CLEOPATRACLEOPATRA

Paramount Pictures1934

Oudheid per m2 | collegejaar 2006-2007 | 3de college

Cecil B. DeMille (1881-1959)

DeMille met Claudette Colbert (als keizerin Poppaea) en Frederick March (als Marcus Superbus) tijdens de opnamen van The Sign of the Cross (1932)

Dramatis personae:• Kleopatra VII• Potheinos, eunuch, medestander van Ptolemaios XIII• Apollodoros, getrouwe van Kleopatra• Gaius Julius Caesar• Calpurnia, vrouw van Caesar [Calpernia in ondertiteling is domheid]• Gaius Julius Caesar Octavianus, adoptiefzoon van Caesar• Marcus Antonius• Gnaeus Domitius Ahenobarbus, getrouwe van Antonius [Enobarbus

< Shakespeare]• Octavia, vrouw van Antonius• Herodes, koning van Judaea• Charmion en Eiras, dienaressen van Kleopatra [Charmian & Iras <

Shakepeare]

Kleopatra als Grieks vorstin

Kleopatra als farao

Gaius Iulius Caesar

Links Kleopatra, rechts Marcus Antonius

Historisch raamwerk:• In 51 v.C. komt Kleopatra 17 jaar oud op de troon, samen met haar jongere

broer Ptolemaios XIII die zij, volgens familietraditie, huwt. Er dreigen vele gevaren, zowel extern (Rome) als intern (hofintriges, het Alexandrijnse volk). In 49 v.C. neemt Kleopatra de wijk uit Alexandrië uit vrees voor de medestanders van haar rivaal Ptolemaios XIII.

• In 48 v.C. arriveert Caesar, die zijn tegenstander Pompeius achtervolgt, in Alexandrië, en raakt daar bij de machtstrijd aan het Ptolemaeïsche hof betrokken.

• In de film zijn de gebeurtenissen van 49-47 samengetrokken in 48, en de zogenaamde Alexandrijnse Oorlog en de dood van Ptolemaios XIII zijn uit het verhaal verdwenen. Hetzelfde gebeurt met Kleopatra’s huwelijk met Ptolemaios XIV, en Caesars militaire campagnes: in 47 vertrekt hij naar Syrië en Klein-Azië, keert terug naar Rome, vertrekt gelijk weer naar Noord-Afrika, en is zomer 46 weer terug in Rome.

• In 46 v.C. komt Kleopatra naar Rome, en verblijft daar tot in 44 v.C. Caesar wordt vermoord.

• In de film zijn de gebeurtenissen van 46-44 samengetrokken in 44. De boze plannen die Caesar smeedt om van zijn echtgenote te scheiden, Kleopatra te huwen en haar, naast zichzelf als koning, tot koningin van Rome te maken, zijn weinig subtiele interpretaties van een ingewikkeld politiek spel.

Historisch raamwerk, vervolg:• De film schrapt de jaren 44-41. Dit zijn de jaren van Romeinse

burgeroorlog tussen enerzijds Octavianus en Marcus Antonius en anderzijds de moordenaars van Caesar.

• In 41 v.C. verzoekt Marcus Antonius Kleopatra hem te ontmoeten te Tarsus. In 41/40 v.C. is hij te Alexandrië.

• De film schrapt de jaren 41-32. In 40 keert Antonius terug naar Rome, huwt Octavia, zuster van Octavianus, maar de relaties verslechteren. In 37/36 is hij te Antiochië, met Kleopatra, en dan weer in 35 v.C., na een mislukte Parthische expeditie. Na een Tweede Parthenoorlog keert Antonius in 34 terug naar Alexandrië. In 33-32 reizen hij en Kleopatra door het oosten, m.n. Griekenland.

• In de jaren 32-30 v.C. vindt de eindstrijd plaats tussen Octavianus enerzijds en Marcus Antonius/Kleopatra anderzijds. Antonius en Kleopatra maken beiden door zelfmoord een einde aan hun leven.

• 18 jaar geschiedenis is ingekookt tot een jaar of 6 (?)

• NB: de Kleopatra uit de film lijkt kinderloos te zijn: de werkelijke Kleopatra baarde vier kinderen in de periode die de film beslaat: een zoon van (vermoedelijk) Caesar en twee zonen en een dochter van Marcus Antonius.

Bronnen:

• De meeste informatie die (meer of minder vertekend) in het script terecht is gekomen, is afkomstig uit Ploutarchos (vóór 50 n.C. – na 120 n.C) (Leven van Caesar, Leven van Antonius) en uit Cassius Dio (rond 200 n.C.) (Geschiedenis van Rome), met wat aanvullingen uit Plinius, Flavius Josephus en Appianus.

•De bronnen zijn door het filter gegaan van een boek van Oskar von Wertheimer: Kleopatra. Die genialste Frau des Altertums, Wenen 1930 (een wereldsucces). Het reclame-materiaal bij de film vermeldt als bronnen: Shakespeare (Antony and Cleopatra, 1606-1607), John Dryden (All for love, 1677), G.B. Shaw (Caesar and Cleopatra, 1901), en Wertheimer. De invloed van de genoemde toneelversies lijkt op het eerste gezicht niet erg diepgaand.

Jean-André Rixens (1846-1925), La mort de Cléopâtre 1874

Bronnen: Kleopatra in de kunst

• Negentiende-eeuwse historieschilderkunst: van directe invloed op de film

• En daarachter: een lange iconografische traditie

Laurens Alma-Tadema (1836-1912), Anthony and Cleopatra 1883

Hans Makart (1840-1884), Der Tod der Kleopatra 1875/1876

Jean-Léon Gérôme (1824-1904), Cléopâtre devant César

Kleurenlitho naar Alexandre Cabanel (1823-1889), Cléopâtre assayant des poisons sur des condamnés à mort, 1886

Boven: Jan van Scorel, ca 1525-1550Rechts: Giampietrino, ca. 1520

Receptie van een antieke vorstin