CULTURAL LANDSCAPETHE POLISH DOCUMENTS AND FROM POLAND

r - ()' 1'1~ l / '\, (,

CULTURAL LANDSCAPETHE POUSH DOCUMENTS AND FROM POLAND

KRAJOBRAZ KULTUROWVDOKUMENTY POLSKIE I Z POLSKI

ICOMOSWARSAW * VARSOVIE * WARSZAWA

1992

CONTENTS - SPIS TRESCI

Janu~z Bogdanowski- Culture and Nature in Landscape of Europe 5- Kultura i natura w krajobrazie Europy 8

The Conference on Security and Cooperation in Europe.Symposium on the Cultural Heritage. Cracow 1991:- Document of the Cracow Symposium on the Cultural

Heritage of the CSCE Participating States I I- Document du colloque de Cracovie sur Ie Patrimoinc

Culturel des Etats Participants 11 la CSCE 18- Dokument Krakowskiego Sympozjum na temat kulturalnego dziedzictwa

kraj6w uczestnik6w KBWE 25

Janusz Bogdanowski- Method of Landscape Unit (JARK) in Plan of Polish

Landscape Protection 32- Metoda jednostek krajobrazowych (JARK)

w planowaniu ochrony polskiego krajobrazu 38

The examples of Lundscape Curds:I - Ojcovian Nutionul Purk

Ojcowski Purk Narodowy 46II - Kazimierski Landscape Park

Kuzimierski Purk Krajobrazowy 49III - Slemien 52

JANUSZ BOGDANOWSKI

CULTURE AND NATURE IN THE LANDSCAPE OF EU­ROPE HERITAGE - ENDANGERMENTS - FUTURE

" Settlements are testimonies inscribed in the landscape by history"Gerhard Bronisch

How aptly does this quotation render the intrinsic nature of the landscape surr­ounding us. Man's activities, involving both common civilization and those linkedwith cultural development becume predominant in Europe's twentieth centurylund~cape. Therefore, a consummate awareness purporting that landscape is sim­ply an image of the environment must be inherent in the basic understanding ofproblems of the contemporary lundscape . It is obvious that man's economy as it ison a particular area will produce corresponding features in the landscape. Accor­ding to Gutersohn (Switzerland) a good economy provides grounds for the formu­tion of a harmonious lundscape while u bud economy reveals itself in the form ofa debased scenery .

The history of Europe, especially thc recent century, gave rise - even conside­ring the homogeneity of her landscapes - to u vuriegated mosaic of regionul formsin her cultural landscape . Thus, man's uctivities imposed upon similiar mountain­ous, lowlund or morainal landscapcs creatcd a whole range of diversificd forms.Conscqucntly, in spite of the nutural semblunce, the dissimilurity of landscapes ofthe Central European Lowlands, the Curputhiun or Alpine plateaux is clearly out­lined due to dissimilur yet abundunt forms of influences exerted by mun's culturalregions .

In this mosaic of cultural landscapes, natural landscapes created by man havegenerally bcen reduced to larger or smullcr enclaves. It should be added thut thcywerc to u greut cxtcnt given u certain degree of protection. As u result , they becu­me, puradoxicully, coulescent purts of the cultural landscape (from nationul andlandscape parks up to various protected areas). Thc obligution to protect cultural

6landscapes became, therefore, a major problem of our times. Some require protec­tion due to cultural tradition, they include landscape~ of old cities, villages, for­mer strongholds or industrial e~tablishments, sometimes encompassing a continui­ty of changes from the Palaeolithic until the present day (e. g ., the Kamienna Ri­ver Valley). Others call for protection because of civilization or economic require­ments: arable land, hou~ing areas or even those exploited by industry.

There is one more a~pect concerning European landscape, namely the recultiva­tion of destructions and ~ubsequently the reconstruction of the landscape. Finally,there is the significant problem of continuing traditions in the formation of bothnew and likewise regained landscapes. Thus we have the stylish English lands­cape, the natural prospect of Norwegian mountains, land regained in Holland, therecultivation of large open pits, the harmonious agricultural landscapes in Franceor Germany or the disharmonious areas of huge urban agglomerations - all this re­veals a panorama of this extensive problem. A problem comprising the variegatedforms of landscapes, necessitating a determination of procedural methods fromstrict protection through rutional economy up to the reconstruction of devastatedareas.

A strong basis for these activities has been provided by considerable achieve­ments in landscape shaping. They include tradit ions of old topiarians, Italian orFrench schools dated to the Middle Ages or the Renaissance (Le Notre, Delille) ,English (Capability Brown) and German schools of ornamental parks (Piickler ­Muskau) - to mention but the best known in history. Attractive patterns can al sobe found across the Atlantic. for instance the ideas of creating national parks(Yellowstone) or the establishment of a cultural landscape (Olmested). All this,together with contemporury theories, conceptions and realizations providesexcellent foundations for present-day activities.

This is also the objective of pro- ecological activities. Examining in recent deca­des problems concerning naturul resources, attention was directed at the outset (asin U Thanl's Appeal) towards basic resources with regard to, for instance, water orair purity. It soon became obvious that the next problem would involve complexand secondary resources. As regards water, it would be the entire geological sy­stem of a river bed or pond and subsequently its navigabil ity or suitability for re­creation. At present we perceive it as re·sources being at the same time secondaryand complex, that is, in this case, the aqueous landscape as a whole comprising allits elements and properties. Not only the natural in itself but also the culturul,since they are integrally linked with man's activities.

We are facing, therefore, again the problem of cognizing the landscape in itsentire present-day- natural and cultural - complexity. The range of these problemsis determined, as was said, on the one hand, by relatively natural and, the other,cultural landscapes, for instance, the Alps and Carpathians, old cities such as Cra­cow and large industrial agglomerutions.

There arises the need to get acquainted with landscapes in four successive sta­ges according to mutually determined rules.

I. The separation of resources of diverse forms,2. A specification, considering various aspects, of its cultural meanings and

values,

73. Explicit indications for further procedures:

- specifying the character of protection on both a regional, country-wide and Eu-ropean scale,

- what should be conserved as reservation and landscape parks,- what ought to be recuhivated,- what should be shaped anew in accordance with tradition and present-day req-

uirements.4. Finally, the arrangement of a common conception and of plans for the realiza­

tion of a system of protection and shaping directed towards a general saving anddeveloping landscape resources both in scale of the continent, particular countriesand their regions.

As was said, the starting point would be a specification of resources of present­day landscapes throughout the whole of Europe . We should, therefore, establbha "bank of information" comprising all we have, aspects deternlining the value ofthese reserves and those concerning deteriorating areas namely the devastation ofnatural prospects and the chaos of inferior urbanization .

The awareness of the necessity to protect, conserve and shaping landscapes inconcert with common tradition should result in an improvement of life standardand the saving of the identity of diverse forms of European culture. We may con­clude with another quotation, this time by laurez: " Preserving tradition is not agathering of ashes but the keeping a bright flame alivc" .

(This tcxt was dclivered at the ICOMOSsymposium organized on the occasionofCSCE in Cracow).

Janusz Bogdanowski

KULTURA I NATURA W KRAJOBRAZIE EUROPYDZIEDZICTWO - ZAGROZENIA - PRZYSZtOSC

Siedlungen sind Urkunden die die Geschichte im Landschaft·geschricben hat.Gerhard Bronisch

Jakie trafnie odzwierciedla cytowane stwierdzenie istotc:; otaezajijcego nas kra­jobrazu. Bowiem w naszym XX stuleciu w krajubrazie Europy dominujijca stalasic:; dzialalnosc czlowicka , zar6wno ta zwykla cywilizacyjna jak i zwiijzana z roz­wojem kultury. Zatem u podstaw zrozumienia problcm6w wsp6lczesnego krajo­brazu musi tkwic pelna swiadomosc, ii krajobraz jest po prostu lizjonomHI srodo­wi~ka. Jest wil,;c zrozumialym, iz jakij jest gospodarka czlowieka na jakim~ obsza­rze, takij jest jej lizjonomia czyli krajobraz. Dobra gospodarka jak twicrdzi Guter­sohn (Szwajcaria) daje podstawy do formowania krajobrazu harmonijnego, zlawyraza sic:; w postaci krajobrazu zdewastowanego.

Dziejc Europy zwlaszeza w ostatnim stuleciu stworzyly przy calej jednorodno­sci jej krajobraz6w, nie mniejszij mozaikl,; rcgionalnych odmian krajobrazu kultu­rowego.

Zatem podobne do siebie krajobrazy g6rskie, nizinne czy morenowe, w wynikudzialania czlowicka stworzyly eahl gamc:; ich r67.nurodnosci. Tak wil,;c mimo natu­ralnych podobienstw odmiennosc krajobraz6w Nizu Srodkowoeuropejskiego, ezypog6rzy karpaekich i alpejskieh , rysuje sil,; wyraznie na skutek jakZe odmicnnychi bogatych form oddzialywan region6w kulturowych czlowieka.

W tej tez mozaice krajobraz6w kulturowyeh stworzonyeh przez czlowieka kraj­obrazy naturalne sprowadzonc zostaly w wil,;kszosci do mniejszych lub wil,;kszyehenklaw. Wypada przy tym dodac, ZC w znacznej mierze objl,;tych juz r6znym stop­niem ochrony . Tym samym przez osobliwy paradoks staly sic:; niczym innym jaknieodlijcznymi czc:;seiami krajobrazu kulturowego (od park6w narodowych i kra-

9

jobrazowych po najr6:i:niejsze rodzaje obszar6w chronionych). Tak wi~c proble­mem naszych czas6w stala si~ potrzeba ochrony krajobraz6w kulturowych. Jednewymagajq oehrony z prlyezyn tradyeji kultury, jako zabytkowe krajobrazy miast,wsi ezy dawnyeh twierdz lub dzialalnosei przemyslowej, niekiedy z eiqgloseillprzemian od paleolitu do dzis (np. dolina rzeki Kamiennej). lone wymagajqoehrony z przyezyn potrzeb cywilizaeyjnyeh albo wymog6w gospodarki, jako te­reny uprawowe, mieszkaniowe, a nawet eksploatowane przemyslowo.

W tym miejseu rysuje si~ jeszeze jeden aspekt zagadnienia krajobrazu Europy.Mianowicie, rekultywaeji zniszezen, a w slad za tym rekonstrukeji krajobrazu.Wreszcie nie mniejszy problem kontynuacji tradyeji w formowaniu zar6wno no­wych jak i tych odzyskiwanych krajobraz6w. Tak wi~e stylowy krajobraz angiel­ski, naturalny gar Norwegii, tworzony na nowo Holandii, rekultywowany wiel­kich kopaln odkrywkowych, harmonijny rolniczy Francji i Niemiec czy dyshar­monijny wielkich urbanizaeji, wszystko to obrazuje panoram~ rozleglo~ci proble­mu. Problemu, tak r6:i:norodnyeh postaci samych krajobraz6w, jak potrzeby usta­lenia zasad post~powania od scislej oehrony, przez raejonalne gOl>podarowanie,po rekonstrukejc;: obszar6w zdewastowanych.

Moenq podstawc;: dla tej dzialalnose i daje nam niemaly dorobek w ksztaltowaniukrajobrazu. Mieszezq sic;: tu tradyeje antycznyeh "topiariuszy", sic;:gaj'lee srednio­wiecza i renesansu szkoly wloskie i franeuskie (Le Notre, Delille), angielskie(Capability Brown) i niemieekie szkoly krajobrazu parkowego (Piiekler-Muskau)by wspomniec najbardziej znane z historii. R6wniei. po drugiej stronie Atlantykumoi.na znaleic interesuj'lee wzoree, wystarezy wspomniec idee park6w naroda­wyeh (Yellowstone), ezy formowanego krajobrazu kulturowego (Olmested).Wszystko to mzem ze wsp6lczesnymi teoriami, koneepcjami i realizacjami stwa­rza znakomite podstawy dla dzisiejszego dzialania.

Ku temu zreszq zmierzajq r6wniei. dzialania proekologiczne. Rozpatrujqe bo­wiem w ostatnieh dziesic;:eioleciaeh problemy zasob6w naturalnyeh, na poez'ltkuzwraeano uwagc;:, jak w Apelu U Thanta, na zasoby podstawowe, gdy ehodzilonp. 0 ezystosc wody lub powietrza. Wkr6tee zrozumiano, ii. nast~pny problemstanowiq zasoby zlo:lone i wt6me. W wypadku wody bylaby to ealosc ukladu ge­ologieznego koryta rzeki ezy stawu, a nast~pnie - jej ieglownosc lub znaezeniedla wypoezynku. Wreszcie, wsp6lczesnie widzimy to jako zasoby b<;dllce jedno­ezesnie wt6mymi zlo:lonymi, ezyli w tym wypadku ealosc krajobrazu wodnegoz wszystkimi jego elementami i wlaseiwosciami. I to nie tylko przyrodniezy samw sobie, ale tei kulturowy jako integralnie zwi'lzany z dzialalno~ci'l ezlowieka.

Stajemy wic;:e na nowo przed problemem poznania krajobrazu w ealej jego dzi­siejszej zloionosci tak prlyrodniczej jak kulturowej. Rozpi~tosc tyeh problem6wwyznaezajq, jak jui wspomniano, z jednej strony krajobrazy wzglc;:dnie naturalne,z drugiej kulturowe. Zatem Alpy i Karpaty oraz zabytkowe miasta jak np. wlasnieKrak6w i wielkie przemyslowe aglomeraeje.

Rysuje sic;: potrzeba poznania krajobrazu weztereeh kolejnyeh etapaeh, wedlewsp61nie ustalonyeh regul.

I) wyodr~bnienie zasobu r6inorodnyeh form,2) okreslenie jego znaezen kulturalnyeh i wartosei w r6inyeh ujc;:ciaeh,3) spreeyzowanie wskazan do dalszych dzialan:

10- okreslenie charakteru ochrony, zar6wno w ~kali regionalnej, krajowej jaki europejskiej,

- co konserwowac jako rezerwaty i parki krajobrazowe,- co rekultywowac,- co zgodnie z tradycjij i wsp6lczesnymi potrzebami ksztaltowac na nowo.4) Na koniec stworzenie wsp61nej koncepcji oraz planow realizacji systemu

ochrony i ksztaltowania w celu wsp61nego ratowania i rozwijania zasob6w krajo­brazowych, tak w skali kontynentu,jak poszczegolnych kraj6w i ich regionow.

Jak juz wspomniano punktem wyjscia jest okreslenie zasobu wspolczesnychkrajobraz6w po wszystkie krance Europy. Nalezy zatem stworzyc tak zwany"bank informacji" 0 tym co mamy, co stanowi 0 wartosci tego zasobu, a co jestobrazem dewastacji, tak w postaci zniszczen natury,jak chaosu zlej urbanizacji .

Swiadomosc potrzeby ochrony, konserwacji i ksztaltowania krajobrazu, zgodniczc wsp61nij tradycjij, to poprawa jakosci iycia i mtowanic tozsamosci kultury cu­ropejskiej w najrMniejszych jej przejawach. Moina tu wi~c zakonczyc innym cy­tatem, tym razem Jaureza: " Zachowanie tradycji. to nie gromadzenie popiol6w,lecz utrlymywanie gorejijcego plomienia" .

(Pllwyiszy tekst wyglnslllny zostal na sympnzjum

ICOMOS zorganilllwanym z llkazji KBWE w KrakmHc).

DOCUMENT OF THE CRACOW SYMPO­SIUM ON THE CULTURAL HERITAGE OFTHE CSCE PARTICIPATING STATES

The representatives of the participating States of the Conference on Security andCo-operation in Europe (CSCE), Austria, Belgium. Bulgaria. Canada. Cyprus,Czech and Slovak Fedeml Republic. Denmark, Finland. France. Germany. Gree­ce. the Holy See, Hungary. Iceland. Ireland, ltaly. Liechtenstein. Luxembourg ­-European Community, Malta. Monaco. the Netherlands. Norway. Poland. Portu­gal. Romania. San Marino. Spain. Sweden. Switzerland. Turkey. the Union of So­viet Socialist Republics. the United Kingdom. the United States of America andYugoslavia met in Cracow from 28 May to 7 June 1991. in accordance with therelevant provisions of the Agenda and organizational modalities of the Sympo­sium. as set forth in the Vienna Concluding Document. and with the provisions ofthe Charter of Paris for a New Europe. Albania attended the Symposium as an ob­server. Contributions were made in accordance with the above-mentioned docu­ments by UNESCO and the Council of Europe.

The Symposium was opened and closed by the Minister of Culture and FineArts of Poland and was addressed by the Prime Minister of Poland.

Opening statements were made by all Heads of Delegation among whom wereMinisters of Culture of a number of participating States.

The participating States welcome with great satisfaction the profound politicalchanges that have occurred in Europe. They underline the contribution made byculture in overcoming the divisions of the past and in strengthening co-operationamong the participating States .

The participating States express their deeply held conviction that they sharecommon values forged by history and based. inter alia. on respect for the indivi­dual. freedom of conscience, religion or belief. freedom of expression. recognitionof the importance of spiritual and cultural values. commitment to the rule of law,tolerance and openness to dialogue with other cultures.

They take note of the interrelationship between cultural life and the well-being

12

of their peoples, and the special importance that this has for democratic countriesin transition towards a market economy. They encourage support, as alreadyundertaken, afforded and the on-going assistance to those countries in preservingand protecting their cultural heritage.

The participating States respect the irreplaceable uniqueness of all their culturesand will endeavour to promote continued cultural dialogue among themselves andwith the rest of the world. They reaffirm their belief that respect for cultural diver­sity promotes understanding and tolerance among individuals and groups .

They consider that the regional aspects of culture should in themselves constitu­te a factor in the under~tanding between peoples.

Regional cultural diversity is an expression of the richness of the common cul­tural identity of the participating States. Its preservation and protection contributeto building a democratic, peaceful and united Europe.

Reaffirming their commitment to the full implementation of the provisions rela­ting to the cultural dimension in the Helsinki Final Act and other CSCE docu­ments, the participating States agree on the following:

I. CULTURE AND FREEDOM

I. The participating States emphasize that respect for human rights and funda­mental freedoms is essential to the full development of cultural creativity.

2 . The State and the public autohorities will refrain from infringing upon thefreedom of artistic creation.

3. The participating States undertake to promote and protect the free and unhin­dered development of artistic creativity; they recognize the important role of theindividual artist in society and will respect and protect the integrity of creativework.

4 . They recognize the need for governments to strike a balance between theirdual responsibility of acting in support of, and ensuring the freedom of, culturalactivity.

5. They further acknowledge that, given the variety of cultural activity in theparticipating States, there are many ways in which governments might choose torespond effectively to concerns relating to the cultural heritage.

6. The participating States recall their respect for freedom of expression and , inconnection with the exercise of that freedom in the artistic and cultural fields,state as follows:

6. I The publication of written works, the performance and broadcasting of mu­sical, theatrical and audiovisual works, and the exhibition of pictorial or sculpturalworks will not be subject to restriction or interference by the State save such re­strictions as are prescribed by domestic legislation and are fully consistent withinternational standards .

6. 2 They express their conviction that the existence, in the artistic and culturalfields, of a diversity of means of dissemination independent of the State, such aspublishing houses, radio broadcasting, cinema and television enterprises. theatresand galleries, helps to ensure pluralism and the freedom of artistic and culturalexpression .

13

7. The participating States recall their commitments to unhindered access to cul­ture, and agree as follows:

7. I While duly respecting intellectual property rights, any person or indepen­dent organization ha~ the right to own privately. use and reproduce all kinds ofcultural materials, such as book~ , publications and audiovisual recordings, and themeans of reproducing them.

8. The participating States are resolved to promote the mutual knowledge oftheir respective cultures. Accordingly, they will encourage co-operation andexchanges in all fields of culture and creative work .

9. The participating States are convinced of the enrichment which regional andlocal cultures, including those connected with national minorities, bring to cultu­rallife.

II . CULTURE AND HERITAGE

10. The participating States express their deeply-held conviction that thecultural heritage of each one of them constitutes an inalienable part of theircivilization, their memory and their common history, to be transmitted to fu­ture generations.

11. The participating States take note of the definitions of archaeologicalproperty, of the cultural heritage and of the architectural heritage in the rele­vant international documents of the Council of Europe and UNESCO.

12. The complete and lasting documentation of sites, structures, culturallandscapes, objects and cultural systems, including historical, religious andcultural monuments, as they presently exist, is one of the most important le­gacies to the cultural heritage that can be provided for future generations.

13. The participating States also recognize as vital elements of their com­mon cultural heritage, the heritage of those cultures which, because of langu­age barriers, climate and geographical distance, limited population or turnsof history and political circumstances, have not been widely accessible.

14. The participating States will endeavour to protect the cultural heritage,in compliance with relevant international agreements and with their domesticlegislation.

15. The participating States will pay heed to the preservation, enhancementand restoration of the cultural heritage when drawing up cultural, environ­mental and regional and urban planning policies. They further note the im­portance of relating individual conservation projects to their authentic urbanor rural environment, where appropriate and whenever possible.

16. The participating States recognize the importance of making their cultu­ral heritage as widely accessible as possible. In doing so, they will pay parti­cular attention to the needs of the handicapped.

16. 1 They will endeavour to safeguard the heritage from damage whichmay be caused by management of and public access to it.

16.2 They will promote public awareness of the value of the heritage and theneed to protect it.

16.3 They will seek, wherever possible , to facilitate access for researchers and

14

~cholars to relevant primary documents and archive materials .17. The particIpating States note favourably the role of non-governmental asso­

ciations in promoting awareness of the heritage and the need for its protection.18. Partnerships among diverse groups at the local, regional and national level,

from both the private and the public sector, are valuable for en~urin g the effectiveand representative preservation of the cultural heritage. The preservation and in­terpretation of the values and the cultural heritage of diverse groups will beenhanced with the involvement of those groups, which is conducive to the tole­rance and respect for different cultures which are of paramount importance .19. The participating States recognize the usefulness and importance ofexchanging information on preserving the cultural heritage and acknowledgethat the use of data banks, on a national and multilateral level, could make auseful contribution to this work.

III. PRINCIPAL AREAS OF PRESERVATION ANDCO-OPERATION

20. The participating States will encourage training, and the initial and advancedlevels , for the various professions and craft~ involved in pre~erving and restoringthe cultural heritage, as well as administering it. They agree to keep one anotherinformed of any important developments in this field and to co-operate with oneanother.20.1 The dissemination of knowledge and skills, especially vanishing skills rela­ted to the cultural heritage, through training, the exchange of personnel, researchand technical publication, is necessary to ensure continuity in cultural preserva­tion. They therefore reaffirm their commitments to encourage bilateral and multi­lateral exchanges of trainees and specialists .20.2 The participating States should invite the appropriate professional organiza­tions to set up a national register of skilled craftspersons competent in the tield ofthe protection and preservation of the cultural heritage, in order to facilitate con­tact~ between such persons and the users of their services both nationally and in­ternationally.21. The participating States will exchange data on their cultural heritage poli­cies, particularly regarding the methods, means and possibilities provided bynew technologies.22. The participating States will strive to share their knowledge and experience inthe area of publishing and distribution of printed and audiovisual material.22.1 With a view to increasing public awareness regarding the preservation of thecultural heritage, the participating States will make information available that willassist radio and television stations, as well as the print media, to promote informa­tion in this area.23. They will endeavour to improve storage conditions for perishable culturalgoods such as paper, film tapes and recorded sound materials, to establish nationalprogrammes for the preservation of the perishable cultural heritage and to setcommonly accepted standards for all types of carriers of cultural products in orderto safeguard the permanence of ~uch items ot culture.

15

24. Thc participating Statcs will cncouragc thc cstablishmcnt of links betwccn rc­sourcc ccntrcs and data banks in cultural fields so as to facil itate the exchange ofinformation betwecn them.25. With a vicw to a bettcr understanding of the cultural values of the countrieswhose languages are less widely spoken, the participating States welcome the dis­semination of knowledge about and of such languages, in particular through thetranslation and publication of literary works from these countrie~. Thc organiza­tion of international training courses for media and cultural personnel involved inpromoting thc understanding of less-spoken languages and less widely-knowncultures should also be considered.26, Acknowledging the important contribution of religious faiths, institutionsand organisations to the cultural heritage, the participating States will co­operate closely with them regarding the preservation of the cultural heritageand pay due attention to monuments and objects of religious origin whoseoriginal communities no longer use them or no longer exist in the particularregion.27. Bearing in mind the important role that regional aspects of culture may play inlinking people across national borders, the participating States will favour rcgio­nal co-operation at the level of local and national authorities as well as non-go­vernmental organizations with a view to fostering good-neighbourly relations.28. The participating States will accord due attention to strengthening the he­ritage of popular culture of the past, including indigenous and vernacularcultures, and to encouraging a contemporary popular culture within the fra­mework of their overall efforts for the preservation, study, protection andpromotion of mutual awareness of their cultural heritage. The participatingStates note the importance of research into various forms of expression ofpast and present cultures - symbolic practices, technical objects and know­ledge, folk art, languages - and the importance of doing what is necessary tohigh- light them.29. The participating States will also pay attention to more recent contributions tothe cultural heritage (art, including architectural works, of the 20th century).30. The participating States will co-operate in preventing the illegal circulation ofcultural objects, for example by considering adhering to the relevant internationalinstruments.31. The participating States will strive to preserve and protect those monumentsand sites of remembrance, including most notably extermination camps, and therelated archives, which are themselves testimonials to tragic expericnces in theircommon past. Such steps need to be taken in order that those experiences may beremembered, may help to teach present and future generations of these events,and thus ensure that they are never repeated.32. The interpretation of sensitive sites of remembrance can serve as a valuablemeans of promoting tolerance and understanding among people and will take intoaccount social and cultural diversity.33. The participating States recognize that, in defining priorities for preservation,it is important to take into account both the intrinsic value of the cultural heritage,its relative state of deterioration and its historic cultural content. To this effect

16

they will, as appropriate, endeavour to promote the use of risk charts, the exchan­ge of information and the organization of on-site workshops, ideal abo for the in­volvement of younger generations.34. The participating States bear in mind that the preservation of the statusof monuments and sites related to their history and culture, wherever theyare located, constitutes an integral part of the overall efforts within the CSCEfor the preservation and protection of the common cultural heritage.35. The participating States believe that taking concerted measures to protect thecommon cultural heritage from environmental damage is necessary. To this endthey will consider establishing or joining networks for the collection of data andco-ordination of research. They will endeavour to co-ordinate policy decisionsand undertake direct measures to reduce the impact of air pollution and other de­gradation on the common cultural heritage.36. With a view to protecting cultural sites in urban environments, measureswill be taken by the participating States to counteract the effects of pollutionon the architectural complexes of threatened cities; to restore, preserve andrevitalize historical urban centres; and to safeguard sites and protect themfrom damage due to the increasing flow of tourists.37. The participating States note the importance of protecting the cultural lands­cape, particularly in villages and rural areas, from the danger inherent in changesin the pattern of economic activities and in the impact of pollution, with a specialview to protecting dwellings and coherent ensembles of the everyday living envi­ronment.38. In view of the contribution which natural history can make to our understan­ding of the world of today and its evolution in the future, the participating Stateswill endeavour to foster the preservation and interpretation of natural history sitesand collections.39.The participating States note the importance of safeguarding public andprivate parks and historical gardens, as works of humanity and nature, dueto their historical, botanical and social interest, including their decorativeand architectural elements.40. The participating States will endeavour to safeguard and protect the ar­chaeological sites located on their territories, including sites located underwater. They will bear this aspect in mind during regional development opera­tions which are likely to be a threat to sites which have not yet been scientifi­cally surveyed, excavated or restored.41. They stress the need for co-ordination of the activities of international organi­zations and institutions, such as the Council of Europe and UNESCO, in order tocontribute to the full development of cultural co-operation among the participa­ting States. Bearing in mind the need to avoid duplication of effort, the participa­ting States will co-operate closely within the competent international organiza­tions to which they belong.

* * *42. The participating States welcome the positive contribution made by the repre-sentatives of UNESCO and the Council of Europe to the proceedings of the Cra­cow Symposium on the Cultural Heritage. They note that the work and activities

17

of UNESCO will be of continuing relevance to the CSCE's consideration of cultu­ral b~ues. They further acknowledge the Council of Europe\ rich experience andexpertise in cultural matters, in particular in protecting the European cultural heri­tage , and agree to consider appropriate ways in which the participating Statesmight make use of the Council of Europe in the context of the CSCE's work inthis area.43. In the two Study Groups many experts from the participating States spoke onnational experiences, and put forward ideas on areas of co-opemtion in the field~

of cultural exchange and the preservation of cultural heritage. in particular onthose a~pects outlined in the mandate assigned to the respective groups. Thesecontributions, copies of which will be deposited with the CSCE Secretariat, grea­tly contributed to the success of the Symposium. The participating States expres­sed their intention to pursue further these initiatives in appropriate internationalfora.44. The representatives of the participating States expressed their profound grati­tude to the people and Government of Poland for the excellent organization of theSymposium and the warm hospitality extended to the delegations which participa­ted in the Symposium.

DOCUMENT DU COLLOQUE DE CRACOVIE SURLE PATRIMOINE CULTUREL DES ETATSPARTICIPANTS A LA CSCE

Les representants des Etats participant it la Conference sur la securite etla cooperation en Europe (CSCE) - Allemagne, Etats-Unis d'Amerique, Au­triche, Belgique. Bulgarie, Canada, Chypre, Danemark, Espagne, Finlande,France, Grece, Hongrie, Irlande, Islande, Italie, Liechtenstein, Luxembourg ­- Communaute europeenne, Malte, Monaco, Norvege, Pays-Bas, Polognc,Portugal, Roumanie, Royaume-Uni, Saint-Marin, Saint-Siege, Suede, Suisse,Republique federative tcheque et slovaque, Turquie, Union des Republiquessocialistes sovietiques et Yougoslavie - se sont reunis it Cracovic, du 28 maiau 7 juin 1991 , en vertu des dispositions pertinentes de I'ordre du jour et desmodalites d'organisation du Colloque tels qu'ils figurent dans Ie Document decloture de la Reunion de Vienne et conformement aux di spositions dela Charte de Paris pour une nouvelle Europe. L'Albanie a assistc au colloqueen tant qu'observateur. Des contributions ont ete faites, conformement auxdocuments susmentionnes, par I'Unesco et Ie Conseil de I'Europe.Le Ministre de la culture et des beaux-arts de la Pologne a prononcc I'ouver­ture et la cloture de Colloque et les participants ont entendu une allocution duPremier Ministre de la Pologne.Une declaration d'ouverture a ete faite par chaque chef de delegation, mini­stre de la culture pour un certain nombre d'EtaL~ participants.Les Etats participants se telicitent vivement des profonds changements politi­ques qui se sont produits en Europe. lis soulignent Ie role joue par la culturedans I'elimination des divisions du passe et dans Ie renforcement de la co­operation entre les Etats participants.Lcs Etats participants expriment leur profonde conviction qu'ils partagent desvaleurs communes forgees par I'histoire et fondees, entre autres, sur Ie re­spect de la personne, la liberte de conscience, de religion ou de conviction, laliberte d'expression, la reconnaissance de I'importance des valeurs spirituclleset culturelles, I'attachement au regne du droit, it la tolerance et it I'overture au

19

dialogue avec les autres cultures.lis prennent note de I'interdependance qui existe entre la vie culturelle et Iehien-etre des peuples et de I'importance particuliere qui en decoule pour despays democratiques evoluant vers economie de marche. lis encouragent I'ap­pui tel qu'il est deja apporte a ces pays et I'aide qu'ils rel;oivent actuellementpour preserver et proteger leur patrimoine culture\.Les Etat'\ participants respectent I'irrempla<;able singularite de chacune deleurs cultures et veilleront a promouvoir un dialogue culturel continu entrecux et avec Ie reste du monde. lis se declarent a nouveau convaincus que Ierespect de la diversite culturelle favorise la comprehension et la tolerance en­tre individus et entre groupes.lis estiment que les aspects regionaux de la culture devraient constituer en soiun facteur d'entente entre les peuples.La diversite culturelle regionale est un retlet de la richesse de I'identite cultu­relle commune des Etats participants. Sa preservation et sa protection contri­buent aedifier une Europe democratique, pacifique et unie.Reaffirmant leur engagement amettre pleinement en oeuvre les dispositionsrelatives ala dimension culturelle de l'Aete final de Helsinki et des autres do­cuments de la CSCE, les Etats participants conviennent de ce qui suit:

I. CULTURE ET L1BERTE

I. Les Etats participants soulignent que Ie respect des droits de I'homme etdes libertes fondamentales est essentiel au plein epanouissement de la creati­vite culturelle.2. L'Etat et les autorites nationales s'abstiendront de faire obstacle ala libertede creation artistique..1. Les Etats participants s'engagent apromouvoir et proteger Ie developpe­ment libre et sans entrave de la creativite artistique; ils reconnaissent Ie roleeminent de I'artiste dans la societe, respectent et protegent i'integrite dutravail de creation.4. lis reconnaissent que les gouvemements doivent rechercher un equilibreentre les responsabilites qui leur incombent d'appuyer d'une part I'activiteculturelle et d'en garantir la liberte d'autre part.5. lis reconnaissent en outre qu'etant donne la diversite des activites culturel­les dans les Etats participants, il existe pour les gouvemements de nombreu­ses fa<;ons d'apporter efficacement des reponses aux problemes relatifs au pa­trimoine culture\.6. Les Etats participants rappellent leur respect de la liberte d'expression et,s'agissant de ses manifestations dans Ie domaine artistique et culturel, decla­rent ce qui suit:6.1 La publication d'oeuvres ecrites, la representation et la diffussion d'oeu­vres musicales, theatrales et audiovisuelles et I'exposition des oeuvres de pe­intres ou de sculpteurs ne feront I'objet ni de restrictions ni d'ingerence de lapart de l'Etat, aI'exception des restrictions prevues par la legislation nationaleet entierement conformes aux normes intemationales.6.2 Les Etats participants se declarent convaincus que I'existence, dans Ie do-

20maine artistique et culturel, de toute une gamme de moyens de diffusionindependants de l'Etat, tels que maisons d'edition, entreprises de mdiodiffu­sion, de cinema ou de television, theatres et galeries, contribue aassurer Iepluralisme et la liberte de I'expression artistique et culturelle.7. Les Etats participants rappellent leurs engagements en faveur d'un accessans entrave 11 la culture et conviennent de ce qui suit:7.1 Dans Ie respect des droits it la propriete intellectuelle, toute personne ouorganisation independante a Ie droit de posseder atitre prive, d'utiliser et dereproduire tous materiels culturels, tels que livres, publications et enregistre­ments audiovisuels, ainsi que les moyens de les reproduire.8. Les Etats participant~ sont resolus apromouvoir la connaissance mutuellede leurs cultures respectives. A cette fin, ils favoriseront la cooperation et lesechanges dans tous les domaines de la culture et de la creation.9. Les Etats participants sont convaincus de I'enrichissement que les culturesregionales et locales, y compris celles qui sont liees ades minorites nationa­le~, apportent ala vie culturelle.

II. CULTURE ET PATRIMOINE

10. Les Etats participants se declarent profondement convaincus que Iepatrimoine culturel de chacun d'eux constitue une part inalienable deleur civilisation, de leur memoire et de leur histoire commune, qui doitetre transmise aux generations futures.11. Les Etats participants prennent note des definitions des biens archeo­logiques, du patrimoine culturel et du patrimoine architectural enonceesdans les documents internationaux pertinents du Conseil de l'Europe etde l'Unesco.12. Une documentation complete et durable sur les sites, structures, pay­sages culturels, objets et systemes culturels, y compris les monuments hi­storiques, religieux et culturels, tels qu'its existent actuelIement, est undes elements les plus importants du patrimoine culturel qui puisse eirelegue aux generations futures.13. Les Etats participants reconnaissent en outre comme etant un ele­ment essentiel de leur patrimoine culturel commun Ie patrimoine consti­tue par les cultures qui, en raison de la barriere des languess, du c1imatet des distances geographiques, d'une population limitee ou de circon­stances historiques et potitiques, n'ont pas ete largement accessibles.14. Les Etats participants s'efforceront de prott~ger Ie patrimoine cultu­rei, conformement aux accords internationaux pertinents et it leur legis­lation nationale.15. Les Etats participants tiendront compte des problemes de preserva­tion, de mise en valeur et de restauration du patrimoine culturel au mo­ment de l'elaboration de leurs potitiques de la culture, de I'environne­ment et de la planification regionale et urbaine. lis notent en outre qu'itest important de tier chaque projet de preservation it son environnementurbain ou rural authentique, chaque fois que cela est utile et possible.16. Les Etats participants reconnaissent qu'i1s doivent rendre leur patri-

21moine culturel aussi largement accessible que possible. Ce faisant, Us ac­corderont une attention particuliere aux besoins des personnes handi­capees.16.1 lis s'etTorceront de proteger Ie patrimoine contre les dommages quesa gestion et I'acces du public pourraient lui faire subir.16.2 lis veilleront amieux sensibiliser Ie public ala valeur du patrimoine et ala necessite de Ie proteger.16.3 lis s'efforceront, dans tous les cas ou cela sera pos~ible, de faciliter I'ac­ces des chercheurs et des specialistes aux documents primaires et aux piecesd'archive.17. Les Etats participants prennent note avec satisfaction du rOle joue par le~

associations non gouvernementales dans la prise de conscience de ce querepresente Ie patrimoine et de la necessite de Ie proteger.18. Aux echelons local , regional et national, les associations entre divers gro­upes venant des secteurs public et prive sont d'une grande utilite pour assurerune preservation efficace et representative du patrimoine cultureI. La prese­rvation et I'explication des valeurs et du patrimoine culturel de divers groupesseront facilitees par la participation de ces groupes, ce qui donnera un resultatd'une importance primordiale, la tolerance et Ie respect envers differentescultures.19. Les Etats participants reconnaissent qu'U est utile et importantd'echanger des renseignements sur la preservation du patrimoine cultu­rei et que I'utilisation de banques de donnees, sur Ie plan national et mul­tilateral, pourrait apporter une precieuse contribution It cette activite.

III. PRINCIPAUX DOMAINES DE PRESERVATION ET DECOOPERATION

20. Les Etats participants encourageront la formation, initiale et superieure,aux divers metiers et professions relatifs a la preservation et a la restaurationdu patrimoine culturel ainsi qu'a la gestion de ce patrimoine. lis conviennentde se tenir mutuellement informes de toute evolution importante dans ce do­maine et de cooperer entre eux.20.1 La diffusion des connaissances et des qualifications, particulierementdes qualifications en voie de disparition qui touchent au patrimoine culturel,par la formation, I'echange de personnels, la recherche de la publication d'ou­vrages techniques, est necessaire pour assurer une continuite dans la prese­rvation du patrimoine cultureI. En consequence, ils affirment a nouveau leurengagement a favoriser les echanges bilateraux et multilateraux de stagiaireset de specialistes.20.2 Les Etats participants devraient inviter les organisations professionnel­les competentes a etablir un registre national des artisans specialises dans laprotection et la preservation du patrimoinc culturel pour faciliter les contactsentre ces personnes et les utilisateurs de leurs services tant sur Ie plan natio­nal qu'intemational.21. Les Etats participants echangeront des donnees sur leur politique dupatrimoine culturel, particulierement en ce qui concerne les methodes,

22

les moyens et les possibilites offerl'i par les technologies nouvelIes.22. Les Etats participants s'efforceront d'echanger leurs connaissance~ etleurs donnees d'experience dans la publ ication et la diffusion de materiels im­primes et audiovisuels.22.1 En vue de mieux sensibiliser Ie public it la preservation du patrimoineculturel, les Etats participants tiendront ala disposition des stations de radio­diffusion et de television, ainsi que de la presse ecrite, des renseignements denature ales aider apromouvoir la diffusion de I'information dans ce domaine.23. lis s'efforceront d'ameliorer les conditions de stockage des biens culturelsperissables comme Ie papier, les films et Ie materiels sonores enregistres,d'elaborer des programmes nationaux de preservation du patrimoine culturelperissable et de definir des normes communement acceptees pour tous les ty­pes de transport de biens culturels atl n de garantir la permanence de cesbiens.24. Les Etats participant~ encourageront I'etablissement de liens entre lescentres de documentation et les banques de donnees dans les domaines cultu­rels de maniere afaciliter I'echange d'informations entre eux.25. En vue de mieux faire comprendre les valeurs culturelles des pays dont lalangue est moins largement repandue. les Etats participants sont t~lvorables illa diffusion de ces langues sur Ie plan de la pratique et de la recherche, enparticulier par la traduction et la publication d'ouvrages litteraires de ces pa­ys. L'organisation de cours internationaux de formation aI'intention du per­sonnel des medias et des organismes culturels qui se consacrent ala connais­sance de langues moins frequemment parlees et de cultures moins largementconnues devrait egalement etre envisagee.26. Reconnaissant I'importante contribution que les religions, leurs insti­tutions et leurs associations apportent au patrimoine culturel, les Etatsparticipants coopereront etroitement avec elIes en ce qui concerne lapreservation du patrimoine culturel et accorderont toute I'attention vou­lue aux monuments et objets d'origine religieuse dont les communautesoriginelIes n'ont plus I'usage ou n'existent plus dans une region donnee.27. Ayant present aI'esprit Ie role important que jouent les elements regio­naux de la culture pour relier des populations par-delales frontieres nationa­les, les Etats participants encouragerbnt la cooperation regionale au niveautant des autorites locales et nationales que des organisations non gouverne­mentales afin de favoriser des relations de bon voisinage.28. Les Etats participants porteront toute I'attention voulue it la mise envaleur du patrimoine de la culture populaire du passe, y compris les cul­tures autochtones et vernaculaires, et encourageront une culture popula­ire contemporaine dans Ie cadre de leurs efforts generaux en vue de lapreservation, de I'Hude, de la protection et de la promotion de la conna­issance mutuelIe de leur patrimoine culture\. Les Etats participants no­tent qu'it importe de mener des recherches sur diverses formes d'expres­sion de cultures passees et presents - pratiques symboliques, outils etconnaissances techniques, art populaire, langues - et de faire Ie necessai­re pour les mettre en valeur.29. Les Etats participants porteront egalement leur attention sur les plus

23

rcccntes contributions au patrimoine culturel (I'art, y compris I'architecture,Ill! XXe siecle).Ill. Les Etats participants coopereront pour empecher la circulation illegale

lI'objets culturels, par example en envisageant d'adherer aux instrument!> in­Icrnationaux pertinent~ .

I I. Les Etats participants s'efforceront de preserver et de protegeI' les monu­IIlcnts et les !>ites du souvenir, tout particulierement les camps d'extermina­lion, et leurs archive!>, qui portent par eux-memes temoignage des evene­1I1cnts tragiques de leur passe commun. De telles mesures doivent etre prisesalin que ces evenements ne tombent pas dans I'oubli; elles pourront contribu­cr a enseigner aux generations actuelle et future ce que fut ce passe atin qu'ilIlC puisse jamais se repeter.32. L'explication de ce que sont ces lieux charges de souvenir!> douloureuxpeut constituer un moyen precieux de promouvoir la tolerance et la com­prehension, compte tenu de la diversite sociale et culturelle.33. Le:- Etats participants reconnaissent qu'en defi nissant les priorite:- dan~ lapreservation. il faut prendre en compte la valeur intrinseque du patrimoineculturel, de son etat rclatif de deterioration et de son contenu historique cultu­re\. A cet effet, ils s'efforceront, selon les besoins, d'encourager I'utilisationde cartes des risques, I'echange d'informations et I'organisation d'atcliers ill.I'i1ll , ce qui represente une excellente solution pour [aire participer les jeunesgenerations aces acti\ ites.34. Les Etats participants gardent present aI'esprit que la preservationdu statut des monuments et sites de leur histoire et de leur culture con­stitue, oil qi'i1s se trouvent, une partie integrante des activites generalesentreprises dans Ie cadre de la CSCE pour preserver et proteger Ie patri­moine culturel commun.35. Les Etats participants estiment qu'il -est necessaire de prendre des mesurcsconcertees pour protegeI' Ie patrimoine culturel commun contre les domma­ges causes par I'environnement. A cette fin, its envisageront de creer desreseaux de collecte de donnees et de coordination de la recherche ou d'adhe­reI' aux reseaux existants. lis s'efforccront de coordonner les decisions de po­litique generale et de prendre des mesures visant directement a reduirc I'inci­dence de la pollution atmospherique et d'autres agents de deterioration sur Iepatrimoine culturel commun.36. En vue de proteger les sites culturels dans un environnement urbain,des mesures seront prises par les Etats participants pour lutter contre leseffets de la pollution sur les ensembles architecturaux des cites mena­cees, restaurer, preserver et revitaliser les centres urbains historiques, etsauvegarder les sites et les proteger contre les dommages provoques parIe Dot sans cesse croissant des touristes.37. Les Etats participants notent I'importance de la protection du paysage cul­turel, particulierement dans les villages et dans les zones rurales, contre Iedanger inherent aux changements dans la structure des activites economiqueset :1I'incidence de la pollution. en vue specialement de protegeI' les habita­tions et les ensembles coherents du cadre de vie quotidien.38. Etant donne la contribution que I'histoire naturelie peut apporter a notre

24

comprehension du monde d'aujourd'hui et de son evolution dans I'avenir, lesEtat~ participants s'efforceront d'encourager la preservation et l'explicationdes sites et collections d'histoire naturelle.39. Les Etats participants notent I'importance de la sauvegarde des parcpublics et prives et des jardins historiques, en tant qu'oeuvre de I'huma­nite et de la nature, en raison de leur interet historique, botanique et so­cial, y compris leurs elements de decoration et d'architecture.40. Les Etats participants s'efforceront de sauvegarder et de proteger lessites archeologiques qui se trouvent sur leur territoire, y compris les sitesimmerges. lis s'en souviendront lorsqu'ils entreprendront des activitesde developpement regional qui representeront probablement unemenace pour les sites qui n'ont pas encore fait I'objet de releves, defouilles ou d'une restauration scientifiques.41. lis soulignent la necessite d'une coordination des activites des organisa­tions et institutions internationales, comme Ie Conseil de l'Europe et I'Une­sco, en vue de contribuer au plein developpement de la cooperation culturelleentre les Etats participants. Compte tenu de la necessite d'eviter Ie chevau­chement des activites, les Etats participants coopereront etroitement dans Iecadre des organisations internationales competentes dont ils sont membres.

* * *

42. Les Etats participants apprecient vivement la contribution positive ap­portee par des representants de l'Unesco et du Conseil de I'Europe aux debatsdu Colloque de Cracovie sur Ie patrimoine culture\. IIs notent tout I'interetque presentent les travaux et activites de l'Unesco pour la CSCE dans I'exa­men des questions culturelles. En outre, ils apprecient la riche experience etI'expertise du Conseil de l'Europe dans Ie domaine de la culture, en particu­lier dans la protection du patrimoine culturel de I'Europe, et ils sont convenusd'examiner les moyens par lesquels les Etats participants pourraient tirer partides travaux du Conseil de l'Europe dans Ie cadre des activites menees par laCSCE dans ce domaine.43. Au cours des reunions des deux Oroupes d'etude, de nombreux expertsdes Etats participants ont fait etat de leurs experiences nationales et ontexpose des idees sur les domaines de cooperation en ce qui concerne lesechanges culturels et la preservation du patrimoine culture!, en particulier surles aspects mentionnes dans Ie mandat assigne al'un et I'autre Oroupes d'etu­de. Ces contributions dont des exemplaires seront deposes aupres du Secreta­riat de la CSCE ont ete pour beaucoup dans Ie succes du Colloque. Les Etatsparticipants ont exprime leur intention de reprendre ces initiatives dans desorganes internationaux appropries.44. Les representants des Etats participants ont exprime leur profonde recon­naissance au peuple et au Oouvernement de la Pologne pour I'excellenteorganisation du Colloque et pour la chaleureuse hospitalite qui a ete offerteaux delegations qui ont participe ace Colloque.

Cracovie, 6 juin 1991

DOKUMENT KRAKOWSKIEGO SYMPOZJUM NATEMAT DZIEDZICTWA KULTURALNEGOPANSTW UCZESTNICZJ\CYCH W KBWE

Przcdstawiciele panstw uczcstnicz'lcych w Konfcrencji Bezpieczenstwai Wspolpracy w Europie (KBWE): Austria, Belgia, Bulgaria, Kanada, Cypr, Cze­ska i Siowacka Republika Federacyjna, Dania, Finlandia, Francja, Niemcy, Gre­cja, Stolica Apostolska, Wt:gry, Islandia, !rlandia, Lichtenstein, Luxemburg ­- Wspolnota Europejska, Malta, Monako, Holandia, Norwegia, Polska, Portuga­lia, Rumunia, San Marino, Hiszpania, Szwecja, Szwajcaria, Turcja, Zwi'lzek So­cjalistycznych Republik Radzieckich, Wielka Brytania, SHiny Zjednoczone Amc­ryki i Jugoslawia - spotkali sit; w Krakowie w dniach od 28 maja do 7 czerwca1991, zgodnie z odnosnymi postanowieniami dotycz'lcymi harrnonogramu i wa­runkow organizacyjnych Sympozjum, ujt;tymi w Wiedenskim Dokumencie Kon­cowym oraz z postanowicniami Paryskiej Karty Nowej Europy. Albania byla obe­cna na Symozjum jako obserwator. Wnicsiony zostal wklad, w zgodnosci z wyzejwymienionymi dokumentami przez UNESCO i Radt; Europy.

Owarcia i zamknit;cia Sympozjum dokonal minister kultury i sztuki Polski. Douczcstnikow zwrocil sit; z przcmowieniem premier Polski.

Wyst'lpienia otwieraj'lcc zostaly wygloszone przez wszystkich przewodnicz'l­cych delegacji, wsrod ktorych znajdowali sit; ministrowic kultury szeregu panstwuczestnicz'lcych.

Panstwa uczestnicz'lce witaj'l z wielkim zadowoleniem glt;bokie zmiany poli­tyczne, ktore zaszly w Europic. Podkrcslaj" wklad kultury wniesiony w pokona­nic podzialow z przeszlosci i w umocnienie wspolpracy pomit;dzy panstwamiuczestnicz'lcymi.

Panstwa uczestnicl'lCe wyrazaj'l glt;bokie przekonanie, ie podzielaj'l wspolnewartosci uksztaltowane przcz historit; i oparte m.in. na szacunku dla jednostki,wolnosci sumienia, rcligii lub przekonan, swobody ekspresji artystycznej, uznaniuwagi wartosci duchowych i kulturowych, poszanowaniu rz'ldow prawa, tolerancjii otwartosci na dialog z innymi kulturami.

26

Odnotowuj'! one wzajemne powi,!zanie pomi,,;dzy iyciem kulturalnym a dobro­bytern swych narod(iw, oraz szczcgtilne znaczcnie jakie rna to dla krajtiw dcmo­kratycznych przechodz,!cych do gospodarki rynkowej. Zach,.caj,!q do kontynuo­wania oraz udzielania biei,!cej i przyszlej pomocy tym PUllstwom w zachowaniui ochronie ich dziedzictwa kulturalnego.

Panstwa uczestnicz,!ce szanuj,! niepowtarzalnosc wszystkich swych kultur i btr­d,! si,,; starm; wspierac ci,!gly dialog kulturowy pomi,,;dzy sob,! i reszt'! swiata. Po­twierdzaj,! swoje przekonanie, ie poszanowanie rtiinorodnosci kulturowej przy­czynia si,,; do porozumienia i tolerancji pomi,,;dzy jednostkami i grupami.

Uwaiaj,!, ie regionalnc aspekty kultury powinny same w sobie byc czynnikiemporozumienia pomi,,;dzy narodami.

Regionalna rtiinorodnosc kulturowa jest wyrazem bogactwa wsptilnej tozsamo­sci kulturowej panstw uczestnicz,!cych . Jej zachowanic i ochrona przyczynia sitrdo budowania demokratycznej, pokojowcj, i zjednoczonej Europy.

Potwierdzaj'lc swoje zobowi,!zanic dla pelncj realizacji postanowien dotycz,!­cych wymiaru kulturowego, zawartych w Akcie Koncowym z Helsinek i innychdokumentach KBWE, panstwa uczestnicz,!cc uzgadniaj,! co nasttrpujc:

I. KULTURA I WOLNOSC

I . Panstwa uczestnicz'!ce podkreslaj,!, ie poszanowanic praw czlowieka i pod­stawowych swob6d jest konieczne dla pelnego rozwoju tw6rczosci kulturalnej .

2 . Wladze panstwowe i publ iczne powstrzymaj,! sitr od naruszania swobodytwtirczosci artystycznej.

3. Panstwa uczestnicz'lce b,.d,! popierac i chronic swobodny i niezakl6cony roz­w6j tw6rczosci artystycznej ; uznaj'l wain,! rol,,; artysty w spoleczcnstwie. i btrd'iszanowac oraz chronic niezalei nosc pracy tworczej.

4. Uznaj,! one potrzeb,,;, aby rZ'ldy zachowaly rownowagtr w swcj podw6jnej od­powiedzialnosci na rzecz wspierania oraz zapewniania swobody dzialalnosci kul­turalnej .

5. Ponadto potwierdzaj,!, ie przy rtiinorodnosci form dzialalnosci kulturalnejw panstwach uczestnicz'lcych, jest wiele sposob6w, jakimi mog'! skutecznie rea­gowac wobec problem6w zwi'lzanych ze spuscizn,! kulturaln,! .

6. Panstwa uczestnicz'!ce potwierdzaj'l swoje poszanowanie dla swobody eks­presji i, w zwi,!zku z realizowaniem tej swobody w dziedzinach artystycznychi kulturalnych, oswiadczaj'l co nast,,;puje:

6.1. Publikacja dziel pisanych, wykonanie i rozpowszechnianie dziel muzycz­nych , teatralnych i audiowizualnych oraz ekspozycja prac plastycznych lub rzcibnie b,.dzie podlegac ograniczeniom b'ldi ingerencji ze strony panstwa, z wyj,!t­kiem tych ogmniczen, kt6re s'! zapisane w ustawodawstwie krajowym i s'! w pelnizgodne z normami mi,,;dzynarodowymi.

6.2 . Wyrai.aj,! swe przekonanie, i.e istniej,!ca w dziedzinach artystycznych i kul­turalnych r6inorodnosc srodk6w rozpowszechniania niezalei.nych od panstwa, ta­kich jak wydawnictwa, rozglosnie radiowe, przedsi,,;biorstwa kinowc i telewizyj­ne, teatry i galerie, pomaga zapewnic pluralizm oraz swobod,,; ckspresji artystycz­nej i kulturalnej .

7. Panstwa uczcstnicz'!ce potwierdzaj,! swe zangai.owanie w spraw,,; niezakl6co-

27I1cgo dost~pu do kultury i uznaj,! co nasti;puje:

7.1 . Szanuj,!c nalezycie prawa wlasnosci intelektualnej, kai da osoba tub nieza­Icina organizacja rna prawo do prywatnego posiadan ia , ui ytku i reprodukcjiwszystkich rodzaj6w rnaterialow kulturalnych. takich jak k!.i'liki, wydawnictwai nagrania audiowizualne,jak ~rodki do ich odtwarzania.

H. Panstwa uczestnicl,!cc s'! zdecydowane wspierac wzajemnie poznanic ~wych

kultur. B~d,! zatcrn ~tyrnulowac wsp6lprac~ i wyrnian~ we wszystkich dziedzi­nach kultury i pracy tworczej .

9. Panstwa uczcstnicz'lce wyrazaj,! przekonanie 0 bogatyrn wkladzie. jaki kultu­ry regionalnc i lokalne a takze zwi,!zanc z mnicjszosciarni narodowyrni wnosz'ldo zycia kulturalncgo .

II. KULTURA I DZIEDZICTWO

10. Panstwa uczestnic~ce wyra:iajll swoje gl~bokie przekonanie, ie dzie­dzictwo kulturalne kaidego z nich stanowi nieodlllcznll cz~sc ich cywilizacji,pami~ci i wspolnej historii, do przekazania przyszlym pokoleniom.

11. Panstwa uczestniczllce uwzgl~dniajll definicje wlasnosci archeologicznej,dziedzictwa kulturalnego i dziedzictwa architektonicznego zawarte w odno­snych mi¢zynarodowych dokumentach Rady Europy i UNESCO.

12. Petna, stala dokumentacja terenow, konstrukcji, krajobrazow kulturo­wych, kulturowych przedmiotow i systemow, Illcznie z pomnikami historii,religii i kultury, w ich obecnej postaci jest jednym z najwainiejszych skladni­kow dziedzictwa kulturalnego, ktory moina przekazac przyszlym pokole­niom.

13. Panstwa uczestniczllce rowniei uznajll za zasadnicze elementy ichwspolnego dziedzictwa kulturalnego, dziedzictwa tych kultur, ktore z powodubarier j~zykowych,klimatu i odle~losci geograficznej, ograniczonej Iiczbyludnosci blldi zmian w uwarunkowaniach historycznych i politycznych niebyly powszechnie dost~pne.

14. Panstwa uczestnic~ce b~dll czynic wysilki dla ochrony dziedzictwa kul­turalnego zgodne z odpowiednimi porozumieniami mi~dzynarodowymi i ichustawodawstwem wewn~trznym.

15. Panstwa uczestniczllce b~dll uwzgl~dniac spraw~ zachowania, wzmoc­nienia i przywrocenia dziedzictwa kulturalnego w trakcie formulowania poli­tyki kulturalnej, ekologicznej oraz regionalnej i planowania urbanistycznego.Ponadto dostrzegajll one wag~ powillzania poszczegolnych przedsi~wzi~ kon­serwatorskich z ich rzeczywistym miejskim blldi wiejskim srodowiskiem tam,gdzie b~dzie to wlaSciwe i moiliwe.

16. Panstwa uczestnic~ce Sll swiadome znaczenia uczynienia ich dziedzic­twa kulturalnego jak najpowszechniej dost~pnym. Czynillc to bedll zwracacszczegolnll uwa~~ na potrzeby osob niepetnosprawnych.

16.1. B¢ll chronic dziedzictwo przed uszczerbkiem jaki moie byc spowodo­wany w zwillZku z jego administrowaniem lub powszechnym do niego dost~­

pem.

28

16.2. Btyd,! szerzyc spoleczn,! swiadomo~c warto~ci dziedzietwa oraz koniccz­nose jego oehrony.

16.3 . Btyd'!, gdzie jest to mozliwc, starae siy ulatwiac badaezom i naukoweomdo~ttyp do odpowiednieh dokument6w zr<idlowyeh i materialow arehiwalnyeh .

17. Paristwa uczestnicz'!ce pozytywnie odnotowuj '! rolty stowarzyszeri poza rl.'!­dowych w szerzcniu swiadomosci 0 dziedzictwic i potncbie jego oehrony.

IR. Partnerska wsp61praea mitydzy niznorodnymi grupami na szczeblu lokal­nym, regionalnym i narodowym, zaniwno z sektora prywatnego jak i publiezne­go, jest cenna ze wzgltydu na zapewnienie skutceznej i reprezentatywnej oehronydziedzietwa kulturalnego. Zachowanie i interpretaeja wartosci oraz dziedzietwakulturalnego roznyeh grup zostaje wzmoeniona poprzez zaangaiowanie sity tyehgrup, co sprzyja rozwojowi toleraneji i szaeunku dla niznyeh kultur , eo jest spra­w'! najwitykszej wagi.

19. Panstwa uczestnic~ce uznajll uiytecznosc i wag~ wymiany informacjina temat ochrony dziedzictwa kulturalnego oraz przyjmujll do wiadomosci,ie korzystanie z bankow danych na szczeblu krajowym jak i wielostronnymbyloby poiytecznym wkladem do tego celu.

III. Gl:.OWNE OBSZARY OCHRONY I WSPOl:.PRACY

20. Paristwa uezestnicz'!ee b,!d,! wspierae szkolenie na poziomie poez'ltkowymi zaawansowanym w r6znych zawodaeh i rzemioslaeh zwi,!zanyeh z ochra",,, od­now'! i administracj,! dZledzictwa kulturalnego. Btyd'i rowniez informowac sitywzajemnie 0 wszelkich postypach w tej dziedzinie oraz wSpOlpraeowac ze sob,!.

20.1. Szerzenie wiedzy i umiejtytnosei, szczeg<ilnie zawodow zanikaj,!eyeh,zwi,!zanyeh z dziedzietwem kulturalnym, popnez szkolenic, wymiant,: personclu.badania oraz publikaeje techniezne, jest konieezne dla zapewnienia ei'lglo~ci

w dziedzinie ochrony kultury. Dlatego potwierdzaj,! one swoje zaangazowaniew dzielo wspierania dwustronnej i wielostronnej wymiany stazystow i spcejalistow.

20.2 . Panstwa uezestnicz'!ce powinny zachtycic odpowiednie organizaejc zawo­dowe do stworzenia narodowego rejestru wykwalifikowanyeh rzemieslnikow wdziedzinie ochrony i zachowania dziedzictwa kulturalnego w eelu ulatwienia kra­jowyeh i mitydzynarodowych kontakt6w pomitydzy tymi osobami oraz korzystaj,!-eymi z ich uslug. .

21. Panstwa uczestniczllce b~dll wymieniac dane dotyc~ce programow wdziedzinie dziedzictwa kulturalnego, ze szczegolnym uwzgl~dnieniem metod,srodkow i moiliwoSci jakie stwarzajll nowe technologie.

22. Panstwa uezestniez'!ce doloz,! staran aby dzielic sity swoj,! wiedz,! i doswiad­czeniem w dziedzinie publikacji i dy~trybueji material6w drukowanyeh i audiowi­zualnyeh.

22 . I. Maj,!e na eelu zwitykszenie swiadomoSci spoleeznej dotyez'leej oehronydziedzictwa kulturalnego, panstwa ucze~tn icz"ce udo~typniaj 'l informaeje, kt6rcuiatwi'l staejom radiowym, telewizyjnym oraz wydawnietwom promoejy informa­eji w tej dziedzinie.

23. Btyd,! one d,!zyc do polepszenia warunk6w przechowywania nietrwalyehdobr kultury takich jak papier, tasmy filmowe, nagrane materialy dzwitykowe,oraz do utworzenia narodowyeh program(iw oehrony nietrwalego dziedzictwa

29

kulturalnego a takze ustanowienia powszechnie przyjc;:tych standard<iw dla wszy­stkich rodzaj<iw nllsnikow wytworow kulturalnych. w celu zapewnienia ich trwa­losci.

24. Patistwa uczestnicz:jce bc;:d:j zachr;cac do stworzenia powi:jzati pomic;:dzycentrami informacji a bankami danych w poszczeg61nych dziedzinach kultural­nych tak. aby ulatwic wymianc;: informacji pomic;:dzy nimi.

25. Maj:jc na celu lepsze zrozumienie wartosci kulturalnych pmistw. kt<irych jr;­zyki nie S:j powszechnie stllsowane. pmistwa uczestnicz:jce witaj:j z zadowole­niem rozpowszechnianie wiedzy 0 tych jr;zykach. w szczeg<ilno~ci drog:j duma­czenia i publikacji dziel Iiterackich. Nalezy r<iwniez rozwazyc llrganizacjr; mir;­dzynarodowych kursow szkoleniowych dla personelu ~rodkow masowego komu­nikowania i sfery kultury. zaangazllwanego w promocjt; i upowszechnianie mniejznanych jt;zykow i kultur.26. Uznajqc wazny wklad w dziedzictwo kulturalne wierzen religijnych insty­tucji i organizacji, panstwa uczestnicU}ce b~dll scisle wspolpracowac z nimimajllc na wzgl~dzie ochron~ dziedzictwa kulturalnego i otaczanie wlasciwllopiekll zabytkow, i przedmiotow kultu religijnego w przypadkach, gdy wlas­ciwe wspolnoty wyznaniowe nie uzytkujll lub nie zamieszkujll na terenie,na ktorym Sli one zlokalizowane.

27. Maj:jc na wzglr;dzie wazn:j rolt; jak:j mog:j odegrac regionalne aspekty kul­tury w l:jczeniu ludzi poprzez granice. panstwa uczestnicz:jce br;d:j wspieracwsp6lpract; rcgionalml na szczeblu wladz lokalnych i krajowych . jak r6wnieiorganizacji pozarz:jdowych, w celu rozwijania dobros'lsiedzkich stosunk<iw.

28. Panstwa uczestniczllce zwrOcli naleznll uwag~ na umacnianie dziedzic­twa tradycyjnej kultury ludowej, w tym kultury lokalnej i narodowej, i napopieranie wspolczesnej kultury ludowej w ramach calosci wysilkow na rzeczzachowania, badania, ochrony i umacniania wzajemnej swiadomosci ich dzie­dzict\\a kulturalnego. Panstwa uczestnicU}ce dostrzegajll wag~ badan nadroznymi formami ekspresji tradycyjnych i obecnych kultur - obrz~dami

symolicznymi, przedmiotami kultury, wiedzll, sztukll ludowll, j~zykami ­oraz poczynienia koniecznych wysilkow na rzecz ich wyeksponowania.

29. Panstwa uczestnicz:jce br;d'l r6wniez zwracac uwagr; na wspolczesny wkladw dzicdzictwo kulturalne (wl'lczaj'lc w to sztukc;: i obiekty architektoniczne dwu­dziestcgo wieku).

30. Panstwa uczestnicz:lce br;d:1 wspolpracowac na rzccz zapobiegania nielegal­nemu obrotowi przedmiotami kulturalnymi np. prJ:ez przystr;powanie do odpo­wiednich porozumien mir;dzynarodowych.

31. Panstwa uczestnicz:jce d'li yc br;d:j do zachowania i ochrony tych zabytk6wi miejsc pamic;:ci w tym przede wszystkim oboz6w zaglady i zwi:jZanych z nirniarchiw6w . ktore s:1 zarazem swiadectwami tragicznych wydarzen ze wspolnejprzeszlosci. Niezbt;dne kroki winny bye podjt;te w celu upamit;tnienia tych do­swiadczcn, aby pomoc w wychowaniu obecnych i przyszlych pokolen oraz abyzapewnic. ze nigdy wic;:cej nie powtorz:j sir; one.

32. Zaznaczenie szczeg61nych miejsc pamic;:ci moie sluiye jako cenny ~rodek

w umacnianiu tolerancji i zrozumienia mic;:dzy narodami prLy uwzglt;dnianiu spo­Iccznej i kulturalnej r6znorodnosci.

3033 . PaJlstwa uczestnicz,!ce uznaj,!. ze przy okreslaniu priorytetow dotycz,!cych

ochrony waine jest uwzgl~dnianienieprzemijaj,!cej wartosci dziedzictwa kultu­ralnego oraz rzeczywistego stanu zachowania jego hislorycznego i kulturalnegoznaczenia. D'!z'!c do lego celu b~d,! one stosowac tabele zagrozen. prowadzic wy­mian~ informacji. organizowac warszlaly lerenowe jako doskonal,! form~ uczest­nictwa mlodych pokolen.

34. Panstwa uczestniczllce majll na uwadze to, ie zachow anie statusu zabyt­kow i miejsc zwillzanych z ich historill i kulturll gdziekolwiek si~ znajdujll,stanowi integralnll cz~sc wszystkich wysilkow dla zachowania i ochronywspolnego dziedzictwa kulturalnego w ramach KBWE.

35. Panstwa uczestnicz'!ce uwaiaj,!. ze podj~cie zespolonych krok6w na rzcczochrony wspolnego dziedzictwa kulturalnego przed wplywami szkodliwymi 7.Cslrony srodowiska jest koniec7.ne. W Iym celu my~l,! 0 tworzeniu i l'!c7.eniu siceigromadzenia danyeh i koordynaeji badan. B..d'! d,!zyc do koordynowania dccyzjii podejmowania bezposrednich krokow na rzeez zmniejszenia wplyw6w 7.anic­ezyszczen powietrza i innyeh form degradacji srodowiska oddzialuj,!cego nawspolne dziedzictwo kulturalne.

36. W celu zabezpieczenia miejsc kulturalnych w srodowisku miejskim pan­stwa uczestniczllce podejmll kroki w celu przeciwdzialania zagroieniu miasti kompleksow architektonicznych skutkiem zanieczyszczenia powietrza. B~dllone dzialac rowniei na rzecz odnowienia, zachowania i oiywienia historycz­nych centrow miejskich, oraz zachowania i ochrony miejsc zabytkowychprzed zniszczeniem spowodowanym zwil:kszajllcym si~ naplywem turystow.

37. PUilstwa uezestnicz'!ee uznaj,! wag~ oehrony krajobrazu kulturalncgo. szezc­golnie we wsiach i regionaeh rolniczych przed niebezpieczenstwem plyn,!eym 7.Czmian w dzialalnosci gospodarczej oraz wplywu zanicezyszezen 7.C spcejalnymuW7.gl~dnieniem ochrony substancji mie!\zkaniowej i ealoks7.taltu warunkow zy­cia eodziennego.

38. Ze wzgh;du na wklad jaki historia naturalna mozc wnic~c w naszc rozumic­nie swiata wspoiczesnego i jego ewolucji w prLyszlo~ei. Panstwa uezestnicz'lcedoloz,! wysilkow w celu zachowania miejsc historii naturalnej i zbioniw.

39. Panstwa uczestnicZlfce uznajll wag~ zachowania publicznych i prywat­nych parkow oraz historycznych ogrodow jako wytworow ludzkosci i naturyze wzgl~du na ich wartoSci historyczne, botaniczne, spoleezne oraz elementydekoracyjne i architektoniczne.

40. Panstwa uczestnicZlfce doloill wysilkow ne rzeez zabezpieczenia i ochro­ny miejsc archeologicznych, znajdujllcych si~ na ich terytoriach w11lczniez miejscami b~lIcymi pod wodll. B~dll miee na uwadze ten aspekt podczasrealizacji regionalnych programow rozwoju i ktore mogll stanowic zagroie­nie dla miejsc, ktore nie zostaly jeszcze naukowo zbadane j gdzie nie przepro­wadzono prac wykopaliskowych ani restauracyjnych.

41. Klad,! one naeisk na koordynacj~ dzialan mi~dzynarod()wyeh organizacjii instytucji. lakich jak Rada Europy i UNESCO. w celu przyczynienia si~ do pcl­nego rozwoju wsp61pracy kulturalnej pomi~dzy pUilstwami uezestnicz'!cymi. Ma­j'!c na uwadze potrzeb~ unikni~cia dublowania dzialan. Panstwa ue7.cstnicz,!ce b..­d,! scisle wspolpracowac w ramach wyspecjaiizowanych organizacji mi~d7.ynaro­

dowych. do kt6rych nalc:i:,!.

31

42. PUllstwa uczestnicz'lce witaj'l pozytywny wklad wniesiony przez przed­slawicieli UNESCO i Radl< Europy w obrady krakowskiego Sympozjum na temalDzicdzictwa Kulturalnego . Odnotowuj'l. ie praca i dzialalnose UNESCO ~dzie

miala trwale znaczcnie dla zaangaiowania KBWE w tematykl< kulturaln'l . Wyra­zaj'l ponadto swoje uznanie dla bogalego doswiadczenia oraz wiedzy specjali­slycznej Rady Europy w sprawach kulturalnych w szczeg61nosci ochrony euro­pejskiego dziedzictwa kulturalnego. Panslwa uczeslnicz'lce uzgodnily rozwaieniesposob{)w wykorzyslania przez nie Rady Europy w kontekscie prac KBWE w tymobszarze .

43 . W dw6ch grupach sludyjnych wielu ekspertow z Panstw uczeslnicz'lcychpodzielilo sil< narodowymi doswiadczeniami. Wysunil<to propozycje na tematwsp61pracy w dzicdzinie wymiany kulturalnej i zachowania dzicdzictwa kultural­nego, a w szczcgolnosci w odniesieniu do problem6w ujl<tych mandatem odpo­wiedniej grupy .

Te wyst'lpicnia , ktorych kopie bl<d'l zdeponowane w Sckrctariacie KBWE,w znacznym stopniu przyczynily sil< do sukcesu Sympozjum. Panstwa uczestni­cz'lcc wyrazily zamiar konlynuowania tych inicjatyw na odpowiednich forachmil<dzynarodowych.

44. Przcdslawiciclc panstw uczcslnicz'lcych wyrazili gll<bok'l wdzil<cznOSe na­rodowi i rl.'ldowi Polski za doskonal'l organizacj~ Sympozjum, scrdeczn'l goscin­nose okazaml dclegacjom. kt6rc uczcstniczyly w sympozjum.

METHOD OF LANDSCAPE UNIT (JARK) IN PLANOF POLISH LANDSCAPE PROTECTION

The natural landscape is the greatest value of the environment creating conditionsfor recreation. Reservation of territories proportional to the increasing demand inthis line and such territories moreover, which would possess possibly uncontami­nated properties requi res a certain knowledge as to the reserves of the landscapepossibly nearest to the natural one, of which we could dispose and as to the waythese resources could be utilised in a reasonable way, causing no harm.Basing upon the method of dividing the area into architectural units (lARK), thevalorisation of unit~ was determined, considering the natural and culture values ofthe region and forms and directions of possible impendency .With respect to it, the optimum usability of unit complexes for recreation wasanalysed and a zonal division of the territory was made . The elaborated all-overPoland zonal recreation sy~tem was adopted as the conception of the developmen­tal plan. This was ba~ed upon the principle of protection of greatest values in theprotection zone and full exploitation of park landscape for recreation purposes,expecially in the culture sub-zone int.roducing development of arrangement andservices on its border~.

The main regions of recreation landscape border the country from the north-westand southern side and comprise great complexes of touri~tic parks. Local comple­xes and the main territorie~ connected with water communication recreation beltsconstitute the network of this system.The above idea was elaborated in 1971 by the team of Landscape Architecture forthe Committee of Nature Protection and Re~ources of the Polish Academy ofSciences.The basic problem of our civilisation in the field of spatial planning is the properdirecting of the development of settlement network which requires securing suita­ble areas the function of which are specified as acommodaction, work, recreation.Under the existing average conditions, critical a~ they are , the problem of greatestdifliculty and complexity consist~ in the creation of suitable conditions for thepreservation of landscape values.

33Ihc landscape, both orginal and natural as well, as cultural and harmoniu~ one,hccomes in these conditions one of the most valuable and sen~itive re~ources ofIhc cnvironment. Therefore, similiarly to other resources, it b bound to be properlyprotected and managed.All attempt at an answer to the question as to what landscape resources are at ourdisposal in the country and how these resources are liable to be utilized, withoutIhe fear of destruction, has been taken up by the Department of Landscape Archi­lcdure at the Cracow Polytechnics (in 1971) instructed by the Committee of Na­lUre Protection and Resources of the Polish Academy of Sciences.

According to its own method applied in spatial planning and integrally connectedwith the necessary conditions of geographical regionalization, a study has beenmade in the following stages:I. Delimitation of complexes of landscape units (lARK) and so (somewhat sim­plified) areas of more or less uniform configuration and growth of wegetation.2. The valorization of architectual units i.e. stating the degree of their value.3. The assessment of forms and directions of their being threatened by urbaniza­tion.4. Zonal division, stating the optimal usefulness of particular lARK units forvarious purposes with particular regard to recreation .5. Research and plannig conception concerning possibilities of utilizing lARK inthe formation of protective areas.

1. DELIMITATION OF JARK COMPLEXES

The activity aiming at optimal utilization of the environment resources must becarried out both in the field of spatial planning on different scales, ranging fromthe national, regional, to be particular one, as well as on the level of shaping thespatial form, therefore the landscape and physiognomical side of every problem.

In order to obtain a comprehensive description as to the properties of landscapeand basis for its valorization, the division of the whole area into lARK comple­xes has been made.The regional division of landscape has been made on the basis of geographicalstudies (and particularly those by Kondracki and larosz) with systematization intoareas, provinces, and regions taking into accuont macro-, mezzo-, and locally mi­cro-regions. Since some regions display great regional differences, their uncom­parability caused further divission into possibility uniform physiognomical units.lARK, an architectural, landscape unit, is an area uniform in respect of its confi­guration and growth of vegetation. The principles of their isolation and asses­~ment have been described by l. Bogdanowski (Composition and Planning inLandscape Architecture. Polish Academy of Sciences. Cracow 1978).In the accepted scale, lARK complexes have been isolated within mezzoregions.The characteristic feature of those complexes lies in their relatively considerablestructuml porosity resulting from the nesesary generalization. General chamcteri­zation of lARK complexes arises not from the units being identical, but from pre-

34dominance of a certain type of units contained in the complex. Valorization ofJARK complexes was proceded by a number of studie~ displayed on 12 maps ofPoland in the scale I: I 000 000.

2. VALORISATION OF JARK COMPLEXES

On the basis of the data collected from the information concerning architecturaland landscape complexe~ JARK, the valorisation has been carried out. The initial,preliminary material for comprehensive valorisation of JARK units was arrhed atby ~uplementing the analysis of initially outlined values by data derived from se­parate a~sessment or natural and cultural values. Basing upon the maps workedout in such a way we can state that:- the general distribution of most valuable JARK complexes shows the followingregional ization on Poland's territory:- ~trong but bordering ones, situated along the frontier in the south east and southwest in correspondence with the mountain ranges,- an arrangement of a series of plateau type ranges obliguely situated to the formerone~ in the south east range in the Malopolska Upland (the so called "Jura" theMalogosk ie Mountains, the Swictokrzyskie Mountains, Roztocze),- a broad, lowland range from the we~t,

- two, broad, lowland ranges in the North Lake District, divided by the Vistulaproglacial ~tream valley in the very middle,- again, a ~trong but only bordering , narrow seaside runge. and finall) ,- loosely i ~olated and ~mall groups in the center of the country , with a tendency tothicken slightly towards the east.The above material provides a background against which a comprehensive map oflambcape valorisation ha~ been drawn , containing a general assessment of naturalvalue~ of particular JARK complexes . The data for the entire country have beencompiled quantitatively in the table enclosed. The picture of values thus createdcon~titute~ the basis for the zone division to be carried out, which is the direct gui­ding principle in protective and planning activities.

Number of JARK complexes, each covering an area of types of landscape se­veral hundred km2 with natural value

ve~larg large medium small total

natural 37 18 16 5 75

culturalharmonious 22 49 52 24 148

culturaldisharmonious 18 50 73 105 266

total 77 127 141 134 450

35

3. THE IMPEDING DANGERS OF URBANISATION

i\ I:Omplete assessment of landscape values requires taking into account the exi­sting destruction and impedency. The purposeless exploitation of the land, conta­mination of waters ruining their further usability, air pollution aggravating condi­lions of life and work , from all those follows the destruction of landscape, causedhy improper utilisation of the land . Its connected with the exploitation of raw ma­terials and their processing in various branches of industry. This category of de­struction is most aggresive since it devastates the natural environment and lowerssanitary conditions . Its destructive power is particularly concentrated and immi­nent in regions of considerable resources.

The threats of urbanisation, however, are relatively uniform in their distribution.Still, the real threat against landscape in dispersion of buildings of urban type, notconnected with agriculture but covering very rapidly larger and larger agriculturalareas . The threat in itself is caused by regions of exessive concentration of recrea­tional facilities which devastate the places and conditions of recreation .The directions of impedency to the landscape presented here, resulting from pre­sent devastation and its anticipated expansion or rise of new sources of devasta­tion (considered in respect of information available) reveal the overlapping offorms of devastation and menance, in the shape of four zones grouping lARKcomplexes:a) the ones that have neither been devastated nor threatened with devastation inthe broad, northern range of the country.b) the ones that have not been destroyed yet but which are threatened with de­struction in the eastern and southern regions.c) the ones that have already been devastated and are threatened with destruction,arranged centrall) along the Silesia-Gdansk route and along the course of the Vi­stula and Notec Rivers, and finallyd) the ones that have been devastated and are threatened with further devastationin southern regions of Poland with greatest density of population .

4. DIVISION INTO ZONESTaking into account the valorization of landscape on the one hand and the deva­station and the outlined directions of thre;:at on the other, some limitations , bothquantitative and those concerning the acreage of valuable landscape resourceshave been noted. Moreover only some part of them is believed to be capable;: ofperforming recreational functions without the fear of devastation. Finally, it hasbeen poinled out that there are conside;:rable lARK resources of the cultural type,possessing high natural values .It is against this background that , apart from the matters being under discussion sofar, much attention has been paid to the problem of Poland's repletion with relictsof the past, transport making those places accessible and all kinds of recreationalfacilities . Introduction of prescribed protective zones aims at presenting:- the degree of necessary protection of particular lARK complexes for the preser­vation of natural values,

36.".~IIllIDz.~rnnn z

.~. 2­[[[0 3

D E

A wnWur map uf Puland with the divisiuns illlu lARK- cumplcxes

A. Landscap~ rcscr\'acion;

B. Natural park landscapes: BI very suitahle fur recrealiun B2 suitahle for recre"lion;

C. Park- cuhu....lland,capcs: Cl vcr)' suitahle fur recreatiun C2 suitable for recreation;

D. Prntcctcd landscapes: DI for recreation hesides other fum.llOns D2 for sumc other functions likely to be

adapted for recreation D3 for SlJme other functions;

E.Land,capes being Iran,furmed (dabo....ted) in the Depanmenl of L"ndscapc Architecture. Technic"l Uni·

versity of Cracow

- the degree of their pennissible adaptation for various purposes in national eco­nomy,and- the kind of necessary protective measures to be taken to secure them or even re­cultivate them in order to preserve the existing values.The zone division comprises:I. landscape reservations with outstanding natural values.II. park landscape in natural subzone, and in the cultural subzone with a high de­gree of repletion with monument substance or with medium repletion,III. protected landscapes with medium or small degree of repletion with monu­ments or landscapes protected for some other purposes.Apart from that a zone of transfonned, natural landscapes (E) as well as naturallandscapes. useles for country's economy has been isolated, (e.g. moors).It follows from the studies under consideration that JARK complexes of greatestnatural value concentrate along an arch in the shape of the letter 'C' with different

\ Idensity, bordering the country from the south, west end north. The center, till Ihl'other hand, and eastern borders contain them only in a very small degree . AllId nds of zones are concentrated along this curve which enables the creation 01'lagging' arrangements for the most valuable reservation groups. Thus it is in Iheborder zone of the country that the main potential of valuable landscapes is accu·mulated. The very few ones found in the center act as a natural recreational base,particularly for the Warsaw and L6di agglomerations, and thus must be well ta­ken adwantage of.

5. CONCEPTION OF THE SYSTEM OF LANDSCAPESPROTECTION

Creation of all-Poland zonal system based on the principle of protection of highestvalue~ lARK in the reservation zone (national parks-PN, landscape reservations­RK) has been assumed as a basis for the conception of spatial planning concer­ning utilization of natural landscape values .- ut ilisation of park-landscape zone (laying out landscape parks (PK) there), witha different degree of adaptation, as "lagging" areas, and , extension of recreationalfal icities on borders, particularly in cultural subzone, and finally- utilisation, as fully as posible, of lARK exhibiting lowest values, particularlythose in the neighbourhood of agglomerations which are treated as protectedareas .On the grounds of an arrangement of relationships constructed in this way, thereappeared the possibility of creation of a system of areas protected by linkage ofvarious networks. The network of recreational areas covers in the first place land­scape parks of various ~patial forms and of various types.They will include forest, water and mountain parks, ethnographical parks , parksof culture, historical, palace, resort, city parks etc. requiring separate and more de­tailed studies. Landscape parks will also be linked with national parks. They con­stitute, however, together with natural reservations, elements of a protected areanetwork, first of all valuable for scientific research . In turn , the network of protec­tive woods round agglomerations will supplement the system of protected areas asfar as the requirements of urbanized environment are concerned, first of all asa sanitary but also recreationally utilized factor.

by Janusz Bogdanowski.Department ofLandscape Architecture,Faculty ofArchitectllre.Technical University, Cracow

METODA WYZNACZANIA JEDNOSTEKKRAJOBRAZOWYCH (JARK) W PLANOWANIUOCHRONY POLSKIEGO KRAJOBRAZU

Poostawowym problemcm naszcj cywilizacji w zakrcsie planowania przcstrzcn­nego jest prawidlowe ukicrunkowanic rozwoju sieci osiedlenczej, ktora wymagazapewnienia odpowiednich przestrzcni dla funkcji okreslonych jako "mieszkanie,praca, wypoczynek". przy JUZ zaistnialych prlecif<tnic krytycznych warunkachobszar6w urbanizacyjnych, zar6wno przcmyslowych jak i rolnych, problcmcmnajbardziej zlozonym i trudnym do rozwi,!zania jest stworzcnic odpowicdnichwarunkow do wypoczynku . W dodatku na obszarach proporcjonalnych po­wierzchniowo do szybko wzrastaj,!cych potrzeb rckreacji, a posiadajllcych mozli­wic nieskazonc wlasciwosci srodowiska. Krajobraz naturalny stajc sif< w tych wa­runkach jednym z najcenniejszych, a jednoczesnic najwrazliwszych zasob6w sro­dowiska. Totd musi bye, podobnie jak inne zasoby, odpowicdnio chronionyi wykorzystywany, gl<1wnie dla cel6w odnowy sit czlowicka. Sprzczenic to jed­nak wymaga harmonijnego powi,!zania waloniw krajobrazu z funkcjll rekreacji.W prleciwnym bowicm razie funkcja til moze doprowadzic do r6wnic skuteczncjdcwastacji srodowiska,jak dzialalnose przemyslu.Probe odpowiedzi na pytan ie , jakimi zasobami "rajobrazu moiliwic zbliz.oncgodo naturalncgo dysponujcmy w kraju oraz w jaki spos<1b zasoby Ie moina by ce­lawn, bez obawy niszczenia, wykorzyslac'? - podjelo w zespolc aUlor6w lego arty­kulu w 1971 roku na zlcccnic Komitctu Ochrony Przyrody ijcj Zasobow PAN wPodkomisji Czlowiek i Srodowisko, z inicjatywy prof. S. Leszczyckiego.

Zgodnic z metod'! wlasn,! stosowan'! w planowaniu przcslrlcnnym, integralniczwi'!zan'! z przeslankami regionalizacji gcograficzncj , opracowanic wykonano wnastf<puj,!cych etapach:

I. Wyznaczenic zespol6w jcdnostck krajobrazowych, zalcm (w uproszczeniu)obszaniw 0 jcdnolitym na og61 uksztaltowaniu i pokryciu terenu.

II. Waloryzacja jednostck krajobrazowych, czyli okrcslenie stopnia ich przydat­nosci do r6znych ccl6w (w tym przypadku do rckreacji).

39III. Occna !()rm i kicrunk6w zagrozcni'a ze Mrony urbanizacji.IV. Slrefowanic, okreslaj,!ce optymalnl\ Jlrzydatno~c po~zczcgolnych jcdnosleJ...

tlla roznych celow, zc szczcg<ilnym uwzgl~on ieniem rekreacj i.V. Slud iaino-projcktowc wylyczne odno~nie do mozliwosci wykorzyslania

i I-.szlaltowania slrcf.Opracowanie zc wzgll;du na rozleglosc lemalu oraz kr<ilki okres wykonania, jak

i nicznaczne ~rodk i , wymagalo ograniczenia zakre~u pracy . Obejmuj,!c nim ob­szar calej Polski przcdslawiono problem w sJ...ali jeden do miliona. Pod wzglr;demI()rmalnym opracowanie jest przykladowym, pnibnym ujr;ciem slosowania wla­sll)ch metod z zakrcsu studi()w krajobrazowych. SI<jd praca ta zdaniem autoniwwymaga zar<iwno kontynuacji , jak tei poszerl cnia z do~to~owaniell1 kolejno doskali regionu, jcdnostki krajobrazowej i wn'Ytrza krajobrazowego.

WALORYZACJA KRAJOBRAZU

Dzililanic zmierzaj'lcc do oplymalncgo wykorzyslania zasobow srodowiska dlazapewnicnia pelncj prawidlowosci zr<iznicowanych funkcji odbywae si'Y musi za­niwno w plaszczyznic planowania przcstrzcnnego od skali krajowcj , prLez regio­nalne do szczcg6lowych, jak tei w plaszczyzllic k~ztaltowania formy przcslrzcn­Ilcj, a wir;c krajobrazowej, fizjonomiczncj strony kazdcgo zagadnienia.

Dla uzyskllnia zbiorczcj inl(Jrmacji 0 wlasciwosciach krajobrazu oraz podslawdo jcgo waloryzacji dokonano podzialu calego obszaru (ryc . 2).

Podzial rcgionalny krajobrazu wykonany zostal w poparciu 0 sludia geogralicz­nc (w szczeg61nosci Kondrackiego i Jarosza) z systematyk,! obszar6w, prowincjii region6w oraz z uwzgl'Ydnicniem makro-, mezo-, a lokalnie mikrorcgionow .Nieporownywalnosc odmiennych regionalnie krajobraz6w (Irudno por6wnac kra­jobraz nadmorski z wysokog6rskim i okrcslic , kt6ry z nich posiada witrksz,! war­lose) spowodowala dalszy podzial na mozliwie jednolite pod wzgltrdem fizjono­micznym jednostki. Dla przyj'Ytcj skali wyodrr.:bniono w ramach mczorcgion6wzcspoly jednostek architckloniczno-krajobrazowych. Wlasciwosch, zespol6w Iychjednoslek jcsl slosunkowo znaczna "porowalosc" slrukturalna wynikaj,!ca z ko­niecznosci generalizacji problemu. Ogolna klasyfikacja zespolu jednoslek wynikabowiem z prLcwagi rodzaju zawartych w niej jednoslek, nie zas ich idcnlycznosci.Waloryzacjr; zcspol6w architeklonicZl1o-krajobrazowych, kl6rcj celem w lej pracybylo okrcslcnic - na Ilc og61ncj przydatnosci zespol6w jcdnoslck - charakleruoraz slopnia przydalnosci icll dla rekrcacji, poprzcdzilo szcrcg opracowan. lakopunkl odnicsicnia Iraklujc sir.: lu naluralne walory zcspol6w oraz mozliwosci wy­korzyslania ich przez rckreacjr;. Opieraj,!c sir; w picrwszym elapie na malcrialewynikaj"cym z uzyskanej informacji 0 zespolach jcdnoslck archilckloniczno-kra­jobrazowych opracowano wartosciowanic wsl'Ypne (ryc. 3).

Og61ny uklad rozmieszczcnia najwarlosciowszych zespol<iw krajobrazowychwykazuje naslr;puj"q ich rejonizacjr;:

- silne, lecz obrl.cZne wyslr;powanic wzdluz granic na pd .-w. oraz pd .-z. zgodniez pasmami g6r,

- skosny do nich uklad serii pasm 0 typic pog6rzy w pasmie pd.- w. kraju naWyzynie Malopolskiej (Izw.lura, G6ry Malogo~kic,SwitrlOkrzyskie, Rozloczc),

- sl.crokic nizinnc pasmo od zachodu,- dwa szcrokic pasma w rcjonic pojczicrzy , rozdzielone posrodku kraju pradoli-

40

nqWisly,- ponownie: silne, lecz obrzeine tylko, wllskie pasmo nadmorskie, wreszcie- izolowane lui ne i niewielkie zgrupowania w centrum kmju, nieco zagft:szczajq-

ce sift: ku wschodowi.Dla uzyskania materialu wyjsciowego do zbiorczej waloryzacji zespolow jedno­

~tek architektoniczno-krajobrazowych analizft: wstft:pnie zarysowanych wartoscize~polow jednostek uzupelniono danymi z odrft:bnie przeprowadzonej oceny war­tosci naturalnych problemow ochronnych oraz ponadto wskainikow dotyczllcychnasycenia istniejllcymi urzlldzeniami rekreacyjnymi. Opierajqc sift: na opracowa­nej mapie Wartm'c;owych zasobdw lIatl/ralllego pokrycia terelll/, w ktorejuwzglft:dniono wymagajllce ochrony wartosciowe zasoby gospodarcze, jak lasy,wody i gleby, a ponadto wartosci naukowe w parkach narodowych i rezerwatach,uzyskano kompleksowy obraz rozmieszczenia wartosci naturalnego pokrycia .Opracowanie to moie miee wielostronne zastosowanie dla pmwidlowej, oszczft:d­nej gospodarki zasobami kraju. Duie nasycenie bardzo zroinicowanych form na­turalnego pokrycia wystft:puje na poludniu kmju. Nasilenie form wartosciowychwystft:puje lei w pasmach polnocnym i zachodnim. Natomiast nieliczne, wyodrft:b­nione wartosci wystft:pujll w Polsce centralnej i wschodniej . W slad za tym analizarozmieszczenia i na~ycenia urzlldzeniami rekreacyjnymi pokrywa sift: z uklademwartosci.

Skonstruowana na powyiszym tie zbiorcza mapa waloryzacji krajobrazowej(ryc. 4) zawiera ogolnll ocenft: wartosci naturalnych poszczegolnych zespolow jed­nostek architektoniczno-krajobrazowych oraz ocenft: ich ogolnej dogodnosci dlacelow rekreacyjnych. Zalllczona tabela (tabela I) zestawia ilosciowo te dane dlacalego kraju. Tym sposobem powstaly obraz wartosci daje podstawft: do przepro­wadzenia podzialu strefowego bft:dllcego bezposredniq wytycznll dla dzialan pro­jektowych.

Dla pelnej oceny wartosci krajobrazu i moiliwosci wykorzystania jego walorowdla celow rekreacyjnych konieczne jest uwzglft:dnienie istniejqcych zniszczen i za­groien. Eksploatacja terenu bez docelowej formy jego wykorzystania, zatruwaniewod przekreslajllce ich dalszll przydatnose, zatrucie powielrza pogarszaj'lce wa­runki iycia i pracy oto zniszczenie krajobrazu bft:dllCe wynikiem nieprawidlowychform uiytkowania terenu. Willie sift: ono z eksploatacjll surowcow i ich przetw6r­stwem w r6inych galft:ziach przemyslu. Ta grupa zniszczen jest najbardziej agre­sywna, niszczy srodowisko przyrodnicze i obnii a warunki zdrowotne. Grupa tychzniszczen i zagroien szczeg61nie groinie koncentruje sift: w rejonach duiych zaso­b6w surowcowych. Stosunkowo rownomiernie rozmieszczajll sift: zagroienia typuurbanizacyjnego. W szczeg61nosci jednak zagroienie slanowi tu rozproszenie za­budowy typu miejskiego nie zwiljZane z gospodarkll rolnq, a obejmujllce bardzoszybko coraz to wift:ksze obszary upraw rolnych. Osobne zagroienie stwarzajq re­jony nadmiernej koncentracji uslug rekreacyjnych dewastujllce przedmiot lub wa­runki rekreacji. Brak ukierunkowania w zagospodarowaniu rekreacyjnym krajustwarza sytuacjft: przeinwestowania najcenniejszych teren6w.

Przedstawione kierunki zagroien krajobrazu (ryc. 5), bft:dllCe wynikiem obe­cnych zniszczen i przewidywanych ich rozszerzen lub powstania nowych iradelzniszczen (rozpatrywanych w zakresie dostft:pnych informacji), dajll obraz nakla­dajqcych sift: form zniszczen i zagroien w postaci czterech stref grupujqcych ze-

41poly jcdnostek:II) nic zniszezonyeh i nie zagroionych w szerokim pasmie polnocnym kraju.h) nic zniszczonych,lecz zagroionych w rejonach wsehodnich i po/udniowych.c) zniszczonych i zagroionych. uk/adajqeyeh si<; centralnie w liniach GOP-

Cidlll'lSk oraz wzd/ui ciekuw wodnych Wisly i Noteci. wreszcieII) bardzo zniszczonyeh i bardzo zagroionych w rejonach po/udniowyeh Pobki

o najwi<;kszym zagt;szczeniu ludnosci.

STREFOWANIE KRAJOBRAZU

Uwzglt;dniajqc z jednej strony waloryzacjt; krajobrazu . z drugiej zniszczeniai zarysowane kierunki zagroien stwierdzono ilosciowe i powierzchniowe ograni­czcnia zasolxiw krajobrazowyeh. Stwierdzono rownieZ, ie tylko ezt;sc z nich mo­7.C przyjqc funkcje rekreacyjne bez obawy dewastacji. Wreszcie wykazano. ie ist­nicj:, powaine zasoby krajobrazowe 0 charakterze kulturowym. posiadajqce wy­sokie walory naturalne , kt6re naleZY pozyskac dla rckreaeji.

Na tym tie rozwaiono wit;c, poza omawianymi dotqd problemami, na~ycenie

obszaru Pobki zespo/ami obiekt6w zabytkowych - kulturowych, komunikacjq ko­lowq oraz urzqdzeniami rekreacyjnymi umoiliwiajqcymi ieh udostt;pnienie .Wskazane na tym tie strefowanie ochronne (ryc . 6) zmierza do przedstawienia:

- stopnia niczb<;dnej ochrony poszczeg61nych zespo/6w jednostck architekto­niczno-krajobrazowych dla zachowania naturalnych wa/or6w,

- stopnia dopuszczalnej ich adaptacji dla cel6w rekreaeji . oraz- rodzaju potrzebnych zabiegow ochronnych dla zabezpieczenia ieh stanu

wzglt;dnie nawet reku/tywowania. by zachowac istniejqce walory .Podzia/ strefowy objql: I - rezerwaty krajobrazowe (A) 0 wybitnych walorach

naturalnych , lI - krajobrazy parkowe. w podstrelie naturalnej (B), bardzo dogodnelub dogodne dla rckreacji. oraz w podstrelie kulturowcj (C) 0 bardzo duiym nasy­eeniu substancjq zabytkowq lub 0 srednim i ma/ym nasyceniu. natomiast bardzodogodne dla rekreacji. III - krajobrazy chronione (D) dla rekreacji jako dogodne.ehoc 0 srednim lub ma/ym nasyceniu zabytkami. jak tei chronione dla innych ce­16w. mozliwe jednak do adaptacji. Poza obrt;bem rozwaian znalazla sit; ponadtow tej grupie strefa krajobraz6w chronionych dla innych funkeji (np . uprawy, osa­dnictwo). R6wniei wyodrt;bniono streft; krajobraz6w przeksztalcanych (E). jaktei; krajobraz6w naturalnych, nieprzydatnych dla rekreacji (np. moczary) . Zesta­wienie wymienionych stref z kierunkami zagroien wskazuje stopnie ochronyi potrzeby rekultywacji odnosnych zespol6w jednostek.(ryc . 7).Jak wynika z przeprowadzonych studiuw. zespo/y jednostek architektoniczno­-krajobrazowych 0 najwit;kszych wartosciach naturalnych skupiajq sit; /ukiem naksztalt Iitery "C" 0 r6inej miqiszosci na obrzeiu kraju od po/udnia. zachodu i p61­nocy. Centrum zas oraz obrzeie wschodnie posiada jc w niewielkim tylko stop­niu. Na Iinii tego "Luku" skupiajq sit; r6ine rodzaje obszar6w przede wszystkimdla badan naukowych. Z kolei siec lasow ochronnych woko/ aglomeracji uzupe/nisystem obszar6w chronionych w zakresie potrzeb ochrony srodowiska zurbanizo­wanego jako czynnik przede wszystkim sanitamy, choc tei uiytkowany rekrea­cyjnie.

Uklad generainy rozmieszszenia park6w krajobrazowych na tie zarysowanego

42

syslemu (rye. 10) wyodn.bnia pi..cpodstawowyeh i gl6wnych obszar6w krajobra­zu rekreaeyjnego (Mazurski. Pomorski . Lubusko-SlliSki. Sudecki i Karpaeki) .koneenlrujlle lu zespoly park6w krajobrazowyeh dU7yeh powierzehniowo i w do­godnym otoezeniu naluralnym. jak np. Nadmorskie lub Be~kidzkie Parki Krajo­brazowe. Poza gl6wnymi obszarami wyst..puji\ r6wniez zespoly park6w krajobra­zowyeh. lokalnie. w otoezeniu krajobrazu kulturowego. Do nich zalieza si.. np.Jurajskie. Swi..tokrzyskie. NadwislaJlskie Parki Krajobrazowe. Wreszcie pojedyn­czo rozproszone male parki wli\czone w koncepcji wykorzyslania mozliwie wpelni strefy 0 nizszej nawel wartosci. zwlaszeza w oloezeniu aglomeracji.

Skonstruowanie koncepeji systemu obszar6w rekreaeyjnyeh wymagalo stworze­nia ukladu powii\zan omowionych stref krajobrazowych z uwzgl..dnieniem prze­prowadzenia analizy ich przydatnosci w r6znych aspektaeh. Oceniono wi..c moz­Iiwosci uzytkowania i powii\zan slref krajobrazowyeh w obecnym ieh stanie.

0g61na ocena wartoSci naluralnych

0g61na dogodnosc dla cel6w rekreacji I II III rvsurna

bardZQ wysoka ~ srednia niska

bardzo25 8 4 4 41a dogodny

l,Typ naluralny

b dogodny 12 10 7 1 30

bardzo11 24 22 11 69a

dogodny2.TypMurowy

b dogodny 11 25 30 13 79

a maJej 3 3 8 8 22

3,Typ wymagaj~cyb sredniej 6 21 14 24 65

adaptacji

c duiej 5 19 29 31 84

4.Typ naluralny niedogodny - - 5 - 5

5,Typ kulturowy niedogodny 4 17 22 42 85

Suma 77 127 141 134 480

43uwzgl~dniajijc ich etapowij kwalifikacj~ oraz syntetycznq docelowij koncepcj~ po­wiqzan proponowanego systemu. Zanalizowano mozliwo~ci uzytkowania odpo­wiednich stref dla rekreacji pobytowej i ruchowej z uwzgl~dn ieniem srodowi~k

zdrowotnych i zdewastowanych (tabela 2) . Ponadto analizujqc mozliwosci po­willzan starano ~i~: I) wyeksponowac krajobrazy parkowe dotychczas nie uak­tywnione rekrcacyjnie jako wskazane do aktywizacji przez ich wzajemne po­willzania; 2) w jednostkach s'lsiadujllcych z aglomeracjami znalei c moiliwe po­willzania z najblii szymi krajobrazami parkowymi; 3) wykorzystac system sieciwodnej jako konstrukcj~ powiijzan naturalnych, uzupelnion'l w brakujllcych miej­scach pasmami zadrzewien. Wszystkie strefy ochronne potraktowano jako obsza­ry intensywnych powiqzan naturalnych . Strefy przeksztalcen natomiast uznano zaobszary umoiliwiajqce przeprowadzenie powiqzan funkejonalnyeh poprzez eelo­wo wydzielone pasma. W obu tyeh strefach wyst~pujll rowniei formy punktoweobiektow lub ich zespol6w. Na podstawie tak przyj~tych zaloien skonstruowanokoncepcj~ systemu stref (rye. 8). Projektowane pasma, a takze obiekty, Sq tmkto-

."Bmmm~

~IIIU z

'meI ~

[ITUn 2

rJllaillJ ~ulllIJ] 2

rJTIl] ;s

D E

Slrcfowanic krajubrazowc. Pmjckluwanc slrcf)':A. Rezcrw'llOw kmjuwyeh ;

II. Krajuhraz"" parkuwyeh nalUralnych: I. hanlzo dugudnyeh dla rekreaeji. 2. dUj!udnych dla rekreaeJ !;C. Krajuhrazo\\ purkuwych kulturowych: I. burdZ<> dogodnych dla rekreucji; 2. dogodnych dla rekreucj!;D. Krajohr:lZli\\ ehroniunyeh: I. diu rekreueji opr"el innyeh funkeji. 2. dla innyeh funkeji z. mO/.hwo,ciq

aduptucji dla rckrcacji:E. Krajohrazo". przckszlalconyeh (oprae. J. Bogdal1uwski. J. Rudzilo. W. Genga)

44

wane w zakresie ochrony i uzytkowania analogicznie jak obszary wl<jczone doog61nej strefy rekreacyjnej. Wydzielone zas pasma SOl pnewidziane jako urz,!dzo­ne ciqgi wodno-kolowe zabezpieczone dla rekreacji.Opieraj<jc sity na tak skonstruowanym ukladzie powi<jzan zarysowano mozliwosciutworzenia systemu obszar6w chronionych poprzez sprztyzenie r6znych sieci. Dosieci obszarow rekreacyjnych zalicza sity przede wszystkim parki krajobrazoweo roznorodnych formach przestrzennych i r6znym charakterze. Btyd<j tu wityc parkile~ne, g6rskie, parki etnograficzne, parki kuhury, parki historyczne, palacowe,uzdrowiskowe, miejskie itp., wymagaj'lce odrtybnych i bardziej szczeg610wych!>tudi6w. Z parkami krajobrazowymi powi<jzane btyd'l r6wniez parki narodowe.Stanowi,! one jednak wraz z rezerwatami przyrody elementy sieci wi<jz<jcychw uklad pasm lub potraktowanychjako odrtybne obiekty.

Opieraj'lc sity na opisanym rozmieszczeniu krajobraz6w rekreacyjnych opraco­wano uklad komunikacji potrzebnej dla rekreacji. Ujtyto go w dwa uklady: pro­mieniMych powi<jzan aglomeracji z systemem obszar6w rekreacyjnych (w zakrc­sic bliskim i dalekim) oraz pierscieniowych powi'lzan obszar6w rckreacyjnychmitydzy sob<j. Uklad sieci komunikacyjnej (ryc. 9) oparto wityc na wykor£ystaniuwielofunkcyjnej sieci ukladu promienistego dr6g gl6wnych (w przyszlosci auto­strad), wi<jz<jcych centrum z calym obszarem kraju. Na tym w<jtku rozbudowanodwa pierkienie: pierscien wewntytrzny rozrz<jdowy (cztysciowo tylko od wschoduuzupelniony drogami scislej zwi<jzanymi z samym ruchem rekreacyjnym), orazpierscien zewntytrzny komunikacji, scislej zwi<jzanej juz z rekreacj<j. Istot<j jegobyloby nie tylko stworzenie ruchu obwodnicowego, co umoZliwia dogodnei atrakcyjne powi<jzanie poszczeg61nych stref rozmieszczonych na wspomlllanymluku krajobmz6w rekreacyjnych, ale tez stworzenie mozliwie dogodnych i atrak­cyjnych powi'lzan wewntytrznych w gl6wnych obszarach krajobrazu rekreacyjne­go. Wszystkie powi~ania zaproponowano wykorzystuj'lC istniej'lce jui trasy ko­munikacyjne (co wymaga jedynie odpowiedniej adaptacji). Przeprowadzono jemozliwie obrzeinie w stosunku do zespol6w jednostek 0 najwitykszych walorachnaturalnych, przewiduj'lc ich ewentualne udosttypnienie odpowiednim systemem"sitygaczy" komunikacyjnych (wyj'ltek stanowi dyskusyjny zreszt'l przebieg tzw."Drogi Karpackiej").

PODSUMOWANIE

Zarysowane wyzej koncepcje projektowe moina uj,!c w trzy sprztyione uklady(rye. 10):

I) uklad aglomeracji korzystaj,!cy z systemu obszar6w rekreacyjnych w zakre­sie bliskim i dalekim,

2) uklad obszar6w rekreacyjnych gl6wnych i lokalnych wraz z sieci<j powi<jzanpasmami krajobrazu chronionego,

3) uklad sieci komunikacji rekreacyjnej, cZtysciowo wlasnej, cZtysciowo wielo­funkcyjnej.

Przestrzennie wyroznione, najwazniejsze zespoly aglomeracji rozmieszczone S<jpomitydzy zewntytrznym lukiem "gl6wnych obszar6w" krajobraz6w rekreacyjnycha wcwntytrznym pierscieniem "Iokalnych obszar6w" . Odbiegaj<j jedynie od tego

45

' l:hcmatu aglomeracje centralne War~zawy, Lodzi . Dla stworzenia moiliwie ko­I /, ·\tnic uksztaltowanego systemu wykorzystano dla powillZan omawianych ob­\/.an·lw: pasma dolin rzek z glownym pasmem Wisly oraz wybranc ob~zary krajo­hraw chronionego. Pozwolilo to na stworzenie "powhp:an sieciowych" dajqcychdtlgodne warunki ochrony jednych zespol6w jednostek architektoniczno-krajobra­lowych, zas wykorzystania drugich dla rekreacji. Dalej moiliwie dogodnego po­whllania aglomeracji z obszarami krajobraz6w rekreacyjnych na zasadzie stwo­r/cnia warunk6w dla wielowariantowej deglomeracji ruchu rekreacyjnego. Przyc1cmentamym rozpatrywaniu zagadnien naturalnych walorow krajobrazu i zaga­lInien rekreacji,jak i nieuchronnym sprztyieniu: krajobraz naturalny-rekreacja, na­\uwajq sity podstawowe wnioski kierunkowe: a) przeciwwskazanie intensywnegozagospodarowania rekreacyjnego obszar6w 0 witykszych walorach naturalnych(~trefy rezerwatow krajohrazowych i krajobrazu parkowego w odmianie natural­nej , a takie park6w narodowych niezaleinie od poloienia w strefie) wobec ichnicwielkich zasob6w. Zagospodarowanie to musi bye scbUe ograniczane ogolny­mi (podanymi powyiej) i kaidorazowo opracowywanymi indywidualnie potrze­bami ochronnymi, b) w tej sytuacji wityksze obciqienie winno bye przcsunityte na:strefy krajobrazu parkowego kulturowego oraz strefy krajobrazu chronionego lilarekreacji w wydzielonych pasmach i punktach, gdzie zainwestowanie rckreacyjnemoi e bye wprowadzone w szerokim zakresie.

Prlldnik Valley,

46

LOCATION Scale 11250 ()()O· III 000000 NAME OF OBJECT

OJCOWSKI PARK NARODOWYOJCOVIAN NATIONAL PARKCOUNTRY PolandDISTRICT Cracow, comm. SkalaDESCRIPTION OF TH SITE (Locat",n. allltude...)

about 20 km Nfrom Cracow

CONTACT PERSON example ofmr J.Partyka Landscape Card I

AUTHORITY RESPONSIBLEFOR THE PROTECTION

Dyrekcja Ojcowskiego Parku Narodowego.32-324 OJcOWCategory: I

DETAILED PLAN OF THE SITE (scale refering to the tharaelcro( thc ohject)

.' \

) (mi r ,,"" - )'.r,~ ....o I I I

, I I, \ , . I

';\ \ II ./

I .::.II .... • /, \ j ..... , :>", I

f ::.1 ; -:--,.z;:\ • I.,h . / f --' _; .J) \ /';, " ' ., J

". ' "" ,;"/ !,t, ' .-\

Ojcowski P~rk Narodo '.L 9 I \ ,~\km •..•

J •., "co ..

Scientifical description by Janusz Bogdanowski. X. 1988

(-~' !; 15

DESCRIPTION OF THE OBJECT47

includ,"!, aIM,• rea\On!rrl for the pmtcction• mca\urc,\ that have already been done• pnK.c,!'l or pmtectlOn by the authnntics• l..tw "i ctc. on which the prulection I' hascd

National Park lies in Pr"dnik River val1ey. The park contains characteristiclandscape of the river gorge through lime upland of Cracovian Jurass andmany other val1eys rich with lonely rocks and various plants and forestsdress .The val1ey has many mill sites and hamlets.In general1 the landscape is absolutely unique for it!> pictoresque viewsof lime stone rocks. It i!> the most magnificient val1ey of this kind inb thewhole Cracovian Jurass.GeologyThe bed rock consists lime rock of Juraisstic period in which karstick phe­nomenons formed unique shapes. Rock wal1s are ful1 of caves and shelters.The upland is partly covered by loess layer (about 5 meters). Lonely, richwith forms, seeming to be curved rocks, dominate over al1.Forms of Natural CoveringThe kinds of forest depend on soil - they are mostly oak and mixed type butalso pine ones. Escarps are rich with shrubs and relictous steppe plantswhich are partly preglacial. On the whole exceptional wealth gaterings (i.e.about 30 with 950 species). In this number relicts as Ojcow Birch (BetulaOycoviensis) or very rare in Poland - Steppe Cherry (Cerasus Fructicosa) .Fauna is connected with these gaterings (bates in caves).Forms of Cultural CoveringThe oldest and the best preserved human sites, coming back from neolith,are found in Ojcow caves ( so cal1ed Jaskinia Ciemna - The Dark Cave) .Since that times settlement has been stil1lasting. Thus there are many arche­ological sites (huge wal1s of ancient towns - Okopy, Grodzisko) in this rela­tively smal1 area. Ruins of castles in Ojcow and Skala, museum Castle inPieskowa Skala come back from medieval period. The val1ey was one of thefirst centres of Polish industry in medieval times (mil1s, powder magazines,ful1ery) which were connected with water power. There are stil1 manyancient towns with characteristic forms of folk architecture . Also architec­ture of the old health resort preserved specific forms .DangerousesThe main danger for the area comes from industrial pol1ution (S02). cominghere from Silesia and Nowa Huta by Cracow.Scientific InvestigationsSince XVlIIth Cent. the area has been the subject of wide scientifical inves­tigations. They were based on geology and nature, but also culture - aspe­cial1y archeology, architecture and etnography (for bibliography seebeneath).

4H

Reasons for ProtectionNational Park (one of the first established in Poland) with its Parks (establishedin 1982) has been existing since 1956, in accordance to Government Regulationof the Nature Protection. The main reasons for this decision were:- Unique nature values (plants)- Unique cultural values (the first human sites in Poland)- Historical traditions- Landscape values (rock canyon)- Karstic phenomenonReferencesThese positions contain the largest bibliography of the subject:Bogdanowski J., Dawna linia obrony Jury Krakowsko - CZl;stochowskiej.Ochrona Zabytk6w or 4, 1961. Bogdanowski J., Kornecki M., KatalogZabytkow budownictwa przemyslowego w Polsce. Pow. Krakow. Wroclaw1961. Gotkiewicz M., Szafer W., Ojcowski Park Narodowy, Krakow 1956.

LOCATION Scale 1/250000·1/1 (KIO 000

!\:'{"O 000

.tAl"'"" """ ,n

.'t'.....0"

DETAILED PLAN OF THE SITE

49

NAME OF OBJECT

KAZIMIERSKI PARK NARODOWYKAZIMIERSKI LANDSCAPE PARKCOUNTRY PolandDISTRICT Lublin, comm. Kazimierz Dolny

DESCRIPTION OF THE SITE (L"cati"n. altitude...)

The right bank of the Vistula river, about 100km S·E WarsawCONTACT PERSON lexample of Idr. lerzy Zurawski ILandscape Card III

AUTHORITY RESPONSIBLE FOR THE PROTECTION

Zarz~d Kazimierskiego Parku Krajubrazowego,Muzeum. ul. Senatorska I,24-120 Kazimierz Dolny Category: II

(~l:alc rerermy to the char.tct~r of the uhjcct)

Scientifical description b) Janusz Hogdanows"i. X. 19l1Y

50

DESCRIPTION OF THE OBJECT

inl'c1uding alsn- reasons for the protection- measures rhal have already been dune- pOICCSS of prutecl itlR hy the aUlhontle,- laws etc . on which the protection IS ha~cd

Kazimierski Landscape Park is situated on the Vistula River and iL~ right-bankstributaries: Bystra and Brodarz brooks. It contains the landscape where theVistula gorge goes through the lime-loess upland which is intersected by closelying gills, rich with forests and plans .The wholness of this landscape i. expressed by great number of picturesqueviews of natural and cultural elements and complexes on the background ofPolisch lawlands .GeologyBed-rocks consist: the Cretacous stratum and sandstone formations (Marl­-therefore stone-pits and caves are often met on this area) . During the Tertiaryperiod proglacial valley of the Vistula River was formed . Glaciations had beenformin moraine landscape uplands. Loesses layer (at about 30 meters thick)had covered these formations and characteristic deep gills where formed.Forms and Natural CoveringPreviously typical primary oak woods are vestigially preserved. Presentlyforests are mixed type-decioluous and pine ones. Loess and lime gills whichforms are a maze , have escarps partly covered by steppe and mediterianeplants.There is the marshy vegetation in valleys which are flat bottomed.Forms of Cultural CoverningThe oldest traces of human abodes comes from paleolith period (reindeerhunters). Agriculture began in the and of VI thousandry B.C. Since that timethe settlement has been still growing. Present villages heve their archeologicaltraces which comes back to the VIII-IX Century A.C.There are numerous traces of ancient towns (about 10). The mesure of settle­ment developed is nearly a thousand of archeological sites.After the Tatar invasion (XIII Cent. A . C.) the medival phase of settlementdeveloped as a result of crossing of trade ways and the Vistula river trail whichled from Cracow to Gdansk (corn and wood). Kazimierz Dolny became thecentre of this trade. The other towns as Wllwolnica, Janowiec, Pulawy, werelaid out in that time i.e. XIII/XIV Cent. A.C . Near by them the castels like:Kazimierz, Bohotnica (on XIV th Cent.) and palace (on XVlll-XIX thCent.) with gardens and parks (for examply Pulawy, Celejow) -grew up . At lastin half of XIX th Cent. Nah:czow - health resort, appeared. This rich historyhad left not only the numerous monuments but also the regional- vernacularforms of architecture (tenement houses and granaries of Kazimierz) and ofcountry one.DangerousesVery serious dangerouses in this area come from:- chemical industry of Pulawy,

51

- numerous stone-pits (slowly being reduced now),- intention of regulation of the Vistula River bed- urbanisation mainly connected with turism and recreation.Reasons for ProtectionThe landscape park with its reserve-areas was created in 1976 on the base ofGovernment Regulation of the Nature Protection. The main reason for thisdecision was the number of unique landscape values - the natural ones (gills,vegetation) a~ well a~ the cultural ones (monumenl~ and historical tradition).ReferencesAmong the number of works these ones which consist the large bibliographyarc:Kondracki J., Geografia Fizyczna Polski, Warszawa 1965; Zabytki urbanistykii arehitektury w Polsce, Warszawa 1986; Szafer W., Szata roslinna Polski,Warszawa 1976; Zesp<il ZAK, Kazimierz Dolny nad Wist". Teka KomisjiUrbanistyki i Architektury PAN Krakow, T. XIV, 1980.

NAME OF OBJECT

SLEMIEN

COlJ'lTR Y PolandDISTRICT Biclsko- Biala. comm. SlcmicliDESCRIPTION OF THE SIT!:. (Localion. ahiludo...)

MountJim. Bcskidy. ahout 25 km S-E fromBiebko- Biala. ncar Zy\\ ie.;::.c_~~_~

CONTACT PERSON [example uf lprof. dr. Janusz Bogdanowski[Landscape Card 11I 1AUTHORITY RESI'ONSIIILE FOR THE I'ROTl:CTION

Category: III

DETAILED PLAN OF THE SITE (scalcrclcnng lolhcchamclcr ul lhc uoJcct)

Scientifical descript ion h) Janus/. Bogdano\\ ski. X. IC)XX

4 6Km

DESCRIPTION OF THE OBJECT -----------.

IIIduding "'SI'. rc~IMms for the Ilmtccl ion- IIIC;ISUrcs chat have :l l rcady hccn dune- process uf proh:ctiun hy the authorities- laws clc . on \\ hh:h the protection is hascd

The village (which was previously a small town) lines ahout 160 ms ahove seelevel , in the b;kawka River valley in the Beskidy (the moutain chain , a part ofthe Carpatian) .The landscape of the mountain valley is surrounded by two mountain chainswhich arc connected by high lying (ahout 560 m) pass. There arc marshy plantsalong the ri\ er, cultivations and pastures on mountain slopes and forests oncre~ts . A great pictoresque of the old mountaniers' village is still preserved .GeologyThe village lies on Carpatian ny~h. It is a specific place where a narrow helt ofso called Godulian nappe (paleogenic) is hetween Cretacous and Maguriannappes. Differences of the earth surface made thc output of iron ore possible inXVIII/XIX th Cent.Forms of Natural CoveringDifferenccs of natural covering arc caused h) a variety of soli and highness .Mountains crests were previously overgrown by prime",1 forests which wasoak-fire-cruce mined with yew and stone-pine , there were also pine forest~.

Prescntly cruce is the mo~t common . Deciduous and marshy trees are in thehottom of the valle) . Coniferous groves and cultivatiens arc on the mountainin slopes. Partl) uncovered rocks arc in stream \ alleys.Forms of Cultural CoveringThe gebinning of settlement comes back to medieval period (Supposcdabodes) . The village was established on fores terythory in the half of XVI thCcnt. , that was street villagc so called Wallachian (fields divisions).There was a castle in XVI th Cent. and a manor house (with a park and garden)in XVI[[/XIX th Centro There was also a parish with a wooden church and ahospital (1668) in XVI th Cent. In the end of XVIII th Cent. the village hadmine and iron foundry with a blast- furnace.The \ illage was tnmsformed into a small town with a market square and inn inXVIII/XIX th Cent. Then the landscape composition was created by afforestra­tion and alees . In the middle of XIX th Cent. a new church was built and soonafter that the next one , pilgimage, on the top of so called lasna Gorka . In thosetimes there were characteristical wooden , folk architecture , typical for smallcities. nO\\ ada) s partI) preserved .Dan~erouses

There are two main sources of danger in the area:- industrial pollution (comming from Czechoslovakia),- urbanisation which is out- of- style and chaotic.Scientific InvestigationsThere is almost no publications. Some smaller arc given by word of mouth .

54

Reasons for ProtectionThe village is a seldom (in th i~ part of Poland) example of historic planning. Itposseses many historical monuments. The whole area has preserved character­

istic lanscape of dissapearing Beskidian village .ReferencesFew, the most important are: Bogdanowski 1., Regionalizm architektoniczno­krajobrazowy wsi zywieckich . Cz. III!. Tcka Komisji Urbanistyki i Architcktu­ry, T . XXI , XXII, 1987 i 1988; Leitczyk G., Katalog grodzisk i zamczy~k zterenu Malopolski, Krak6w 1985; Plonka 1., Slcmieit dawniej a dzi~ . KartaGroni, R. XIII, 1985; Siownik Geograficzny Kr61estwa Polskiego i Litwy,Lw6w 1984.

Fotografie przedstawiaj'l wybrane przyklady - r6znej wartosci i rodzaju - kraj­obrazu kulturowego w Polsce.

The photographes present the selected. different value and kind examples of the

cultural landscape in Poland.

Les photos choisies present des elements de paysagc culturele en Pologne dont la

valeur et la specifilite sont differents.

Zdjt;cia wykonali : Janusz Bogdanowski . Olgierd Czerner

KAZIMIERSKI LANDSCAPE PARKKAZIMIERSKI PARK NARODOWY

OJCOVIAN NATIONAL PARKOJCOWSKI PARK NARODOWY

SLEMIEN

ICOMOSPOLISH NATIONAL COMMITIEE

POLSKI KOMITET NARODOWY MII;DZYNARODOWEJ RADYOCHRONY ZABYTKOW

•