De chirographo Bohuslai a Lobkowicz

Institute for Classical Studies, part of the Institute for Philosophy, Czech Academyof Sciences in Prague

De chirographo Bohuslai a LobkowiczAuthor(s): JAN MARTÍNEKSource: Listy filologické / Folia philologica, Roč. 107, Čís. 3 (1984), pp. 149-157Published by: Institute for Classical Studies, part of the Institute for Philosophy, Czech Academy ofSciences in PragueStable URL: http://www.jstor.org/stable/23462425 .

Accessed: 15/06/2014 08:15

Your use of the JSTOR archive indicates your acceptance of the Terms & Conditions of Use, available at .http://www.jstor.org/page/info/about/policies/terms.jsp

.JSTOR is a not-for-profit service that helps scholars, researchers, and students discover, use, and build upon a wide range ofcontent in a trusted digital archive. We use information technology and tools to increase productivity and facilitate new formsof scholarship. For more information about JSTOR, please contact [email protected].

.

Institute for Classical Studies, part of the Institute for Philosophy, Czech Academy of Sciences in Prague iscollaborating with JSTOR to digitize, preserve and extend access to Listy filologické / Folia philologica.

http://www.jstor.org

This content downloaded from 194.29.185.216 on Sun, 15 Jun 2014 08:15:13 AMAll use subject to JSTOR Terms and Conditions

http://www.jstor.org/action/showPublisher?publisherCode=icsipcasp

http://www.jstor.org/action/showPublisher?publisherCode=icsipcasp

http://www.jstor.org/stable/23462425?origin=JSTOR-pdf

http://www.jstor.org/page/info/about/policies/terms.jsp


De chirographo Bohustai a Lobkowicz

JAN MARTÍNEK (PRAHA)

Operae pretium est chirographa clarorum virorum cognoscere, maxime eorum, qui sibi in litteris laudem et gloriam compararunt. Haud aliam ob causam autographas scriptorum humanioris aevi litteras et annotationes dili

genter exquirimus neque frustra laborem suscipere videmur chirographorum

imagines lucis ope factas in medium proferentes. Quare si in Enchiridii renatae

poesis voluminibus 1-5 minorum etiam auctorum manu exaratas epistulas undique conquisitas enumeravimus et luce expressas edidimus, magnopere dolendum est de chirographo Bohuslai a Lobkowicz et Hassenstein, quem maximum omnium, quos renascens aetas tulit, scriptorum fuisse omneš consen

tiunt, nihil certi constare. Neque enim mediocriter studia litterarum prove hantur, si manům Bohuslai investigare et ab alienis separare possimus, quoniam operum anonymorum auctores chirographo saepe produntur. Annotationes

deinde etiam minores, quibus viri renatarum litterarum periti volumina typis impressa ornare solebant, ipsorum studia, voluntates, opiniones testantur. Huc

accedit, quod cognita Bohuslai manus ad bibliothecam Lobkowicziam descri bendam mirum quantum lucis sit allatura. Neque immerito B. Ryba Josephum Truhlář refutavit, qui autographum quicquam in illa bibliotheca inveniri posse negaverat (r 99 — vide librorum signa paulo infra explicata). Quibus tamen in libris Bohuslai manus vestigia reperiri possent, ne Ryba quidem memoriae prodidit, nisi quod laudationes Alexandři de Tartagnis et Imola funebres Bohuslai manu exaratas esse suspicabatur, qua in re vetustiorem opinionem a viro docto C. Bauschek prolatam secutus est (ibidem). Quas laudationes manu

scriptas in tertio Enchiridii volumine lucis ope edendas curavimus non addito nostro iudicio, essentne re vera a Bohuslao an ab alio exaratae (v. imaginem 9 in memorato Enchiridii tomo positam).

Ne disputationis huius perspicuitas longis librorum et commentationum titulis saepe repetendis minuatur, signa brevissima pleraque ex editionibus nostris sumpta adhibebo, quae in sequenti tabula explicantur: g The Works of Peter Schott (1460-1490), Edited by M. A. and M. L. C o w i e, Vol. 1, 2

(University of North Carolina Studies in the Germanie Languages and Literatures 41, 71),

Chapel Hill (1963), 1971.

r Spisy ( = scripta) Bohuslava Hasištejnského z Lobkovic, 1, vydal ( = edidit) B . R y b a,

Prjdia 1933.

tr J. Truhlář, Humanismus a humanisté v Čechách za krále Vladislava II. (Rozpravy České

akademie III-II1-4), Praha 1894.

x Bohuslai Hassensteinii a Lobkowicz Epistulae, ediderunt J. Martínek et D. Martínková

(Bibliotheca scriptorum Graecorum et Romanorum Teubneriana), Tomus 1, Epistulae de re

publica seriptae, Leipzig 1969.

y Idem opus ut supra, Tomus 2, Epistulae ad familiares, Leipzig 1980.

Numeri, qui litteris supra memoratis in sequenti expositione adiungentur, paginas significabunt.

Accèdent deinde etiam versuum numeri, si in editionibus impressi sunt. Libri Lobkowiczii Raudni

censes signo folioque ( = f.) definientur, auctores et opera Latinae antiquitatis isdem, quibus in

Thesauro linguae Latinae, notis nominabuntur, ad libros recentes, qui ad incunabulorum doctrinam

pertinent, solitis titulorum compendiis revocabitur lector. »

Cum historiae Augustae anno 1489 impressae (H 14 562 + 14 560) exemplár in bibliotheca Lobkowiczia aliis incunabulis adligatum et II Db 16 signatum ante

149



JAN MARTÍNEK

hos duos annos evolverem, animadverti eosdem libri locos, quibus Bohuslaus in

epistulis usus est (cf. editiones x, y), annotationibus manu vergentis 15. aut ineuntis 16. saeculi exaratis esse auctos. Neque est dubium, quin memoratum volumen Bohuslai bibliothecae pars fuerit. Demonstrat id rubra inscriptio Bohu slai liber manu eiusdem temporis volumini inscripta necnon alia indicia, quibus in Bohuslai libris cognoscendis nitimur: involucrum ligneum aliqua ex parte corio tectum, aliquot praeligata et adligata vacua folia, numerus brevisque operis titulus praecisae foliorum parti dorso oppositae inscriptus (cf. E. Urbánková, Rukopisy a vzácné tisky pražské universitní knihovny, Praha 1957, p. 62, num. 449). Quaeritur itaque, num annotationes libro II Db 16 insertae Bohuslao tribuendae sint. Haec tamen quaestio sine accuratiore locorum cognitione tractari non potest. Qui loci non ex recenti editione, sed ex incunabulis, quae annotationum auctori praesto fuerunt, afferentur servata 15. saeculi ortho

graphia praeter interpunctionem: II Db 16, Historia Augusta, f. A Ir: Cum semper amaverit pacem eo usque,

ut Scipionis sententiam frequentarit, qua ille dicebat malie se unum civem servare quam mille hostes occidere ... — Ibidem manu 15./16. saec. in margine: Scipio. — Bohuslaus (x 61,17—19): Addo his (hiis x) magnificam illam Scipio nis vocem malie se unum civem servare quam mille hostes interficere.

Ibidem, f. B 3r: Sententia Platonis semper in ore illius fuit: Florere civitates, si aut philosophi imperarent aut imperatores philosopharentur. — In margine eiusdem folii manu 15./16. saec. scriptum: piato.— Bohuslaus (y 12,10-11): Itaque si Plato beatas putat res publicas, in quibus aut principes philosophantur aut philosophi praesunt. . . . Hoc dictum quamquam ex ipso Platone cognovisse videtur annotationis auctor, manu tamen propria in hoc Historiae Augustae volumine signatum inter memorabiles sententias numeravit, quo loco hanc vocem etiam Bohuslaus habendam existimabat similibus verbis in sua epistula supra memorata usus.

Ibidem, f. C 6r: (Vita Avidii Cassii): Denique cum quidam diceret repraehen dendum Antoniům, quod tam mitis esset in hostem suum eiusque liberos et affectus atque omnes, quos conscios tyrannidis repperisset, addente ilio, qui repraehendebat: „Quid, si ille vicisset?", dixisse dicitur: „Non sic deos coluimus nec sic vivimus, ut ille nos vincerete — Manu 15./16. saec. in margine folii adscriptum: Modestissime. — Bohuslaus (x 61,19—24): M. quoque Anthonius cognomento Philosophus reprehendenti cuidam, quod in Avidium Cassium, hostem suum, liberosque eius tam mitis esset, et commemoranti, quae passurus fuerat, si ille vicisset, „non sic", inquit, „deos colimus neque ita vivimus, ut nos Cassius vincere posset."

Ibidem, f. D 5v: Denique cum (Pescennio Nigro) imperatori facto quidam panaegyricum recitare vellet, dixit ei: „Scribe laudes Marii vel Annibalis vel alicuius ducis optimi vita functi et die, quid ille fecerit, ut eum nos imitemur; nam viventes laudare irrisio est... — In margine huius folii manu 15./16. saec. additum: prudenter. — De his Bohuslaus in epistula nobis ignota scripsit, cuius argumentům ex Roderici Dubravi verbis cognoscimus (y 83,25—26): Id proverbium, quod a Pescennio Nigro didicisse scribis „viventem laudare est irridere" ...

Quattuor annotationes ad verba Historiae Augustae pertinentes, quas supra memoravi, volumini II Db 16 signato una ac eadem manu 15./16. saec. inscriptae sunt, quam „manům H(istoriae) A(ugustae)" in posterům appellabo. Nondum enim de cognito Bohuslai chirographo loqui audeo, sint licet

150



DE CHIROGRAPHO BOHUSLAI A LOBKOWICZ

comparationes supra positae nonnullius in re nostra momenti. H is tamen argumen

tis minime acquiescens ad ceteros libros examinandos progrediar, quorum indicem doctissima domina Emma Urbánková in usus meos benigne composuit. Ne Graecos quidem codices annotationibus ornatos praetermisi, quos J- M- Olivier et M. — A. Monégier du Sorbier enumeraverant

(Catalogue des manuscrits grecs de Tchécoslovaquie, Lutetiae Parisiorum 1983). Alia deinde volumina in aliis fontibus laudata inveni. Sunt itaque hi libri a me inspecti:

I Bc 16 II Da 24 II Db 35 VI Ba 1 VI Fe 6 II Ab 3 II Da 25 II Db 36 VI Ef 19 VI Fe 42 II Ac 25 II Da 26 II Db 45 VI Fa 1 VII Aa 29

II Ad 18 II Da 30 II De 5 VI Fa 7 VII Aa 51

II Ad 31 II Db 6 II De 13 VI Fb 3 VII Ac 1

II Bd 2 II Db 16 II Ja 6 VI Fc 3 VII Ac 8

II Ca 14 II Db 18 II Ja 7 VI Fc 37 VII Ac 9

II Ca 21 II Db 20 II Ja 9 VI Fc 38 VII Ac IO

II Ca 23 II Db 22 III Gc 19 VI Fd 33 VII Ac 42

II Da 14 II Db 24 III Ng 1 VI Fe 3 40 C 34

II Da 16 II Db 32

Quorum librorum diversis manibus annotatorum potissimus est Plato Latine redditus in très tomos recentibus involucris donatos divisus plurima manus HA vestigia continens parte tamen annotationum manu scriptarum abscisa ( II Ac 25/1—3; HC 13062; 1484—85). Qui eas exaravit, optima Latinitate utebatur, Platonem praeter ceteros auctores adamavit, ipsius opera manu diurna

nocturnaque versabat, locos difficiles recte interpretatus est, Italorum mores, quos

peregrinans cognovisse videtur, cum philosophi praeceptis comparabat, quod ex annotatione in f. 11 4v tomi tertii posita apparet: O italia, quam maie platoni cis legibus obtempéras! Quae omnia ad Bohuslaum spectare videntur. Hue accedit, quod manus HA Platonis verbis impressis adverbium Christiane ter adiunxit (tomus 3, f. nn lv, oo 2r, rr Ir), quod dictum cum r 65,11 conferatur:

Plato... in eas. .. sententias incidit, quae nostrae (h. e. Christianae) religioni mirum in modum conveniunt (v. etiam y 61,16—18). Verba Platonis; Nisi philosophi dominentur. .. eadem manus adverbio diuine approbat (tom. 2, f. s 5v), quam sententiam in Historia quoque Augusta annotatione ornatam esse

nuper demonstravimus. Sed cetera celerrime tantum percurremus: tom. 2, g 2r, cf. y, 13,28 (Stesichorus); tom. 2, f. o 8r, cf. y 12,8 (Gyges); tom. 3, f. ee lr, cf. r 65,4; v. etiam mentionem huius libri II Ac 25 signati infra in eadem editionis r pa gina factam (Hesiodus). Librum ante alteram peregrinationem emisse videtur Bo huslaus, qui de eo his verbis Pétri Schotti 10. die Septembris 1487 est admonitus (y 17, 2—5): Habentur apud nos in satis denso volumine omnes libri Platonis

per Florentinům quempiam ( = Marsilium Ficinum) nuper translati. Eos si nondum adeptus fueris, fac me rogo certiorem, ut tibi per Nurembergam mittam, si quidem priora tuto illac ad te devenerint. Neque tamen negare velim Bohuslaum sibi hoc volumen iam proximo (1486) aut superiore (1485) anno

per Bernhardum Adelmannum vel alium amicum comparasse. In Tacito (II Db 20; HC 15 219) praeter plurima manus HA vestigia annota

tiones etiam alia manu scriptae inveniuntur, quae facile discerni possunt. Conferatur interiectio rara ridentis affectum exprimens ha ha he manu HA

impressis Taciti verbis apposita (g 2r) cum y 155,7: Ha ha he, quam ridenda, immo deridendo sunt. .. Comparentur praeterea verba in f. 1 8r impressa cum

x 34,33—35,2, quam narrationem etsi non ex Tacito, sed ex Suetonio sumptam

151



JAN MARTÍNEK

esse editio x demonstravit, annotatio tamen furtum manu HA in Taciti libro

adscripta lectorem hac fabula, quam Bohuslaus supra dieto loco x renarravit, haud mediocriter delectatum esse testatur.

Explanatio Hesiodi in volumine ex quattuor libris impressis et duobus manu

scriptis composito inventa (II Ad 18) chirographum HA prodit; cf. f. (la): Muse

(in fine e caudata) et idem nomen in libro II Ac 25 signato (ubi manus HA sola

invenitur), t. 2, f. g 6v. Verba epistulae a Bohuslao 20. Maii 1482 ad Petrum

Schottum datae (y 6,13) demonstrant Bohuslaum in Italia studiis deditum Hesiodi

interpretationem (a quodam Graecae linguae professore forsitan traditam)

possedisse. Neque est, cur negemus Bohuslaum hanc explanationem domi in

bibliotheca sua asservare potuisse, quia Ferrariae degens se eam Schotto misisse

scripsisset. Aut enim mutuam dědit aut aliam ex suo fortasse exemplo transcrip tam. Si quae discrepantia manus inter hunc et supra descriptos libros inveniri

potest, longo temporis intervallo explicatur, quoniam idem vir eruditus (quisquis tandem ille fuit) Hesiodum iuvenili aetate, historicos et Platonem iam maturior

annis tractavit. Primům etiam huius voluminis II Ad 18 signati opus (GW 6473) anno 1477 impressum manu HA annotatum est. Cetera quoque scripta volumine

comprehensa ab eo tempore, quo Bohuslaum explanationem Hesiodi possedisse ostendimus, haud ita multum distare ideoque a Bohuslao in Italia studiorum

gratia commorante empta esse videntur.

Ex ceteris libris a me inspectis haec excerpta lectori proponenda existimavi:

II Ab 3: Folia verbis et sententiis manu HA exaratis repleta sunt. Nomen

Bohuslai atramento evanido in operculo superiore scriptum (Bohuslaus de

Lobkowicz et Hassenstein) a lineis manus HA differì, aut quod aliter in dura

materia quam in charta scribitur, aut quia alius hoc nomen scripsit (quod veri

simillimum esse puto). Neque dubitare licei, quin etiam bibliothecarum custodes

libros nominibus possessorum signare soliti sint. Ne nomen quidem Bohuslai,

quod in libro II Db 16 exstare dixi, manu HA scriptum esse videtur. II Bd 2: In ultima pagina Graece scriptum est: „Liber Bohuslai". Quae verba

ideo Latine reddidi, ne impressores cogerem typos ex alia officina providere (nam Graeca Latinis litteris transcribere omnino barbarům est). Hoc possessoris nomen eodem atramento scriptum esse videtur, quo leges grammaticae manu

HA Latine infra in eadem pagina exaratae, litteris tamen a Graeco manus HA

chirographo (II Ad 18) discrepantibus, quod haud scio an tardiori et diligentiori modo scribendi potius quam manuum diversitati tribuendum sit.

II Da 14: In praeligato folio Iacobi Fontani Epigramma in Obzristwi (!) chiro

grapho a manu HA diverso scriptum sic incipit: Albis ubi currit vitreis pulcerrimus undis,

visa Bohuslai sunt mihi castra mei.

Hoc carmen ex 5 distichis elegiacis constans Graecis verbis clauditur

( = „Finis epigrammatis"). II Db 22 (Lucretius): manu HA in folio a fine carminis tertio scriptum: De

hac pestilentia Late apud tuchydidem libro II. inuenies. Quae verba ad

Lucretium 6, 1138—1286 pertinentia cum r 61,17—62,1 conferenda sunt:

Ut autem omittam pestem Atheniensium T h u c y d i d i et Lucretio cele

bratam ...

VI Fd 33: Bohuslai nomen Graecis litteris in p. 200 scriptum (Olivier . .., Cata

logue, 121) cum Graecis verbis libri II Ad 18 signati primo aspectu collatum du

bium me reddidit, num de una eademque manu esset cogitandum, diligentiore ta

men comparatione suscepta quarundam litterarum similitudo, quae non fortuita

esse videtur, clarius apparuit.

152




Cum plurimi libri antiquitus Hassensteinae in arce asservati in bibliothecam Lobkowicziam Raudnicensem delati essent, unus tamen eorum omnia

Hassensteiniae bibliothecae indicia gerens casu quodam fortuito in Pragensem eiusdem gentis bibliothecam pervenit, quacum ante belli gentium secundi tempus bibliothecae universitatis Pragensis insertus signum 40 C 34 sortitus est (H 15 848). Figura caeli (quam etiam nativitatem aut genituram aut horoscopium appellare possim) chirographo a manu HA diverso in fine voluminis delineata ad Bohuslaum minime pertinet, siquidem ad 17. diem Mardi 1459 elaborata ab eius die natali duobus forsitan annis separatur. Affirmât enim Bohuslaus se in ex tremis terrarum oris peregrinantem tricesimum vitae annum transcendisse ( tr 6), quae peregrinatio inde a vere 1490 usque ad autumnum 1491 producta est (y 225). Cum autem se adolescentulum, Petrum Schottum vero adolescentem uno

eodemque tempore nominavit Bohuslaus, ostendit se multis mensibus, ne dicam

annis, Schotto fuisse iuniorem (y 71,28). Sed hoc argumentům minus fortasse

valet, quod ex iis ipsis fontibus, quos auctores editionis g (378—383) collegerunt, Schottum anno potius 1458 (r 90) quam 1460 (g, vol. 2, XVI; y 224) in vitam

ingressum esse suspicor. Sed hoc in nostra causa potissimum est, quod figura caeli ad horologium Pragense dirigitur, cum tamen luce clarius appareat Bohuslaum non Pragae, sed in Montibus Metalliferis esse natum (y 102,3). Neque est dubium, quin mathematicorum artem spreverit. Nam neque Augustini Moravi opus astro

logicum sibi dicatum (y 39,35) solito honore et grada prosequi dignatus poste riora demum ipsius opuscula primitias appellabat (y 67,14) et ad Petrum de Ro

senberg scribens: Neque nunc ego, inquit, mathematicorum praestigias aut ullum aliud divinationis genus admitto (x 51, 22—23).

In vacuo folio sub ipsum libri finem alligato scripti sunt manu HA duo versus anonymi non interpuncti. Cuius distichi fontem ( = Ov. am. 2,9,25—26) et

interpunctionem supplevimus: „Vive" deus „posito" si quis mihi dicat „amore,"

deprecer: usque adeo dulce puella malum est.

Hos libros recensens exempla tantum, non totam materiam lectoribus proposui,

ad quam persequendam non commentatione, sed libro opus esset. Neque omnia

volumina enumeravi neque, si quorum mentionem feci, omnes annotationes

tractavi, quae in his libris exstantes ad manum HA definiendain utiles esse

possunt. Ne tamen potioribus chirographi indiciis fraudetur lector, summatim

et in universum ea saltem perstringam, quae silentio praeterire a commentationis

huius proposito alienum esset.

Non solum locos scriptorum antiquorum memorabiles, sed etiam minus nota

vocabula rarasque verborum iuncturas manus HA annotationibus signabat. Isdem

vocibus singulis aut coniunctis Bohuslaus in operibus suis uti solitus est, ut se etiam secretiorum linguae instrumentorum, quae non coddiano sermone trita

erant, gnarum ostenderet. Quae res hoc exemplo demonstrari potest: II Db 36

(Calderinus, GW 5885, f. 5rv): Subduximus manum ferule (e caudata); manus HA in margine: ferula; Bohuslaus (y 59,23—24): Sentiet et nos manum ferulae subduxisse.

Antiquorum auctorum sententiae, quae aut facete dictae aut ad bonos mores

formandos utiles visae sunt, annotationibus manu HA exaratis laudantur. Hoc modo etiam Bohuslaus Graecae et Latinae antiquitatis apte dicta morumque praecepta in suis opusculis probare solebat. Quarum rerum exempla quamvis lector ex his ipsis, quae supra posui, facile haurire possit, comparationis grada et hic pauca afferam:

Manu HA verbis impressis adscriptum est: facete (II Db 16, Hist. Aug.,

153



JAN MARTÍNEK

f. A 3v, B 4r, D 3r; II Db 20, f. e 2r). Dicit Bohuslaus in opusculo, quod est de situ

Pragae et incolarum moribus (x 5,10—12): Quam consuetudinem Rudericus . .. facete irrisit. ..

Eadem manu HA hi loci adverbio egregie ornati sunt: II Db 16, Hist. Aug.,

f. C 4r; II Db 20, f. tè 3r; in libro II Ac 25 signato, tom. 2, f. r lv, hanc exclamationem manu HA adscriptam legimus: Quam egregia comparacio. Conferantur cum his verba Bohuslai (r 70,3): Unde illud egregie dictum est..x 42,16—17: Egregie autem Plato . .. inquit.. y 57,26: Gerson . .. egregium librum composuit.

Est, ubi manus HA rem auditu incredibilem aut absurdam adverbio ridicule significet: II Ac 25, tom. 3, f. mm 8v; II Db 16, f. A 3r; II Db 20, f. c Ir. Sic etiam Bohuslaus facit (y 56,23—24): Quod autem ais plerosque, quae in hymno dicuntur, adversus pontifices maximos dici putare, r i di c ulum est.

Damnat manus HA corruptos mores verbis Sallustii (Cat. 10,4): Omnia venali a (II Db 16, Hist. Aug., f. C 2r). Eodem Sallustii dicto Bohuslaus depravatam consuetudinem eorum, qui auro omnia redimere et vendere parati

sunt, reprehendit (r 71,14—15: ecclesiastici, apud quos omnia venali a sunt.. .; x 36,24—25: Omnia apud eos venalia existimantur).

Verba librorum impressorum, quae manu HA annotantur, linea eodem

atramento ducta, recta partim, partim sinuosa, interdum etiam signantur. Erat

enim annotantis consilium demonstrare, quanta paginae pars annotatione

attingeretur. Est, ubi linea sola vicem annotationis expleat locosque significet, quos etiam in Bohuslai operibus laudatos invenire possimus.

Sed longum est omnia documenta enumerare, cum ea ipsa, quae iam aliata

sunt, etiam in re tam ardua et difficili quodammodo sufficere videantur. Quibus argumentis in unum collatis quaerendum tandem est, quisnam exeunte 15. aut

ineunte 16. saeculo libros Bohuslai a Lobkowicz etiam tum vivi doctis annotationibus impleverit. Neque existimare licet hos libros cuivis ad annota

tiones inscribendas patuisse neque, si patuissent, futurum fuisse, ut plus très

quattuorve viri eruditi hoc tempore in Bohemia invenirentur, qui abstrusas

veterum auctorum sententias tam subtiliter explicare possent. Quorum virorum

unus, si ingenium et doctrinam spectes, Matthaeus Aurogallus forsitan erat, quem etiam in Bohuslai contubernio vixisse scimus (Acta Universitatis Carolinae — Historia Universitatis Carolinae Pragensis, tomus 21, fase. 2, 1981, 31 — 32). Hic tamen saeculo 16. ineunte adolescens fuit (LF 83, 1960, Eunomia, 62) et, cum ad maturiores annos pervenisset, diverso a manu HA chirographo utebatur

(Enchiridion 1, imago n. 3).

Quaeritur itaque, quis ille fuerit, in quem omnia de annotationum manu HA scriptarum auctore supra dicta cadere possent. Vir erat certe Latinitatis peritissimus, Graecae linguae haud rudis, antiquae historiae et philosophiae apprime studiosus, in operibus Latinae et Graecae vetustatis plurimum volutatus, Italiae humanioribus studiis tunc clarissimae non ignarus. Libros lectitans nomina auctorum, qui de isdem rebus scripserant, docte supplevit, Platonem totum eruditis annotationibus auxit, carminibus optimae antiquitatis exseribendis explicandisque studebat, linguarum abdita scrutabatur. Sed hoc fortasse in re nostra potissimum est, quod eadem, quae Bohuslaus, de antiquis morum praeceptis

verborumque facetiis iudicia proferebat isdemque, quibus ille, vocibus, vocabulorum iuncturis, proverbiis, librorum antiquorum locis delectabatur. Quare si manum, quam in Historia Augusta aliisque libris invenimus, Bohuslai propriam esse affirmaverimus, a vero aberrasse haud videbimur.

154




Quae cum ita sint, e re esse videtur exponere, quibus indiciis Bohuslai

chirographum cognosci et ab aliis manibus separari possit. Litterarum formas manu librariorum in codicibus scriptas plerumque imitatur, syllabarum tamen compendia raro adhibet, perspicuitatem, munditiam, elegantiam prae se fert. Litterarum notae aut rectae aut paululum inclinatae sunt, non semper inter se

cohaerent, superfluo ornátu careni, vanum nimiae artis fucum non sectantur, animum eius, qui scripsit, sobrium, mentem bene sanam fuisse produnt. Quaerenti, quid Bohuslai manus proprium ac peculiare fuerit, hae litterae imprimis notandae erunt: A, C, H, M, N, O, R, V, b, d, e (etiam e caudata), /, g, h, p*(etiam duplex), r, x, y, z. Animadvertat benevolus lector punctum super i nonnumquam altius

usitato positum aut plane omissum esse. De longis et rotundis litteris s infra fiet sermo. Quattuor chirographi exempla luce expressa huic fasciculo adiuncta sunt.

Multae enumeratorum librorum paginae annotationibus vacuae, nonnullae singulis ornatae sunt. Si plures annotationes in eadem pagina spectantur, numquam adeo sunt coartatae, ut perspicuitatem minuant aut speciem libri depravent.

Quibus rebus investigatis non iam difficile erit respondere quaerentibus, num laudationes Alexandři de Tartagnis et Imola funebres, quarum mentionem initio fecimus, manu Bohuslai scriptae sint. Neque diu deliberabit lector, qui Hesiodi explanationem in hoc fasciculo et dictas laudationes in Enchiridii volumine tertio luce expressas comparaverit. Si quis tamen, utram in sententiam

sit eundum, dubitabit, sciat nullam fere litterae aut compendii formam in Alexandři epicediis exstare, quin eadem in aliis annotationibus Bohuslai manu exaratis inveniri possit. Ipsa etiam ornamenta, quae carminum in memoriam Alexandři scriptorum ultimis versibus adiuncta sunt, in aliis quoque libris a Bohuslao annotatis pari modo eodemque, quo annotationes, atramento

adumbrata videmus. Dixerit fortasse quispiam verba in laudationibus Alexandři in longas, in explanatione Hesiodi in rotundas litteras s desinere. Haec tamen

discrepantia intervallo quinque annorum, quibus Hesiodus (1482, y 6,12—13) ab Alexandři (t 1477) epicediis separatur, facile explicari potest. Neque testimoniis caremus, in quibus utraque litterae s forma iuxta posita demonstrat eandem Bohuslai manum uno tempore et longas et rotundas formas s in fine verborum scribere esse solitam (II Ad 18: Hesiodi Operum et dierum versus

826—828 in Latinům translati: ... hec omnia cognoscens operetur irreprehensus diis aues iudicans et transgressiones euitans; formae s in fine rotundae ponuntur exceptis participiis cognoscens, iudicans, quae in longas desinunt). Neque caret hic liber formis, quae gradatim procedentem ex longa in rotundám litteram s transitům testantur. Taies formae etiam in libro II Db 36 signato inveniuntur, ubi tamen chirographum Bohuslai ab aliena manu diligenter discernendum est. Annotationes in hoc libro Bohuslai manu scriptae tempore mediae inter Alexandři laudationes et Hesiodum esse videntur. In Tacito, Platone, aliis

auctoribus, quos Bohuslaus aliquanto post annum 1482 annotabat, rotundae formae s solae reperiuntur.

Neque mirum est laudes Alexandři, qui Bononiae anno 1477 de vita migravit, manu Bohuslai esse scriptas. Leguntur enim in fine voluminis ex duobus

operibus compositi, quae anno 1477 recentia a prelo erant: 1) H 15 296, HR 15 296,1, 2) HR 15 296,2. Hoc volumen Bohuslaus Bononiae eo tempore studiis deditus emisse et laudationibus Alexandři funebribus, quibus interfuit, ornasse vi detur.

Multis et amplis Bohuslai chirographis aucti iam de orthographia aliquid statuere possumus. Diphthongi ae, oe rarissimae sunt. Quarum loco aut e

155



JAN MARTÍNEK

caudata aut e scribitur, etiamsi in impressis annotati auctoris verbis diphthongus inveniatur (II Db 16, Hist. Aug., f. A 5r impressum est Caesarem, adscriptum Cesar — e caudata in prima syllaba). Litteram c pro t medii aevi more scriptam reperimus, fit tamen aliquando, ut t in sua pristina iura restituatur (pestilentia, vide supra II Db 22). Simplex littera nonnumquam sine causa geminatur (Ruffus, Affrica), ex duplici perperam una fit (suplicium). Nisi maior littera V scribitur, u vicem v explet, quod ita esse Ryba (r 22) ex Bohuslai aenigmate versibus induto acute coniecit. Orthographia vocabulorum Graecae originis (sillaba, Giges, pithagorei, bizancium, Niceforus, tuchydides) medium potius aevum quam humaniorem aetatem redolet. Nomina propria a minoribus, appellativa a maioribus litteris nonnumquam incipiunt.

Cognita iam ex multis exemplis Bohuslai orthographia si de operum eius edendorum ratione iterum deliberemus, consilium 17 annis ante initum

(x, XXI—XXII) non mutemus; neque enim in tali inconstantia scribendi

propriam et peculiarem Bohuslai normam quovis loco sine exceptione valentem statuere liceat. Quod si facere conemur, umbram quandam orthographiae eius praebeamus neque tamen, quam uno quoque loco scribendi rationem

adhibuerit, investigare possimus maiorum ipsius operum chirographis adhuc carentes. Neque est, eur praefationi editionis x fidem abrogemus, in qua praeter cetera affirmavimus nos, nisi orthographiam lexici a Carolo Ernesto Georges compositi in plerisque accepissemus, librarii potius aut typographi quam auctoris

scripturam reddituros fuisse. Haec habui, quae de chirographo Bohuslai a Lobkowicz dicerem. Neque tamen

nomina eorum, qui mihi viam ad arcana vetustatis ostenderunt investiga tionumque mearum cursum accelerarunt, silentio praeterire decrevi. Professor

Johannes Straub, vir Graecae et Latinae antiquitatis peritissimus, cum gratus hospes ad nos advenisset multumque sermonem de rerum Romanarum scripto ribus institueret, quaesivit inter alia ex me, num Historia Augusta exeunte medio aevo in Bohemia nota fuisset: qua de re pauca investigaturus Bohuslai

chirographum inveni. Doctissima domina Emma Urbánková, quam supra honoris

causa nominavi, indicem librorum bibliothecae Lobkowicziae annotatorum in usus meos promptissimo animo confecit, quam rem huius disputationis fun damentům fuisse libenter fateor. Plurima litteratissimae et humanissimae dominae Ursulae Bruckner debeo, quae et incunabulorum editorům tempora meo rogatu definivit et alia proposito meo utilissima candide impertiit schedis „Catalogi omnium incunabulorum" diligenter pervestigatis. Virům eruditissimum Z. Hor

ský, qui me mathematica interpretantem consiliis ex largissimo experientiae suae fonte haustis non mediocriter adiuvit, nisi debita laude et gratia pro tantis in me meritis ornarem, temere mihi, quae a me cognita non sunt, arrogare viderer.

Non prius huic opusculo finem imponam, quam a candidis lectoribus petiero, ut typographorum mendis, si quas in divisis vocabulis offenderint, clementer ignoscere dignentur. Quam rem totam officinae typographicae concedere cogor, quoniam, si verba perperam divisa corrigerem, in uno quoque errato tollendo bini versus integri denuo essent typis exscribendi, quo in negotio nova maioraque errata in opus irrepere soient, quae iam corrigi non possunt.

Quinquaginta duo volumina, quae excussi, sufficientem materiam ad chiro graphum Bohuslai cognoscendum praebuerunt. His tamen non contentus ceteros

quoque libros in Bohuslai bibliotheca quondam asservatos, si tempora ita tulerint, evolvam neque forsitan operam et oleum perdidisse videbor.

156




RÉSUMÉ

Autograf Bohuslava z Lobkovic

JAN MARTÍNEK

Pro studium starší literatury, která se šířila také rukopisně, má velký význam poznání autografů jednotlivých spisovatelů. V Rukověti humanistického básnictví byla publikována řada ukázek písma, ale o autografu nejvýznamnějšího humanisty Bohuslava z Lobkovic se nevědělo nic určitého. V tomto článku se zjišťuje, že místa antických autorů, jichž Bohuslav užil ve svých literárních dílech, jsou v tištěných svazcích pocházejících z jeho knihovny opatřena rukopisnými poznámkami. Některé z nich

zaujímají stanovisko k tištěnému textu, které je zcela v souladu s Bohuslavovými názory šířenými literární formou. V poznámkách byl touto cestou rozpoznán Bohuslavův autograf a jeho zjištění dále umožnilo identifikovat rozsáhlý výklad Hesioda, v němž je zastoupen latinský i řecký text, jako Bohuslavův vlastnoruční záznam přednášky patrně z doby jeho ferrarského pobytu ( 1482 ). Poznámky v tištěných knihách výrazně rozšiřují naše dosavadní vědomosti o Bohuslavově všestranné erudici, zájmech a názorech. Rozpoznaný autograf může být vydatnou pomůckou při zpracování dochova

ných hasištejnských knih. Pravopisné poznatky by měly být respektovány v ediční praxi.

157



Jan Martínek: De chirographo Bohuslai a Lobkowicz

f ii.li*Ji JutS

) » CHHl* yc Cy*nr\ /jut' «r.l' • ACUû

^rt-t »■■

<»gCJfiS aLa*^ Vît tfi A ' n.i

/!„£ ^ yieltfk cdihluS i«hi$

I Am tju-ifz. uc-lttii y/lk"£m

u

J)d tji%c*rt t}0rm*c$ tvn»)»bct oi?f<*ik+^3 cdcLt.ih^

Jfhtjy »*rt Jiefttp

: 10*15 caJa

C*.£i8Vtt> cA»h> j»

ti Acltmc ifH 'îch p i cXCi2\h jr<*nh>5

)-ncl£ y

hnctelitrt H J" ew<3\. Ct-i c \yi>£ >*1*thlb

eLl rtt H ht 4k»«5\.Mr"i rtAJthi '

)C \c[ocj <gLrr*fif0 A* st <X\J tcfC. mh

1. Hesiodus (Vita auctoris inchoata, initium Operum et dierum)




qttotindam wuit tUarompartiom domtnart' inaliisaliaj'quamcunq? contigcTitfGla. 6i cimus. ©o. -flbroptcrea -oicimus tria bominum puma genera cc: pbilofopbum 'cdntcntiofu^ t auaruj. ©"la. -|jbiot fus. ©o. fooluptatc qucqf fpecies tree'bi fee lubicctas'cuiq? fuani.Cala. Omnino. ©o. ©t nnomqoemquc tftotum fcot

fumintcrtoges'quc uita iftarumdulciirimaf a fiiam quifquc"ceteris antcponct. Jtuarus qut

r M AtM *

dem lucri ipfius comparationc /bonotom of vi fciplinarum oblcctamcnta'nolUuscxiftimabit ninqoidfoifanat>argcntomconfcrat. (olau. a I r £XTaloqoeris.©o. jfmbitiofjsautcjqueftus delectation* m moleftam potat. "flûr I ueq? ea$ queducendo percipitar/nifi doctrina inanetn i umbzatilem bominum patiat glotiam- 0la» » j f ) "Jltaresfebabet. ©o.•flSpilofopbumqnocypo yljiltrl-cykn namoe cetn-as uoluptatce floccipcdcmtc 'dam ' eae ad continue dtfciplinazum gaudiom quo ipfe fmitnr inoeftiganda oeritatc con.parat> uocantemq| alias nccelTarias; quia illas fequta roe non f» t' nifi cogat necelTitae. 6lau. £cne id nolTc opottet. ©o. Guando igitur cuiufqj uiteuolnptates ipfaqûita in contention^ ue nicnt non de boc quo-oeft bonefttus aut turpi» uiuere/tKl melius autdeterius/rcd 3 roauiott pacatioziqj nite ftato qua rationc difccrnen* r cuius fit fententia uerioz f 6"la. TDaod fatie ba beoqoidrefpondeam. ©o,©icauttmanimad ucrte. Oua nam re indicate opottet/quccuc# recte diiudicanda funtf TRonne perttia' ptu dentia/ratione f fltobabet qfquamjal ia quibus tr.eli^ tudicct fCla. Tflullo modo. ©o. #tten deigitur, Cumtres fmt/quis msxinx cxper tus eft omncs quas narrauimus uoluptatcs f Sbtrumauarus oifcen-ooqnaliefit ucritas'tna

2. Exemplum annotationum Bohuslai ad Platonis Opera pertinentium (t. 2, f. y 2r)




CORNEL1I TAClTl AEQVITIS ROMANI DIALOGVS AN SVI SAECVLI ORATORES ANTIQVIORIBVS ET QVARE CONCEDANT.

Aepe ex me requiris I arte fabi cur cum priora fxcula tot ermnetium oratorum ingenus glo

riaqi effloruerintmoftra potifltmum xtas de

ferta Si hade orbata: uix nomen ipfumoraco ris retineat. neqj emm ita appellamus nifi an

tiquos.horum autem temporum diTerci caufi

dici'& aduocat!:&patroni:8t quid uis potiufq oratores uocacur

Cut percontationi tux refpondere ■ Si tarn magnx quxftionis

pondus excipere:ut aut de ingenus noftris male extfhmandum

{I ideaffequi non poffumusiaut deiudiciis fi nolumusmix her

culeauderem.fi mihi mea fententiaproferendaiac no difertifli

morum noftris temporibus hominum fermo repetendus eflec:

Quos eandem hanc quxftionem pertratfaces luuenisadmodu

audiuiMta non mgrnio fed memoria:ac recordationc opus eft :

utqux a prxftantiftimis uiris Si excogitata fubtiliter Si difta

grauiter accept cum finguli diuerfas ueleafdemi fed,pbabiles caufas afferrent: dum forma fui quifqt Bi ammi Si ingemi red

deretuifdem nunc numerisiufdemqi oratioibus perfequar: fer

uato ordine difputatidis. neqj emm defuit qui diuerfam quoqj

partem fufciperetiacmultum uexata Si irrifa uetuftatenoftroy

temporum eloquentiam antiquoî ingenus anteferret. Nam

poftero die q accuratius maternusCatonem recitauesat: cum ' L "h:cn" 5

offendiiTe potentium animos diceretur tanq in eo tragardix ar

gumento fuicblitus tantum Catonem cogitaflet: eaqj de rep urbem frequrns fermo habereturuenerunrad eum.M.aper.fc ,Af „ /

Iulius fecundus celeberrima turn mgenia fori noftruquos ego lc*tui*lu$

in iudicus non utrofqj modo ftudiole audieba: fed domiquoqt Si f publico afledtabar mira ftudici^ cupiditate Si quodam ardo

re luuemii: ut fabulas quoqj eorum Si difputationes Si arcana

femotx duftionis penitus exciperem ■ quis maligne plenqj opi narenturnec fecundo promptum effe fermonem : Si aprum in

genio potius Si ui naturae: q inftitutione -.Si luteris famam elo

quentix cofecuru.Na 8i fecudo purus:& preffus Si in que fatis

erat profluens fermo non defuit.Et aper cum erudiuone imbu

3. Taciti Dialogus manu Bohuslai annotatus (z la)




ex Succubitan Catillius Seuerus bis conful & pr confularis fi'Iia fuere.Natus eft N tis auo fuo irerum& Augure cor batur (anguinem rrahere;ut Mai fummifilio qui lopias condidit.f Veri iuxra acdes larerani.Habuit Anniam Fauftinam confobrinan Carilii Seueri materni proaui.Pc uocatuseft.Poft uirilcm autem t< tus eft & educarus.Fuita prima i uentur auxilio:magnis prarcepto - giftris ad prima elemenra Euph< eodemq; geometra.Quibus omi praeterea grammaticis gracco Ale. tichioProculo ficcenfi.Oratorib de Attio Collatino Frontone Co am in fenatu petiit.Proculum ue ptisiphilofophiac operam uaehen num ingreflus habitum philofo]

4 calctda*»»s lio6Chumicubaret.Vixautemn ' IT etiam Commodo magiftroicuii donio ftoico philofopho.Tantur

f •. imperatoriam dignitatemttamei ci)cx-or>c«i>. SextumCheronenfemPlutarchi

na Cacullu ftoicos.Peripateticae i niu rufticumrque & reueritus eft peritiftimu;cu quo oia comunica

4. Annotationes a Bohuslao in Historiae Augustae libro inscriptae (A 7v)



Documents

De chirographo Bohuslai a Lobkowicz