Course GuidePatterns of Yoruba Language Course Developer/Writer Professor Michael A. Abio dun Department of Linguistics & Nigerian Languages Ekiti State University, Ado-Ekiti National

1

YOR 122

Introduction to the Grammatical

Patterns of Yoruba Language

Course Developer/Writer Professor Michael A. Abiodun

Department of Linguistics & Nigerian Languages

Ekiti State University,

Ado-Ekiti

National Open University of Nigeria


Headquarters

14/16 Ahmadu Bello Way

Victoria Island

Lagos

Abuja Annex

22245 Samuel Adesujo Ademulegun Street

Central Business District

Opposite Arewa Suite

Abuja

E-mail: [email protected]

URL: www.nou.edu.ng


Course

Guide

mailto:[email protected]

http://www.nou.edu.ng/

2

First Printed

ISBN

All Right Reserved

Printed by………..


3

Akoonu

Introduction/Ifaara

What you will learn in this course/Ohun ti o maa ko ni abala idanile ko o yii

Course aim/Erongba abala e ko

Working through this course/Ise sise ni abala e ko yii

Course materials/Iwe idanile ko o

Study unit/Ipin e ko

References and further reading/iwe ito kasi ati iwe fun kika

Assessment/Igbelewo n

Tutor marked assignment (TMA)/Ise ayanse onimaaki oluko

Final examination and grading/Idanwo asekagba ati ifunnimaaki

Course marking scheme/Eto ifunnimaaki

Course overview and presentation schedule/Abala igbelewo n e ko ati eto

What you will need for this course/Ohun ti o maa nilo fun abala e ko yii

How to get the most from the course/Bi o se le ka abala e ko yii ni akaye

Facilitators/tutors and tutorials/Oluko ati isagbeye wo e ko

Conclusion/Igunle

Summary/Isoniso ki

4

i) Ifaara

Abala e ko yii je kire diiti onidaa meji ti o je o ro oyan lati se aseyori igboye Bi-Ee. Modu me ta

ni mo fi se agbekale re .

ii) Ohun ti o maa ko ni abala e ko yii

Abala idanile ko o yii ni o ti maa ko nipa batani girama ede Yoruba. Ohun ti batani girama tumo

si ni eto a ti ihun o ro ninu afo geere. O maa ko nipa bi elede Yoruba se n samulo o ro lo na ti o

ba ote ati ofi girama mu ti afo re se maa n je aseegba, ti o si maa n ni itumo . O maa ke ko o nipa

bi a se n lo o ro , awon iso ri-o ro ede Yoruba fo nran/apola inu gbolohun, ihun gbolohun ati ise a

n fi gbolohun je ninu afo geere.

iii) Ifojusun abala e ko yii

Afoju sun abala e ko yii ni ki a ko e ni ote ati ofin ti o de isamulo o ro ede Yoruba lati mo afo ti

o je aseegba. Ni pato ihun ati e hun girama ede Yoruba ni afoju sun wa.

iv) Erongba abala e ko yii

E rongba e ko yii ni lati ko nipa batani girama Yoruba. O maa ni imo nipa:

i. E to o ro fun agbejade afo geere

ii. Iso ri-o ro inu ede Yoruba

iii. Ise iso ri-o ro ko o kan

iv. Fo nran/apola gbolohun

v. Ihun gbolohun

vi. Ise /ilo gbolohun

v) Ipin e ko abala yii

Modu 1

Ipin 1 girama

Ipin 2 Ipinsiso ri o ro ede Yoruba

Modu 2

Ipin 1 o ro -oru ko

Ipin 2 aro po-oru ko

Ipin 3 e yanru ko

Ipin 4 o ro -ise

Ipin 5 o ro -apo nle

Ipin 6 o ro -ato kun

Modu 3

Ipin 1 apola oruko

Ipin 2 apola-ise

Ipin 3 apola ato kun ati apola apo nle

Ipin 4 gbolohun nipa ihun

5

Ipin 5 gbolohun nipa ilo

Iwe ito kasi

Akojo awon iwe itokasi wa ni opin ipin ko o kan. Mo ro o lati wa iwe wo nyi ki o ka a

daadaa. Saayan lati wa awon iwe ti o wulo ni awon yara ikawe ni itosi re.

Igbelewo n

O gbodo gbiyanju lati dahun awon ibeere ti o wa ni opin ipin ko o kan. Eyi yoo fun o ni

oye bi idanile ko o ti o ka se ye o si.

Course overview and presentation schedule/abala e ko ati eto igbekale

No mba Akori-ise O se -ise sise Igbelewo n

Course guide/ito ni abala e ko

Modu 1

1 Ipin 1 girama 1 Aye wo ayanse ise

2 Ipin 2 Ipinsiso ri o ro ede

Yoruba

2 Aye wo ayanse ise

Modu 2

3 Ipin 1 o ro -oruko 3

4 I pin 2 aro po-oruko 4

5 Ipin 3 e yanruko 5

6 Ipin 4 o ro -ise 6

7 Ipin 5 o ro -apo nle 7

8 Ipin 6 o ro ato kun 8

Modu 3

9 Ipin 1 a pola-oruko 9

10 Ipin 2 apola-ise 10

11 Ipin 3 apola-ato kun 11

12 Ipin 4 apola apo nle 12

13 Ipin 5 gbolohun nipa ihun 13

14 Ipin 6 gbolohun nipa ilo 14

6

Awon Agekuru ti a lo

AP = O ro -apo nle

AT = O ro -ato kun

APAP = Apola-apo nle

APAT = Apola-ato kun

APIS = Apola-is e

APOR = Apola-oruko

E Y = E yanruko /E yan

IS = O ro -is e

OR = O ro -oruko

7

INTRODUCTION TO THE GRAMMATICAL PATTERNS OF YORUBA

LANGUAGE

IFAARA SI BATANI GIRAMA EDE YORUBA

IFAARA

Gbogbo ede agbaye lo ni eto girama. Eto girama ede kan si maa n yato si ikeji, bi o tile je pe ijo ra

ko o kan maa n wa ninu wo n. Bi ape e re , gbogbo ede lo ni iro-ifo , iye n fawe li ati konsonanti, bakan

naa gbogbo ede lo ni iso ri-o ro o ro -oruko ati o ro -is e. Eto girama ti a n so ro nipa re yii ni elede n lo

lati so ede re ni aso dato , ki o si gbo o ni agbo ye. Ohun ti awo n onimo ede gbagbo ni pe gbogbo

ede lo ni ofin ati ote ti o de is amulo ati atopo o ro lati gbe afo ti o je as eegba, ti o si ni itumo kikun

jade. Mo -o n-nu ni ofin wo nyi fun as amulo ede. Ofin wo nyi sodo sinu o po lo elede.

E ko nipa girama ede pin si ipele bi i marun-un: ipele fone tiiki, ipele fono lo ji, ipele mofo lo ji, ipele

sinntaasi ati ipele se mantiiki. Ipele ko o kan ni o ni akoonu is e ti o jinle nipa e hun ati is amulo ede.

Akoonu ipele ko o kan ni o si je onimo e da-ede logun. Ninu is e ti a gbe kale yii, ifinimo le nipa ipele

sinntaasi ede Yoruba ni o maa ba pade ninu e ko yii. Ohun ti o maa ka nipa re ni iso ri-o ro ti o wa

ninu ede Yoruba ati ise ti iso ri-o ro ko o kan n s e ninu girama lati s e agbekale afo geere. Yato si

iso ri-o ro , o maa ke ko o nipa fo nran ati apola ti o wa ninu gbolohun, be e ni o maa ko nipa ihun ati

is e ti a n fi gbolohun je /s e bi a ba lo wo n ninu afo .

A ni lati pe akiyesi ara wa si koko pataki kan ki a to maa ba ise yii lo . Akiyesi naa ni pe awo n

onimo e da-ede ni pupo igba maa n ya sintaasi so to lati pe e ni girama. Idi ni pe inu imo sintaasi ni

a ti n ko nipa akoonu afo geere. Igbagbo awo n onimo e da-ede ni pe sintaasi ko gbogbo ipele girama

ti a ti daruko loke yii po , tori naa wo n n ya sintaasi so to lati da a pe ni girama. Tori naa bi o tile je

pe akori YOR 122 je Introduction to the Grammatical Patterns of Yoruba Language, ki i s e

gbogbo ipele gi rama ni o maa ke ko o nipa re ninu idanile ko o yii. Ipele ti yoo fun o ni imo nipa

akoonu afo geere, paapaa julo gbolohun ni o maa ko nipa batani re .

8

MODU 1

IPIN 1 GIRAMA

1.0 Ifaara

2.0 Erongba

3.0 Ibeere Isaaju

4.0 Idanile ko o

4.1 Kini Girama

4.2 Ofin Girama

4.3 O ro ati atopo o ro

4.4 Akoonu Girama

5.0 Isonisoki

6.0 Ibeere

7.0 Iwe ito kasi

1.0 Ifaara

Girama se pataki ninu imo e da-ede. E ko ti o jinle nipa girama n funni ni oye ohun ti elede mo ge ge

bi eto, ilana ati ofin ede re ti o si n se amulo re fun afo geere. Onimo e da-ede ni lati le se atupale

akoonu girama ni ekunre re .

2.0 Erongba

Afojunsun abala e ko yii ni lati je ki o mo ohun ti girama je nipa wiwo oriki ati akoonu girama. O

maa ni imo nipa o ro , atopo o ro ati ihun gbolohun bi ofin girama Yoruba se gba.

3.0 Ibeere Isaaju

S alaye kikun nipa ohun ti girama je ninu e ko ede.

4.0 Idanile ko o

Gbogbo ede ni o ni eto ati ilana ti awon to ni ede n gba se amulo re fun agbo ye. Apapo imo ti e ni

ti o n so ede, iyen elede (eni ti o n so ede, ti o si gbo o yekeyeke) ni nipa ede re ti o fun un ni oye

9

isamulo ede naa ninu afo geere ni awon onimo e da-ede pe ni girama. Ofin de bi a se n lo ede, bi

a ko ba te le ofin ede, agbo ye ko ni si.

4.1 Ofin Girama

Eto ati ilana ti ede fi aye gba nipa bi a s e gbo do lo o fun agboye ni a mo si ofin girama. Elede mo

ofin girama ede re , eyi ni o fi je pe o mo afo ti o to na, o mo eyi ti ko to na, be e ni o mo eyi ti o ni

po nna. Eyi tumo si wi pe o mo afo to je as eegba, o mo eyi ti ko se e gba, o mo afo to ni po nna. Wo

apeere isale yii.

(1) a. Aago yen ko sise mo .

b. *yen aago sise ko mo

d. *aago yen mo ko sise

e. *mo aago yen ko sise

Iwo bi elede Yoruba mo pe gbolohun (1i) je as eegba tori pe o ba ipede Yoruba mu. O ba ofin eto

o ro Yoruba mu tori pe aago ti o je oluwa, ati e yan ti o yan an yen tele ara won bi eto ati ilana

girama Yoruba se gba. O ro iyisodi ko ko saaju o ro -ise sise ti o se iyisodi fun, be e ni o ro apo nle

mo te le o ro -ise to se aponle fun. O maa mo nipa oluwa, e yan ati apo nle niwaju

Gbolohun me ta yooku (1ii,iii,iv) je alais eegba tori pe wo n ko ba ipede Yoruba mu. Wo n ko te le

ofin girama Yoruba. Ni (1ii), e yan yen saaju o ro -oruko aago ti o n yan, ko ti o n sise iyiso di te le

sise ti o yi sodi. Akiyesi meji yii ta ko ofin girama Yoruba, tori naa, (1ii) kii se gbolohun to peye

ninu ede Yoruba.

Gbolohun (1iii) tako ofin girama Yoruba nipa wi pe o ro apo nle ake yin ise mo ko le jeyo saaju o ro -

ise ti o n yan. Bakan naa ni o ro ri ninu gbolohun (1iv), ofin girama ede Yoruba ko fi aye gba

igbesiwaju fun o ro apo nle ake yin ise mo .

Awon akiyesi ti a to ka si wi pe o se okunfa aiseegba gbolohun (1ii,iii,iv) wa lara ohun ti elede

Yoruba mo bi atako si ofin girama ede re , afo yoo di alaiseegba bi wo n ba ti lu ofin wo nyi. O ye

ki a se alaye pe ofin girama ki i se ohun ti a ko sile tabi ti a n kede re . Bi omoniyan ba ti n ko ede

ni o n mo ofin ede ti o n ko , ti o si n ko sinu opolo fun isamulo, tori naa mo -o n-nu ni ofin girama.

10

4.2 O ro ati Atopo O ro fun Afo Geere

O ro ni ida kan ti o maa n da duro ti o si ni ise ti o n se ninu gbolohun. Aimoye ni o ro ti o maa n

wa ninu ede, ko lonka ni. O ro wo nyi ni elede n s e atopo won lati se ojulowo afo geere. Bi ape ere

Adeolu ra aso tuntun.

1 2 3 4

O ro me rin lo wa ninu gbolohun yii, iko kan lo n sise girama. Adeolu ni o ro -oruko ni ipo oluwa, o

n so pato e ni ti o se nnkan Ti o ba fe mo ohun ti o se, ra ni o ro to so eyi, aso ni abo o ro -is e

gbolohun yii, oun ni nnkan gan-an ti Adeolu ra. Ti o ba beere iru aso wo, tuntun ni e yan to fi kun

itumo aso.

Bi o ro se maa n po to ninu ede, gbogbo wo n ni o ni ise ti wo n n se ninu girama. Ise ti wo n n se ni

a fi maa n pin won si abe iso ri girama. Ohun ti o ba jo ra ni a fi n wera, awon o ro ti o ba se iru ise

kan naa ninu girama ni a maa n ko po si abe iso ri-o ro kan naa.

4.3 Akoonu Girama

Imo ti o sodo sinu girama po , nitori pe gbogbo imo ti elede ni ti o fi n se amulo ede re ninu afo

geere ni a gbodo gbo n ye be ye be ki o si ye wa yekeyeke. Ara imo girama ni eto iro (fono lo ji) ati

ise da o ro (mofo lo ji). Sugbo n ninu ise yii, eto ati isamulo o ro ninu gbolohun ni a gbajumo . Tori

naa awon ohun ti o maa ba pade ni iso ri-o ro o ro oruko , aro po-oruko , o ro -ise e yan, o ro apo nle ati

o ro asopo . Bakan naa o maa ke ko o lori akude gbolohun bi apola-oruko , apola-ise ati apola- po nle.

Siwaju si i, idanileko o yoo wa lori e ya gbolohun nipa wiwo ihun ati ise gbolohun ninu afo .

5.0 Isonisoki

Ipin ako ko yii ni a ti s alaye wi pe girama je akoonu eto ati ilana ti o de is amulo o ro ninu afo geere.

Abala yii tun me nu ba ofin girama ti o juwe afo ti o je as eegba ati afo alais eegba, a je ki o di mimo

wi pe mo -o n-nu ni ofin girama je . Imo girama kenu tori naa e ko re gbooro. O ni lati fo kan si awo n

koko ti a me nu ba bi awo n ohun ti o je akoonu girama, koko wo nyi ni awo n idanile ko o iyoku is e

yii yoo da le lori.

6.0 Ibeere

1. Ki ni girama?

2. Wo gbolohun meji isale yii ki o s alaye o na ti wo n gba fi lu ofin girama Yoruba:

*O mo ye n sare tete ko

11

*Ade gbo rara ko

3. S alaye nipa akoonu girama

4. Nje ooto ni wi pe o ro ni is e ti wo n n s e ninu girama? Fi e ri gbe idahun re le se .

7.0 Iwe Ito kasi

Aladejana, F. (editor) (2014) Yoruba Series Volume III. Ike re : College of Education.

Awobuluyi, O. (1978) Essentials of Yoruba Grammar. Ibadan: Oxford University Press.

Bamgbose, A. (2014) Fono lo ji ati Girama Yoruba. Ibadan: University Press.

12

IPIN 2 IPINSISO RI O RO EDE YORUBA

1.0 Ifaara

2.0 Erongba

3.0 Ibeere Isaaju

4.0 Idanile ko o

4.1 Iso ri-o ro

4.2 Ilana ipinsisori

4.3 Awon iso ri-o ro Yoruba

5.0 Isonisoki

6.0 Ibeere fun ise asetilewa

7.0 Iwe ito kasi

1.0 Ifaara

O ro koo kan ni o ni abe iso ri-o ro ti a pin si ninu girama. Bi o ba n s afo , ti o n so ro geere lati s e

alaye, o ro maa n te le ara wo n ni sise -n-te le ni. Wo n so mo ara wo n lati gbe itumo jade fun olugbo .

Abala yii ni a ti ko nipa awon ilana ti a fi n pin awo n o ro si abe iso ri-o ro . Bakan naa, a ko nipa

awo n iso ri-o ro to wa ninu ede Yoruba.

2.0 Erongba

Le yin idanile ko o yii, o ye ki o le so awo n ilana ti a le gunle lati pin o ro Yoruba si iso ri-o ro . O

maa ni imo ti o kun nipa aikunju-iwo n awo n ilana kan, o si maa mo ilana to kunju os uwo n to s e e

te le.

3.0 Ibeere Isaaju

Awo n os uwo n wo ni a lee samulo lati fi pin o ro si abe iso ri-o ro ? Nje gbogbo os uwo n naa ni o

to na?

13

4.0 Idanile e ko

Ninu idanile ko o yii ni o ti maa ko nipa awo n ilana ti a le gunle lati pin o ro si iso ri o ro , ti o ba fi

ara bale ka a daadaa o maa ri oye kikunju iwo n ati aikunju iwo n awo n ilana naa.

4.1 Iso ri-o ro

Awo n iso ri ko o kan ti a pin awo n o ro inu ede si nipa wiwo abuda wo n, ati ni pataki is e ti wo n n s e

ninu girama ede ni a mo si iso ri-o ro . Awo n o ro ti o wa labe i so ri-o ro kan maa n ni abuda pataki ti

wo n fi jo ara wo n.

4.2 Ilana ipin si iso ri-o ro

(i). wiwo irisi

Bi a ba wo irisi, a le so pe o ro ti o ba be re pe lu ko nsonanti gbo do wa ni abe iso ri-o ro ti a mo si

o ro is e. Eyi ri be e nitori pe ko nsonanti ni o be re awo n o ro -is e ede Yoruba. Bi ape e re

je, ta, kigbe, fo, be re , dide, sun, gbe, ja, pari, ranti, jokoo, abbl

Bakan naa, a le so pe o ro ko ro ti o ba be re pe lu fawe li maa wa labe iso ri-o ro ti a mo si o ro -oruko .

Bi ape e re :

ori, igi, ile, otutu, aso, ewure , oti, iyawo, omo, oko, ifura, ewe, ayo , ife , abe re , abbl

O maa s e akiyesi wi pe gbogbo o ro -oruko ti a ko soke yii lo be re pe lu fawe li, be e ni o ri pe lu

o po lo po oruko ti o mo .

Ilana wiwo irisi bayii ko kunju iwo n nitori pe yoo yo ri si ki a ko ohun ti ko jo ra papo si abe iso ri

kan naa. Lo na kinni ki i s e gbogbo o ro to be re pe lu ko nsonanti ni o ro -is e. Bi ape e re a ri o ro -

oruko ti o be re pe lu ko nsonanti:

bata, goolu, fadaka, fila, wara, ko obu, gele, kijipa, guguru, talaka, abbl

Bakan naa a ri o ro bii je je , kia, balau, pere, je e, die , rara to be re pe lu ko nsonanti s ugbo n ti

wo n ki i s e o ro -is e.

Bi a ba wo o siwaju, kii s e gbogbo o ro ti o be re pe lu fawe li ni o ro -oruko , bi ape e re ati, afi, ani.

Akiyesi wo nyi fi han pe lilo ilana irisi ko kunju iwo n.

14

(ii). wiwo itumo

Ilana yii gbajumo daadaa latijo , eyi ni o fa sababi oriki o ro -oruko to so pe: o ro -oruko ni o roko ro

to je oruko eniyan, oruko ibikan tabi oruko nnkan. Bi a ba wo ape e re isale wo nyi, a o so pe oriki

naa kogo ja:

a) Olu, Dele, Adebo la, Ajoke , Ajewole, Risikatu, Defiidi

b) Eko, ile, yara, so o bu, oja, odo, ojude, ahere

c) aga, abo , igbale, ewure , eku, ikoko, okuta

Awo n ape e re (a) je oruko eniyan, (b) je oruko ibikan, (d) je oruko nnkan. Bi o ba wo iwo nba apee re

wo nyi ati ape e re miiran ti iwo alara le to ka si o maa lero pe oriki ti a me nu ba kogo ja. Sugbo n bi

a ba wo awo n ape e re bi: ife , irira, o bun, ago , o ro , aje, ilera, ire we si, adun, a o s e akiyesi wi pe

oriki naa ko kogo ja nitori pe awo n o ro wo nyi kii s e oruko eniyan, ibikan tabi nnkan ti a le to ka si.

Nipa be e ilana wiwo itumo fi awo n o ro kan sile laipin wo n sibi ti o to .

(iii). wiwo ise ti o ro se ninu gbolohun

Ilana wiwo is e ti o ro s e wulo fun pinpin o ro si iso ri-o ro . Bi a ba lo o ro ninu gbolohun, iru o ro be e

gbo do ni is e pato ti o n s e, is e ti o ba n s e ni a o fi pin po mo awo n o ro to n s e iru is e kan naa. Bi

ape e re ,

O ga ra oko tuntun ni ana.

Ninu gbolohun yii, o ga s is e oluwa fun o ro -is e ra, oko s ise abo fun o ro -is e yii kan naa. Awo n o ro

ti o ba s e e lo bi oluwa ati abo fun o ro -is e ninu gbolohun maa wa labe iso ri-o ro kan naa. Tuntun

bi a s e lo o fi kun itumo oko , o je ki oye iru oko ti a n so ro re ye ni. O ro to ba fi kun itumo abo

o ro -is e ninu gbolohun yoo wa ni iso ri-o ro kan naa pe lu tuntun.

Ki a wo ape e re miiran:

Ode yen pa ejo nla.

E ni ti o s e nnkan ninu gbolohun yii ni ode, o s is e oluwa bi a s e ri o ga ti o s is e oluwa ninu ape e re

ako ko loke ni abala yii. O ro oruko o ga ni o s e nnkan ninu ape e re naa, oun ni e ni ti o s e nnkan.

Niwo n igba ti o je pe is e kan naa ni o ro mejeeji s e (o ga ati ode) ninu gbolohun ti wo n ti je jade, a

gbo do ko wo n si abe iso ri-o ro kan naa.

Akiyesi kan pataki nipa ilana yii ni pe o ro ko s e e pin sabe isori-o ro bi o ba da je yo , o ro gbo do je

jade ninu gbolohun ki a to le pin in si iso ri-o ro , nitori pe inu gbolohun ni a ti le mo is e ti o ro n s e.

15

(iv). wiwo mofo lo ji ede

Ilana miran ni wiwo is esi mo fo lo ji ede ti a n pin o ro re si iso ri-o ro . Ninu ede Yoruba ti a n ke ko o

nipa re , a le so pe o ro ti o ba le gba afomo iwaju ai- maa wa ni iso ri-o ro o ro -is e. Bi ape e re

sun: ai + sun → aisun

gbo n: ai + gbo n → ai gbon

ta: ai + ta → aita (aita o ja)

bakan naa, a le so pe o ro ti o ba le gba afo mo iwaju oni maa je o ro -oruko , bi ape e re

owo: oni + owo → olowo

igi: oni + igi → onigi

ile: oni + ile → onile

ewe: oni + ewe → elewe

Awo n ape e re oke wo nyi je rii si i pe ilana wiwo mo fo lo ji s e e lo lati pin o ro si abe iso ri-o ro . S ugbo n

ilana yii ko kogo ja nitori pe awo n o ro kan ti kii s e o ro -is e taara le gba ai bi afomo iwaju, ape e re ,

tete: aitete

gbodo : aigbo do

mo o nmo : aimo -o n-mo

Ilana yii s ini lo na nipa pinpin iru o ro bawo nyi si abe iso ri-o ro o ro -is e

Bi a ti ri i, oris ii ilana ni a le gba pin o ro si iso ri o ro . Eyi ti a gunle ninu idanile ko o yii ni is amulo

is e ti o ro s e ninu gbolohun, Agbekale afo ni o maa so pato is e ti o ro s e, ati abe iso ri-o ro ti o le to o

ki a pin in si.

4.3 Awon iso ri-o ro ede Yoruba

Awo n onimo -e da ede isaaju s e agbekale iso ri-o ro ti a ko si isale yii nipa wiwo is e ti o ro s e ninu

gbolohun/afo :

O ro -oruko

Aro po-oruko

E yan/E yanruko

O ro -is e

O ro -apo nle

O ro -asopo

16

O ro -ato kun

Awo n iso ri-o ro wo nyi ni a s alaye wo n ninu e ko yii. O ye ki a fi kun un wi pe awo n onimo -e da ede

kan woye pe ki i s e gbogbo iso ri-o ro ti a ko loke yii ni a le pe ni iso ri-o ro taara, wo n woye pe o ro

as egirama ti ko ye lati da duro bi iso ri-o ro wa lara wo n. Irufe iwoye yii ko je wa logun ni ipele e ko

wa yii. O daju pe ojuwoye yii ati ariyanjiyan ti o ro mo o n yoo waye ni ipele ti o ga ju eyi lo .

5.0 Isonisoki

Laisi ani-ani, o ro s e pataki pupo ninu afo , s ugbo n o ro ko o kan ni o ni is e ti o n s e ninu afo tabi ninu

gbolohun. Is e ti o ro n s e ni a lo lati fi si abe iso ri-o ro ti o to . Ilana ipinsiso ri-o ro po , s ugbo n ki i s e

gbogbo ilana lo s e e te le, bi be e ko ipinsiso ri-o ro ti a ba s e ko ni kogo ja. A gun le alaye wa wi pe

ilana ti o s e awofin is e ti o ro s e ninu afo ni a woye pe o to julo ninu awo n ilana ti a wo. Nipa lilo

ilana yii a s e amujade iso ri-o ro meje bi awo n onimo is aaju s e gbe e kale .

Ibeere

1. Alebu wo ni o ro mo wiwo irisi lati pin awo n o ro Yoruba sabe iso ri-o ro ?

2. Nje ooto ni pe is amulo mo fo lo ji ede ko kunju iwo n lati pin o ro si abe iso ri-o ro ?

3. S e alaye ti o kunni loju nipa awo n isoro ti o ro mo lilo itumo lati pin o ro si iso ri-o ro .

4. Ilana wo ni o ro pe o to na lati fi pin o ro si abe iso ri-o ro ? Fi e ri gbe idahun re le se .

7.0 Iwe Ito kasi




17

MODU 2

UNIT 1: O RO -ORUKO

1.0 Ifaara

2.0 Erongba

3.0 Ibeere Isaaju

4.0 Idanile ko o

4.1 Ori ki o ro -oruko

4.2 Ise o ro -oruko

4.3 Abuda adamo o ro -oruko

4.4 E ya o ro -oruko

4.5 Isodoro -oruko

5.0 Isonisoki

6.0 Ibeere

7.0 Iwe ito kasi

1.0 Ifaara

O kan pataki ni iso ri-o ro o ro -oruko ninu ede Yoruba. Ninu abala yii ni a ti s e atupale iso ri-o ro yii.

A wo oriki o ro -oruko , is e ti o wa ninu ede Yoruba. Lakootan, a so lerefee, bi a s e n fi kun o ro -

oruko ninu ede Yoruba.

2.0 Erongba

Bi o ba ka ipin yii tan, o maa le so pato ohun ti o ro -oruko je ati is e re ninu afo geere. Bakan naa o

maa mo awo n abuda ti a le fi mo o ro-oruko , e ya ko kan ti a pin o ro -oruko si ati ilana ti a n gba s e

afikun si iso ri-o ro o ro -oruko ninu girama Yoruba.

3.0 Ibeere Isaaju

Jiroro lori iso ri-o ro ti o mo si o ro -oruko , ki o s alaye ni kikun is e ti o n s e ati e ya o ro -oruko ti o

wa ninu ede Yoruba.

18

4.0 Idanile ko o

O ro -oruko je iso ri-o ro pataki ninu girama Yoruba. Bi o ba n s afo , o di dandan ki o fi o ro re so ri

awo n oruko ti o n so ro nipa wo n, yala nipa wi pe iru oruko be e lo s e nnkan tabi oun ni a s e nnkan

si. Awo n oruko bawo nyi lo maa n wa labe iso ri-o ro oruko . O maa ka nipa iso ri-o ro yii ni ipin

idanile ko o yii.

4.1 Oriki o ro -oruko

O ro -oruko ninu ede Yoruba ni o wo awo n o ro ti a le lo bi oluwa fun o ro -is e, abo fun o ro -is e ati

abo fun o ro -ato kun. Oriki yii je mo is e ti o ro -oruko n s e ninu gbolohun, lilo is e ti o ro n s e je ki o

ro run lati da wo n mo ninu afo . Ki a wo ape e re wo nyi:

i. Aja pa ewure ni oko.

ii. Adeoye je asaro ni buka.

iii. Ise be re .

Awo n o ro ti a pa laro ni ibe re gbolohun ko o kan je o ro -oruko to n s is e oluwa fun o ro -i s e to te le

wo n. Awo n o ro naa ni aja, Adeoye ati ise . Aja ni o s e nnkan ninu gbolohun (i), o je oluwa fun

o ro -is e pa. S ugbo n ewure ni a s e nnkan si, oun ni o s ise abo o ro -is e naa. Ninu gbolohun yii kan

naa, oko je abo fun o ro -ato kun ni. Bi o ba wo awo n ape e re yooku daadaa, o maa ri i wi pe Adeoye

ni o s e nnkan ni ape e re (ii), oun ni oluwa o ro -is e je. Asaro ni o s is e abo fun o ro -is e yii tori oun ni

Adeoye s e nnkan si (o je e ). O ro ti o s is e abo fun o ro -ato kun ni ni buka. Ninu ape e re (iii), is e ni

ohun ti a so ro nipa re , oun ni oluwa o ro -is e be re .

4.2 Abuda adamo o ro -oruko

Awo n abuda adamo me ta ti a fi le da o ro -oruko mo ni a me nu ba ninu alayewa ni isale yii. Awo n

ni a s e alaye wo n ni iko kan ni isale yii.

i. O ro -oruko lo maa n gba eyan

O ro ti a ba ti le yan ninu ede Yoruba maa n je o ro oruko . E yan yoowu ti ibaa je , yala o ro -oruko

miiran, aropo -oruko , e yan-as apejuwe, e yan awe -gbolohun as apejuwe tabi e yan miiran ti wo n ba

ti ba o ro kan s is e ninu afo geere, o ro -oruko ni iru o ro ti wo n ba s is e gbo do je . Bi ape e re ,

Ada Adeoye so nu.

19

Okuta yangi po ni Abuja.

Aja dudu pa ehoro.

Ile ti Ojo ra tobi.

Ade ra ewure dudu.

Ife ailabawon dara ni aarin tokotaya.

Awo n o ro ti a pa laro je o ro -oruko , awo n ti a ko ni italiiki je e yan. O maa s akiyesi wi pe oruko

eniyan, oruko e ranko ati nnkan ni awo n o ro -oruko ti o gba e yan

ii. O ro -oruko ni a le so afomo oni-/ mo

Ninu ede Yoruba, o ro ti o ba le gba afomo iwaju /oni-/ gbo do je o ro -oruko . Bi ape e re :

afomo o ro - amujade

iwaju oruko

ile: oni + ile → onile

isu: oni + is u → onis u

yeye : oni + ye ye → oniye ye

ewe: oni + ewe → elewe

Gbogbo o ro ti a so afomo -iwaju mo ninu ape e re oke yii ni o je o ro -oruko .

iii. O ro -oruko ni a le lo o ro asebeere ta ati ki fun

A maa n s e ibeere nipa nnkan, a si maa n lo o ro as ebeere ta ati ki. O ro -oruko ni a le lo o ro wo nyi

fun. Ape e re

a) Olu ra as o funfun: Ta lo ra as o funfun? (Olu)

b) Dele fun Sade ni owo: Ta ni Dele fun ni owo ? (S ade)

d ) Eran je is u Ojo: Ki lo je is u Ojo? (E ran)

e) Mo to pa ewure si titi: Ki lo pa ewure si titi? (Mo to)

4.3 E ya o ro -oruko/Atunpin o ro -oruko

O ro -oruko inu ede Yoruba s e e pín sí o wo o wo nípa wíwo àbùdá tí wo n fi jo ara won. Won s e e

pín sí o wo méjì pàtàkì: aseeka àti aiseeka.

a) Aseeka: gbogbo o ro -oruko ti o s e e ka ni eni, eji, e ta abbl ni o wa ni o wo as eeka. Ape e re wo n

ni okuta, ewure , ile, aga, isu, omo, adiye, ikoko, eniyan, fila; iko kan wo n ni o s e e lo pe lu o ro

aso ye. Bi ape e re

okuta meji

20

ile me rin

eniyan me fa

isu marun-un

O ro aso ye ni meji, me rin, me fa, marun-un ti a lo pe lu awo n o ro -oruko ti a pa laro, eyi ti o fi han

pe wo n s e e ka.

b) Aiseeka: awo n o ro -oruko ti ko s e e ka, ti ko s e e lo pe lu o ro aso ye ni o wa ni o wo o ro -oruko

ais eeka. Wo awo n ape e re isale yii:

ina, omi, e je , ilera, afe fe , iyo , ito , eemi, irun, aisan, idunnu.

Awo n o ro -oruko wo nyi ko le gba e yan aso ye, bi o ba wo ape ere isale yii o maa ri oye re pe wo n

ko ba ipede Yoruba mu,

*ilera me fa

*afe fe marun-un

*idunnu me ta

Bi o tile je pe o wo meji oke yii s e pataki, sibe gbogbo wo n s e e tun pin si e ya/o wo o wo miiran.

Awo n bii

i. eniyan/alaijeniyan

ii. afoyemo /aridimu

iii. ele mii/alaile mii

iv. onka

v. asoye

vi. asogba

vii. ibikan

vii. asa fihan

i) O ro -oruko eniyan/alaijeniyan

Gbogbo o ro -oruko ti o to ka si eniyan ni o wa labe o ro -oruko eniyan. Ape e re wo n ni oruko ti a le

so eniyan bi abiso , alaje tabi adape. Bi ape e re :

Abio dun, Dada, Ojo, Adeola, Sofo la, Ganiyatu Akintunde, Oluseyi, Lemo mu

Tisa, Oluko , Alagba, Akowe, Dauda, Ilori, Alagbafo , Pasito, Alufaa, O dofin, abbl.

O ro -oruko ti ko to ka si eniyan wa labe o ro -oruko alaije niyan. Wo n po re pe te , ape e re wo n ni:

21

igo, aga, ise , ewure , bata, omi, oorun, ikoko, aso, ounje, o be, afe fe , epo,

omi, alaafia, ide ra, aanu abbl.

ii) O ro -oruko Aridimu/Afoyemo

Awo n o ro -oruko ti o safihan ohun ti o s e e foju ri, ti o s e e to ka si, ti o si s e e dimu ni o wa labe

o ro -oruko aridimu. Bi ape e re : eniyan, isu, ile, aga, ibusun, mo to, ori, oko, ada, ewure , ele de ,

eni, awo, iyo , ewe, okuta, iru, abbl.

Awo n o ro -oruko ti ko s e e di mu, ti a ko ri s ugbo n ti a fi oye da wo n mo ni o ro -oruko aoyemo .

Ape e re : aawo , iberu, igberaga, ironu, e se, agidi, ite lo run, aanu, ileri, ojo, owu, ise , oorun,

abbl.

iii) O ro -oruko ele mii/alaile mii

Ohun ti o ni e mi, yala o je eniyan, e ranko, e ye tabi kokoro, ni o wa labe o ro -oruko e le mii.

Ape e re : alantakun, adiye, eera, eja, oka, ejola, ikan, maluu, ewure , asa, Dada, Ojo,

Olayiwola, abbl.

Awo n o ro -oruko ti o to ka si ohun ti ko le mii ni o ro -oruko alaile mii. Ape e re : aga, omi, ewe,

okuta, apata, yepe , ile, ikoko, igi, abe be paanu, aso, ife, adura, ogiri, aanu abbl.

iv) O ro -oruko onka

Ge ge bi oruko re , o ro -oruko onka wa fun kika iye (onkaye) tabi kika ipo (onkapo).

Onkaye: eni, eji, e ta, e rin, arun, e fa, eje, e jo, e san, e wa, o kanla, ejila, abbl.

Onkapo: ekinni, ekeji, eketa, ekerin, ekarun-un, ekefa, ekeje, ekejo, abbl.

v. O ro -oruko Asoye

O ro -oruko aso ye maa n so nipa iwo n tabi iye nnkan. Ni pataki o maa n so nipa bi o ro ti o ba te le

se po to. O ro -oruko aso ye ko le e da duro ninu afo geere, iwo n iye nnkan ti o so nipa re gbo do

te le ni sise -n-te le. Ape e re , gbogbo, opo , o po lopo , idaji, ogunlo go , aimoye.

Gbogbo eniyan

22

O po ero

Ogunlo go o lo paa

Aimoye igba

vi. O ro -oruko Aso gba

O ro -oruko aso gba, ge ge bi oruko re maa n so nipa igba tabi akoko. Ape e re : o se, osu, odun, ana,

oni, o la, aaro, iro le , idaji, oru. Ki a wo ape e re ilo wo n ninu gbolohun,

Odun maa pari laipe .

Osu s e s e be re.

Aina de ni ana.

Maa pe e ni idaji.

vii. O ro -oruko Asafihan

O ro -oruko as afihan maa n to ka nnkan lati s e afihan re . Wo n ko po ni iye rara. Bi ape e re :

iyen, eyi, iwo nyen, iwonyi

Eyi te mi lo run.

Iyen dara to.

Iwo nyi yoo s is e ti a fe .

viii. O ro -oruko Ibikan

Ge ge bi oruko re , o ro -oruko ibikan maa n to ka o gangan kan tabi ibi (kan). Ibikan be e le je ilu tabi

o gangan ibi ti eniyan wa tabi ti nnkan ti sele tabi ti o wa. Ape e re :

Eko, Ije bu, Ila, Ado-Ekiti, so o si, ile-iwe, ori oke, ibe , ita, e yinkule, koto, abbl.

Ado-Ekiti jinna si Abuja.

Ije bu ni Ganiyu n gbe.

O wa ninu koto.

Wo n n s ere ni e yinkule.

23

4.4 Isodoro-oruko

O ro -oruko po re pe te ninu ede Yoruba, s ugbo n bi wo n s e po to be e ni o ro run lati fi kun iye wo n

nipa siso o ro miiran di o ro -oruko . Lara o na ti eyi le gba waye ni siso afomo iwaju mo o ro -is e, tabi

mo o ro -oruko miran, kikan odidi gbolohun po di e yo o ro ati s is e ayalo o ro lati inu ede miiran. Yiya

oro lo lati inu ede Geesi ati Hausa ati ede larubawa ti mu ki oro inu ede Yoruba po si. Iwo wo

awon apeere wonyi lati inu ede Geesi ati Hausa.

a). Ilo Afo mo iwaju + o ro -ise

afomo - o ro -ise amujade

iwaju

ogbo n: o + gbo n → o gbo n

ro: e + ro → ero

yo: a + yo → ayo

mo: i + mo → imo

sun: ai + sun → aisun

gbo n: ai + gbo n → aigbo n

ta: ai + ta → aita

b). Afomo iwaju + o ro -oruko

afomo o ro - amujade

iwaju oruko

oni + ile → onile

oni + ile → onile

oni + iyo → oniyo

oni + ilara → onilara

d). Akanpo odidi gbolohun

Pupo oruko Yoruba ni a se da nipa kikan awo n o ro inu gbolohun po di e yo o ro kan ti o je o ro -

oruko ,

Oluwa da mi ni o la → Oluwadamilo la.

Ife di ayo → Ife dayo .

A de ba o la → Adebo la.

Ifa to mi lo la→ (I)fatomilo la.

24

e). Sise Ayalo O ro

Afikun n ba iye o ro -oruko inu ede Yoruba nipa s is e ayalo o ro lati inu ede miiran. O ro ti Yoruba

ya lo lati inu ede Larubawa (Arabic) ati ede Ge e si (English) ko lonka. Bi iriri ati imo tuntun s e n

yo ju ni o ro tuntun n wo ede Yoruba. Lara awo n o ro ayalo ni,

Ge e si Hausa

bure di duniyan

akanti janmo n-o n

redio alukawani

ko o bu alufansa

mo to dunbu

be liiti aniyan

5.0 Isonisoki

Abala yii dani le ko o nipa iso ri-o ro o ro -oruko . A ri i ka pe o ro -oruko n s is e oluwa ati abo

ninu gbolohun, be e ni o ro -oruko pin si o wo as eeka ati ais eeka. Siwaju si, a ri i ka wi pe o ro -

oruko tun pin si eniyan/aijeniyan, aridimu/afoyemo , onka, aso ye ati be e be e lo . Lakootan, a ka wi

pe afikun maa n ba iso ri-o ro o ro -oruko .

6.0 Ibeere

1. Fun o ro -oruko ni oriki, ki o fi ilo wo n han ninu e hun

2. S alaye iko kan e ya o ro -oruko wo nyi, ki o ko ape e re , marun-un fun iko o kan: o ro -

oruko alaijeniyan, o ro -oruko afoyemo , o ro -oruko aso ye, o ro -oruko as afihan.

3. S alaye bi a s e n lo afomo iwaju lati s e da o ro -oruko .

4. Awo n o ro -oruko wo ni o ro -oruko ayalo? Ko ape e re me waa iru o ro -oruko be e .

5. Lo a wo n o ro wo nyi ni ipo oluwa ati ni ipo abo ato kun: afe fe , ewe, okuta, igbadun,

aisan.

7.0 Iwe Ito kasi


25



Unit 2: Aro po-Oruko

1.0 Ifaara

2.0 Erongba

3.0 Ibeere Isaaju

4.0 Idanile ko o

4.1 Oriki Aropo -oruko

4.2 Abuda adamo aropo -oruko

4.3 Irisi ati Ise aropo -oruko

4.4 Aro po-oruko afarajoruko

4.5 Afijo aro po oruko afarajoruko ati oro-oruko

5.0 Isonisoki

6.0 Ibeere

7.0 Iwe Ito kasi

1.0 Ifaara

O kan lara iso ri-o ro inu ede Yoruba ni aro po-oruko . Abala yii ki oriki aro po-oruko , awo n abuda

adamo iso ri-o ro yii, is e ati irisi re ninu afo geere. Siwaju si i, abala yii so nipa o wo awo n o ro kan

ti wo n ni abuda afijo pe lu aro po-oruko ati o ro -oruko , ti a tori be e pe wo n ni aro po-oruko

afarajoruko .

2.0 Erongba

Abala yii yoo fun o ni imo lati le so pato ohun ti aro po-oruko je , yoo mo awo n abuda ti o ya wo n

so to lara awo n iso ri-o ro yooku, be e ni yoo s e e s e fun o lati so is e wo n ati irisi wo n ninu gbolohun

Yoruba.

3.0 Ibeere Isaaju

S e alaye ti o kunni loju nipa abuda aro po-oruko , irisi wo n ati iyato ti o wa laaarin wo n ati o ro -

aro po-oruko afarajoruko .

26

4.0 Idanile ko o

4.1 Oriki Aro po-oruko

Aro po-oruko ni o wo awo n o ro ti o ni abuda e ni ati abuda o po ti a n lo dipo oruko

eniyan tabi nnkan ti a n so ro nipa re .

4.2 Abuda Adamo Aro po-oruko

Aro po-oruko ni awo n abuda-adamo ti o ya wo n so to si awo n iso ri-o ro yoku ninu ede Yoruba.

Awo n abuda adamo meji ti wo n ni naa ni abuda eni ati abuda eyo/opo .

a) Abuda eni: Aro po-oruko maa n safihan e ni gan-an ti o ro ti a n so je mo , yala e ni ti o n so ro , e ni

ti a n so ro si, tabi e ni ti a n so ro nipa re . Ede Yoruba ni abuda enikinni, e nikeji ati enike ta.

i. Enikinni ni eni gan-an ti o n so ro (tabi awo n gan-an to n so ro ). Awo n aro po-oruko to to ka

e nikinni ni mo, mi, a, wa. Bi ape e re .

Mo lo si oko.

Ade so fun wa.

Mi o ni gba.

A maa jis e fun o ba

ii. Enikeji: E nikeji ni e ni ti a doju afo ko , o le je e nikan tabi eniyan pupo . Awo n aro po-oruko

e nikeji ni o, e, re/e, yin. Bi ape e re .

O gbo be e ni esi.

E wa gba owo ile-iwe.

Oluko ri i yin.

Oluko so fun e te le .

iii. Enike ta: E nike ta ni e ni ti a n so ro nipa re fun e nikeji; o le wa nitosi tabi ki o saiwa nitosi. Ni

pato e nike ta kii s e e ni ti a doju afo ko . Awo n aro po-oruko e nike ta ni: o, wo n, won,un/ fawe li ti o

ke yin o ro -ise. Bi ape e re :

O wa ninu kilaasi.

27

Wo n maa de ni o la.

Ade jise fun won.

O mo ye n gbe e.

O mo ye n ra a.

b). Abuda eyo/opo : Ninu girama Yoruba, aro po-oruko ni abuda as afihan boya e nikan s os o ni a n

ba so ro tabi eniyan meji tabi ju be e lo . Awo n o ro miiran wa ti a mo si o ro -oruko aso ye to n so nipa

iye nnkan, s ugbo n awo n o ro be e ko ni abuda e ni. Awo n o ro bii o po , o po lo po , ogunlo go ,

aimoye…abbl. Awo n o ro wo nyi ki i s e aro po-oruko bi wo n tile ni abuda o po .

Awo n aro po-oruko to to ka si e yo e nikan tabi nnkan ni

mi/mo, o, e, o, un/fawe li to ke yin o ro -ise (enike ta eyo ni ipo oluwa)

Awo n to to ka si eniyan meji tabi ju be e ni (aro po-oruko o po ):

a, wa, e, won, yin, wo n, re/e

4.3 Irisi/ise aro po-oruko

Ipo tabi is e ti o ro aro po-oruko ba s e ninu gbolohun ni o maa n so irisi re . Irisi maa n da lori is e bi

oluwa, abo tabi e yan. Ate isale yii safihan irisi ni ipo oluwa, abo ati e yan, be e ni o so irisi ni ipo

e nikini, e nikeji ati e nike ta.

Ipo oluwa Ipo abo Ipo e yan

Eyo o po eyo o po eyo o po

Enikinni mo/mi a mi wa mi wa

Enikeji o e e/o yin re /e yin

Eniketa o wo n un wo n re wo n

Aro po-oruko e nikinni e yo ni ipo oluwa tun maa n ni irisi ti o yato si mo/mi bi as aju o ro -is e /a/

ati /o/ ba te le. Ape e re

Ma a gbe.

N o ri.

Bakan naa, aro po-oruko e nikeji oluwa /o/ ni irisi miiran bi as aju o ro -is e /a/ ba te le. Ape e re

Wa a be be .

Wa a gba.

28

4. 4 Aro po-oruko afarajoruko

Me fa pere ni awo n aro po-oruko afarajoruko ninu ede Yoruba. Awo n ni o ro ti o ni abuda e ni:

e nikinni, e nikeji ati e nike ta, ti wo n si tun ni abuda e yo ati o po ge ge bii a s e ri i lara aro po-oruko .

Bakan naa wo n ni abuda/ihuwasi o ro -oruko . Afijo ti o ro wo nyi ni pe lu aro po-oruko ati o ro -oruko

ni wo n fi n je aro po-oruko afarajoruko ninu girama Yoruba. Awo n o ro naa ni o wa ni ate isale yii:

E yo O po

E nikinni emi awa

E nikeji iwo e yin

E nike ta oun awo n

Ate yii jo ate ti a fi juwe aro po-oruko nipa wi pe o ni afihan e ni, ati afihan e yo /o po . Bi wo n s e jo

aro po-oruko naa ni wo n jo o ro -oruko nipa ihuwasi wo n ninu ihun girama. Ki o wo o na meloo kan

ti wo n fi jo o ro -oruko .

i). Wo n s e e so po pe lu o ro -asopo ati ti a fi n so o ro -oruko po . Ape e re :

Emi ati iwo fo wo si lo jo naa.

O ba pe oun ati eyin si ipade ilu.

Awon ati awa lo pin owo naa.

ii). O ro as ebeere da ati nko s e e lo pe lu o ro wo nyi bi a s e n lo wo n pe lu o ro -oruko .

Ape e re

Iwo nko ?

Awon da?

Oun nko ?

iii). Awo n o ro wo nyi n gba e yan bii ti awo n o ro -oruko Yoruba

Iwo kekere yii je aduru e ba ye n.

Emi omo iya alaro lo so be e .

Awon pupa ye n wu mi.

Awa o do n fe ayipada rere.

iv). Ohun isale ori o ro -is e olohun isale maa n yi pada di ohun oke bi o ro wo nyi ba je abo fun o ro -

is e be e .

Ape e re ;

29

ta: Onis owo ye n ta awo n as o naa lo po .

gba: O ba gba awo n o do ni alejo.

pe: Oluko pe awa ati e yin ti e s e s e de.

lu: O lo paa a lu iwo yii ni alubami.

5.0 Isonisoki

Aro po-oruko , bi abala yii s e ko wa, je o wo o ro ti o ni abuda e yo ati o po , ti o si tun ni abuda e ni-

e nikinni, e nikeji ati e nike ta. Wo n n s is e bi oluwa ati abo o ro -is e, be e ni wo n n s is e e yan. Irisi wo n

maa n yato ni ipo ko o kan. Bakan naa ni o wo aro po-oruko afarajoruko wa, wo n ni abuda ti wo n fi

jo aro po-oruko , wo n si ni abuda/ihuwasi ti wo n fi jo o ro -oruko .

6.0 Ibeere:

1. Ki oriki aro po-oruko ki o so is e isori-o ro yii ninu girama Yoruba.

2. S alaye abuda e ni bi o s e je mo aro po-oruko ede Yoruba.

3. So o na me ta ti aro po-oruko afarajoruko fi ni ihuwasi ti o jo ti o ro -oruko ninu girama

Yoruba.

4. Ya ate aro po-oruko as e yan ati as oluwa ninu ede Yoruba.

7.0 Iwe ito kasi

Aladejana, F. (ed) (2014) Yoruba Series Vol. III. Ikere: College of Education.

Awobuluyi, O. (1978) Essentials of Yoruba Grammar. Ibadan: Oxford University Press


30

Unit 3: E yanruko/Eyan

1.0 Ifaara

2.0 Erongba

3.0 Ibeere Isaaju

4.0 Idanile ko o

4.1 Oriki eyanruko

4.2 Ise eyanruko

4.3 Orisii eyanruko

4.4 Ibararin/eto eyanruko

5.0 Isonisoki

6.0 Ibeere

7.0 Iwe ito kasi

1.0 Ifaara

Abala idanile ko o yii ni o so ro nipa awo n o ro ti a fi n yan o ro -oruko lati so pato nipa awo n o ro -

oruko . Awo n onimo e da-ede maa n pe iso ri-o ro yii ni e yanruko tabi e yan A ki oriki e yanruko , is e

ti o n s e ninu afo geere, ati oris i e yanruko ti o wa ninu ede Yoruba.

2.0 Erongba

Erongba abala yii ni fun o ni imo nipa e yanruko . O maa ko nipa oriki e yanruko , is e ti o n s e, ati

bi a s e n lo o ninu afo geere, be e ni o maa ko nipa oris ii e yanruko to wa.

3.0 Ibeere Isaaju

Iso ri-o ro wo ni o mo ge ge bi e yanruko ninu ede Yoruba? Ki ni is e iso ri yii ninu girama?

4.0 Idanile ko o

Iso ri-o ro ti a mo si e yanruko s e pataki pupo ninu girama. Wo n maa n s is e po pe lu o ro -oruko lati

mu itumo o ro -oruko ninu afo geere ye olugbo . Ni awon e ka-abala ti o wa labe abala yii ni a ti

s alaye kikun nipa e yanruko . Maa fi ara bale ka alaye ti a s e ni isale yii.

31

4.1 Oriki E yanruko

E yanruko je o wo awo n o ro ti a n lo lati so pato nipa o ro -oruko . E yanruko maa n fi kun itumo o ro -

oruko ki o le ye olugbo yekeyeke ohun ti as afo n so nipa o ro -oruko . Bi ape e re

Olu ra as o dudu.

O mo alagbe de pa ejo.

dudu ni o yan as o ninu ape e re kinni, o je ki a mo ni pato iru as o ti Olu ra. Bakan naa, o mo le po

ni adugbo, s ugbo n a mo daju pe eyi ti o je ti alagbe de (o ro to yan o mo ) lo pa ejo. O maa s e akiyesi

wi pe o ro -oruko ni o maa n s aaju ti e yan ti o ba n yan an a te le.

4.2 Ise e yanruko

Oriki ti a fun e yanruko ni abala 3.1 ti so is e ti e yanruko n s e. O maa n fi kun itumo o ro -oruko ki

olugbo le mo pato ohun ti as afo n so nipa o ro -oruko . Ti a ba wo ape e re meji labe 3.1, a o ri pe ni

tooto Olu ra as o , s ugbo n e yanruko dudu je ki a mo iru as o ti Olu ra. Bakan naa, o mo kan pa ejo,

e yanruko alagbe de so pato o mo ti o pa ejo.

4.3 Orisi e yanruko

Bi a ba wo atunpin e yanruko , o han gbangba pe oris ii ni e yanoruko . Iko kan wo n ni a s e alaye ati

ape e re wo n ni isale yii.

i). E yan asapejuwe

Irufe e yan yii maa n so irisi o ro -oruko tabi abuda pataki kan tabi omiran lara o ro -oruko . Ape e re

e yanruko as apejuwe ni dudu, funfun, gbooro, kekere, rere, tuntun, nla, buruku, kukuru,

abbl

Adiye dudu fo lo .

As o tuntun wu mi.

Ade be is u kekere.

ii). E yan asonka

E yan as onka wa fun kika nnkan. Me rin ni e yan yii pin si; onkaye, agbajo, ipin ati onkapo .

Ape e re :

i. Onkaye: meji, meta, me rin, me jo, me san-an, me waa

32

Aga meji

Is u me rin

Ewure me waa

ii. Agbajo; mejeeji, me teeta, me reerin, mararun, me fe efa , mejeeje

Aga mejeeji

Is u me re erin

Is u maraaun

iii. Ipin; meji-meji, me ta-me ta, me rin-me rin, meje-meje

O mo meji-meji

Ile me ta-me ta

Is u marun-un-marun-un

iv. Onkapo; keji, keta, kerin, karun-un, ke san-an, ke waa

Omo keji

Ile keta

Mo to kejila

iii). E yan asafihan

E yan yii maa n s is e ato ka lati fi nnkan han olugbo . Wo n ko po to be e , ape e re wo n ni; yii, yen,

wo nyi, wonyen

Ile yii

O mo yen

Is u wo nyen

iv). E yan ajoruko

E yan ajoruko , ge ge bi oruko re , je o ro –oruko ti a fi yan o ro -oruko miiran. Meji ni irufe e yan yii

pin si. E yan ajoruko onibaatan ati e yan ajoruko alalaje

i) e yan ajoruko onibaatan

As epo maa n wa ni aarin o ro -oruko /aro po-oruko ati e yan onibaatan to n yan an nipa wi pe lo na

kinni o n fi ini han, lo na keji e we o n fi ibarinpo o ro oruko ati e yan re han. Ape e re

Ibatan nipa ini:

Ile Ojo As o o mi

33

E ran Dele Fila a won

Ko o bu oba Aja ode

Awo n e yan ti a pa laro ninu ape e re yii je e ni ti o ni nnkan ti o je yo s aaju wo n. Ojo ti o je e yan ni

o ni ile ti o je o ro oruko ti e yan naa yan. Bakan naa, o ba ti o s is e e yan ni o ni ko o bu ninu ape e re

Ko o bu oba.

Ibatan nipa ibarinpo :

garawa epo agolo miliiki

ro ba omi ikoko ewa

ile ejo oju orun

b: e yan ajoruko alalaje

Oris ii e yan yii maa n to ka si ohun kan naa ti o ro -oruko ti o n yan to ka si; alaje ni e yan yii je fun

o ro -oruko to yan. Ape e re

iku alumu-un-tu

aje oguguniso

owo apekanuko

aye akamora

Ge ge bi iwo gan-an a ti maa gbo le nu awo n elede Yoruba, e yanruko ti a pa laro ninu awo n ape e re

oke yii s e e lo dipo o ro -oruko ti wo n yan. Bi Yoruba ba so pe alumuntu, e ni ti o gbo o ti mo pe

iku ni o n so ro re , bakan naa bi e ni ti o gbo Yoruba daadaa ba gbo apekanuko, o ti mo pe owo ni

as afo n so ro re . Akiyesi yii ni a fi pe iru awo n e yan wo nyi ni e yan alalaje .

v; E yan awe -gbolohun asapejuwe

Odidi gbolohun ti o di awe gbolohun nipa igbesiwaju o ro -oruko ati ifibo ti ni e yan awe -gbolohun

as apejuwe je . Ape e re igbesiwaju o ro -oruko ati ifibo ‘ti’ ni a s e ni isale yii

Ojo pa maluu.

Ojo ti o pa maluu wa nile.

Maluu ti ojo pa tobi pupo .

Pipa ti Ojo pa maluu te wa lo run.

Awe -gbolohun ti o pa maluu yan Ojo nitori pe o so pato Ojo ti a n so ro nipa re . Ti a ba beere pe

Ojo wo? idahun re maa je ti o pa maluu, a ko ni wule ronu Ojo miiran. Bakan naa, bi a ba beere

34

pe, maluu wo? A ko ni ronu maluu ti o so nu tabi ti ole gbe lo , ti Ojo pa ni yoo je idahun. Awo n

ape e re miiran

I we ti Ola ra wulo pupo .

Alejo ti oba gba si ilu mo iwe pupo .

Is e ti omo naa n se ni ere.

ti ni ato kun awe -gbolohun as apejuwe ti a fi yan o ro -oruko , sugbo n ti yii le s aije yo ninu e hun ti o

ni iru e yan yii. Bi ape e re :

e ni ti a fe la mo / e ni afe la mo .

ibi ti e fi mi si ni mo wa / ibi e fi mi si ni mo wa.

4.4 Ibararin/eto eyanruko

E yan le pe meji, me ta tabi ju be e lo lati yan e yo o ro -oruko kan s os o ninu afo geere. S ugbo n

o ni bi e yan wo nyi s e gbo do te le ara wo n lati s e agbekale afo to je as eegba. Bi ape e re , o ro -oruko

ati e yan ti a ko ape e re re si isale yii ko ni eto

*Aja yen dudu naa kekere ni mo n wi.

S ugbo n bi a ba tun o ro wo nyi to, ibararin wo n yoo mu afo as eegba jade. Ki a wo atunto yii:

Aja dudu kekere yen naa ni mo n wi

Bamgbos e (2014:127) s e agbekale eto te lente le isale yii.

O ro -oruko [ajoruko] [asapejuwe] [asonka] [awe -gbolohun] [asafihan] [ato ka-asafihan].

e y1 e y2 e y3 e y4 e y5 ey6

Ki a wo ape e re isale yii:

Aja [dudu] [me rin] [ti wo n ra ni esi] [yen] [naa] ti dagba.

1 2 3 4 5

As apejuwe ati asonka le gba ipo ara wo n, bi apeere

Aja [me rin] [dudu] [ti wo n ra ni esi] [yen] [naa] ti dagba.

1 2 3 4 5

5.0 Isonisoki

Ohun ti abala idanile ko o yii fi ye o po die nipa e yanruko /e yan O ti maa mo bayii wi pe e yanruko

maa n fi kun itumo o ro -oruko , e yan maa n so pato nipa o ro -oruko ti o yan. Bakan naa o ka wi pe

oris iiris ii ni e yanruko inu ede Yoruba, bi o s e ri as apejuwe ni o ri asonka, as afihan abbl. Ranti pe

e yan ni eto ibararinpo ninu afo geere, o ni bi wo n s e gbo do te le ara wo n ni sise -n-te le.

35

6.0 Ibeere

1. Fun e yanruko ni oriki, ki o so is e re ninu afo geere.

2. S alaye kikun nipa e yan asonka ede Yoruba.

3. Iru e yanruko wo ni a mo si e yan awe -gbolohun as apejuwe.

4. So ni kikun nipa e yan ajoruko .

5. Wo awo n gbolohun isale yii ki o s e ako sile e yan ti o wa nibe , ki o so e ya e yan ti wo n je :

\ i. O mo o ba ra e s in funfun.

ii. Is u me re e rin ni ki o ko wa.

iii. O mo ye n ya ipanle.

iv. Iya arugbo naa kigbe “aye akamo ra.”

v. Is e yii le pupo .

7.0 Iwe Ito kasi




36

Unit 4 O RO -ISE

1.0 Ifaara

2.0 Erongba

3.0 Ibeere Isaaju

4.0 Idanile ko o

4.1 Oriki o ro -ise

4.2 Ise o ro -ise

4.3 Orisii o ro -ise

5.0 Isonisoki

6.0 Ibeere

7.0 Iwe ito kasi

1.0 Ifaara

Abala yii da lori iso ri-o ro o ro -is e ninu ede Yoruba. Pataki ni iso ri-o ro yii ninu girama nitori is e

pataki ti o n s e ninu afo geere. A s e alaye is e o ro -is e ati orisii o ro -is e inu ede Yoruba ni isale yii.

Ki o fi ara bale ka abala idanile ko o yii daadaa lati ni imo kikun nipa o ro -is e

2.0 Erongba

Afojusun re ninu abala idanile ko o yii ni lati ni imo to jinle nipa iso ri-o ro o ro -is e. Le yin ti o ba ti

ka abala yii tan, o ye ki o le so ohun ti o ro -is e je ati is e ti o n s e, ki o si le s e alaye kikun nipa oris ii

o ro -is e to wa ninu ede Yoruba

.

3.0 Ibeere Isaaju

Ki ni o ro -is e? Is e wo ni iso ri-o ro yii n s e ninu girama? Daruko e ya me rin ti a le ba pade ninu

iso ri-o ro yii, ki o ko ape e re wo n jade.

4.0 Idanile ko o

Inu abala yii ni o ti maa ko nipa ohun ti o ro -is e je ati is e ti o n s e ninu afo geere. O maa ke ko o

bakan naa nipa e ya o ro -is e

37

4.1 Oriki o ro -ise

O ro -is e ni opo tabi as ekoko gbolohun. O je opo/as ekoko nitori pe oun ni awo n o ro inu gbolohun

ro mo lati gbe ero kikun jade.

4.2 Ise o ro -ise

O ro -is e maa n so ohun ti oluwa s e tabi ohun ti o se le si i, be e ni o maa n so ohun ti o se le si abo

ninu gbolohun bakan naa. O ro -is e ni o n s e ato na fun ero kikun ninu afo geere. Afo ko le e ni

itumo bi ko ba si o ro -is e. Bi ape e re ,

Ode ( ) eran ni oko

Aye o ro -is e ni a kale mo , aisi o ro -is e ni aye re ni afo naa ko fi ni itumo . Bi a ba fi o ro bii pa, ri,

le tabi o ro -is e ti o ba aye to s ofo mu si aye naa, itumo yoo jade.

O de pa e ran ni oko

O de ri e ran ni oko

O de le e ran ni oko

Ero kikun je jade ninu iko o kan gbolohun oke yii nitori o ro -is e ti o wa ninu wo n.

4.3 Orisii o ro -ise

i. Agbabo /alaigbabo

O ro -is e agbabo ni o wo o ro -is e ti o maa n ni abo . Eyi tumo si wi pe o ro -oruko tabi aro po-oruko

maa n je yo te le wo n bi a ba ti lo wo n ninu afo . O ro -is e agbabo po re pe te ninu ede Yoruba. Iru

wo n ni: ji, ra, ta, gbe, pa, mo , ge, fo , gba, fon, tan, san, be , gbe, da, ko, je abbl.

Ki o wo awo n gbolohun isale yii:

O mo naa ji owo o ga re .

Ijo ba san owo os u awo n os is e .

O mo naa gbe igi le ejika.

Raji da oko is u.

Re firi fon fere.

Mo tan fitila.

Gbogbo o ro -is e inu gbolohun me fe e fa lo gba abo . O ro -oruko ni abo wo n.

38

Awo n oro -ise alaigbabo ni o wo awo n o ro -is e ti ki i gba abo ninu afo geere. Wo n maa n so ohun

ti oluwa s e tabi ohun ti o s e le si oluwa. Ape e re iru o ro -is e bawo nyi ni:

wa, lo, gbo n dun, mo , de, jokoo, le, han, go , gan, kun,

Wo ape e re ilo wo n ninu gbolohun

Ade n gbo n riri.

Abo naa mo tonitoni.

Mo jokoo je je .

Oyin kun si i leti.

O han kedere.

O ro -oruko ko te le awo n o ro -is e wo nyi tori pe wo n ko le gba abo . Apo nle (apola apo nle) ni a lo

pe lu wo n.

ii. O ro -ise ele la/onibo

O ro -is e e le la ni irufe awo n o ro -is e ti o le da duro bi e yo o ro -is e, ti o tun s e e pin si meji lati gba

o ro -oruko ni aarin. Wo ape e re isale yii:

a) Wo n reje.

Wo n re Olu je.

b) Ade fihan nibe .

Ade fi Taiwo han nibe .

Wo awo n ape e re miiran

pade, buku, dimu, bawi, pati, be wo, tanje, buse, faya, gbagbo , tunse, yipo

Wo ape e re o ro -is e wo nyi bi a s e lo o:

Wo n ko bawi .

Wo n ko ba o mo naa wi.

Olu gbagbo .

Olu gba o ro mi gbo .

Ijo ba ti pati.

Ijo ba ti pa o na ye n ti.

39

Ni pup o igba bi a ba da ipin ko o kan o ro -is e e le la lo, afo le sai je ais eegba tabi ki o saini ni itumo

ti a ni lo kan. Bi ape e re :

*Ijo ba ti pa o na ye n

?Ijo ba ti ti o na ye n

Afo ti a fi irawo si ko beti mu, ko s e e gba tori pa ati o na ko s is e papo , be e ni ko safihan pati.

Bakan naa eyi ti a fi ami ibeere si ko ni itumo ti o ni i s e pe lu pati.

iii). O ro -ise akanmoruko

Irufe awo n o ro -is e wo nyi je o ro ti a se da nipa akanpo o ro -ise ati o ro -oruko . Wo n saba maa n ni

silebu meji (tabi ju be e ), ko si eyi ti o ni silebu kan soso. Ape e re

siwo < si owo

gbese < gbe ese

laju < la oju

Awo n ape e re o ro -is e wo nyi miiran ni:

joko, subu, kiri, gburoo, ranti, gbagbe, fooro, reti, je wo , pari, dake , bura abbl.

Ki i s e gbogbo o ro -is e akanmoruko lo s e e pin bi a s e ri i loke. Itumo a so nu bi a ba pin wo n. Bi

ape e re :

ranti < *ran eti

pari < *pa ori

joko < *jo oko

iv). O ro -ise alapepada

Awo n o ro -is e ti o wa labe irufe o ro -is e yii ni a maa n s e atunpe wo n ninu gbolohun kan naa. O

maa n je yo ni e e meji, o ro -oruko tabi apola-oruko a je yo laaarin wo n. Ape e re wo n ni:

se, ku, fe , da, ro, mo

Ki a wo wo n ninu gbolohun bi a s e lo wo n:

O ku Olu ku iwa re .

E ro wa ro ire.

Oluko da awo n ake ko o da is e naa.

Iwo ni wo n mo mi mo .

40

v). O ro -ise alaile ni

Aro po-oruko e yo e nike ta ni ipo oluwa ni irufe o ro -is e yii maa n ba s is e . Ni pupo igba ni a

maa n lo wo n pe lu aro po-oruko yii ninu afo geere. Ape e re awo n o ro -is e be e ni:

wu, su, kin, to, pe , daju, ya, han

O wu mi ki n di olowo.

O ya Ojo le nu.

O han gbangba pe ole ni o mo naa.

O dun mo mi.

O daju pe o la yoo dara.

O pe ki oluko to de.

vi). O ro -ise asebeere

Ge ge bi oruko irufe o ro -is e yii, a maa n lo o lati s e ibeere ni. Meji pere ni o ro -is e yii ninu ede

Yoruba. Mejeeji naa ni da ati nko . Bi ape e re

Olu da Ile nko ?

Owo da O mo nko ?

Iwo da Emi naa nko ?

vii). O ro -ise asapejuwe

Irisi tabi awomo eni yan tabi nnkan ni o ro -is e yii maa n juwe. Wo ape e re isale yii:

Aso naa pupa.

Igi ye n gun daadaa.

Awo n ape e re irufe o ro -is e yii ni: te e re , funfun, tobi, ga, fe , dara, rewa, kuru, dun, dan, buru

vii). O ro -ise asoluwadabo

Irufe o ro -is e yii fi aye sile fun oluwa ati abo o ro -is e lati gba ipo ara wo n. Ape e re :

Oluko binu <-> Inu bi oluko .

O mo ye n n jiya <-> Iya n je o mo ye n.

Adeolu be ru <-> E ru ba Adeolu.

Alaigbo ran o mo a maa tosi <-> Os i a maa ta alaigbo ran o mo .

Dokita n kanju <-> Oju n kan dokita.

41

5.0 Isonisoki

Ti a ba ka abala yii daadaa, a maa ri oriki o ro -is e ati is e re ninu afo geere. Bakan naa ni abala yii

so ro nipa orisii awo n o ro -is e ti o wa ninu ede Yoruba. Wo ape e re ti o wa labe iso ri/oris ii ko o kan.

6.0 Ibeere

1. Fun o ro -is e ni oriki, ki o s alaye ise iso ri-o ro naa ninu girama Yoruba.

2. S alaye iyato to wa ni aarin o ro -is e agbabo ati alaigbagbo .

3. S e ako jade o ro -is e alapepada maarun-un ki o lo wo n ninu gbolohun.

4. Irufe o ro -is e wo ni akanmoruko ? S e ako jade me waa iru o ro -is e yii.

5. Ko marun-un e ya o ro -is e e ya o ro -is e asoluwadabo . Lo iko kan wo n ninu gbolohun.

7.0 Iwe ito kasi




42

Unit 4 O RO -APO NLE

1.0 Ifaara

2.0 Erongba

3.0 Ibeere Isaaju

4.0 Idanile ko o

4.1 Oriki apo nle

4.2 Ise o ro apo nle

4.3 Orisii o ro apo nle

4.4 O ro apo nle asaaju ise

4.5 O ro apo nle ake yin ise

5.0 Isonisoki

6.0 Ibeere

7.0 Iwe ito kasi

1.0 Ifaara

Abala yii da lori awo n o ro ti o n s is e apo nle o ro -is e. O maa ka nipa is e ti iso ri-o ro yii n s e, ati aye

ti wo n ti n je yo ninu afo geere.

2.0 Erongba

Ake ko o maa ko nipa iso ri-o ro ti a mo si o ro -apo nle. Is e apo nle ni iso ri-o ro yii n s e nitori pe o n

s is e apo nle fun o ro -is e. Ni opin abala yii, ake e ko maa le juwe iru awo n o ro to n s is e apo nle, ati bi

wo n s e n je yo s aaju ati ke yin o ro -is e ti wo n s e apo nle fun.

3.0 Ibeere Isaaju

Ki ni o ro -apo nle? S alaye is e wo n ninu girama. Awo n wo ni o ro -apo nle asaaju is e, awo n wo ni

ake yin is e?

4.0 Idanile ko o

O ro -apo nle maa n je yo daadaa ninu afo geere nitori pe o maa n fi kun itumo o ro -is e ki olugbo le

ri aridaju ohun ti as afo n wi. O ro -is e ni koko gbolohun, awo n o ro -apo nle n je ki koko ohun ti o ro -

is e n wi ni itumo kikun ninu afo ,

43

4.2 Ise o ro -apo nle

Is e afikun alaye tabi itumo si o ro -ise ni is e apo nle. O ro -is e ni o n ba s is e , ko le s is e kikun lais e

pe o so ro nipa o ro -is e. Tori pe is e afikun si itumo tabi afikun alaye nipa o ro -is e ni is e apo nle, awo n

onimo ede miiran pe e ni e yans e (e yan o ro -is e). Bakan naa a tun maa n pe wo n ni as eranwo o ro -

is e. Oruko yoowu ti a le pe e, o ro -apo nle maa n fi kun itumo o ro -is e ni. O maa ka nipa awo n to n

s aaju o ro -is e ati awo n to n ke yin o ro -is e

4.3 Orisii O ro-apo nle

O ro -a po nle e le yo o ro wa, be e ni a ni apo nle ti o ju e yo o ro lo , eyi ni a pe ni apola-apo nle (is e

wa lori eyi niwaju).O ro -apo nle ele yo o ro pin si oris ii meji: o ro -apo nle as aaju is e ati o ro -apo nle

ake yin is e.

4.4 Apo nle asaaju ise

Apo nle as aaju is e maa n je yo ni aarin oluwa ati o ro -is e, s ugbo n o ro -is e ti o te le ni o n ba s is e .

Bi ape e re ,

Olu se se de.

O ro apo nle inu gbolohun yii ni se se , o je ki a mo nipa akoko dide Olu. Ape e re miiran ni gbodo ,

ninu ape e re isale yii:

Ojo gbodo sanwo.

gbodo ninu ape e re yii je ki a mo pe Ojo ko tii sanwo, ati ni pataki o ro iyan si ni lati sanwo.

O ro -apo nle asaaju is e po ninu ede Yoruba. Lara wo n ni:

yoo, maa, ko ko , tile , n, tete, jaja, dede, saa, jumo , papa, kuku, abbl.

Wo ape e re meloo kan ninu wo n ninu gbolohun wo nyi:

Mo tete de.

Ade saa gbo .

Oluko yoo wa ni o la.

Mo n so ro lo wo .

Olu ni o ko ko gbo .

O ro apo nle as aaju is e le ju e yo o ro kan lo ninu gbolohun. Bi ape e re ,

44

Olu saa tete de ni tire .

Ade lo ko ko maa n de.

4.5 Apo nle Ake yin-ise

O ro apo nle ake yin ise maa n jeyo te le o ro -ise ninu afo geere. Won ko fi be e po bi i ti o ro -apo nle

asaaju ise. Ge ge bi a ti so saaju wo n maa n seranwo fun o ro -ise nipa isafihan si itumo won.

Apeere won ni

ri: Mi o gbo ri.

rara: Olu ko wa rara.

se : Mo n bo se .

mo : Oluko ko fe ri e mo .

wayi: O su mi wayi.

Ge ge bi o ro apo nle asaaju ise, o ro apo nle ake yin ise meji tabi ju be e lo le jeyo ninu gbolohun

kan.

Mi o fe mo rara se .

A ko gbo be e ri rara.

Akiyesi kan pataki ti o to lati me nu ba nipa apo nle asaaju ise ati ake yin ise nipe awon mejeeji le

je yo ninu gbolohun kan naa. Apeere

Olu maa kuku tete de se .

Ise yii gbodo tete pari se .

Olu ko kuku se se maa se be e rara se .

5.0 Isonisoki

Koko ti abala idanile ko o yii fi ye wa ni pe iso ri-o ro (ati apola) wa ti o n s is e apo nle lede Yoruba.

A pe wo n ni apo nle-is e tabi e yans e (e yan o ro -is e). Bi wo n ti le je yo s aaju o ro -is e naa ni wo n le

je yo ke yin/le yin o ro -is e.

6.0 Ibeere

1. Ko o ro apo nle as aaju is e me waa ki o lo wo n ninu gbolohun.

2. S e alaye kikun lori is e apo nle ninu girama.

3. Fi ape e re gbolohun me rin juwe o ro -apo nle ake yin is e

45

7.0 Iwe ito kasi




46

Unit 5 O RO -ASOPO ati O RO -ATO KUN

1.0 Ifaara

2.0 Erongba

3.0 Ibeere Isaaju

4.0 Idanile ko o

4.1 O ro asopo

4.1.1 Oriki o ro -asopo

4.1.2 Ise o ro -asopo

4.1.3 Ise o ro asopo

4.2 O ro -ato kun

4.2.1 Oriki o ro ato kun

4.2.2 Irisi o ro ato kun

4.2.3 Ise o ro ato kun

5.0 Isonisoki

6.0 Ibeere

7.0 Iwe Ito kasi

1.0 Ifaara

Abala idanile ko o yii ni a ti so ro nipa iso ri-o ro meji: o ro -asopo ati o ro -ato kun. A pa wo n po

fun idanile ko o ni abala yii nitori pe lo na kinni, awo n o ro ti o wa labe iso ri ko o kan ko po rara, lo na

keji is e girama ni e ya ko o kan n s e. Ninu abala yii ni a ti maa s e afihan wo n ati is e ti wo n n s e.

2.0 Erongba

Ohun ti a fe ki o wo ni is e awo n iso ri-o ro meji ti a daruko loke yii n s e ninu girama. A maa s e

afihan won ki, ki o le mo wo n dunju, ki o si le s e alaye kikun nipa wo n.

3.0 Ibeere Isaaju

i) Ki ni o ro -asopo ninu ede Yoruba? Ki ni is e wo n?

ii) S alaye nipa o ro -ato kun ede Yoruba ki o ko ape e re wo n jade.

47

4.0 Idanile ko o

Koko ti abala is e yii da le lori ni alaye nipa o ro -asopo ati o ro -atokun. O maa mo awo n o ro ti o wa

labe iko o kan iso ri-o ro mejeeji, be e ni o maa mo is e wo n ati bi a s e n lo wo n ninu afo .

4.1 O ro -asopo

O ro -asopo ni a ko ko gbaju mo ni abala yii.

4.1.1 Oriki o ro -asopo

O ro -asopo je iso ri-o ro ti a fi n so o ro tabi gbolohun po ninu afo geere. Ni pato o ro asopo maa n

so:

i. O ro -oruko meji po : Oluko ati ake ko o s is e papo .

ii O ro -oruko pe lu apola oruko Baba ati awo n o mo re n bo .

iii Apola ato kun meji: Ipade maa wa ni o la ati ni o tunla.

iv Gbolohun meji (tabi ju be e lo): Ade lo layo , o de layo s ugbo n ko mu nnkanka bo .

4.2.2 Afihan o ro -asopo

O ro -asopo ko po ninu girama Yoruba, perete ni wo n. Awo n ni:

ati, pe lu, oun, sugbo n, tabi, (abi) amo , afi, si.

Awo n ti a n lo lati so e yo o ro tabi apola po ni:

ati, pe lu, oun, tabi (abi)

Awo n ti a n lo lati so gbolohun po ni:

sugbo n, amo , si, tabi/abi, afi

4.2.3 Ise o ro -asopo

Ge ge bi alaye ti o wa ni oke yii, siso wunre n tabi e hun po ni is e o ro -asopo . Awo n e hun ti o do gba

tabi ti o je ojugba ara wo n ni a n fi o ro -asopo so po mo ara wo n. Bi ape e re , o ro -oruko meji s e e so

po , apola meji ti is e wo n do gba ninu girama s e e po (bi ape e re apola-oruko meji s e e so po , apola

ato kun meji s e e so po ). Bakan naa o ro asopo le so gbolohun po . Siwaju si i ki o ye o pe o ro -asopo

ko le so o ro meji tabi e hun meji ti ko do gba, tabi ti ki i s e ojugba ara wo n po . Bi ape e re , o ro -asopo

ko le so o ro -oruko po mo o ro -is e, tabi ki o so apola-oruko mo gbolohun. Wo awo n ape e re ilo

o ro -asopo ninu gbolohun isale yii:

ati: Olu ati Ilori n bo ni o la.

Ewure dudu ati aguntan dudu ni ifa gba.

48

Adeolu ra bata ati aago.

pe lu: Emi pe lu wo n la maa s e.

Awa pe lu re yoo jere ise naa.

O mo ye n pelu awo n obi re gun oke lo .

oun: Ojo oun o mo re lo wa.

Is e oun is e ki i s e o mo iya.

Ade oun Ayo o mo o ba ja ni ile e jo .

tabi/abi: Loooto a n lo tabi/abi lati so o ro po , amo sa, itumo iyapa ni asopo naa maa n mu jade.

Itumo ki a gbajumo o kan s os o lo maa n ni dipo ki a gbajumo nnkan meji ti a so po . Wo ape e re

isale yii. Ni pupo igba ni a maa n lo yala pe lu o ro -asopo yii.

tabi E fun mi ni ila tabi egusi.

Eniyan yoo mu o kan lara is e tabi is e .

Yala Olu tabi o mo o do re lo ba e ro je .

sugbo n: Ojo sanwo sugbo n ko pe.

O mo naa ri mi sugbo n ko ki mi.

A ko ja sugbo n o n rojo mi kiri.

amo : Mo ri o mo ye n amo mi o ba so ro .

O ba fun ni imo ran amo ko gba imo ran naa.

Awo n o do be igbimo amo igbimo ko jale .

si: Maa lo maa si s e bi e ti wi.

Adeojo gbadura o si gbaawe fun oriire.

afi: Mi o ni wa afi bi e ba fowo rans e .

O mo o ba yoo wa afi bi e ko ba pe e.

Adeo la ko ni sun afi bi mo mo re ba be e .

4.2 Oriki o ro ato kun

O ro -ato kun ni awo n o ro to n s e afihan o ro -oruko ninu apola-apo nle. Eyi ni awo n onimo e da-ede

fi so pe o ro -oruko je o ro ti o le s e abo fun o ro ato kun. O ro -ato kun maa n s aaju o ro-oruko ninu

afo geere.

49

3.2.1 Irisi o ro -ato kun

O ro ato kun ni irisi ti o jo ti o ro -is e nipa wi pe konsonanti lo n be re wo n bi i ti o ro -is e, bee ni silebu

kan tabi meji ni wo n ni ge ge bi ti o ro -is e. Amo sa, wo n yato si o ro -is e nipa is e wo n ninu girama

Yoruba. O ro -is e s is e as ekoko gbolohun (opo ninu gbolohun) nigba ti o ro -ato kun je as afihan o ro -

oruko . Awo n o ro -ato kun ede Yoruba ni:

si, ni, ba, fun, ti, fi, pe lu, lati.

3.2.2 Ise o ro -ato kun

Is e pataki ti o ro -ato kun n s e ninu girama Yoruba ni afihan o ro -oruko . Iru o ro -oruko ti o n s e afihan

re le je oruko eniyan, oruko nnkan tabi oruko ibikan. Apapo o ro -ato kun ati o ro -oruko (pe lu e yan)

ti o te le ni o maa n papo je apola aponle. Awo n ape e re isale yii fi ilo o ro -ato kun han ninu afo geere.

Adeoti lo si oko.

Baba wa ni yara nla.

Adewale ba Ojo s ere.

Oluko ra iwe kan fun o mo re .

Are mu ti oko de ni ana.

Atapa fi ibo n pa e tu.

5.0 Isonisoki

O ro -ato kun ati o ro -asopo ni abala yii gbajumo . Perete ni awo n o ro wo nyi, wo n ko po re pe te . A so

irisi ati is e o ro ato kun, a fi kun un wi pe wo n jo o ro -is e ni irisi wo n, s ugbo n wo n ki i s e o ro -is e tori

is e wo n yato si ti o ro -is e. Abala yii te siwaju lati fi ye wa pe koko is e o ro-asopo ni siso o ro tabi

e hun ti wo n je ojugba ara wo n po ninu afo . Ni afikun abala yii s afihan o ro -ato kun, o fi ye wa pe

wo n maa n s aaju o ro -oruko ninu afo geere nitori pe afihan o ro -oruko ni wo n maa n s e ninu afo .

6.0 Ibeere

1. Fun o ro -ato kun ni oriki. So afijo meji ti wo n ni pe lu o ro -is e.

2. S e ako jade o ro -ato kun marun-un ki o lo wo n ninu gbolohun.

3. Ki ni is e oro asopo ninu girama. So ni kikun irufe e hun ti a maa n so po .

4. S e ako sile o ro asopo me rin ti o le so gbolohun po . Ko ape e re ti o je rii asopo naa.

50

5. Irufe o ro ati e hun wo ni a le fi ati, pe lu, oun so po ? Fi ape e re me ta-me ta je rii ilo iko o kan

wo n.

7.0 Iwe ito kasi




51

MODU 3 APOLA-ORUKO

Unit 1

1.0 Ifaara

2.0 Erongba

3.0 Ibeere Isaaju

4.0 Idanile ko o

4.1 Oriki apola-oruko

4.2 Ise apola-oruko

4.3 E hun apola-oruko

4.4 Ori apola-oruko

4.5 E yan ninu apola-oruko

5.0 Isonisoki

6.0 Ibeere

7.0 Iwe Ito kasi

1.0 Ifaara

Abala yii da lori ege, awe tabi akude gbolohun ti a pe ni apola-oruko . O maa ke ko o nipa e hun

apola-oruko ati is e e hun naa ninu afo geere. Labe alaye nipa e hun apola-oruko ni a ti so ohun ti o

je ori ninu apola-oruko ati awo n wunre n ti o le ba ori rin ninu e hun naa,

2.0 Erongba

Le yin idanile ko o yii, o ye ki o mo ohun ti apola-oruko je , is e ti o n s e ninu afo ati e hun re ge ge bi

ihun pataki ninu girama Yoruba. Bakan naa o ni lati le mu wa si iranti ohun ti o ti ko nipa e yan

ninu girama Yoruba, eyi s e pataki pupo nitori e yan s e pataki ninu apola-oruko .

3.0 Ibeere Isaaju

i) S alaye kikun nipa apola-oruko ninu ede Yoruba, ki o so is e ti o n s e.

ii) S alaye akoonu apola-oruko pe lu ape e re to peye.

52

4.0 Idanile ko o

Ge ge bi a ti so , apola-oruko ni akori ipin ti o n ka yii. Ni abe ipin o hun ni o ti maa ke ko o nipa

pataki apola-oruko ninu girama. Fi o kan ba e ko naa lo , ki o ka a, ki o ye o yekeyeke.

4.1 Oriki apola-oruko (APOR)

Apola-oruko ni ihun girama ti o je yala e yo o ro -oruko /aropo -oruko tabi apapo o ro -oruko , ati

e yan, ti apapo wo n si n s is e oluwa fun o ro -is e, abo fun o ro -is e tabi abo fun o ro -ato kun. Ape e re :

Ade ra aso ni Ibadan.

Awo n o ro ti a pa laro ninu ape e re yii je e yo o ro -oruko , s ugbo n apola-oruko ni iko o kan wo n je .

Mo ti so s aaju wi pe e yo o ro -oruko tab i aro po-oruko le je apola-oruko . Wo awo n ape e re miiran:

Wo n san owo fun mi.

O gba wa ni alejo.

Iko o kan awo n o ro ti a pa laro je apola-oruko .

Bi e yo o ro -oruko s e le je apola-oruko naa ni apapo o ro -oruko ati e yan le je apola-oruko . Wo

ape e re isale yii:

[Omo kekere dudu yen] ra [bata funfun].

OR EY EY EY IS OR EY

APOR APOR

Apola-oruko ni omo kekere dudu yen, o mo ni o ro -oruko to wa ninu apola-oruko naa, awo n o ro

yooku je e yan. Bakan naa, apola-oruko ni bata funfun ninu ape e re yii kan naa. Bata ni o ro -

oruko , nigba ti funfun je e yan.

4.2 Ise apola-oruko

Bi a ti so ni 3.0, apola-oruko n s ise oluwa o ro -is e, abo o ro -is e ati abo o ro -ato kun. Ni pato apola-

oruko n s is e kan naa ti e yo o ro -oruko n s e ninu afo ni.

4.3 E hun apola-oruko

E hun apola-oruko ede Yoruba maa n je o ro -oruko /aro po-oruko tabi o ro -oruko ati e yanruko to n

yan an:

APOR → OR + (EY)

AROR

53

Agekuru yii so pe apola-oruko le je e yo o ro -oruko tabi aro po-oruko , bakan naa o le je apapo o ro -

oruko ati e yan.

E yan ti o le je yo ninu apola-oruko le je e yo kan, meji tabi ju be e lo . Ki a ranti pe a ti s e idanile ko o

nipa e yan (e yanruko ) s aaju ninu akojo po is e yii. Ninu e hun apola-oruko , o ro -oruko ni o maa n

s aaju ki e yan to te le e.

Ge ge bi a ti so s aaju, e yan le je e yo kan s os o, o si le ju be e lo . Ki a wo ape e re wo nyi:

APOR[Omo kekere]APOR sun

APOR[Omo kekere dudu]APOR sun

APOR[Omo kekere dudu yen]APOR sun

APOR[Omo kekere dudu ti e ri yen]APOR sun

Gbogbo e hun ti a kale mo je apola-oruko , e yo o ro [omo] nikan ni o duro bi o ro -oruko , e yanruko

ni awo n yooku. Kiyesi pe sun ko si ninu ikamo nitori pe o ro -is e ki i s e ara apola-oruko .

4.4 Ori apola-oruko

O ro -oruko tabi aropo -oruko ni o maa n je ori fun apola-oruko , paapaa julo bi apola-oruko ba je

e yo o ro ti ko ni e yan, bi ape e re

Olu ra e pa ni o ja

Mo ri wo n

Olu je e yo o ro to duro bi apola-oruko ni ipo oluwa, be e ni e pa naa je e yo o ro -oruko to duro bi

apola-oruko ni ipo abo o ro -is e. Ikankan o ro wo nyi ko gba e yan, wo n duro bi ori apola-oruko .

Bakan naa ni mo ati won je aro po-oruko to duro bi apola-oruko . Wo n ko gba e yan. Ki a ranti pe

aro po-oruko ki i gba e yan. Ori ni iko o kan wo n je fun apola-oruko ni aye ti wo n ti je yo .

O s e e s e ki apola-oruko je apapo o ro -oruko ati e yan. Bi eyi ba ri be e , o ro -oruko inu apola-oruko

naa ni ori. Bi ape e re /[omo kekere dudu yen]sun/ omo ni ori ninu apola-oruko inu ape er e yii.

4.5 E yan ninu apola-oruko

Bi apola-oruko ba ti ju e yo o ro -oruko /aropo -oruko kan lo , a je wi pe o je apapo o ro oruko ati e yan.

Ohun ti a so saaju ninu apile ko yii, e yan n fi kun itumo o ro -oruko ni, bakan naa e yan le ju o kan lo

ninu ihun. Siwaju si, e yan maa n te le o ro -oruko ni, ko le saaju o ro -oruko .

54

5.0 Isonisoki

Abala idanile ko o yii so oriki, is e ati ihun apola-oruko . Ni pataki a ko wi pe apola-oruko le je e yo

o ro . Bi eyi ba ri be e e yo o ro naa maa je o ro -oruko tabi aro po-oruko . A tun ri ka wi pe apola-oruko

le je o ro meji tabi ju be e lo . Bi o ba ri be e a je wi pe apapo o ro -oruko ati e yan ni.

6.0 Ibeere

1. Fun apola-oruko ni oriki ti o peye.

2. S alaye ti o kunni loju nipa e hun apola-oruko , ki o fi ape e re ti o peye gbe idahun re kale .

3. S e ako jade awo n apola-oruko inu awo n gbolohun isale yii,

a) Is e awako ni wahala pupo .

b) Alaga ijo ba ibile wa yoo s e ipade pe lu awo n o ba alaye ni iro le o la.

d) Oluko agba ile-e ko girama ba awo n ake ko o ti ko gbo ran wi ni aago meji abo ana.

7.0 Iwe ito kasi




55

Unit 2 APOLA-ISE

1.0 Ifaara

2.0 Erongba

3.0 Ibeere Isaaju

4.0 Idanile ko o.

4.1 Oriki apola-ise

4.2 E hun apola-ise

4.3 Fo nran inu apola-ise

4.4 Ori apola-ise

5.0 Isonisoki

6.0 Ibeere

7.0 Iwe ito kasi

1.0 Ifaara

O kan lara awo n apola (iye n ege tabi akude gbolohun) ede Yoruba ni apola-is e. Ge ge bi a ti ni

apola-oruko naa ni apola-is e wa. Apola-is e a maa ni awo n fo nran gi rama to ju o ro -is e lo ninu,

awo n fo nran ti o maa n ba o ro -is e rin le je yo , wo n si le s alaije yo .

2.0 Erongba

Le yin idanile ko o yii o maa mo ohun ti a pe ni apola-is e ninu girama Yoruba. O maa le so e hun

apola-is e, a si maa mo awo n fo nran ti o sodo sinu re . Bakan naa o maa mo ori apola-is e, o si maa

mo is e fo nran ko o kan.

3.0 Ibeere Isaaju

S alaye ihun apola-is e, ki o ko o po lo po ape e re ti o je rii si alaye re .

4.0 Idanile ko o

O kan lara fo nran ti o s e pataki ninu afo Yoruba ni apola-is e. O ro -is e ti a ti so ro re ni iwaju ninu

agbekale is e yii s e pataki pupo ninu apola-is e. Awo n fo nran miiran le ba o ro -is e inu afo rin ninu

apola yii. Fi ara bale ka e ko yii daadaa lati ni imo ti o kun nipa apola-is e.

56

4.1 Oriki apola-ise

Apola-is e je ege tabi akude gbolohun ti o fi o ro -ise s e ori, ti o si maa n so ohun ti oluwa s e tabi

ohun ti o s e le si oluwa tabi ti oluwa gbimo ran lati s e. Ape e re :

Olu o mo oluko agba APIS[ko orin iyin ni so o si]APIS

Ape e re yii so ohun ti oluwa gbolohun s e (ati ibi ti o ti s e e). Ranti pe [Olu omo oluko agba] je

apola-oruko ni ipo oluwa. Ki a wo ape e re miiran.

Olu o mo oluko agba APIS[se se je e bun e ko o fe ]APIS

Ape e re yii so ohun ti o s e le si oluwa, iye n Olu omo oluko agba. Ape e re ti a ko si isale yii naa so

ni pa ohun ti oluwa gbimo ran lati s e.

Olu o mo oluko agba APIS[maa ra oko ayo ke le ]APIS

4.2 E hun apola-ise

Wo agekuru fo nran isale yii ti o juwe akoonu/e hun apola-is e

(AP/APAP) + IS + (APOR) (APAT) (AP/APAP)

Awo n akoonu kan wa ninu akamo nitori pe wo n ko je dandan lati je yo ninu apola-is e. Wo n le je yo ,

wo n le saije yo . Apo nle tabi apola-apo nle (AP/APAP) ti o s aaju o ro -is e (IS) ko je dandan. Apola-

oruko (APOR) to te le o ro -is e (IS) ko je o ro o yan, be e ni apola-ato kun (APAT) ati apo nle/apola-

apo nle (AP/APAP) leyin o ro -is e ko je dandan. O ro -is e nikan ni o je dandan ninu apola-is e,

amugbale gbe e ni awo n akoonu yooku je si o ro -is e, ki itumo o ro -is e le kun si, tabi ki afo le ni

akoyawo alaye. Ki a wo ape e re wo nyi:

(i) Ade APIS[wa]APIS

(ii) Ade APIS[gbodo wa]APIS

(iii) Ade APIS[gbodo wa si oja]APIS

(iv) Ade APIS[gbodo wa si oja ni o san o la]APIS

Ti o ba wo ape e re (i) o ro -is e wa nikan ni e yo o ro to je yo ninu apola-is e, ni (ii) o ro -apo nle as aaju

is e je yo pe lu o ro -is e, be e ni ape e re (iii) fi han pe o ro -apo nle as aaju is e, apola-ato kun (APAT) ni

(iv), o ro -apo nle as aaju is e, apola-ato kun (APAT) ati apola-apo nle (APAP) je yo pe lu o ro -is e.

4.3 Fo nran inu apola-ise

57

Ti a ba wo alaye ti a s e ni 3.2 labe e hun apola-is e, o ti han kedere wi pe fo nran ti o le je yo ninu

apola-is e po die . A s e alaye wo n ni isale yii.

(i) o ro -apo nle tabi apola-apo nle as aaju is e le s aaju o ro -is e ti o je opo (tabi ori) ninu apola-is e.

Ape e re

Olu APIS[ko ko fi ada ge igi we le we le ]APIS

AP APAP IS APOR

(ii) o ro -is e gbo do wa ninu apola-is e

(iii) apola-oruko (o le je e yo o ro -oruko tabi o ro -oruko ati e yan) ni ipo abo o ro -is e

(iv) apola-ato kun le je yo ninu apola-is e

(v) o ro -apo nle tabi apola-apo nle ake yin is e le je yo ninu apola-is e.

Ape e re :

Ade tete fi aso naa han awon o do ni so o bu re ni ana.

AP APAP IS APOR APAT APAP

4.4 Ori apola-ise

A ti ka a ninu alaye ti a s e loke ni abala idanile ko o yii wi pe o ro -is e nikan ni o je dandan ninu

apola-is e ati wi pe oun ni gbogbo fo nran yooku ro mo . Eyi ni o fa a ti o ro -is e fi je ori ninu apola-

is e. Ibi yoowu ti o ti le je yo ninu afo , oun ni o wa ni ipo ori, awo n fo nran miiran le je yo s aaju tabi

ke yin re .

5.0 Isonisoki

A s alaye wi pe apola-is e ko ipa pataki ninu afo geere nitori pe alaye kikun ni o maa n fun wa nipa

ohun ti oluwa s e tabi is e le ti o se si oluwa. O ro -is e ni ori ninu apola-is e, gbogbo awo n wunre n ati

apola ti o ba je yo pe lu o ro -is e ti o je ori maa n s is e amugbale gbe e lati fi kun alaye ninu afo .A so

siwaju si i o ro -is e inu apola-ise le je e yo o ro (o ro -i s e) tabi akojo po o ro . Ti apola-is e ba je akojo po

o ro , iye n ti o ju e yo o ro -is e lo , a je pe o s e e s e ki a ri o ro -apo nle, apola-apo nle as aaju is e, apola-

oruko asabo , apola-ato kun tabi o ro -apo nle/apola-apo nle ake yin is e ti wo n ba o ro -is e inu apola-is e

rin. O s e e s e bakan naa ki gbogbo wo n ba o ro -is e rin le e kan naa ninu afo .

6.0 Ibeere

1. Ya feremu ti o fi e hun apola-is e ni kikun han, ki o s alaye feremu naa yekeyeke.

2. Ki ni ori ninu apola-is e? Fi alaye gbe idahun duro.

58

3. Ko gbolohun meji-meji ti o fi iko o kan iru apola-is e isale yii han:

i. O ro -apo nle + o ro -is e + o ro apo nle

ii. Apola-apo nle + o ro -is e + apola-oruko

iii. O ro -is e + o ro -apo nle + apola-apo nle

4. Ki ni is e apola-is e ninu gbolohun.

5. S e ako jade gbolohun marun-un ti o fi e hun apola-is e ni kikun han.

7.0 Iwe ito kasi




59

Unit 3 APOLA-APO NLE ATI APOLA-ATO KUN

1.0 Ifaara

2.0 Erongba

3.0 Ibeere Isaaju

4.0 Idanile ko o

4.1 Apola-apo nle

4.1.1 Oriki apola-apo nle

4.1.2 Ihun apola-apo nle

4.1.3 Ise apola-apo nle

4.1.4 Apola-apo nle asaaju ise

4.1.5 Apola-apo nle ake yin ise

4.2 Apola-ato kun

4.2.1 Oriki apola-ato kun

4.2.2 Ehun apola-ato kun

4.2.3 Ori apola ato kun

5.0 Isonisoki

6.0 Ibeere

7.0 Iwe Ito kasi

1.0 Ifaara

Apola-aponle ati Apola-ato kun ni abala idanile ko o yii da le lori. Awo n mejeeji maa n wa lara

awo n fo nran ti o maa n je yo ninu gbolohun Yoruba. O maa ka nipa e hun wo n, is e ti wo n n s e ati

ije yo wo n ninu afo ede Yoruba.

2.0 Erongba

60

Le yin idanile ko o ni abala yii, o maa ni imo nipa e hun ati is e apola-apo nle ati apola-ato kun ninu

girama ede Yoruba.

3.0 Ibeere Isaaju

S e akoyawo alaye nipa apola-apo nle ati apola-ato kun. So le se e se awo n wunre n/fo nran ti o le je yo

ninu iko o kan wo n

4.0 Idanile ko o

Ni i pin idanile ko o yii, mo pa e ko nipa apola-apo nle ati apola-ato kun po . Eyi ri be e nitori pe ihun

wo n jo ra, be e ni is e kan naa ni wo n jo n s e ninu afo . Koda awo n onimo e da-ede miiran tile woye

pe ko ye ki apola-ato kun da duro niwo n igba ti o je pe ihun re jo ti apola-apo nle ti o si je pe is e

apo nle naa ni o n s e. S ugbo n tori pe awo n onimo e da-ede kan me nu ba a bi apola ninu ede

Yoruba ni o s e le to o ki a so ro nipa re .

4.1 Apola-apo nle

Apapo o ro -ato kun ati o ro -oruko ni o maa n je apola-apo nle. Eyi tumo si i wi pe apola-apo nle

maa n ju eyo o ro kan lo. Apeere,

Ade sare lo sibe ni kiakia.

Aye n lo ni me lome lo.

Ninu ape e re meji oke yii, ni kiakia ati ni me lome lo lo s is e apola apo nle

4.1.1 Oriki apola-apo nle

Ge ge bi alaye ti a s e loke yii, is e pataki ti apola-apo nle n s e ni s is e afikun alaye si o ro -is e ninu

afo . O maa n dahun ibeere nipa bawo, nigba woati bee be lo.

4.1.2 Ihun apola-apo nle

Apola-apo nle maa n ni o ro -ato kun ati o ro -oruko . O ro -ato kun ni o maa n s aaju, ti o ro -oruko a si

te le:

APAP =AT + OR

Bi ape e re ,

Olu fi o be ge e.

Ade ti Eko de ni ana.

Olus e gun wa ni aba.

61

Ape e re wo nyi fi han pe apola-apo nle le s aaju o si le ke yin o ro -is e.

4.1.3 Ise Apola-apo nle

Apola-apo nle maa n fi kun itumo o ro -is e ni, yala nipa siso nipa akoko, ohun ti a lo lati s e nnkan,

ibi ti nnkan ti s e le tabi ti nnkan wa. Ni pato afikun alaye ni apola-apo nle maa n s e.

4.1.4 Apola-apo nle asaaju ise

Ge ge bi a ti so s aaju apapo o ro -ato kun ati o ro -oruko ni apola-apo nle as aaju is e. Awo n o ro -

ato kun ti o maa n s aaju o ro -oruko ninu apola-apo nle as aaju is e ni: fi, ba, ti. Ape e re :

fi: Ojo fi wahala pa ara re .

Adetiba fi ibinu so ro .

ba: Oluko ba ake ko o naa wi.

Adeo la ba ore re ja.

ti: Ojo ti Ilorin de ni ana.

Wale ti Eko ko e ru wa sile.

4.1.5 Apola-apo nle ake yin ise

O ro -ato kun bi i ni, si, fun, pe lu ni o maa n s aaju o ro -oruko papo s is e apo nle. Ape e re :

ni: Ade ri oluko ni ana.

Aye n lo ni me lome lo.

Aye wa ni juujuu.

si: E pada si ibe .

Ade gbe si oke aja.

A ko e ru si inu ape re .

fun: Ade gba owo fun mi.

Wo n s e e fun Taiwo (ni o fe ).

Oluwa yoo gba fun wa.

62

pe lu: Oluwa n be pe lu wa.

O s is e ye n pe lu tulasi.

Apola apo nle as aaju is e maa n so pato nipa igba, ibikan, bi nnkan s e s e le , ipo ti nnkan wa, abbl

4.2 Apola-Ato kun

4.2.1 Oriki Apola-Ato kun

Apola-ato kun je apapo o ro -ato kun ati apola oruko (yala e yo o ro -oruko tabi o ro -oruko ati e yan) ti

o n s ise apo nle ninu ihun gbolohun.

4. 2..2 E hun Apola-Ato kun

Bi a s e ka a ni 3.1, o ro -ato kun ati o ro /apola oruko ni apola-ato kun. O ro ato kun bi a s e so ni ipin

s aaju ni unit 5 labe Modu 2 ni awo n wunre n bi; i: ni, si, pe lu, fun ati awo n miiran be e . O ro -oruko

tabi apola-oruko ni o maa n je abo o ro -ato kun. O ro -ato kun ko le da duro ninu afo , o maa n lo pe lu

o ro -oruko tabi apapo o ro -oruko ati e yanruko . Ape e re :

Ade maa wa ni o la.

Ojo lo si oko etile.

Adeo la ra as o fun omo re .

Ojo wa pe lu momo re .

Fo nran ti a pa laro ninu ape e re oke yii je ape e re apola-ato kun. Bi a ba wo o daadaa, ise apo nle ni

wo n s e ninu gbolohun ti wo n ti je yo

.

4.2.3 Ori Apola Ato kun

O ro -ato kun ni ori apola-ato kun. O je dandan ki o je yo ninu apola-ato kun, o ro -oruko tabi apola-

oruko yoo te le bi abo ki o le ba girama ede Yoruba mu.

5.0 Isonisoki

Abala yii fi han pe apola-apo nle ati apola-ato kun wa ninu girama ede Yoruba. O ti ko nipa ihun

ati is e iko o kan awo n apola naa. Iwo gan yoo ti s e akiyesi wi pe wo n fi ihun jo ara wo n, be e ni

wo n jo ara wo n nipa is e ti wo n n s e. Ni soki, e ko nipa apola-apo nle ati apola-ato kun ni o ko nipa

re ninu abala yii. O ti ko nipa ihun wo n ati is e wo n ninu afo

63

6.0 Ibeere

1. Nje ooto ni pe apola-apo nle ake yin is e wa ninu ede Yoruba? Bi o ba ri be e s alaye ki o ko

ape e re marun-un lati je rii idahun re .

2. Ko ape e re marun-un ti o fi ije yo apola-apo nle as aaju is e han.

3. Juwe awo n o ro -ato kun ti o le je yo ninu apola-ato kun. Lo iko o kan wo n ninu gbolohun.

7.0 Iwe ito kasi




IPIN 4- GBOLOHUN YORUBA

Unit 1

1.0 Ifaara

2.0 Erongba

3.0 Ibeere Isaaju

4.0 Idanile ko o

4.1 Oriki gbolohun

4.2 E ya gbolohun nipa ihun

4.2.1 Gbolohun abode

4.2.2 Gbolohun onibo

4.2.3 Gbolohun alakanpo

5.0 Isoniso ki

6.0 Ibeere

7.0 Iwe ito kasi

64

1.0 Ifaara

Alaye lori gbolohun ede Yoruba ni o je wa logun ni abala yii. A so oriki ti o to lati juwe gbolohun.

Be e ni a so e ya tabi orisii gbolohun ti o wa ninu ede Yoruba nipa wiwo ihun ati ilo won.

2.0 Erongba

Le yin idanile ko o yii o ni lati le ki oriki gbolohun, ki o le so e ya gbolohun nipa ilo ati nipa ihun.

Siwaju si o gbodo le ko orisii apeere ti o fi imo wa han nipa gbolohun.

3.0 Ibeere Isaaju

Ki ni gbolohun ninu girama? S alaye oris ii gbolohun to wa ninu ede Yoruba nipa ifoju ihun wo o

4.0 Idanile ko o

4.1 Oriki gbolohun

Gbolohun ni olori iso/afo ti o ni ero kikun fun olugbo lati ni oye (kikun) ohun ti asafo n wi. Ero

kikun maa n jeyo nipa isafihan oluwa-ise-abo tabi oluwa + koko-gbolohun. Bi apeere:

Oluko agba ra aga tuntun si o o fiisi re .

Oluwa koko-gbolohun

Ade tete sun.

Oluwa koko-gbolohun

4.2 E ya gbolohun nipa ihun

Ori s ii e ya me ta ni gbolohun to wa ninu ede Yoruba bi a ba fi oju ihun wo o. E ya me te e ta naa ni:

gbolohun abo de, gbolohun onibo ati gbolohun alakanpo . Awo n ni a s e alaye kikun nipa wo n ni

abala idanile ko o yii. A so ihun wo n ati abuda ti a fi le da wo n mo yato si ara wo n.

4.2.1 Gbolohun abo de

Gbolohun abo de ni e ya gbolohun ti o maa n ni koko-gbolohun (tabi o ro -ise) kan soso ninu. O ro -

ise be e le ni abo ti o je o ro -oruko /aro po-oruko , tabi o ro -oruko ati e yanruko , be e ni o le ni

apo nle/apola-apo nle, tabi apola-ato kun. O si se e se ki o ma nii ju o ro -is e lo . Ohun ti o se pataki

nipe o ro -ise kan soso ni o maa wa ninu irufe gbolohun be e . Fo nran ihun meji ni o se pataki ti a

65

maa n ba pade ninu gbolohun abo de, iwo nyi ni apola-oruko to n sise oluwa, ati apola-ise to n s is e

koko gbolohun:

Gbolohun Abo de = apola-oruko + apola ise.

Bi apeere:

Ade sun.

Ade sun si yara.

Gbolohun abo de ako ko loke yii ni ihun oluwa (Ade) ati eyo o ro -ise (sun). Gbolohun keji ni

oluwa (Ade), o ro -ise (sun) ati apola-apo nle (si yara).

Apeere miiran

Ade omo ase gita ra oko ayo ke le meji.

Ade ni oluwa ninu gbolohun yii, sugbo n o gba e yan (omo ase gita). Apapo o ro -oruko (Ade ) ati

e yan (omo ase gita) ni oluwa gbolohun abo de yii. O ro -ise kan soso (ra) ni o wa ninu gbolohun

naa, sugbo n o ni abo . O ro -oruko (oko ) ni abo re , o ro -oruko naa gba e yan (ayo ke le meji). Apapo

o ro -oruko ati e yan yii ni o je abo o ro -ise (ra).

4.2.2 Gbolohun Onibo

Gbolohun onibo a maa ni ju eyo gbolohun kan soso lo. Ninu gbolohun onibo , a maa n ni olori-

awe -gbolohun ati awe gbolohun afibo . Olori-awe -gbolohun kan soso lo maa n wa ninu gbolohun

onibo , sugbo n awe -gbolohun afibo le ju o kan lo. Awon wunre n kan wa ninu ede Yoruba ti o maa

n safihan/to ka awe -gbolohun afibo , lara won ni: ti, bi, pe, ki.

Wo apeere isale yii:

Ojo maa ri e ti o ba de.

Olu sanwo naa ki ile to su.

Maa salaye fun un bi mo ba ri i.

Ade jise pe e beere mi.

Awe -gbolohun afibo ati ato ka won ni a pa laro ninu apeere oke yii, wo n ki i s e odidi gbolohun tori

ato ka awe -gbolohun ti a so mo wo n.

ti o ba de

ki ile to su

bi mo ba ri i

66

pe e beere mi

Ki a mo wi pe awe -gbolohun afibo le jeyo saaju tabi ke yin olori-awe -gbolohun. Ninu apeere ti a

se loke ni ipin yii, olori-awe -gbolohun jeyo saaju awe -gbolohun afibo . Wo atunto awon apeere

naa:

Ti Ojo ba de o maa ri e.

Ki ile to su, Olu sanwo naa.

Bi mo ba ri i, maa salaye fun un.

Orisii me rin ni gbolohun onibo , paapaa bi a ba wo awe -gbolohun afibo ti o je yo ninu won.

(i) Awe -gbolohun asapejuwe

Awe -gbolohun as apejuwe ti o jeyo ninu gbolohun onibo maa n sise bi e yan lati se apejuwe o ro -

oruko/apola-oruko ti o je yo s aaju re . Wunre n ti ni o maa n to ka iru awe -gbolohun afibo be e . Bi

apeere

Omo ti mo ba so ro ko wa lonii.

Obe ti Adeola se dun pupo .

Aja kekere dudu ti baba yen sese ra so nu.

Mo ri iwe ti oluko beere ni ori tabili.

Adeola san owo ti o je iya olounje

(ii) Awe -gbolohun asapo nle

A maa n lo awe -gbolohun afibo lati sise apo nle ninu afo dipo o ro -apo nle tabi apola-apo nle. Tori

pe ise apo nle ni o n se ninu gbolohun onibo ni a fi pe e ni awe -gbolohun asapo nle. Awon ato ka

awe -gbolohun asapo nle po die , lara won ni ti…ba, ki…to, ki…ba, iba, ibaa. Ki a wo apeere ilo

won.

ti…ba:

E san owo fun un ti e ba jeun tan.

Ojo a gbe eru naa ti o ba n bo .

Ti mo ba rowo gba maa san gbese mi.

ki…to:

E maa sanwo ki e to jeun.

Aago lu ki wo n to lo.

67

ki…ba

A n gbadura ki a (ba) ri aanu Oluwa.

Ade lo ri oluko ki o ba le ri iwe ya.

iba se/je pe:

Iba se pe o duro, owo iba te e .

Iba je pe mo kawe, n ba ti di o ga nibe .

ibaa:

A maa wa sise , ojo ibaa ro .

Adajo a ran le wo n, ibaa do bale ju be e lo.

Ibaa sokun do la, o si maa jiya.

(iii) Awe -gbolohun isodoruko

Awe -gbolohun isodoruko je awe -gbolohun afibo ti o ni ato ka pe, bi, ti, ki ti a fi so wo n di o ro -

oruko. Aro po-oruko alaile ni ni o maa n je oluwa bi a ba lo ato ka pe, be e ni ise abo o ro ise ni o maa

n se bi o ba ti jeyo. Wo ape e re isale yii

O dara pe Ade wa.

O dara ti Ade wa.

O gba ki a ni suuru.

O dara bi o se wa.

(iv) Awe -gbolohun afikun

Awe -gbolohun afibo ti o je afikun maa n jeyo pe lu o ro -ise agbafikun ti o je o ro -ise aseroyin bii so,

wi, je wo , fesi, kede abbl. Iru awe -gbolohun afikun bayii ko sise abo ninu gbolohun afikun ni o je ,

eyi ni o fa a ti ohun ori o ro -ise olohun isale kii yi pada si ohun aarin. Iwo wo awo n ape e re yii

Ade ro pe ise ti buse.

Oluko so pe ise wa ni o la.

Won fesi pe ijoba yoo se daadaa.

O je wo pe ole ni oun.

Mo gba ki Olu lo.

68

O ye ki e ki won.

Mo kede bi e se ran mi.

Gbolohun Alakanpo

Irufe gbolohun yii ni eyi ti a lo o ro -asopo lati so gbolohon meji tabi ju be e lo po di e yo gbolohun

kan s os o. A maa n lo awo n o ro -asopo wo nyi:

sugbo n, amo , si, tabi/abi, be e ni

Ape e re

Adeolu wa sugbo n ko duro pe .

Ojo jeun amo ko yo.

Oluse gun rale , o si ko le.

E maa wa tabi/abi e ko ni wa.

Iko o kan gbolohun ti a so po ni o le da duro, o kan ko si labe ikeji bi afibo tabi afarahe . Bi ape e re ,

gbolohun meji ti o le da duro lo wa ninu gbolohun [Adeolu wa sugbo n ko duro pe ],

i. Adeolu wa.

ii. Ko duro pe .

Abuda pataki ti a fi maa n da gbolohun alakanpo mo naa ni ilo o ro -asopo ti a juwe re loke yii

ninu wo n.

Isonisoki

Abala idanile ko o yii s e alaye orisii gbolohun me ta ti a n ba pade ninu ede Yoruba bi a ba fi oju

ihun wo o: abo de, onibo ati alakanpo . Gbolohun abo de ki i ni ju o ro -is e/as ekoko gbolohun kan

lo . Gbolohun onibo maa ni olori awe -gbolohun ati awe -gbolohun afibo ninu, be e ni ato ka awe -

gbolohun bi i: ti, bi, ki pe…. maa n je yo ninu wo n. E ya gbolohun ke ta ni alakanpo , abuda pataki

ti a fi n da a mo ni isamulo o ro asopo ninu wo n.

Ibeere

1. S e ako sile ato ka awe -gbolohun me ta, ki o lo wo n ninu gbolohun onibo lati je rii si ilo wo.

2. S alaye kikun nipa gbolohun abo de ki o ko irufe gbolohun yii marun-un sile .

3. S alaye nipa gbolohun onibo ti o je as apejuwe, ki o ko iru gbolohun be e me rin sile .

69

4. S e ako sile o ro -asopo me ta ti a le lo lati so gbolohun meji di alakanpo . Lo awo n o ro -asopo

naa ninu gbolohun.

5. Juwe orisii awe -gbolohun onibo iso doruko ati awe -gbolohun onibo afikun.

7.0 Iwe ito kasi




IPIN 5 E YA GBOLOHUN NIPA ILO

1.0 Ifaara

2.0 Erongba

3.0 Ibeere Isaaju

4.0 Idanile ko o

4.1 Gbolohun alaye

4.2 Gbolohun ibeere

4.3 Gbolohun ase

5.0 Isonisoki

6.0 Ibeere

7.0 Iwe ito kasi

1.0 Ifaara

Abala idanile ko o yii se aye wo orisii gbolohun Yoruba nipa fifi oju ilo/ise wo wo n. Idanile ko o ti

o koja so nipa ifoju ihun salaye e ya/orisii gbolohun. Ni abala yii a se afihan e ya me ta pataki ti a

pin gbolohun si nipa ifoju ilo/ise wo wo n: gbolohun alaye, gbolohun ibeere, gbolohun ase.

70

2.0 Afojusun

Koko ti idanile ko o yii da le lori ni ki ake ko o le salaye orisii ise ti a n fi gbolohun je . A maa ri ka

ninu idanile ko o yii wi pe a le fi gbolohun se alaye ise le to koja tabi eyi ti ko ti i sele . A le fi

gbolohun se ibeere, be e ni a le fi gbolohun pase.

3.0 Ibeere Isaaju

S e e kunre re alaye nipa e ya gbolohun nipa fifi oju ilo wo o.

4.0 Idanile ko o

4.1 Gbolohun Alaye

Irufe gbolohun yii ni a n lo lati seroyin tabi se alaye ise le to ti koja tabi ti yoo waye lo jo iwaju. Ko

si ato ka kan ti a fi le da gbolohun alaye mo , sugbo n ti gbolohun ko ba ni ato ka ibeere, ti ko si ni

apeere wi pe a fi pase, a je wi pe a fi iru gbolohun be e se alaye ni. Apeere:

Ojo ro ni iro le ana.

Ise naa soro o se.

Mo fi ibon pa o ya ni o se to ko ja.

Wo n so pe ijoba yoo fi kun owo osu.

Baba oluko wa se alaisi.

4.2 Gbolohun Ibeere

Irufe gbolohun yii ni a fi n beere tabi se iwadii lori ohun ti ko yeni tabi ti a ko ni oye re . Awon

o ro kan wa ti a maa n lo bi ato ka ibeere, lara won ni: ki, ta nje , se, ewo, elo, ibo, tabi.

Ki a wo apeere gbolohun wo nyi:

Ki ni omo yen n fe ?

Ta ni baba yen n wa?

Se alejo wa ti de?

Nje ijoba maa da wa lohun losu yii?

Elo ni Oladele n ta?

Ibo ni o n gbe?

O gbo tabi o o gbo ?

71

A ri awon gbolohun miiran naa ti o je gbolohun ibeere sugbo n ti ato ka ibeere taara ko jeyo nibe .

Bi apeere

Sebi o so pe o n bo ?

Ngbo o so fun mi te le ?

Ijoba ti i sanwo o hun na?

O ti de?

Akiyesi pataki ti a ni lati to ka si ni pe o se e se ki a lo ato ka ibeere, o si se e se ki a sailo ninu afo ,

olugbo maa n mo gbolohun ibeere ti o ba gbo o Ni pupo igba sa, ato ka ibeere maa n jeyo ninu

gbolohun ibeere.

4.3 Gbolohun Ase

Ase ni a maa n fi irufe gbolohun yii pa fun olugbo tabi awon olugbo. Bi a ba n pase fun eyo

enikan oluwa le saijeyo paapaa ti enikan o hun ba wa ni itosi wa. Apeere:

Gbe aga yen wa. : Dele, gbe aga yen wa.

Sun sibe yen. : Sola sun sibe yen.

Wa nbi. : Iwo wa nbi.

Maa lo. : Se gun, maa lo.

Bi olugbo ba ju o kan lo, o di dandan ki oluwa je jade. Ni pupo igba, oluwa maa n je aro po-oruko

e nikeji o po Apeere:

E gbe aga yen wa.

E sun sibe yen.

E wa nbi.

E maa lo.

5.0 Isonisoki

Idanile ko o yii fi ye wa pe me ta ni gbolohun ede Yoruba ti a ba fi oju ilo/ise won wo o. Awon ti a

fi n se alaye ko ni ato ka kan pato ti a fi le da won mo . Awon ti a n lo lati se ibeere saba maa n ni

ato ka ibeere bi: ki, ta, nje se, elo…ti a fi n da won mo . Gbolohun ti a fi n pase naa ko ni ato ka,

akiyesi ti a se ni pe oluwa le saijeyo bi a ba n pase fun enikan soso, sugbo n ti o ba ti ju enikan lo,

oluwa maa n jeyo.

72

6.0 Ibeere

1, S e ako jade o ro as ebeere marun-un ki o lo wo n ninu gbolohun.

2. S e alaye iyato to wa ni aarin gbolohun as e ati gbolohun ibeere.

3. Ki ni pataki is e gbolohun alalaye? Ko irufe gbolohun alalaye marun-un.

4. Wo awo n gbolohun isale yii, ki o so abe e ya ti o to ki iko o kan wo n wa:

i. Ibeere ye n ko ye mi to.

ii. E lo fo mo to ye n fun mi.

iii. Is e wo ni o n s e ni Eko?

iv. Maa ri e ni o la.

7.0 Iwe ito kasi




Documents

Course GuidePatterns of Yoruba Language Course Developer/Writer Professor Michael A. Abio dun Department of Linguistics & Nigerian Languages Ekiti State University, Ado-Ekiti National