust. vir. e. 57. Festus s. v. Religionis p. 234.
***) Obstat Valerii Ma»imi locus (I.c. 1.13), ubi exstat, illud suppficii genus, ut culeo insutus
in mare abiiceretur is, qui patrem necasset, post Tarquinii Superbi demum tempora esse
irrogatum. Sed et lectio incerta est, et contrarium significat Dionysius (IV. 62).
3*
— 20 —appellavit.*) Oe parricidio antem exstaot Romali, Namae, Talli Hostilii et
Servii TuUii leges ; hanc de parentis caede legem ad Serviam TalHum retolerimiis,
qaia Romal» non esse traditur**), Servii autem alias qaoqae leges de cogna-
toram iaiariis fuisse scimus.***) / **j*?-^
,
Nequis suspicetur, leges r^as omnes, qaae pottea in asu manserunt, diserte
in duodecim tibalis fnisse repetitas, et historicoram et infeconsaltorum auctori-
tatem appeUamas, qui et atramque genainum iuris fontem agnoscant, neqoe minas
ad legei regias, quam ad duodeeim tabulas provocent. Ita Lucins Valerins apiid
Liviam dc lege Oppia abroganda (XXXIV. 6) in solemni oratione: ,,An vettts,
inquit, regia lex simul cutn ipsa urbe nata? An, quod secundum est, ah decem-
viris ad condenda iura creatis in duodecim tabuli» scripta?" Tacitas quoque
leges duodecim tabularum ita ad leges regias refert, ut alteras alteris suppletas,
non abrogatas eum credidisse appareat. „Pulso Tarquinio, inquit (Ann. III. 27),
adversum patrum factiones multa populus paravit tuendae libertatis et frmandae
concordiae; creatique decemviri et accitis, quae usquam egregia, compositae duo-^
decim tabulae, finis aequi iuris." Hunc finem respicere credimus ad initium, quod
Romulus fecerat. Quamquam fuerunt inter leges regias, qnae in dnodecim tabulis
repeterentur***), tamen plurimae ab iis omnino distinctae sunt. I|b Paulus *****)
et Marcellus ******) ad leges regias provocant, idemque facit Papinianus *******)
de patris in fiKum vitae necisqae potestate, quam legem in duodecim etiam
tabulis constitutam scimns.
Hanc legum regiarum historiam mente perlustrantes non possumus non sum-
mopere mirari, quod Dirksenius non dubitat, sed omnino negat (p. 237), ante
duodecim tabulas legum regiarum colieclionem esse factam, eamque, si fuisset,
urbe a Gallis incensa, potuisse servari. Ut hanc sententiam saam j^eatur, incusat
incuriam Pomponii, cuius fidem satis defendisse nobis videmur, Dionysium vero, qui
**>
*) Pro Roscio Aincrino c. 25.
») Plut. Romulus c. 22. ^
***) Feslus s. V. Piorare p. 203.
****) Cf. Fragm. I. VI. et "VII. inter leges Romuli in Dirksenii coliect.
•****) Lib. X. ad legem luliam et Papiam. 1. 144. D. de V. S. (L. 16.)
*****•) Lib. XXVIII. Dig. L. % D. de mortuo infer. (XI. 8.)
»***!.*) Lib. sing. de adulteriis. Coli. legg. Mosaic. Tit. IV. §. 8.
W
— 31 —maltoram iostiur ^st, et Livium Don curat, qaamqn^m ilie in legam illaram historia
diligentissime pQn^aenda Pomponio omnino assentitar, bic vero, cam orbs a
Gallis incensa esset, eas seryii^' et in volgas editaS esse diserte memoriae pro-
didit: f,Inprimis, inqait (VI. 1), /oedera ac leges (erant autem eae duodecim
tabulae et quaed^m regiae le^) conquiri, quae comparerent, iusserunt [tribuni
militares consulari pomstate^l: alia ex eis edita etiam in vuljfus: quae autem ad
sacra pertinebant, a pontijicihus muxime, ut religione obstrictos haberent multi-
tudinis animos, suppressa.'* Facile hoc loco indaci possemus, ut etiam ius Papi-
rianam atque daodecim tabulas crederemus esse diminutas, quaeque ex iis ad sacra
pertinerent, suppressa. Sed perpenso, atrumque legum genus omnibus tum fuisse
notnm, qaamque exigua ftterint haec monumenta, comparata cum tanta librorura
mole, quam non minas tum servatam noverimus, multo verisimilius, ne dicam,
certum est, sacerdotum libros, fastos, regumque commentarios in pontificum pene-
tralibus tum, ut antea, esse retentos.*) Eoque studiosius bi libri tum custodiendi
^rant, ex qaibns Annales Maximos atque, ni fallor, etiam ipsos pontificum com-
mentarios Jncendio consumptos instaurare deberent. Quod autem etiam postea
de iuris mysteriiB fabulantur '*'*), hoc non nisi ad iudiciorum usum agendique peri-
tiam pertinet: . ipsam ius Romae nnnquam fuisse oceultatum , tota Romanorum
clamat historia. Itaque tantum abest, ut Dirksenii probemus sententiam, ius
Papirianum aetate demum seriore a pontificibus e libris sacris esse excerptum et
Papirio, qnem regibus exactis floruisse scirent, suppositum, ut hoc ne fieri quidem
posse, contendere audearaus. Sacrorum enim libri etiam ante duod^cim tabulas,
cum integri superessent, ne tum quidem multa continuerunt, quae ad ius
pertinerent. Koiitd^ ^'oLya rtvd, inqnit Dionysius (X. 1), ev isQaZg ^v ^i^Xoig ano'
xeifieva, a vofAon^ €?/8 Bvvafiiv, wv 61 iiaTQtxioi rrjv yvoiavw eliov fiovoi, $ia xag sv aaTSi>
diaTQt^ag. Quodsi illo tempore in libris sacris paucaiB exstabant leges , quas ex
parte quidem in duodecim tabulas receptas scimus***), quid legum in sacrorum
libris latere potuit, qui, urbe a Gallis incensa, essent aut servati aut instaurati?
Fere nibil in iis esse repertum, iuris Flaviani ratio docet.
•) Dionys. III. 36. Livius IV. 3. Canuleias „Obsecro vos, patricios alloquitur, si non ad
fastos, non ad commentai-ios pontificum admittimur etc."
**) Dirksen I. 1. p. 2.38. Zimmern Vol. I. % 27. p. 89. 4***) Cic. de Legg. II. c. 19—23.
^ 32 —Hoc ipsam exemplo est, qaam oaate in testimoniis anctornm perpmdendis
ftit agendam. Etenim si de eo praeter Liviam nemo qnidqaam tradidisset, tota
iaris hiifttori%^rtarbata esset: „/im civile, refert liTius (IX. 46, ad A. U. 449),
repositum nt penetralihvis pontificufn evulgavit [C Flaviut].'* Qais boc legens non
de legibas regiis vel daodecim tabnlarum cogitaret, nisi alii scriptores diligentias
memoriae prodidissent, ias Flavianum nihit nisi legis actiones continaisse, ab Appio
demam Claodio paailo ante litteris mandatas.*) Idem cam etiam fastos paldlDe
propontoet, si qaid maioris m<MBenti reconditam esset, hoc minime occaltasrot.
Ceteram quae<scripta tam etiam in penetralibas pontificam latebant, cum (A. U.
454) lege Ogulnia plebeiis qnoque ad coilegium pootificam aditus patefieret,
non amplias supprimi potuerant. Neqae tamen qaidqnam , arcani, quod proderet,
reperit Tiberius Corancanius, primus e plebe pontifQ^, <1^^^ ip*® primus de inre
publice respondit.**)
Restat, ut pauca addam de Granio Flacco, cnias aactoritati nomen iuris Papi-
riani deberi suspicor, etenim ante eum nemo, post eum Macrobius, PaulusetPom-
ponius de legibus regiis hoc nomine utuntur. „Granius Flaccus, inquit Paulos***),
in libro de iure Papiriano scribit pellicem nidic vulgo vocary, quae cum eo, cui
uxor sit, corpus misceat; quosdam eam, quae uxoris loco sine nuptiis in domo sit,
quam iiaXKayiriv Graeci vocant." Quae verba pertinent ad legem Numae, quam
servavit Festus s. v. Pellices. Ex eodem Flacci libro depromptum esse, quod
apud Macrobium exstat (Saturn. III. 11) de mensa in templo lunonis PqpuloDiae,
Dirksenio****) aliisque assentior, quamquam ex ipso iure Papiriano depromptum
dicitur. Quae praeterea ex scriptis Granii Flacci supersunt fragmenta, utrum ad
bunc de iure Papiriano librum referenda siot, an ad iilum, quem de Indigitamentis,
teste Censorino (de Die Natali III. 2), ad Caesarem scriptum relilquit, investigare
longum est atque ab boc loco alieuum. Illad autem pro certo afiirmaverim, librum
*) Poraponius Eoobir. L. % §. 7 et 36. D. de O. I. (I. 2.) Cf. Hugo Recbtsgescbichte
Ed. 9. p. 375. Zimmern I. ^. 72. p. 261. .^
**) Zimmern. I. ^. 53. p. 193. §. 68. p. 249. §. 72. p. 268.
***) L. 144. D. de Verb. Sign.(L. 16.)
***•) L. I. p. 280.
— S3 —de lodigitamentis ad ius Pontificiam p«rtinuisse ideoqne diversam faisse ab illo,
qnem de iare Papiriano scripsit.*)
Qaod ad singalas singalornqar regam leges attinet ad Dirksenifsillitile iudiciam
provoco: si qaid est maioris momenti, de quo ab eo dissentiam, hoc pmicis indi-
cabo, nbi de singnloram regam commentariis disseram. Qaos priasquam examini
sabiiciam, praemonendum duxi, discrimen aliquod obtinere io legibns regiis afie-
roildis. lurisoonsnlti enim nunquam regis nomen addont, sed aut legem regiam
niifndapAnt, non accuratius significatam, aut ius Papirianam, historici vero et
grammatici pleramque certi caiosdam regis nomen adiungunt. lode collegerim,
utrosqae diversis monament|s usos esse; iareconsaltos, qai usam spectarent, coUectione
a Papirio facta, quae regajqn nomina omisisset, ceteros, qui rerum cognitionem cu-
rarent, ipsorum regum coqiimenitariis, qui inter alia etiam ius privatum continerent.
Neque id est negligendum, praeter ipsas leges tradi exempla, quae aut legi
condendae occasionem dederint, aut in quibns paoiendis primum exercitae sint.
Si exemplorum vim in iurisprudentia Romana spectamas, illud prius veri est simi-
lius, haec exempla ipsis legibus esse antiquiora, ipsaque efiecisse, ut leges conde-
rentur, sive in commentariis regnm exstiterint, sive in carminibus sint memorata.
Certo ad diversas earundem legum recensiones, quas fnisse bistorici referunt,
etiam ipsa reliquiarum conditione ducimur. Ab Anco, quantum e Dionysii et
Livii testimoniis agnosci potest, instituta priorum regum omnia sunt retenta
novaque quaedam addita. TuUas pauca adiunxit, Servius autem, cum totam rei-
publicae constitutionem novaret, ea, quae ex prioribus servanda putabat, cuncta,
maxime, quae ad ius privatum pertinerent, denuo recensuisse videtur.
A Papirio deniqoe ius tantum privatum sacrique iuris partem es.se conditam, et
veterum scriptorum lo6i produnt, et reliquiae affirmant. ftaque tres institutorum
Romanornm recensiones fuisse arbitramor, Anci Marcii, Servii Tnllii atque Papirii
;
an instituta publica Romuli et Nnmae Pompilii peculiaribus libris servata fuerint
praeter illos, in quibus recognita fuerint necesse est, dubitamus; sacrorum vero
libri, non minus, qni Romulo et ^umae, quam qui Tallo Hostilio adscribebantur,
superstites eouit. ^
^ -
*) Zimmern I. §. 27. p. 89. §. 81. p. 30?. Cf. Serv. ad Virg, Georo:. 1. 21 . „Dique deaeque omnes,
ttudium quibus arva tueri." — ,,Nomina haec numinum in Indiyitamenlis inveniuntar, id est,
in libris Pontificalibus."
— 24 —
III. -'•' ^'^-
.- '' •••:v .; •; -•,. .. *
. iHt • -^^ commentariis regum,
' Universa regum facta et institata, quae non e carminibas sant deprompta,
foedera, iura sacra, pablica atqoe privata, in eorom commentariis censeo faisse
contenta. Commentarios enim antiquitns nominatos reperimus libros quoscunqae
solata oratione scriptos. Neque singulv tantam singulorum regum commentarii,
sed aniiis interdum plures meolorantur, diversis inscriptionibus distincti. Itaqae
eorum regum» qui multa institaerant, videmus alia opera amplexa fuisse leges
privatas, alia constitntionem reipublicae, alia res sacr<B#. Fieri etiam potuit vel
certo factum est, ut pluriam regum commentarii adl;^pman idemqae institutum,
e. g. ad ius belli et pacis, pertinentes uno libro cqninngerentur.*) Nam sua
quisque magistratus scripta habuit, sua quodque sacerdotum coliegium.
In tanta monumentorudi copia minime est mirandam, paacis tantum hominibus
ad cuncta aditum patuisse, neque omnes, quibus liceret, cunctis etiam usos esse.
Inde maximae in historia regum discrepanti^e. Etenim quae posteriores |eges a
prioribus accepta mutarant, haec cum quasi^nova proponealnt , primi instituisse
videri potuerant iis, qai noD diversa monumenta bene examinata inter se compa-
rareut. Accedunt carmina monumentis publicis non ubique coiigrua, quae^ cum
in vulgus nota essent, facile maiorem auctoritatem sibi arrogare, saltem maiorem
fidem habere poteraat, quam monumenta publica. .
~"^(t:^
Ne ipse nllam dubitandi rationem praetermittam : tamne prisco tempore Romae
tanta scribendi facultas et exercitatio fuit? tanta copia materiae, in qua scriberent?
Ipsa Latina lingua arguit, Romanis antiquitus fuisse artem, aliis nationibus igno-
tam, ex cortice arborum fabricandi panaos, in quibus scriberent. Inde vocabula
charta , . libfr , codex sunt denominata. I)e hac antiqua Romanorum charta si
cogitasset Plinius (XIII. 21— 27), non Varronem vitaperaret, quod retulisset,
Alexandri demum Magni tempore chartam paoyraceam Romam venisse. Charta
e cortice arborum facta Plinii aetate tam neglecta tamque cpntf^inpta videtur
fuisse, ut eam aequo minus curaret, quamquam alii scriptores tradunt, non modo
•) Cic. de Offic. I. 11. §. 36.
— 25 —a principio RomaDos ea usos esse, sed etiam sab imperatoribus.*) Miror a dqIIo
esse observatmn, cam voces illae indigenae chartae corticeae iDveptioDeiii viDdiceDt
RomaDis, freqaentem etiam di^rtae asam faisise oportere et magnam scribendi
exercitationem. Itaqae cam litterae tabalis aeneis incisae ex illa aetate snper-
essent bod rarae^f*), com saepias tabolae ligoeae memoreDtar, qoibas litterae io-
scalptae esseDt***), saae dod video, car dabitemas, tot taotaqae litterarum
monamenta et regom temporibas facta esse et diu servata.'"'***)
. §. 1. ' *I}e"€ommentariis RomuU.
Romali instituta mtilta legesqae non paucae referuntur, licet nec tabulam
Marlianam genuinam hatbeiMOS»^neqae eas leges recipiamus, quas Dirksenii subtile
iudicium dod merito ei a^lplNltas vult. Leges vero ia iis moDumeDtis, quae Dio-
nysius est secutus, dod a ceteris iastitutis omuiDo separatas fuisse, inde iam satis
apparet, quod quae de patria potestate *****) officiisquejclieatium******) praecepta
inre Dirkseaius iuter leges recepit, ea apud DioDysinm leguDtur, ubi de coDsti-
tatione reipnblicae disserit (II. c. 5— 17). Accedit, quod idem Dionysins a rebos
sacris (c. 18— 23) oft iure privato (c, 24—27) expositis orationem rursus reflectit
ad ias publicam^ ^' 1w|f '
GravissimaQiM^etisemns, qaod non Romuli tantam memorantnr leges, sed etiam
Romuli et Titi Tatii *******), qua re luculentum temporum discrimen oaDcisci-
mar. Itaqoe eius Romuli, qni cum TitoTatio pactns est, personam bistoriae luci
viudicare ^aademus ,^namquam quae Romuli regao ante hoc foedns tribuuntur,
*) Ulpianus I. XXIV. ad Sabin. 1. 62. pr. D. de leg. et fideic. (XXXII). HieroDyrai
Epist. 8. n. 1. Isidor. Origg. VI. 13. 3, Cf. ForceUini Lex. s. vv, Cfaarta et Liber.
*•) Dionys. Hallc. IV. 26 et 6«. Fest s. v. Ciypens.
*••) Dionys. III. 36. IV. 43. Suet. Vespas. 8.
****) Cf. quae infra de arte scribendi monnimus §. 2. et C. G. Nitzscfa ^eletemala de
Hist. Homeri c. 9 et 10.
*****) Di^n Fr. VI. Dionys. Ili c. 26 et 27. Coll. Legg.Mosaic. et Rom. T. IV. $. 8.
»•*•*) Sei^feVirjf. Aeneid. VI. 609, ubi vulgo legitur: „jEr lege XII Tabularum", Merula
auteib teste (de legibus Romanorum c. 1. §. 1.) in uno codice manuscripto exstat:
„Ex lege Romuli et XII tabularum." «
**•****) Festus. s. v. Plorare p. 203: ,,/n regis Romuli et Tatii legibus: SI NURVS etc.
4
— m —canota noo vere in anins bominis vitam esse coarctata concedimas. Daplicem
igitar vel triplioem distingaimus Romali tig^ificatioDem. Hao eoim voce intellio
gendam iadico primo civitatem Palatinam*) inde a primordiQi tam etndem civi-
tatem ab ea aetate, qoa, veteri Palatii arbi vallibas proximis additis**), Bomae>
qae appellatione usarpata, reges hoo commani nomine Bomnli videntar esse
ornati, sicati Albanoram reges Sylvii nancapati sant***), tertio deniqae loco
borum regam altimam, qai cam Sabinis debeilasse et, societate inita, nrbem
daplicasse dicitar. li^
£x ea commentarioram parte, qaae res a Romalo ante hanc societatem gestas
exposuit, etiam Fastorum, qai iili tribaantar, notitiam esse depromptam cense«
mus, cum Romanoram menses a Sabinis receptas ^iMe Plntarcbas narret (Vit.
Romul. c. 21). Cum decem menses, trecentos autem dies anno a Romulo adsigna-
tos videret Niebuhrius ****), sagacissime coniecit ad dierum numeram trecentas
gentes esse coDstitutas. *****) Sed non animadvertit vir doctissimus, quibos se
difficultatibus implicaret, cum idem pataret, tribuam, curiaram, gentium nameram
Tarquinii demum Priscj tempore completum, quamqnam omnes ano ore tres tribas
iam a Romuio esse factas narrant. ******) Becte quidem vidit, quod de numero
senatorum deinceps aucto traditor, non convoiire tribuum r&tioni, si a principio
tres fuissent. Sed tribus additas nemo narrat, quot vero qqooa^ tempore sena-
tores fueriot, quod ei argumentationis fundamentum est, id'lion convenit inter
historicos. Qui cum reperissent, vel a Tullo Hostilio vel a ^f!*arMUiio Prisco
centum senatores seu ex Albanis seu ex plebe esse elecUla ******^^ suspicati
*) Qaam alii ab Evandro conditam esse tradaat, alii a Romalo. Festas s. v. Quadrata
Roma p. 220 et Interpretes ad hano locum p. €24. Niebubr ,1. p. 97 et 319.
**) Tacitus Annal. XII. 24.
••) Serv. ad, Virg. Aeneid. VI. v. 770. Fest. s. v. Sylvii. p. 262.
****T Plutarcb. Num. c. 18. Censor. de Die nat. 20. Macrob. I. 12. Joan. Lydos de Men-
sibus. I. 14—16.
*****) Niebuhr I. 306 et 876. Cnriamm namerus llbqaalis est diernm numero, qui cuique
mensi erat adsignatns; triginta etiara decuriae erant senatus: ad ibensium autem
numerum decem sacerdotes in iis collegiis, qnae a Romolo institnta esse dlcuntur.
•***•*) C. O. Miiller. Die Etrusker. I. p. 383.
*****•*) Liv. I. 30. 35. Dionys. III. 31. 67.
— «7 —snnt, antea docentos tantam fnisse ; cnmqae oognovissent, etiam Sabinos in senatam
receptos, posaerant centam modo a Romalo esse institatos, centam e Sabinis
cooptatos. Haec historicoram conieotara veram teneteris obruit. Nam in commen-
tariis regam rem aliter foisse adambratam, etiam hodie agnoscere possnmas.
A principio, saltem anteqoam cnm Sabinis foedas ictom esset, ad gentiam name-
ram trecentos faisse senatores contendo. Si, Dionysio teste (II. 47), paaci histo-
ricoram qainqaag^nta tantam Sabinorom senatni esse additos tradiderant, hoc
excogitatam est, at centam et qainqai^nta senatonim numeras efficeretnr, qaem et
ipse Plutarchas pro totias sraatos namero habet; sed iis, qaae apad Dionysium
(II. 57 et 62) et Liviom (1. 17) de interregno legantur, bene perpensis eo redigimur,
nt stataamns, interreges.e^feteribas tantum Romanis senatoribus esse electos*),
hosqne fuisse centnm et qnuiqaaginta. Trecentos igitar colligo a principio foisse
senatores, centenis e quaqne tribu lectis; quibns cum Sabinorum proceres adscri-
berentur, e Romanis centum et quinquaginta manserunt, totidemqne e Sabinis sunt
additi.**) Simili ratione cum Albani in civitatem reciperentur , sive per TuIIum
Hostilium^. quod mihi videtor verisimilius , sive per Tarquinium Priscum, ducenti
patres maiornm gentium sunt retenti» centum minorum ex Albanis additi. Horum
regam exemplo Tarqninius Priscns e popularibus Tarquiniis centum quinquaginta
in senatam rec^i^^ totidem priscorum senatorum relictis.***) Ita cum saepins
gentes, quae plufes fuerant, in unum coniungerentur, inde familiarum origo est
repetenda. - TripHcem et decemplicem reram Romanamm numerum ad antiquissima
tempora pertiDere, etiam SacraArgeornm affirmant ipsius Romuli aetate multo an-
tiquiora.****) Hnic tempori si repugnare videtur, quod loca, ubi illa fiebant,
extra arbem Palatinam sita esse dicontur , de p&gis est cogitandum, qui per
montes dispersi in illa regione foCrint. Neqae Numa, ad quem Argeorum sacra
referuntnr, eomm anctor esse potnit, qnamqaam, ut emendaret ea atque renovaret,
vel litteris mandari iuberet, fieri potait* Itaque si coloniam Graecam statuere
*) Niebubrius boc neglexit (I. p. 377.), quod apud Livium numerns indicat, centom, e
quibus interreges sumpti sant, senatoram; aliorum de turbis narratioaes idem affii-mant.
**) Qaod loan. Lydas de Magistrat. I. c. 16 de triginta novis coriis accepit.
•**) Aperte boc testatur Cic. de Rep. II. 20: „Duplicavit Ulum pristinum patrum numei-um.''
***•) Varro L. L. V. 45. VII. 44. Dionys. I. 38. Liv. I. 32.
4*
— 28 —DOD licet, Dnmeronim ratioDem ad cog^atioDem retalerim, qaae iater RomaDoram
et Graecorom patres obtiDaerit.*) * -. ^.^i ':^\-'^-^f>:'->*irM:..yrii„,j ^ ^i^^. i./-. ; 4% \
Ipsias foederis, qaod Romaoi com Sabiois iceraot, coaditioaes io Romuii
commeotariis faislli scriptas crediderim: qaae qaidem ex parte ita saat comparatae,
at poesi eas dod debdri sit certam.**) Uoam earam ab bistoricis aeglectam
operae pretiam erit examinare. Sabioos io civitatem Romaoam esse adscitos,
Cicero et Diooysias cooseotiaDt.***) *" Neqae vero aat vetemm aat receotioram
qaisqaam qaaesivit, faeriotne apad Sabioos iidem civiam ordioes, qai apud
Romaoos, qood, cam mores utriasqae popali diversjls fuisse audiamus, etiam si
testes DOD esseot, potius oegarem, qoam afBrmarem. Itaque si de hac re testimo-
nium nobis se praebet, haic eo facilius fidem praestabimus. Atqae iacet neglecta
narratio, quae aliquid lucis historiae Romanae impertiat. Apud Virgiiium (Aen.
VII. V. 706—9) leguntur haec:
,,Ecce Sabinorum prisco de sanguine magnum
Agmen agens Clausus magnique ipse agminis instar:
Claudia nunc a quo diffunditur et trihus et gens
Per Latium, postquam in partem data Roma Sabinis."
Ad ultima verba haec adscripsit Servius: ,fHoc de alia traxit historia. Nam
post Sabinarum raptum et factum inter Romulum et Titum TatJMm foedus recepti
in urhem Sabini sunt: sed hac lege, ut in omnibus essent dves Romani, excepta
suffragii latione. Nam magistratus non creabant." Illi SabinorihD hiOinon sig^i-
ficantur, qui in senatum sunt recepti, quorumque gentes patriciis adscnptae, neque
de clientibus est cogitaudum, qui tum vix civium nomine sunt dignati; tertium
civium ordinem ab atrisque diversum, qui liber quidem esset, sed imperii non
particeps, accipi oportet. Conditio vero, qnae Sabinis data esse dicitur, non alia
est atque plebis. Hinc igitur originem repetiverim plebis, qoae et ipsa seraper
Quiritium oomioe est salutata.****) Hac cooiectura accepta, multae e Romaoorum
historiae evanescunt difficultates magnaque repugnantia.
*) Cf. K. D. HullmanD Romische Graodverfassung, p. 81.
•*) Dionys. II. 46. -^
•**) Cicero deRep. II. 7. Dionys. II. 47. Non tamen subito post primum congressum po-
pulos tam arcte esse coniunctos, sed postea demum, Nfebubrio (I. p. 324) libenter concedo.
****) Aliquid commune esse plebi atque Quiritibus, etiam Niebuhrius cognovit, sed non satis
perspexit (I. p. 325 sqq.).
— 29 —*' Ita intelligimas, fieri potaisse, ut plebis iam Romulo regnante mentio fieret,
ut popalas Romanas in solemnibas formalis a maiore parte appellaretur Qairites,
et si qaid oam exteris nationibas pacisceretar, boc popali Rogaani et Qairitinm
nomine pronantiaretar. lus aatem civile totnm cum ius Qui^^m sit nancupa-
tum, hoc non nisi de eios origine, a Sabinis repetenda, intelligi potest. Omnes
enim qui postea in civitatem sunt recepti, eandem conditionem nacti sunt, quam
tam medius qui^am primoram Qairitium^ ordo. Itaque usu venit, ut, qui
pubiici iuris vincalo erant coniuncti, eodem etiam iare privato utereDtur.*) Indc
ius privatum patriciorum etji^ebis, postquam aequatum est, sive legibus iam regiis
sive daodecim demum tabulis factum est, totum a parte principali iuris Qniri-
tium nomen retinuit. Msgaam vero iuris privati partem Sabinis debvi, certum
est; etenim quae de rudibns ferisque eorum moribus traduntur, cam legis actioDi-
bus aDtiquissimis omnino coDgruuDt (Serv. ad Virg. Aeo. VIII. v. 637). Ita
iudicium ceotumvirale, cuius insigne erat hasta, a SabiDJs quiris nuncupata (Fest.
s. V. Quirinus p. 217), omnesque actus legitimi, in quibus hasta adhibebatur, a
Sabinis sunt repetendi. Eiusdem origiDis ceoseo esse totnm ius domiDJi , viodi-
ciarum litem et veterem in ius vocandi usum.
Si apud Sabinos ordo hominum erat, qni medium teneret inter patricios et
clientes, neque uitplius difficultatem praebet, quod, cum Appius Claudius Romam
migrasset, inqae civitatem esset receptus, simul plebi tota tribus est addita, a duce
Claudia appelligtB; imo hac ipsa re, quod coniecimus de plebis origine vel potius
e teaebrig)^ lucem protraxisse nobis videmur, fortios etiam affirmatur. Clientes
enim eo tempore in tribubus Doadum fuisse, a Niebubrio probatum accipimus
(I. 654 sqq.). Ita Livii quiden^narratio (}I. 16) magua difficultate laborat, quae
tribus mentioDem faciat et tribu^jomi novorum, eos vero a clientibns dod diversos
futsse, male affirmet. Quam difficultatem ut solveret, Niebnhrins (1. 621) coDteodit
tribum vicesimam primam non esse Clandiam, sed Crnstumeriam. Sed coDiectura
omDiDO DOD est opns; hic quoque Servius anxilio est, qui ad Virgilii locum, de
qno diximus, profert etiam haec: „Clausits Sahinorum dux post exactos reges cum
quinque millibus clientum et amicorum Romam venit et susceptus hahitandam
partem urhis accepit: ex quo Claudia et tribus est etfamilia nominata." Qui enim
*) DiscrimeD, quod obtiaet inter civitateiu RomaQam et iiis Quiritium, docte exposuit
Andr. Gu. Cramerus. Kiliae 1803.
— 80 —amicoram nomine et a clientibas et a gente distingaantiir, medium inter Qtrosqae
tenaerint oportet. Ne qais vero potet, amicornm nomen non secandam antiqaa
monamenta exbiberi, sed incariae soriptoris deberi, praetermittere non possum,
etfam Dionysiam |^. 40) eoram ita facere mentionem, nt aperte a clientibas non
minas, quam a gentiiibas distingaaotar: Tijos KXavdiog avxoftoksi ngog amovg,
ovjyivEiiav ts luyahtiv inayoiuvog nai ifiXovg nai nsXarag avjvovg auTOi^ fiSTavaoTartag
icpearCoigj oim iXaTiovg nevTaxM%iXiiov "^g onXa q>iQ6tv dwafuvovg.
Qaamqaam in oniversam Dirksenio adsentior, malta inter leges Romali esse
relata, quae aot ab hoc rege aliena sint, aot ad .ipf privatom non pertineant,
tamen leges huios regis finibus nimis arctis ab eo circamscriptas censeo.^ Qoas
enim leg4ft Aorelios Victor (de Vir. Illastr. c. 7) de pomoerio, Piotarchas
(Romul. c. 22) de reverentia matronis praestanda, Festos (s. v. Probrum) et Dio-
nysius (II. 9) de Vestalium stupro, Festns (s. v. Parrtct), Tacitas (Annal. XI.22)
et Plutarchus (Romul. c. 22) de qaaestoribos parricidii sea danmviris perdoellionis
instituendis, Cicero deniqae (de Rep. II. 9) de molctis aat diserte Romalo tri-
buunt, aut ita describunt, ut, aliis testimoniis coilatis, ad eam referri debeant, eas
non modo ad principia civitatis Romanae pertinere, neqoe in Romoli tantom
Commentariis foisse, sed com regibos etiam exactis valerent, in iore Papiriano
esse repetitas arbitror. De clientela quoque, matrimonio atqne patria potestate,
si non verba curamus, sed res, alia etiam praecepta ad Romalom iure referri
possunt, atque quae Dirksenius concessit.
§•2.
De commentariis Numae Pompilii.
Namae commentarios plures neque parvoirexstitisse , non dubitamus. Quos
si integros haberemus, de antiquissima rerom Romanarom et Graecarum conditiotie
et nexu reique publicae Romanae commutationibos molto certios iudicare possemus.
Perpendentibus enim, ter eius instituta esse recognita vel recensita et motata,
per Ancom Marcium, Servium TuUinm et Papirium, occurrit discrimen, quod
intercessit inter ea, quae ex eios legibas etiam libera republica observabantar,
illaque, quae antea aut usu aut legibus erant sublata. De hisce rarsus oritor
quaestio, utrum quaeque eorum recognitio integra fuerit servata, an unius tantam
regis vel duorum, tum etiam, utrum ipsius Numae, an aliorum tantum. Numae
— 31 —commentarii a iore Papiriano diversi quin ad posteros pervenerint, dubiam non est,
qnia eadem lex et es^ipsins commentariis et ex legibas regiis i. e. ex iare Pa-
piriano citatnr. *) In his commentariis et sacra iDstituta fuisse et iara privata,
Cicero docet, qui ipse eos legerat. ^ildemque Pompilius, inqa^^de Rep. II. 14),
et , auspiciis maioribus inventis, ad pristinum numerum duo augures addidit, et
sacris e principum numero pontijices quinque praefecit, et animos, propositis le-
gihus his, qtuis in monumentis habemus, ar^^tes consuetudine et cupiditate bellandi,
reiigionum caeremoniis mitigavit: adiunxitque praeterea Flamines , ScUios , virgi-
nesque VestaUs, omnesque pi^tes religionis statuit sanctissime.**)
, Q^amquam accepimos, Nnmae commentarios a Tallo Hostilio primum neglectos,
postea reqnisitos et ad sacrft facienda adbibitos esse***), tamen ipsos ad posteros
•) Lex est de spoliis opimis, apud Festum (s. v. Opima, p. 190.) servata, cui praemittnntur
haec: „Esse etiam Pompilii repis legem opimorum spoliorum talem*^ etc. Apud Plutarcbuni
?ero (Marcell. c. 8.) de^eadem lege haee leguntur: Kahoi qpaffty ev roXg vnonvrifiaai
Novfiav IlofiniXiov xal nQtorotv ontfiioiv xal devreQcov xal zQiTOiV fivrjfiovevetv.
Dirksei^us I. 1. p. 238 ex hoc coDseusn argnere voluit, ius Papirianum ex Hbris ponti-
ficum esse compilatnm: quod qoomodo inde efBci possit, eqnidem non video. Hnic sen-
tentiae praeter illa, qnae de libris pontificuni iam dixi et infra exponam, adversatur,
quod non modo banc ipsam legem observatam reperimus ab A. Cornelio Cosso ante
orbem a GalliB captam, A. CJ. 318 (Liv. IV. 20 et 32), sed etiam Festus aperte distin-
guit, quae in libris pontificum, quaeque in legibus Numae legebantur: „Ad aedem lovis
Feretrii, inqnit, poni, testimonio esse libros pontijicum, inquihussit: PRO PRIMIS SPOLIIS
BOVE, PRO SECUNDIS SOLITAURILIBUS , PRO TERTIIS AGNO PUBLICE FIERI
DEBERI ; me etiam Pompilii regi» legem opimorum spoliorum talem. Ultimas bic accn-
sativos cam infinitivo, at primos, pendet j^ verbis, qnae Festus plerumque omittit:
Verriut Flaccus ait, accusativus cam infinitivo, qni intermedius est, a verbis : in quibus sit.
Neglexit Pirkseoios locam Servii de Romalo, Cosso atque Marcello (ad Aen. VI. 869)
abi eadem Nomae lex afiertur. Si Liviam qaoqae (I. 10.) re^icimns et, quae Servius
de Cosso refert, cnm lavii narratione (IV. 20.) conferimns, Romuli commentarios de hac
re ab iUis Nnmae dissensisse discimns. Livii de Romalo narrationi consentientem legi-
mus inscriptionem Pompeianam apod Oa. Gelliom , Anglnm , in eius libro Pompeiana
inscripto, Londini 1832 Vol. I. p. 2^**) Cf. V. 2. „Illa autem dxfiiitna pax Numae mater huic urbi iurit et religionis fuit , r/wi
legum etiam scriptor fuisset, qvat seitis exstare."
***) Liv. I. 32. Dionjs. III. 35.
'/l«2
— 32 —pervenisse iDcolumes, affirmare oon aqsim. Anci vero recognitioneffl (ita enim
appellare malim, qnam recensionem, qnia nibil vel pauclf^esse matata censeo),
faisse saperstitem, demonstrare stadebo. Ne nimiam tribaere videar Dionysio,
qai, cnm Papiriam ea usam esse referat (III. 36), atraque monamenta inspexerit
et inter se contalerit, oportet: nonnulla nobis qaoque nota sant e Nnmae institutis,
quae in Servii quioem recensione non fuisse potuerant, nedum in iure Papiriano.
Qnae enim a Tarquinio Prisco in monbus et institutis Romanorum sublata sunt*),
siqaidem postea non rarsas apparent, at a Servioceciperentar, fieri non potait.
Sunt vero illa, quae Romani a Pytbagora repetere mHant**): mystica quaedam
et magnifica religionam ratio, Musae TaCitae cultas, leges denique, ne liceret
Deorum simulacra facere***), sive hominum sive animalium formas haberent, neve
sacra fierent Diis croenta. Pythagoricae doctrinae in iis etiam libris Pontificalibus
vestigia exstabant ****), quos postea refictos docebimos.
Ab illis diserte distinxit Dionysius (II. 64—^73) octo institota sacra singulis
libris exposita, quae (c. 63) hisce verbis amplectitur: IleQiXa^ojv de anaaav rr\v
ntQi Tu d^eltt vofiO&tGiuv y^aqsaXg , dteXXev eig oxtw fiOiQag, 0(jai twv leQfiiiv riaav al
ovnfioQiai. Sacerdotom enim collegia a Noma aut primum instituta aut ancta suos
quodque habebant libros, qui Numam habuisse auctorem credebantur. *****)
,,Pontificem deinde, inquit Livius (I. 20), Numam Marcium, Marci Jilium, ex
Patribus hgit, eique sacra omnia exscripta exsignataque attrihuit; quibus hostiis,
quibus diebus, ad quae templa sa^ra Jierent, atque unde in eos sumtus pecunia
erogaretur. Cetera quoque omnia publica privataque sacra Pontificis scitis sub-
*) Cil^de Rep. II. 19 sqq. K. O. Miiller Etrusker I. p. 118 et 363 sqq.
**) Cic. de Rep. II. 15. Livius I. 18. Dionjs. II. 59. Plut. Num. 8. 13. 14. Plin.
H. N. XVIII. 2.
***) Haec lex maximi est momenti: uoo enim ore scriptores tradidemut, a Tarquinio demum
Prisco prima Deorum simuiacra Romajn esse introducta. Praeter Plutarcbnm boc
factum exliibent Varro apud August. de Civ. Dei IV. 31. Plin. H. N. XXXV. 5. 44
et 45, atque Macrob. Saturn. III. 4.
****) Serv. ad. Virg. Ecl. V. 66. „Nvmero deus impare gaudet." — „Quod etiam pontificales
indicant lilnn.^'
*****) Festas (s. v. Nectere) affert commentarios sacrofanj;^ eodem auctore (s. v. Molocrum
p. 168) Cloatius Verus sacrorum libros scripsit, si«nti Trebatius de religionibus , teste
Macrobio Sat. II. c. 6 et 7.
— 33 —iecit ; ut esset, quo consultum plebes mniret; ne quid divini iuris, negligendo pa-
trios ritus, peregrinoMgue adsciscendo, turbaretur. Nec coelestes modo caerimonias,
sed iusta quoque funebria placandosque Manes, ut idem Pontifex edoceret ; quaeque
prodigia, fulminibus aliove quo visu missa, susciperentur atque tmrarentur: ad ea
elicienda ex mentibus divinis, Jovi Elicio aram in Aventino dicavit, Deumqne
eonsuluit auguriis, quae suscipienda essent.*' Hos libros, quos etiam Cicero (de
Rep. II. 14) respicit, Gellins (X. 15. et ^III. 22) tom in genere sacerdotam
appellat, tum ad singula coUegia refert, Servius antem sacrortHn appellat (ad Aen.
IX. 408).*) Quae de stqlplis Operibns exhibet Dionysius, excerpam, iisque
aliornm scriptomm locos adiimgam, non omnes quidem, sed eos tantum, qui sufii-
ciant ad testimonium Dionysii confirmandum. De curionibus, a quibus initium
capit (c. 64) haec leguntur: IdnidmxE de fiCav (ih lEQOvQymv diara^iv Tolg jQiuxona
KovQbOinv, ovg ecprjv ra noiva &vtiv vneQ t(ov tpQUTQuoiv uqu. De libro, qui eorum
sacra describeret, aliunde mihi qnidem nibil innotuit, quamquam ipsa Curionia
sacra saepissime memorantur.'*^*) Flaminum quoque scripta sacra Dionysius paucis
indicat: ttjv de devTeQav rolg xaXovnevoig vcp^ "^EXXtjrm ^Tecparriq^oQO ig, iinh de 'Pw-
(laCmv OXoLftvaiv. Ex hisce mnlta servata sunt in commentariis a Servio ad Vir-
gilii poemata scriptis et apud A. Gellium, qui (X. 15): „Caerimoniae, inquit, im-
positae flamini Diali multae, item castus multiplices, quos in libris, qui de sacer-
dotibus publicis compositi sunt, item in Fabii Pictoris librorum primo scriptos
legimus." Tribuno vel tribunis etiam Celerum, tres enim erant secundum tribuum
numerum^ peculiarem tribuit librum: tt/v 8e TQlrrjv ToXg r,ye(i6av rtav KeXeQiojv, ovg
eq>r]v Innelg re xal ne^ovg aTQaTevofievovg qjvXaxag anoieixvvo&ai tmv ^aovXem' xal
yaQ ovTov Terayfievag Tivag leQOvQyCag eneTeXovv. Neque de hoc scripto' alibi quid-
quam legimns, quamquam, cum ceterorum scripta fuisse multi testentur, neque de
hoc dubitandum censeo. De libris Augaralibus, quos quarto loco recenset, multi
afieruntur veterum loci, quare neque Dionysii verba adscribo.***) Vestae cultum
*) Wach.smuth p. 218 ipsa sacra Nama Pompilio aDtiquiora putat.
**) Fest. s. V. Curia p. 37. Curionia sacra p. 47 et Novae curiae p. 183.
»*•) Geliias XIII. 14. Serv^ ad. Aen. IV. 45. IX. 20. De iis scripserunt Serv. Fab.
Pictor ( Non. s. \. PicnltoDus ) , Appias Palcher (Festus s. v. SollistimuDi p. 242),
Cicero (Serv. ad Virg. Aen. V. 737) et Veranius qnidam (Festas s. v. paludati p. 216).
5
— 34 —scriptis legibus commendatum esse virginibus» etiamsi hoc Dionysii non exstaret,
cam disciplinae huius saepius mentio fiat, inde snmendnm eiset. Ut Grellii (t.l2)
testimonio dubia reddatur borum libroram antiqaitas, tantam abest, ut eo fides
eis praestanda etiiBi aageatar. „I>e more autem, inquit» rituque capiundae vir-
ginis litterae quidem antiquiores non exstant, nisi qtuie capta prima est, a Numa
rege esse captam. Sed Papiam legem*) invenimus." De ceteris enim partibus
huius cultus litteras antiquas exstitisse, inde sequitur. Imo quae verba pontificem
dicere oporteret, cum virgioem caperet, e libro primo Fabii Pictoris ipse Gellias
affert. Ea verba haec sunt: ,^SACERDOTEM VESTA^SiM, QUAE SACRA FACIAT,
QUAE lOUS SIET SACERDOTEM VESTALEM FACERE PRO POPULO ROMANO QUI-
RITIUM, UTEI QUAE OPTIMA LEGE FOVIT, ITA TE , AMATA, CAPIO." Haec
ipsa formula alias leges respicit a Nuraa conditas.**)
Saliorum libri, quos sexto loco nominat Dionysius (c. 70), aliunde satis noti
sunt, iniprimis carmina, quae in hisce contenta fuisse, iure colligimus. Ea ad
Numam vulgo esse relata, etiam Varro (de Ling. Lat. VIL 3) docet, dubitans, sintne
etiam antiquiora.***) ,,At hoc quid ad verborutn poeticorum aetatem? quorum si
Pompilii regnum fons in carminibus Saliorum, neque ea ab superioribus accepta,
tamen kabent DCC annos." Saliorum Palatinorum libri, qui hic soli significantur,
utrum nil nisi carmiDa continuerint, an ritus etiam et caerimonias. decidere non
ausim, quamquam hoc illo verisimilius.****) Fetialium iura, quae Dionysius (c. 72)
septimo loco commemorat, scripta quin exstiterint, nemo dubitat: a Numa esse
*) A. U. 504 ex coniectura Pighii ad hunc annum in Annalibus.
**) Macrob. I. 17. Plut. Numa c. 9. Serv. ad Aeo. XII. 603.
*•*) Quae dubitatio docet, in his carminibus Numae, Musarumcultoris, mentionem non esse
factam. Hanc notitiam ex aliis poematis esse sumptam, inde efficitur, quod Ennius
banc rem memoravit apud Nonium s. v. Cluit. Cf. Quinct. Inst. I. 10. 20. Cicero
de Orat. III. 51. Plut. Num. c. 13 et 14. Horat. Epist. 11. 1. 86. Varro de Lincr,
Lat. VI. 14. Festus s. v. Mumurii Veturii p. 96. Tob. Gutberleth. de Saliis Martis
sacerdotibus. Franeq. 1704.
*•**) lac. Gutherius (de vetere iure Pontificio) libro I.^. 5. exhibet hanc inscriptionera
:
„MANSIONES SALIORUM PALATINORUM A VETERIBUS
OB ARMORUM, ANNALIUM CUSTODIAM CONSTITUTAS" etc.
— 35 —condita- praeter DioDysium etiam Plutarchns (c. 12) testatnr. *) lam ab hoc
tempore inde haec iura litteris fuisse consignata, eo etiam cognoscitor, quod ab
exteris ea petita esse consentiunt, vel ab Aeqnicolis seu Aequis, vel ab Ardeatibus.
Quae discrepantia eo toUitur, quod qnae Ancus postea addidit, ab Aequis dedu-
cuntnr; quae Numa, ab Ardeatibus sunt petita.
Restat ut de libris Pontificiis disseram, qui omnium fuerunt et amplissimi et
g^ravissimi. Pontifices enim summam sacrorum curam habebant, deque rebus sacris
ius dicebant. Maximi igitur momenti faeruDt libri, qui ius sacrum vel Pontificium
amplexi sunt.**) Eos ad Numam auctorem esse relatos, etsi alibi non exstaret,
et per se verisimile est, et Dionysio (c. 73) credendum. Libros vero genuinos,
urbe a Gallis incensa, perisse iam probavimus ***), liceat tamen hoc loco
alias adiungere rationes, quae convincant, libros Pontificios, quos postea servabant,
ex aliis libris esse compilatos. In iis, teste Dionysio (VIII. 56), omnia narrata
erant, quae, urbe a periculo, quod intulerat Marcius Coriolanus, liberata, accidisse
credebantur. Fragmenta, quae sparsim servata sunt, praecepta etiam continent,
quae ad sacrificia cruenta pertinent, quae fieri Numa noluit, eorumque
mentionem fecerunt in causa Horatii, TuIIo regnante, acta.****) Ab ipsis libris
Pontificiis distinguuntur Aunales Maximi et Fasti, commentariorum autem nomine
cuncti compreheodi videntur.*****)
*) Partein horum librorum supra p. 13 Romuli aetati vindicavimus, partem a Tullo et
Anco esse additam, postea videbimus. Cf. I. D. Ritter et I. Luz de Fetialibus Po-
puli Romani. Lips. 1732. Andr. Wagner de Fetialibas et iure Fetiali. Helmst. 17,34.
Cf. Wachsmutb p. 219.
*•) Plut. Numa c. 9. 12. Serv. ad Virg. Ecl. V. 66. Georg. I. 21. Aen. IX. 641. XII.
603, De hoc iure Pontificio scripserunt Fabius Pictor (Gell, L 12), Varro, lulius Caesar,
Antistius Labeo, Atteius Capito et Fenestella (Gell. IV. 6, Senec. Ep. 108. Auctor
de orig. gent. Rom.)
**•) Cf, supra Part. II, p. 21.
****) Cf. quae infra §. 3 de hac causa disputabimns.
*****) Cic. Brut. c. 14 ,,Possumus suspicari disertum Ti. Coruncanium,
quod ex pontijicum
commentariis longe plurimum ingenio valuisse videatur.*'
5*
^^,,,„.,
— 36 —Aliud singalare scriptam contioait sacra Argeoram*), caias reliqaiae ex-
stant apud Vanronem, quae specimeQ exhibent localentam lingnae Latinae, qnalis
tum fuerit.**)
Sequuntur .apnd Dionysium (c. 74— 76) instituta pablica de agrorum posses-
sione, quae a Numa ad Deorum Termini et Fidei cultum referebantar. Ut ap-
pareat, quam arcte horum Deorum cultus cum iure privato coninnctus fnerit ***),
gravissima Dionysii verba adscribam, quae plures de utraqne re fuisse leges,
arguant: Tfig (ihv auTa^xeiag, inqait c. 74, *al rov fiijdiva %mv aXXoTQicov ini&v[Aelv
1] neQi Tovg oQtafiovg Toiv xTtjaeoyv vofio&eaia [rexfirjQiov iart].****) Praeter has leges de
finibus agrorum regundis alias tulit de stipulationibus, quae a Servio TuIIio aut
sublatae aut mutatae sunt. de Noviiug, pergit, eig fuv evriXeiav xal a(aq)Qoavvrjv dut
TOiovT(i)V avviarfiae vofiMV %r\v noXiv, elg de Tr\v neQi xa avfi^oXaia dixaioavvtjv vnriyayeTo,
nQayfia i^evQiov '^yvorjfiivov vno navTOiv t(ov xaTaaTriaafiiv(av Tag iXXoyifiovg noXiTeiag.
ludiciorum usum simgjicem reliquit iurisiurandi sanctitate imprimis fretus. ^i t£
aQyai , inquit c. 75, xat %a dixaoTriQia tu nXeXaTa Toiv afiCpta^TrjfxdTOiv ToZg ex Tf]5
niaTecjg OQxoig ditjTOJv. Fortasse inde orta est legis actio, quam sacramento vocant.
Ad fidei cuitum etiam referendae sunt leges de collegiis opificura latae,
de quibus disserit Plutarchus (c. 17). Eorum unam apud Plautum (Capt. III.
1. 32) servatam arbitror:
,,Nunc barbarica*****) leye certum est ius meum omne persequi:
Qui concilium iniere, quo nos victu et vita prohibeant,
His diem dicam, irrogabo tnulctam."
Quam quidem legem regum aetati vindicant duodecim tabulae, quae ante semet
ipsas publica lege de hisce collegiis aliquid constitutum fuisse significant. ******)
Numae vero eam adscribi iubet indoles, quam Dionysius eius de rerum venditione
legibus tribuit.
*) Liv. I. 21. Cf. Fest. s. v. Sexagenarios p. 259. Argeos p. 14. Argea p. 17.
**) Varro de L, L. V. 45 sqq. Cuius monamenti praeclaram dedit interpretationem
C. O. Miiller, in C. A. Biittigeri Archaeologie u. Kunst. Bresl. 1828. Vol. I. St. 1. p.69—94.
**•) Plut. Num. c. 16. Liv. I. 21.
****) Festus s. v. Termino p. 157.
*****) Id est Romana secundum Plauti usum luqnendi.
******) Gaj. I. IV. ad XII. tabb. I. 4. D de CoIIeg. et corpor. (XLVII.22.) Similis fuit lex lulia
de Annonn. Ulpian. 1. IX. de Offic. proc I. 2. D. De lege lulia de Ann. (XLVIII. 12.)
— 37 —iDter Namae commentarios etiam eias Fasti faerant, qaibas novum constitait
anntim, eumqae lanarem duodecim met&vam, quem lastro condendo Servius Tullias
cum Romuli ratione in concordiam reconciliare studuit.*) Hoc pluribus persequi
longam est et ab hoc loco alienum. Sed Fastorum locum, qui servatus est, singu-
larem adscribo , ex qao intelligi possit, quomocfo factam sit, ut Numa pro Fytha-
gorico haberetur. Exstat apud Joannem»Lydum de Ostentis (Paris 1823 c. 18
p. 62) a Car. Bened. Hasio ita suppletus: KriQv^ Ss xmv ano^Qrjm> rj cpixri^.
"Ji(TT* ovx ,e5w cpQEVO^Xa^eiag ntfiq^oVTai raXg fte^&odoig, dv wv tov fuXXovrog (TToxa^ead^ai
eigavofiB&a' ovde ro ne^l rriv^xmv a<n£Q(ov S-eotQiav anaixxoXovv £|o» &eoGe^eiag iioi^V
a}X ext (iaXXov xt]V navaoq)Ov eaxi 3ta xojv e'Qyo)V avxMV S^eojQrjaai, uqovokxv xov navxoiv
a^grjxov naxQog, xal d^avfiaaai xip' tpvxriv avd-qdmov dvvaaS^at, 7jyovfievov Seov, xai
neql xoiv ovQavioov, mg dvvaxov, dtaXeyea&ai. Tavxa fiev ovv ^ovX^iog tpriaiv, ex roir
xov Novfia taxoQriaag,**)
At raagna exoritur difficultas, quae, an vera Numae inilituta litteris mandata
ad posteros pervenerint, iubeat dubitare. Posteriori enim aevo reperti sunt Numae
libri, qui ab institutis eius, quae quidem tum observabantur, tam discrepabant, ut
magistratus eos comburi iuberent, ne religiones dissolverentur. Res est gravissima:
idcirqo ipsa auctorum verba inspiciamus. Livius ad annum urbis 571: ,,In agro
L. Petillii, inquit (XL. 29), scribote, sub laniculo, dum cultores agri altius moli-
untur terram, duae lapideae arcae, octonos ferme pedes longae,
quate?-nos latae,
inventae sunt, operculis plumbo devinctis. Litteris Latinis Graecisque utraque
arca inscripta erat; in altera Numam Pompilium Pomponis Jilium, regem Roma-
norum, sepultum esse, in altera libros Numae Pompilii inesse. Eas arcas, cum ex
amicorum sententia dominus aperuisset, quae titulum sepulti regis habuerat, inanis
invehta, sine uUo vestigio corporis humani aut ullius rei, per iabem tot annorum
*) Nieb. I. 304 sqq. Plut. Num. c. 18. 19. Censorin. c. 18. 13.
**) Fulvius Nobilior, Ennii aequalis, qui omnium Romanorum primns Fastorum librum
edidit, Numae in iis saepius mentionem fccit. Cf. A. Krausii Yitae et Fragmenta ve-
tecum Historicoram Romanorum. Berlin 1833. p. 125. Fasti publici, quos Cn. Flavius
A. U. 449 circa forum In albo proposuit, cum antea in penetralibus pontificum repo-
siti essent, Numae fastos pro fundamento babuerunt. Apparet tamen eos fuisse mutatos
a Servio TuIIio, fortasse etiam ab ipsis pontificibus.
7 .:«.--.-¥./
— 38 —omnibus absumptis; in ckltera duo fasces, candelis involuti, septenos habuere iibros
non integros modOf sed recentissima specie. ^ Septem Latini de iure Pontijicio erant,
septem Graeci de disciplina sapientiae, quae illius aetatis esse potuit.*'
De qaibas si qais accoratias cognoscere velit, legat, qaae apad Livinm se-
qutiDtar, qaaeqae apad Varronem' (in Aagastini libr. VII. de Civ, Dei c. 34),
Pliniam (H. N. XIII. 27), Platarchum ^umac.22) etValeriamMaximum (1.1.12)
exstant. Nos ex Plinio baec tantum addimus : „Mirabantur alii, quomodo illi libri
durare potuissent: i7/e (C. Hemina) ita rationem reddebat: Lapidem fuisse quadra-
tum circiter in media arca vinctum candelis quoquo versus, in eo lapide insuper libros
impositos fuisse: propterea arbitrari eos non computruisse ; et libros citratos fuisse
:
propterea arbitrarier tineas non tetiffisse." Qaamvis in noDDullis discrepent aucto-
res, tamen de re ipsa ita coDsentiunt, ut nulla admitti possit dubitatio, praesertim
cum antiquissimi , quos retulisse scimus, scriptores non amplius triginta vel qua-
draginta annis, postqiilmi accidisset, rem litteris mandarint, ut aut ipsi videre, aut
ab iis, qui vidissent, audire potuerint. Restant tamen duae gravissimae dubitandi
causae, an vere Numam libri isti babuerint auctorem.*) Graece enim ex parte scripti
dicuntur ea aetate, qna ne in ipsa quidem Graecia prosa oratio in nsu fuisse vulgo
pntatur, atque philosophiae Pythagoricae praecepta continuisse toto seculo^ ante-
quam Pythagoras natus esset. Ne ad suspectam chronologiae fidem provocemus,
quam de ipso Pythagora Niebuhrius urget (I. 264),**) non Solon tantnm in legi-
bus condendis soluta oratione usns est, sed multo prins, eadem fere aetate, qua
Numa vixit, Charondas et Zaleucus leges composuerunt eosqne in Magna Graecia
agro Romano confini, imo iam Lycnrgus leges litteris consignaverat. ***) Quod
vero ad Pythagorae disciplinam attinet, eius doctrina tantis obvoluta est tenebris,
ut ab ea certa argumenta peti non possint, praesertim cnm ignoremus, quantum
ex ipsis Italiae sacris in usum suum converterit. Livius denique ipse disserit
contra Valerinm Antiatem, quod , ,,libros Pythagoricos fuisse, adiecisset vulgatae
(tpinioni, qua crederetur, Pythagorae auditorem fuisse Numam, mendacio probabili
*) A Romanis pro spariis esse babitos. non iure conteDdit Bernbardi Grundriss der
Kbm. Litt. p. 73.
*) Cf. Wachsmuth p. 143.
•**) G. Gu. Nitzscb Meletemata de Historia Homeri. Fasc. I. p. 50 sqq.
— 39 —accommadata ^de." ' Haec opinio fidem aoget, faisse bos Namae libros geauinos,
qoia illi qaoqae commentarii, qai traditi erant, doctrinam Pythagorae sapere crede-
bantar. Dnbitationem vero excitat de holram ipsoram integritate, quod „praetor,
lectis rerum summis, cum animadvertisset, pleraque dissolvendarum religionum esse,
se iusiurandum dare paratum esse aiebat, libros eos legi servarique non oportere."^
Hoc ipso argamento efficitor, in iis fuisse, quod a Namae monumentis, quae
asservarentnr, differret. Sed qaa de caasa libri cam ipso aactore sepulti sant,
nisi quid continerent, quod taceri volaisset? nisi iis commissa essent, quae sola
memoria servari iussisset? Qaae cam in oblivionem venissent, ne renovarentur,
pericalosum videri potuit. Multa vero instituta a Numa non litteris esse mandata,
diserte scribit Dionysius (II. 74) et affirmat Plutarchus (Numa c, 22). Itaque
conmientariorum, quos asservabant Romani, fides non minaitur, sed etiam augetur,
siquidem verum est, quod coniectura assecuti sumus, pontificum libros cunctos,
urbe a Gallis capta, incendio esse consumptos, postea vero e memoria iisque monu-
mentis, quae servata essent, instauratos. Ceterorum enim sacerdotum libri servati
videntur. *) Tum, quae usu non amplius observabantur, aut in bac nova librorum
recensione praetermissa sunt, aat suppressa ilioque etiam tempore nondum in vulgus
nota. Neque enim qaisquam libros pontifioales ediderat. Sed quidquid statuendum
est de Numae libris cum auctore sepultis, cetera scripta, quae eius nomen prae
se ferebant, tam multa, tam ampla, tamque varia fuerunt, ut eorum consensus
auctorem suum e fabularum tenebris in veritatis lucem vindicent, postulentque eum
•) Livius (V. 40) de Flaminam et virginamVestalium sacris expresse hoc tradit. „Flamen
interim, inqait, Quirinalis virginesque Vestales, omissa rerum suarum cura, quae sacrorum
secum ferenda, quae (quia vires ad omnia ferenda deerant) relinquenda essent, consultanttx.
quisve ea locus Jideli asservaturus custodia esset ; optimum ducunt, condita in doliolis sncelh
pi'oximo aedibus flaminis Quirinalis, ubi nunc despui reUgio est, defodere: cetera inter .>e
anere partito ferunt via, quae Suilicio ponte ducit ad Janiculum. In eo clivo eas nini
L. Albinius, de plebe Romana homo, conspexisset, plaustro coniugem ac liberos vehens inter
ceteram turbam, quae inutilis bello urbe excedebat: salvo etiam tum discrimine divinarum
humanarumque rerum, irreligiosum ratus, sacerdotes publicos sacraque populi Romani pedibus
ire, fenique , se ac suos in vehiculo conspici ; descendere uxorem ac pueros itmtV, virgines
sacraque in plaustrum imposuit: et Caere, quo iter sacerdotibus erat, pervexit.'^ Cf. Valer.
Max. I. 1. 10. Pontificem Maximam Romae remansisse idem Livius narrat ^V. 41).
— 40 —in integram restitai, praesertim cam monomeota regam, qai €i saccesserunt, dies-
qoe festi in eias memoriam institoti, ipsa ^eniqoe carmina, qaae eios sanctitatem
celebrabant, fidem aageant, nosqoe dabitare non patiantor.
'
§. 3.
De Tulli Hostilii et Anci Marcii comnientariis.
£tsi horom regum commentarii nonqoam diserte afferontor, neqoe leges sa-
persont, ipsoram verbis expressae, tamen ab otroqae et institota pablica litteris
consignata fuisse, et Ciceroni& Tacitique aetate non modo servata, sed etiam ob-
servata reperimas. '
Tullo potissimom adscribitor ias Fetiale, quantom ad res repetendas bellaqoe
indicenda pertineat. „Constituit, inquit Cicero (de Rep. II. 17), iiis, quo bella
indicerentur ; quod per se iustissime inventum sanxit Fetiali religione, ut omne
bellum, quod denuntiatum indictumque non esset, id iniustum esse atque impium
iudicaretur/' Hoc ius Livius quoque ad eum refert, exemploqae illustrat belli
cum Albanis gesti (I. c. 22—^24), quod in huius regis commentariis ita narratum
puto. Idem bellum carminibus fuisse celebratum, non est, quod negemus; legem
vero de trigeminis publice alendis in commentariis regis fnisse, inqoe iure Papi-
riano esse repetitum, ea de causa est sumendum, qaod poblica auctoritas ei non
nisi ex publicis monumentis concedi potuit. Dionysius pugnam inter Horatios et
Coriatios commissam, postquam descripsit: ^'Eazt de, inqoit (III. 22), xal vofiog naQ
avxoXq dC exsZvo xvQiod^eig to na&og, w xui eig ifis ^^(^ailyTot, Tt/*ijr xai do^av a&avarcv
TOi? urdQaaiv exeivoig neQiTi&eigj b xeXevMV j olg uv yivmnai rQidvfioi •Jialdeg, ex rov
drifiitoiov rug rQ0(j^ug tmv naid(av j^oQrjyelad^ui fie^Qtg i]^g- Dirksenius quidem (p. 341)
dubitat, hanc legem TuIIo Hostilio originem debere, dici enim in memoriam eius
rei esse latam, non TuIIo rogante: quamquam quomodo clarius hoc exprimi possit
quara his verbis: $i ixeXvo ro nud^og xvQoyd-eig, equidem non video. Licet praepo-
sitionem diu non per, sed propter vel ob Latine reddamus, tamen hac etiam ra-
tione pugna CaHatiorum et Horatiorum legis causa esse dicitur, neque intelligi
potest, qua occasione data in illius pugnae memoriam eiusmodi lex postea sit
rogata.
Sorore ab Horatio triumphante interfecta, legem perduellionis vel parricidii
novam a Tullo esse latam, vel in eius saltem coromentariis Horatii exemplo fuisse
— 41 —illostratam, iam «^(^ Ciceronis testiraoDio probavi.*) Leges de parricidio iam
tam faisse aadtmas, sed dod eam, qaae haDO litem dirimeret. Accessit etiam Doya
iadicii ratio: tam primam, teste Dioaysio '^II. 22), totas popalas, td qaem, rege
saadente, provocayerat , de caede iadiciam talit. Dirksenius co^endit (p. 841),
non legem esse rogatam, qaae in fataram valeret, sed qaae solam istam caasam
decideret; ideoqae haias iadicii formalas iater leges regias recipere nolait £am
vero hic qaoqae errasse, et Cicero argait, et ad popalam provocandi ias dabitare
noo sinit, qaod tum constitatam ex hoc tempore inde mansit.**) In pontificnm
libris haias caasae factam esse mentionem, cnm in caede expiaada iis pecoliare
negbtiam datam esset, non est, qaod negemas. Ipsis tamen publicis legibas piacala
esse imperata, Claadii exemplum docet, siquidem Lipsius recte ad Horatiae caedem
retulit Taciti locnm (Ann. XII. 8), ubvClandias Imperator, postquam Calvinam,
sororem Silani, qni voluntariam mortem sibi consciverat, Italia expulit, sacra addi-
disse dicitar ex legihiis Tulli, regis, piaculaque apud Lucum Dianae per ponti-
fices danda.
£x commentariis huias regis iDnotueroat foedera deinceps cum Albanis icta
et iura iis concessa (Liv. I. 24. 30). Praeterea quae cum Sabinis et Latinis
pacta snnt, eodem modo ad posteros pervQDerunt (Dion. III. 33. 34).
Sacra denique nova Salioruin condidit Tullus. Nama instituerat duodecim
a Palatio, ubi sacraria habebant, Palatinos denomiDatos, iis TuUus addidit dao-
decim ex voto, quod in belio Sabino fecerat, Agouenses vel CoIIinos, qui in monte
Agonio s. CoIIino s. Quirinali sacra facerent.(Dion. 11.70. Liv.1.27). In eorum usum
peculiares compositos esse libros docet Varro (L. L. VI. 14) : ,,In libris Saliorum,
quorum cognomen Agonensium, forsitan hic dies appellatur Agonia.'****) Utrum
*) Cic. pr. Rab. c. 4. cf. supra II. p. 19.
*•) Cic. de Rep. II. 31. Fest. s. v. Sororium tigellum p. 240. Senec. Ep. 108. Niebuh-
Tius (I. p. 288 et383) has formulas, quas poematum antiqaorum putat reliquias, e libris
Pontificiis repetit, cum Cicero ex his de provocatione notitiam depromat, quam ego ex
regum commentariis demum in illos transisse censeo. Cf. qaae supra §. 2 p. 35
de libris Pontificiis diximus post urbem a Gallis incensam refictis.
***) Haec non ad §. 14, ubi in libris leguntur, pertinere apertum est, sed ad $. 12, ubi
exstat : ^Agonales,per quot rex in regia arietem immolat , dicti ab agone, eo qvod inter-
rogatur a principe civitatis et princeps gregis immolatur.*^' Cf. Fest. s. V. Agonium p. 9,
Axaraenta p. 3, Septimontium p. 261 et Salias virgines p. 255.
#
— 4a —hi quoqae carmiaa continQerint, an aat toti, attt ex parte fBtlfi oratione scripti
fuerint, tracUlAin non reperio. Cetemm a re noo est alienam animadvertere , ab
Aelio Stilonft<ifoarminum Saliorum intefpretationem esse editam, caias notitiam
Varroni (Vil. 2) debemns, ex qua plura etiam exceipsit Festas. *) Aiioram qao-
qoe sacroram aacter faisse dicitar Toilas (Iay. I. 31): „J9mcfi5 Sabinis, quum
in magna gloria magnisque opibus regnum TulH ac tota res Romana esset, nun-
tiatum regi Patrihusque est, in monte Albano lapidihus pluisse. Quod quum credi
vix posset, missis ad id visendum prodigium, in conspectu, haud editer quam cum
grandinem venti glomeratam kt' terras agunt, crebri ceddere coelo lapides. Visi
etiam audire vocem ingentem ex summi cacuminis luco, ut patrio ritu sacra Albani
facerent, quae^ velut Diis quoque simul cum patria relictis, oblivioni dederant:
et aut Romana sacra susceperant ; aut, ffx^ianae, ut fit, obirati, cultum reliquerant
Deum. Romanis quoque ab eodem prodigio novemdiale sacrum ptiblice susceptum
est, seu voce coelesti ex Albano monte missa, (nam id quoque traditur) seu haru-
spicum monitu: mansit certe solemne, itt, quandoque idem prodigium nunciaretur,
feriae per novem dies agerentur.****) Saepissime has ferias celebratas legimus.
Unum tantam afTero exemplum (A. U. C. 218), in quo narrando Livius addit non
secundum libros Sybillinos esse edicQMn illud solemne. ,,Ob cetera prodigia, in-
qoit (XXI. 62), libros adire decemviri iussi, quod autem lapidibus pluisset in Pi-
ceno, novemdiale sacrum edictum, et subinde aliis procurandis prope tota civitas
operata fuit." Alibi ex more maiorum esse factum addit vel ut solitum erat.
A pontificibus eiusmodi solemnia secundnm libros sacros esse edicta scimus.
Neque enira Numa tantum hoc praecepit,***) sed innumeris historicorum locis
hoc custoditum legimus.****)
-n
") S. VY. Manias p. 167, MoDStrum p. 168, Manaas p. 169, ubi legendum : „Manuas m
carminibiu Saliaribiu (pro Saecularibtu), AeUw SHlo $ignificare ait bonot." Qann emen-
dationem pro vera et certa agnosces, si contaleris Festum s. v. Matreni p. 91.
*•) Festi qaoqae loci s. v. Novemdiales Feriae p. 110 etl85 exstant de eadem re, quorum
alter etsi ceterum e Livio suppletus, tamen Hostilii nomen exhibet fere integrum.
In eodem pro feriis Latinis legendum est feriis Votivis, ut res ipsa docet.
**•) Liv. l. 20.
*•**) lodices ad Liv. s. v. Pontificum collegium et Pontifex Maximus.
m— 43 —
^K. Qaid AncnsJMtt^ias de Namae legibas conservandis et restitaendis meritas
sit/sapra e«t «cp^ntam: ipsom qaoqoe noYas condidisse leges, eaMue, qaae opi*
ficum et tfgncokurnm excitarent indastriam, ex iis collegerimf^Puie Dionysins
(III. 36) addidit: livcatTijtrafuvos de xa xaTS^QaSvfitjiuva xSni^/eQoyv , lutl rhv uQyov
ovXo9 enl Tug idiag igptaiag nnoareiXag, ini^vsi ftav Tovg imfaXeZg yeatQyovg, ifiificpsro
dk Tovg xandig nooXcxafisvovg tov l^iaiv mrifiaTotv, atg ov ^e^aiovg noXirag. Principiam
hic agnoscam notae censoriae.
Certam est, Anco magnam iaris Fetialis partem esse adscriptam. Neqae
exemplnm modo belli Latinis indicti ab eo petivit Livins, id qaod Dirksenius
(p. 348) falso credidit, sed claris verbis novam ias ab eo introdactam (I. 32)
prodit: ,,Ut tamen, quoniam Numa in pace religiones instituisset , a se bellicae
caeremoniae prodereniur, nec gererentur solum, sed etiam indicerentur hella aliquo
ritu, ius ab antiqua gente Aequicolis*), quoi^ nunc F*tiales hahent, descripsit, quo
res rep&tuntur." Qaae deinde seqnantar formolae, si cam illis comparantar, qaas
Tallias condidisse dicitar, boc ias etiam ab Anco esse aactam, videmas.
§• 4.
De commentariis JServii Tullii.
Qaae Tarquinio Prisco adscribontar institata publica (apad DionysiumIII.67),
tam iocerta tamque indefinita sunt, ut commentarios eius exstitisse, ex quibus de-
promerentur, mihi persuadere non possim. Virginum Vestalium nnmerum auxisse,
senatores centum addidisse, et tribus duplicasse traditur, sed hoc cum ex carmi-
nibus, tum ex Servii commentariis , comparatis cum illis priorum regum, cognosci
potuit. Tarquinio regnante priscam iuris constitationem vel neglectam vel subla-
tam esse, eius instauratio docet, quae Servio tribuitnr (Diom IV. 10). Veteres
leges restituisse dicitur Servius, priusqnam rex creatus esset. Quo facto novas
etiam cpndidit leges, quibus populi gratiam sibi conciliaret, de quibus apud Dio-
nysinm (IV. 13) haec exstant: Ev&vg «jua Toi naQahx^elv rriv aqir^v dtiveiue tijv
bnfifiooiav idtQav ToZg 'd^rjrevovai, "Poificuwv' sneixa Tovg vofxovg, Tovg re avvaXkaxrixovg
xai Toug neQv tmv adttctjfiUTwv, inexvQwas Talg q^QarQaig' 7]aav de nevTT^xovra nov fia-
XioTa Tov o.Qi&fiov, o)v ovdev deofiai fUfiv^tja&at xuTa xo nuQor. Mirnm est, ex tanto
*) Cf. Servius ad Virg. .4en. VII. 695.
6
4
"^k
44
legam namero onam tantam soperesse, qaae diserte ad Sert|pm referatar/ com
magna iis til^ videattir ioris Romani pars. Duo leg^m genera distlDg^aDtar.
Qaos Dionymn boc loco vifiovg avvaXlatnuiovg nuncapat, poatea (c. 43) nsifl xu
avfi^Xaut faisse narrat, eos ad obligationes ex contractu pertinnisse ooniicio, qaae
param, opinor, mati(tae apud Gaium (1. III. §. 80—181) exstant. Alterom legam
genus, quod ^niurias vel obligationes ex delicto tractavit, cum legibus daodecim
tabularam, tum 4ege Aqailia est mutatnm (Gai. 1. III. §.182—225). £x bisoe
legibus una ipsius regis verbis est servata apud Festam (s. v. Plorare p. 203).
Ceterom has (|DinqaagiDta legjitar singulari Hbro foisse contentas, ipse numerns,
eoruroque a cetens legibus disittnctio statuere cogont. In iis fortasse legebantur,
quae de Nundinis eadi constitnisse, narrant multi apud Macrobium (Satum. 1. 16),
quibus rustici ad mercatum legesque accipiendas Romam venirent.
Alio scripto exposita erat urlyia et agri divisio atque descriptio sacrorum,
quae singularum partium incolis communia esse voloit. Solemnia in hunc usum
constituta fuerunt Compitalia et Paganii^a. Iirorum mentionem facit etiam Varro
(L. L. VI. 25), eaque concipiendi formalam servavit A. Gellius (X. 24); horum
leges sua aetate publice esse custoditas, Dionysias (IV. 15) expresse tradit: Kal
vofiovg vntQ zfuv IsQcJv TOVTm, ovg ert St^ cpvXaxrig exovai '^P(OfiaXoi>j ovveyQaxpav.
Servio Tallio tota reipnblicae constitatio tribuebatur (Liv. I. 42), qO«b postea
maximam partem est iostaurata. Neque immerito ei adscripta est illa; classium euim
ceQturiarumque descriptio, quae apud Dionysium (c. 16—^21); apud Ciceronem (de
Rep. II. 22) et apud Livium (I. 43) legitnr, tam accurata est, ut non nisi litteris
mandata servari posset. Feliciter evenit, ut pro certo habeamus, non anam libram,
sed plures exstitisse de nova feipublicae constitutione. Duo cx scriptis hisce
servata sunt fragnMitata apud Festum: „procum, inquit (p. 213), in descriptione
classium, quam fecit Servius Tullius, ngnificat procerum." Eadem in pagina
legitar paulo superius : „PRO CENSU CLASStS JUNIORUM Servius Tullius c^m dixit
in descriptiont centuriarum, accipi de^t in censu, ut ait M. Varro in L. VI
'^f, rerum humanarum, sicuti pro aede Ctutoris, pro tribunali, pro testimonio."
Plores borum librorum reliqniae sunt servatae, certis eorum inscriptionibus non
additis. Priscum hurum monumentorum aevum ipse loquendi usus prodidit: voca-
bnla enim in iis legebantur, quae aurea quidem litterarum aetate de iisdem rebus
nott. arapj^us usurpabantur. „Etiam verbis, inquit Cicero (I. I.), ac nominibus ipsis
^*
»..
• .,.
*-^
'S
#-*,-; ..<
45
/m^ diligens (Serviqs TalliQs), ^ut, c«m locupletes ASSIDUOS appellasset ah aere
dcmdo, eos, qui aut non plus mille quingentum aeris, aut omnino nihil in suum
censum, prcteter caput, attulissent, proletabios nominavit, ut fx Us qvmi proles,
id est quasi proffenies, civitatis exspectari videretur'.*' *) Alia eiusmodi vocabala
sunt NI QUIS SCIVIT, Haec eoim legaatur apad Festam (s. b. v. p. 185): ,,a/
QUIS SCIVIT centuria est, quae dicitur a Servio Tullio rege constituta , in qua
liceret suffragium ferre, qui non tulisset in sua, ne quis civwm suffragii iure
privaretur. Nam sciscito signijicat dicito ac sufjragium ferto, unde scita
plebis, sed in ea centuria neque censetur quicquam, ^eque centurio praefcitur, neque
ceniurialis potest esse, quia nemo certus est eius centuriae. Est autem ni quis
SCIVIT, nisi quis scivit." Ad ordines hominam regandos referenda fortasse
est etiam lex, qaa iassit Patricios non nisi in Patricip vico babitare.**)
De censu lastroque condendo singulares qnin faerint leges, non est dubitandum:
in quibus quid de civitate libertinorum sit praeceptum, discernere nnnc qaidem non
ausim, quamquam non omnino ncgaverim, kliquid de iure manumissornm esse con-
stitutum. Quae hoc loco a Dionysio memorantur, nisi p^culiares de censu instituendo
fuerunt libri,***) ex tabulis censoriis esse petita possunt, ad quas provocat Varro
(L. L. VL 86), quamquam non in me reiibeperim, bas ipsas apud Varronem re-
liquias& Servii Tullii.'
'
l
Ab eodem profectos esse commentarios consulares, quorum mentionem facit
idem Varro (§. 88), inde conficio, quod, auctore Livio (I. 60), primi consules ex
commentariis Servii TuUii comitiis centuriatis creati sunt. Qui in reliquiis horum
commentariorum apud Varronem memorantur iudices,^cum, quod sciam, postea in
comitiis nullum negotium haberent, eos esse suspicor, quos Servius instituisse di-
citur (Dion. IV. 25): xdJy fi^v eig x6 xoivov q^eQovKov udtxrifidTwv aiixog inoielTO rug
dunYVwaEig j tom' dk iduoTixoiv idiwTag OTofer elvai dixaotug ^ OQovg auToSg xai xavovag
Ta^ag, ovg avTog EyQaxpe vofiovg. Sunt, qui hic originem iudicii centumviralis se
reperisse credant. Equidem centumviros, nisi prius, Numae legibus institutos
*) Cf. Sosipater Charisius 1. 1. p.38 Putsch. GelliumXVI. 10. Fest. s. v. Assiduusp.9.
••) Festus s. V. Patricius vicus p. 120.
**•) Eo fortasse pertinet lex CeDsoria apud Festum s. v. Produit p. 202.,
..tL.
^^ .j.-;.-^"^.-..->-_<- •.^,-.^,^-..y^ ,.-.^-. ^:?r^^^^p^f^l?7}^h_.^=^'^/:^-t:-:^.'*i>^-',\l^
•:^:--f \ ^.•^^.
— 46 —censeo*), a Servio aatem senatores esse boc moiiere instroctos; ilii eoim ad aii-
tiqQam ias Qairitiom pertinere videntar, Servins vero eontractanm ias pmnas
ordinavit, qaare id novis iadicibus esse tribatam, veri non est dissimile. Ceteram
minime est miram, harum le^to, qaae de in ias vocando iatae erant, nihil ad nos
pervenisse: daodecim enim tabulis maxima ex parte sant subiatae.
Alii actas legitimi ab hoc rege institati, qoos a Dionysio xavovag et oqov^
nominatos reperii|}as, usque ad lustiniani tempora observati sunt, siqaidem recte
creditur umne, qnod gerebatar per aes et libram (mancipatio), a Servio esse coO'
stitutum. Ita indicavit C. 0. Miilleras**), cai ita assentimnr, at nobis quidem
nihil relinqoatar dubitationis, testium numernm ad quinqne classes esse compara-
tam, totamque institutionem aere nixam.Aervii legibus congruere. Id vero con-
cedere non possum, mancipationem inter obligationes ex contractu quondam esse
habitam: peculiari potias lege instityta sit oportet, quae classium descriptionem
exciperet. Similitudinem qoidem emptionis et venditionis habet mancipatio,%ed
illius, quae, publica auctoritat^ omata, o.bUgatione4n non saepius contrahat, quam solvat.
Ad mancipationem pertinent res mancipi, quae non nisi hac solemnitate inter-
posita ex iure Quiritium nostrae fiunt. Quo fundamento rerum mandipi et nec
mancipi discrimen nitatur, adhuc ceK|atur. Sunt, qui credant, rerum mancipi
abalienationem maioribus difficultatibus esse impeditam, qaod ad agricultttram sint
necessariae ideoque prae ceteris hominum opes vel dominium e£Bciant.*^*) Quorum
prias cum de praediis urbanis dici non possit, alterum ad multas etiam res nec
mancipi quadret, non omnibus haec sententia est probata. Itaqne Niebuhrfbs
(I. p. 503) nova coniectura assecutus est, res mancipi fuisse ab initio, qnae in
censum caderent: ipse tamen confessas est, quae qnidem de iis tradantur, «aae
sententiae minime fi^vere, quare banc notionem mutatam statuit. Pecunia enim, me-
tallum quodcunque rude dtque pecora certe censa sunt, nunquam vero rernm
mancipt fuisse possunt. Mihi quidem si iuis non consulto sententiam dicere licet,
res tiam in aperto videtur esse, ut nulla omnino reconditiore indigeat explicatione.
w -• *) Cf. supra $. 2. p. 36. iJSlf'
••) Etrusker I. p. 386.
y **•) Ballhorn-Rosen „Ueber Dominium p. 110. Hugo Rechlsg. p. 152. Schilling Bemerk.
' Uber Rbm. Rechtsg. p. 152 sqq. Hoc dlscrimen merito Scbillingias aliiqae contra
. Hugonis seotentiam prisco tempori vindicarunt.
•^-
f^:.}-'}y:^:-^f^ii:^^-
— 47 —Ulpituias eoim(Fragnn.T.XIX) rationem discriminis addidit luculentam: ,,§./. Jlfan-
cipi res sunt praedia in Itcdico solo, tam riistica, qualis estfundus, quam urbana,
qualis est 4omus: item iura praediorum rusticorumt mlut via, iter, actus, aquae^
ductus: item servi et quadrupedes, quae dorso collove domantur, velut boves, muli,
equi, asini. §. ^. Mancipatio propria species alienationis est reirum mancipi: eaque
fit certis verbis, libripende et quinque testibus praesentibus. §. 4. Mancipatio locum
habet inter cives Romanos et Latinos coloniarios, Latinosque lunidnos, eosque pere-
grinos, quibus commercium datum est, §. 5. Commercium est emendi vendendique
invicem ius/' Vitio Ulpiano verti potest, quod commercii ootionem ad suae
aetatis usum exposait, non ad historiae fidem examiaavit. Satis enim notam est,
Romanis cam Latinis faisse connabian^ i. e. ios mattimonia invicem iangendi, et
commercium i. e. non ius emendi et vendendi, qaod omnibas pacatis popalis
compane erat, sed ut Romanus ei, qaocam pablice hoc pactum erat, praedia veodere
et ab eo emere posset. Omnes vero res mancipi eae Bunt, sioe quibus non potuis-
sent praediis uti et frui, quas postea iurecoBsalti inventarii nomine sunt amplexi:
conteodo igitur haram rerom maocipi abalienationem et acquisitionem inter eos
tantam licitam faisse/ inter qaos ilhid commerciam esset. His concessis, eo tutius
mancipationis discriminisqne inter res man^Tpi et nec mancipi institutionem Servio
Tullio vindicamns, utpote qui primus eiusmodi societatem cum Latinis inisse,
omniaque iura accurate descripsisse dicatur (Dion.IV. 25. 26. Nieb.II. p.l7 sqq.).
Leges aeri incisas in templo Dianaef*") in monte Aventino tum aedificato ipseDionysius
vidit. Ad Servium denique retulerim etiam leges quas4am, quarum auctor non no-
minatur, quae cum rerum mancipt iure cobaereant, legcm dico mancipiorum (Varro
L. £i. VI. 74), praediorum urbanorum (V. 27), aedificiorum (V. 42), quamquam
boc pro certo affirmari non potest.^
« Fastos a Servio Tullio esse editos, etsi memoriae non proditnr, sumendum*
tamen est, quia gravissimi auctores ei tribuunt novam temporis computandi ratio-
nem. Nihil quidem eiasmodi ad eam refertar, quod non simnl aut Romulo aat
Numae adscribatur, sed haec repugnantia, quae videtor, iusta crisi facile tollitar.'"
„Nundinarum originem, inquit Macrobius (Saturn.I.16), quidam Romulo assignant,
quem communicato regno cum T. Tatip, sacrificiis et sodaliiatibus institutis, nun-
*) Cf. Ursinura ad Fest. s. v. Nesi, p. 178.
,|t^>^>?^s^ -^*---
, •-«lp>v t^3,'v^^V •.•
-•46
rftNCM quoque adiecisse commemorant , sicut Tuditanus t^rmat, sed Gdsnu» Ser-
vium Tullium fedsse nundinas dicit." Perpendentibas oobis, NnbdiDas originem
dnxisse a Romali anno treo^ntoram dieram (Niebnhr. I. p. 906), Serrio nihil re-
linqnitar, nisi quod iis maiorem aactoritatem dedit, id qaod etiam significant ipsa
scriptorum verba. ' Non mioas dnbitant veteres de intercalatione : ,,Quandoautem
primo, inqait Macrobias (Sttani.1.13), intercalatum sit, varie refertur. Et Macer
quidem Licinius *eius rei originem Romulo assignat. Antias Ixbro secundo, Numam
Pompilium sacrorum causa id invenisse, contendit. Imius Servium TuUium regem
primum intercalasse comme^orat.** Qaid de Romali intercalatione statnendom
' sit, iD dabio relinqaimus ,i qaamqaam fieri potait et verisimile est, at Romalas
annum suam ita solis cursul accommodare fbnaretnr. Namae annum intercalatione
eguisse, non est, quod demonstrem (Nieb. I. p. 305). Eias vero intercalandi
rationem routatam esse oportet vel accuratias definitam a Servio Tallio, quippe
qui lustro condendo Romuli et Numae rationes inter se reconciliari solisqne ad
cursum referri voluerit (Ni^b. I. p. 309). Tametsi ipsis Fastis caremus, rationes
tamen deinceps mutatae, cbm legnm et institutoram mutationibus consentientes,
fidem regum bistoriae tribuendam mirum est qnantum auge^nt.
Finem impositurus opeii si cui molta significasse potins, quam enarrasse videor,
veniam mihi datum iri spero, quod mihi arctis programmatis finibus temporisque
angustiis incluso arguroenlum longius persequi non licuit. Sed ne praeter-
mittam, quod senteilliam meam defendat, liceat in fine locum adiungere, disserta-
tione hac iaro typis expres^a, repertum. Legitnr apud Joannem Lydum de Men-
sibus I. Exc. 24 hoc: Ta xaiv aXlaiv (n^uxMinmv ovofiaTa ini aavidog aneyQaipeTo'
Xeyerai de 7xa(ja 'Pcofiaioig fiCiQixMV to iiXaTv xai naxv ^vloV ol yaq uQxalot ^vXoig xoi
q>Xoiolg xal qiiXvQivoig Tiiva^i ixQhg /(laqptjr exe^QrjvTO. Cui loco Roether, editor, e cod.
Reg. Ms. 1231 adiecit: 01 uQxaXoi tv raXs aavlai eyQatpov, o&ev ftexQi tov vvv, ev&a
yQaq)0VTai rwr mQaTiwTviv owfiaTa, MuTQitna ovoftd^ovTai. Quem locuro si addimus
iis ,quos p. 25. N. exhibuimus , philyram seu papyrum corticet^m Romanis anti-
™ qnitns fuisse in usu, omnes, opinor, concedent.
.V.JI
!^^mV(
4
.ki.t J. L,l.j.^ .. .A *. 'jtl...- j .— *.. tf^ tC-Zii^