Embed Size (px)
Citation preview
1
-+ABSTRACTS
1. abbey, monastery, Cistercian nuns, Belgium, excavation
Excavations have been done on twenty-two female Cistercian abbeys in Belgium. Almost
all of them were rescue excavations.
Most of these women’s abbeys were founded in the first half of the 13th century. These
monasteries housed nuns, lay sisters and (also) at least one priest.
At first, these monasteries were built as detached extensions to churches, but from the first
12th century onward, Bernardus of Clairvaux decided that the abbeys should follow a standard
building program, which shows great resemblance to the ideal ground plan of the Great Swiss
monastery of Saint Gall. According to this plan, the church lies in the north and the other
convent buildings, e.g. the library, chapter room, dining room and kitchen are grouped
together around an inner court, so that the monks or nuns can move quickly from one activity
to another. Surrounding this quadrangular building are more buildings like the infirmary,
crafts buildings and farm. Although most (women’s) abbeys show great resemblance to this
plan, there are certainly deviations and exceptions.
The purpose of this paper is to retrieve what archaeology can contribute to our knowledge
of these abbeys and to compare these sites with each other and their resemblance to the ideal
ground plan, based on archaeological results.
2
2. abbaye, cloître, moniales cisterciennes, Belgique, fouilles
En Belgique, il y a eu vingt et une fouilles archéologiques de couvents habités par des
moniales cisterciennes. Il s’agissait surtout des SOS fouilles.
La plupart des abbayes de femmes étaient fondées pendant la première partie du 13ième
siècle.
Les cloîtres étaient habités par des moniales, des sœurs laies et au moins un prêtre.
Au début, les monastères étaient des bâtiments séparés, auprès d’une église. A partir du
12ième siècle, par contre, Bernardus de Clairvaux décidait que les abbayes soient bâtis selon un
plan établi. Depuis ce temps la grande majorité des abbayes montent une grande ressemblance
avec le plan idéal de la grande abbaye suisse de Saint-Gall. Selon ce modèle, l’église est
située au nord. Les autres bâtiments, comme la librairie, la salle du chapitre, la salle à manger
et la cuisine sont groupés en cercle autour d’une cour intérieure. Ainsi, les moines et les
moniales pouvaient changer vite d’une activité à l’autre. A l’extérieur de ce bâtiment
quadrangulaire, il se trouve d’autres bâtiments comme l’infirmerie, les bâtiments industriels et
la ferme. Bien que la plupart des abbayes de femmes montre une grande ressemblance avec ce
plan, il arrive qu’il y ait des déviations et des exceptions.
Le premier objectif de la dissertation est de comprendre, à base des résultats
archéologiques, ce que l’archéologie peut contribuer à notre connaissance des abbayes. Le
deuxième consiste en la comparaison des sites archéologiques, en ce qui concerne leurs
ressemblances avec le plan idéal.
3
INHOUD -+Abstracts ................................................................................................................................................................ .......... 1
Inleiding ................................................................................................................................................................ ............... 5
Hoofdstuk 1: Het onderzoek ..................................................................................................................................... 6
1.1. Vraagstelling ................................................................................................................................................... 6
1.2. Methodologie, bronnen en problemen ............................................................................................ 8
Hoofdstuk 2: Geschiedenis en architectuur .................................................................................................. 10
2.1. Situering in tijd en ruimte .................................................................................................................... 10
2.2. Cisterciënzerinnen-architectuur ...................................................................................................... 13
2.2.1. Topo- en hydrografie ........................................................................................................................ 13
2.2.2. Grondplan en bouwkunst ............................................................................................................... 15
Hoofdstuk 3: Archeologische dossiers ............................................................................................................. 20
3.1. Soleilmont (Gilly) ....................................................................................................................................... 20
3.2. Herkenrode (Kuringen) ......................................................................................................................... 23
3.3. Vrouwenpark (Rotselaar) ..................................................................................................................... 35
3.4. Maagdendale (Vloesberg) ...................................................................................................................... 39
3.5. Maagdendale (Oudenaarde) ................................................................................................................. 41
3.6. Ter Kameren (Brussel) ........................................................................................................................... 44
3.7. Bijloke (Gent) .............................................................................................................................................. 49
3.8. Nieuwenbos (Heusden) ........................................................................................................................... 55
3.9. Eghezée (Boneffe) ...................................................................................................................................... 57
3.10. La Ramée (Jauchelette) ...................................................................................................................... 59
3.11. Guldenberg (Wevelgem) .................................................................................................................... 63
3.12. Zwijveke (Dendermonde) .................................................................................................................. 66
3.13. Groeninge (Kortrijk) ........................................................................................................................... 69
3.14. Olive (Morlanwelz) ............................................................................................................................... 75
3.15. Roosendael (Sint-Katelijne-Waver) ............................................................................................... 77
3.16. Beaupré (Grimminge) .......................................................................................................................... 81
4
3.17. Valduc (Hamme – Mille) ...................................................................................................................... 83
3.18. Nazareth (Lier) ....................................................................................................................................... 85
3.19. Paix-Dieu (Amay) .................................................................................................................................. 89
3.20. Clairefontaine (Aarlen) ...................................................................................................................... 93
3.21. Hemelsdaele (Werken) .................................................................................................................... 103
3.22. Muizen (Mechelen) ............................................................................................................................. 105
Hoofdstuk 4: Bespreking van het onderzoek ............................................................................................ 108
4.1. Ontstaan en verspreiding in België .............................................................................................. 108
4.2. Status quaestionis van het onderzoek in België ................................................................... 112
4.3. Vergelijking van de verschillende grondplannen ................................................................ 115
4.3.1. Kerk ....................................................................................................................................................... 118
4.3.2. kloosterpand ..................................................................................................................................... 121
4.3.3. Andere gebouwen ........................................................................................................................... 125
4.4. Archeologie als aanvulling bij onze kennis over de cisterciënzerinnenabdijen in België: bevindingen ............................................................................................................................................. 126
4.4.1. Reconstructie van het grondplan ............................................................................................. 126
4.4.2. Vroegste fase ..................................................................................................................................... 127
4.4.3. Verbouwingen .................................................................................................................................. 128
4.4.4. Topo- en hydrografie ..................................................................................................................... 131
4.4.5. Bouwmateriaal ................................................................................................................................. 132
4.4.6. Materiaalverwerking ..................................................................................................................... 133
Besluit ................................................................................................................................................................ .............. 135
Bibliografie ................................................................................................................................................................ ... 136
5
INLEIDING
Het onderwerp van deze scriptie sluit aan bij dat van mijn bachelorpaper. Toen was het
onderwerp ‘Opgravingen van vrouwenabdijen in België na 1980.’ Aangezien dat onderwerp
wat te ruim was voor een grondige analyse en ook beperkt was in tijd, ben ik toen niet verder
gekomen dan een status quaestionis. Daarom leek het wel opportuun om dit onderwerp verder
uit te werken. Er werd voor gekozen om het onderwerp enerzijds te beperken tot slechts één
orde: in deze studie zullen enkel de cisterciënzerinnenabdijen besproken worden, maar
anderzijds is er geen beperking in tijd meer. Alle sites van cisterciënzerinnenabdijen in België
waar ooit archeologisch onderzoek plaatsvond, zullen besproken worden.
In het eerste hoofdstuk zal ik bespreken wat de feitelijke vraagstelling is en hoe ik te werk
ben gegaan bij deze studie. In het volgende hoofdstuk is het de bedoeling het onderwerp te
situeren in tijd en ruimte, meer bepaald door een kort algemeen overzicht te geven van de
geschiedenis van de cisterciënzers. Daarna zal ik de typische kenmerken van de
cisterciënzerinnen-architectuur bespreken, omdat dit van groot belang is voor de opgravingen
die uitgevoerd werden op cisterciënzerinnen-abdijsites.
Het derde hoofdstuk is het meest omvangrijk en bevat de besprekingen van de
archeologische sites. In totaal werd op 22 sites in België archeologisch onderzoek verricht
naar de restanten van cisterciënzerinnenabdijen, waarvan er zich 14 in Vlaanderen, 7 in
Wallonië en 1 in Brussel bevinden. Ik heb ervoor gekozen ze te rangschikken op basis van
hun oorspronkelijke stichtingsdatum, dus niet op basis van wanneer ze opgenomen werden in
de Orde van Cîteaux. Telkens worden de sites gelokaliseerd aan de hand van het adres.
Daarna wordt haar ligging op de topografische en de bodemkaart bepaald en waar mogelijk
worden ook de ligging op de Ferrariskaart, het kadaster en de lambertcoördinaten gegeven.
Vervolgens geef ik een beknopte geschiedenis van de abdij weer. Uiteraard wordt voor alle
sites het archeologisch onderzoek besproken.
In het vierde hoofdstuk is het de bedoeling om de sites onderling te vergelijken, na te gaan
wat de onderlinge overeenkomsten en verschillen zijn en in hoeverre dit overeenkomt met wat
tot nu toe algemeen aangenomen werd. Tenslotte zal ik de bevindingen betreffende de
bijdrage van de archeologie tot onze kennis over de cisterciënzerinnenabdijen in België
aanhalen.
6
HOOFDSTUK 1: HET ONDERZOEK
1.1. VRAAGSTELLING
De bedoeling van deze scriptie is om na te gaan in welke mate het archeologisch
onderzoek van de Belgische cisterciënzerinnenabdijen een bijdrage kan leveren tot onze
kennis hierover. Kan de archeologie informatie leveren over het uitzicht van de abdijen en
over het leven van de koorzusters en conversen?
Het belangrijkste punt is wellicht de reconstructie van het grondplan, dat doorgaans bestaat
uit de kerk, het kloosterpand rond een binnenhof en de bijgebouwen zoals de ziekenzaal, het
abdissenkwartier, het gastenverblijf. Aangezien de cisterciënzers een autarkische
gemeenschap vormden, bevonden zich vaak molens, hoeves, een bakkerij, brouwerij,… op
het domein van de abdij. Al deze gebouwen kunnen volledig bovengronds bewaard zijn, maar
ook gedeeltelijk, in de vorm van ruïnes. In sommige gevallen is er niets meer bovengronds
bewaard. Desondanks laten al deze structuren, zelfs al zijn ze niet meer boven de grond
zichtbaar, sporen achter in de bodem.
Aangezien deze abdijen gedurende eeuwen bewoond waren, werden talrijke restauraties,
verbouwingen en aanpassingen uitgevoerd. Ook deze laten hun sporen na. Hier kan de
muurwerkarcheologie antwoorden bieden. Dankzij een grondige analyse kan een
bewoningsgeschiedenis van de oprichting van de abdij tot en met de afbraak ervan
achterhaald worden. Vaak waren in een eerste fase enkel de kerk en de sacristie in steen
gebouwd en waren de andere gebouwen in hout opgericht. Pas later vond een algemene
verstening plaats. Tijdens grote bouwperioden moesten de monialen en lekenzusters vaak
elders ondergebracht worden. Vooral voor de oudste abdijperioden is het archeologisch
onderzoek van groot belang, omdat historisch bronnen uit die tijd schaars zijn of een incorrect
beeld geven over de abdij en het abdijleven.
Verschillende vrouwenabdijen bestonden al voordien, maar werden pas in de tweede helft
van de 12e, in de 13e eeuw of 14e eeuw opgenomen in de orde van Cîteaux. Hier is het van
belang om na te gaan of deze toetreding gepaard ging met belangrijke verbouwingen,
bijvoorbeeld het bereiken van de architectonische clausura.
7
Ook de natuurlijke omgeving, waarin de abdij ingeplant werd, is van belang en werd door
de abdijgemeenschap ‘gebruikt’. Een voorbeeld hiervan is de ophoging van het terrein of de
aanleg van een hydrografisch netwerk om in de waterbevoorrading te voorzien.
Graven kunnen ons een beeld geven over de begravingswijzen, maar wanneer er fysisch-
antropologisch onderzoek op wordt toegepast kunnen ze ons ook een idee geven over de
sociale leefomstandigheden: ziektes, voedingsgewoontes, gemiddelde levensverwachting,…
Het is de bedoeling om te achterhalen in welke mate de cisterciënzerinnenabdijen
beantwoorden aan ons traditioneel beeld van een cisterciënzerabdij en ook of er onderlinge
grote verschillen zijn.
8
1.2. METHODOLOGIE, BRONNEN EN PROBLEMEN
Zo’n tien jaar geleden was de ‘cisterciënzer-archeologie’ al eens het onderwerp van en
licentiaatsthesis.1
Voor de historiek van de afzonderlijke abdijen heb ik me meestal beperkt tot wat er te
vinden was in de archeologische publicaties. Voor de provincie Oost-Vlaanderen was het
boek Van Beaupré tot Zwijveke erg nuttig en meestal heb ik om de stichtingsdatum en de
datum van opname tot de orde van Cîteaux het Monasticon Belge, De Glans van Cîteaux in de
Nederlanden en L’Ordre de Cîteaux en Belgiques des origines (1132) au XXe siècle. Aperçu
d’histoire monastique geraadpleegd. Betreffende de algemene geschiedenis en architectuur
van de cisterciënzerabdijen heb ik grote naslag- en overzichtswerken geraadpleegd,
geschreven door Lekai, Tobin, Leroux-Dhuys, Untermann en de Grote Winkler Prins
Encyclopedie en het boek Cîteaux et les femmes. Voor de hydrografische structuur was het
Dit vormde -hoewel een update nodig was omdat er sindsdien veel nieuwe
gegevens zijn bijgekomen- een handig hulpmiddel bij het opzoeken van de bronnen en bij het
samenstellen van deze scriptie in het algemeen.
Aangezien het de bedoeling is om het onderwerp van de cisterciënzerinnenabdijen
archeologisch te benaderen, zijn de voornaamste bronnen de archeologische.
In hoofdstuk 3 wordt een overzicht gegeven van al het uitgevoerd archeologisch
onderzoek per site in België. Omdat het om een archeologische scriptie gaat heb ik me
beperkt tot gegevens over het bestaan van de abdijen tot hun afschaffing in 1797. Eventuele
heroprichtingen en verdere geschiedenis worden dus niet behandeld. Ik heb geprobeerd een
synthese te geven van de waarnemingen en resultaten van deze archeologische
onderzoekingen. Daarbij heb ik vooral gebruik gemaakt van gepubliceerde gegevens. Helaas
bestaan er maar van enkele sites grondig uitgediepte publicaties of zelfs maar
opgravingsrapporten. In veel gevallen heb ik mij moeten behelpen met zeer beknopte
publicaties, zoals die verschijnen in de reeks Archaeologia Mediaevalis en de Chronique de
l’archéologie wallonne, artikels uit lokale heemkundige tijdschriften, waarin zelden grondige
interpretaties voorkomen.
In het vierde hoofdstuk heb ik geprobeerd om vooral op basis van deze archeologische
bronnen tot een analyse van deze sites te komen.
1 Brion M. 1999, Cisterciënzer-archeologie, licentiaatsverhandeling Ugent
9
werk Les réseaux hydrauliques des abbayes cisterciennes du nord de la France et de
Wallonie.
Tenslotte heb ik nog cartografische bronnen geraadpleegd om de abdijstites te lokaliseren,
zoals de topografische kaartenreeks, die uitgegeven is door het Nationaal Geografisch
Instituut. Deze kaarten gaven informatie over het gebied waarin de site gelegen is, hoewel die
sinds de stichting van de abdij wel grondig veranderd kan zijn. Verder was de ligging te
situeren aan de hand van de lambercoördinaten. Andere gebruikte kaarten zijn de
bodemkaarten van België en de kabinetskaart van Ferraris.
10
HOOFDSTUK 2: GESCHIEDENIS EN ARCHITECTUUR
2.1. SITUERING IN TIJD EN RUIMTE
Aangezien er al veelvuldige studies over de geschiedenis van de cisterciënzers uitgevoerd
zijn en er al degelijke, omvangrijke bronnen over bestaan, zal ik mij beperken tot een kort
overzicht van de historiek van de Orde van Cîteaux.
De 11e eeuw was een periode van monastieke vernieuwing die gesitueerd dient te worden
binnen de Gregoriaanse Hervormingen. De Kerk wilde zich ontdoen van de lekeninvloed. De
monastieke vernieuwingen hadden in feite meer te maken met de noodzaak voor de monniken
om een nieuwe plaats te vinden in een snel veranderende samenleving.2
Aangezien Robertus al gauw werd teruggeroepen, kwam de uitbouw van de Orde van
Cîteaux in handen van zijn opvolgers Albericus en Stefanus Harding. In 1100 kende de paus
aan Albericus het Privilegium Romanum toe.
De Orde van Cîteaux
kent haar ontstaan in Frankrijk. In 1098 Een groep van 21 ontevreden monniken onder leiding
van de abt Robertus verlieten het klooster van Molesme om te verhuizen naar het nieuwe
klooster van Cîteaux. Ze wilden een terugkeer naar de regel van Benedictus van Nursia (die al
gedurende ruime tijd aan het verwateren was): gekenmerkt door een leven van armoede, het
verrichten van arbeid in een afgelegen gebied, dit om niet geconfronteerd te worden met
allerhande wereldse verlokkingen. Deze soberheid uitte zich ook in de cisterciënzer-
architectuur.
3
Aanvankelijk kende de nieuwe orde volgens hagiografen niet veel succes ten gevolge van
de moeilijk leefomstandigheden in Clairvaux, totdat Bernardus van Clairvaux samen met 30
Het was Stefanus Harding die richtlijnen gaf
aan het vrouwenklooster in Tart over de beleving van het cisterciënzerideaal, maar de eerste
opname van een vrouwenklooster liet echter op zich wachten tot 1147 (Coirux), omdat
sommigen bezwaren hadden, daar nonnen steeds afhankelijk blijven van mannen voor o.a. de
misdienst. Het was eveneens onder Stefanus Harding dat de beginselen van de orde werden
neergeschreven in de Charta Caritatis.
2 Lekai L.J. 1980, p. 5 3 Dit is het ‘libertas canonica’ en wil zeggen dat vorsten, bisschoppen en/of weldoeners geen enkel zeggenschap konden uitoefenen over het leven en vrijheden van de monniken.
11
mannen vroegen om opgenomen te worden in de orde in 1112.4 Kort daarna moesten er al
nieuwe kloosters gesticht worden.5
De orde kende een snelle uitbreiding: al na de dood van St. Bernardus waren er 343
cisterciënzerabdijen en rond 1500 bestonden er 738 mannenabdijen en 656 vrouwenabdijen.
Na Frankrijk werden abdijen gesticht in Spanje, Italië, Duitsland, de Nederlanden, Engeland,
Scandinavië en Polen. De nieuwe orde kende een groot succes dankzij een sociaal
ruimdenkend karakter: alle lagen van de bevolking konden zich laten opnemen.
Omdat de cisterciënzerabdijen bij voorkeur in een afgelegen gebied werden gesticht om
contact met de buitenwereld tot een minimum te beperken, was het van groot belang dat de
monniken in al hun behoeften konden voorzien. Aangezien de monniken ook veel tijd aan
gebed en meditatie moesten spenderen, werd een deel van de fysieke arbeid overgedragen aan
conversen en loonarbeiders.
6
4 Wellicht is dit sterk overdreven om de rol van St. Bernardus te verfraaien en zo te benadrukken dat Bernardus aan de oorsprong van de uitbreiding van de Orde van Cîteaux lag. 5 Eerste stichtingen gebeurden in de buurt van Clairvaux: La Ferté, Pontigny en Morimond. 6 GWP. S.d., pp. 279-281, Lawrence C.H.2004, pp. 179-191
Aanvankelijk stonden de cisterciënzers afwijzend tegenover de opname van
vrouwenkloosters in de orde, omdat deze altijd gedeeltelijk afhankelijk zouden zijn van
mannen en contact tussen mannen en vrouwen diende vermeden te worden. Desalniettemin
oefende de Orde van Cîteaux een grote aantrekkingskracht uit op vele nonnenkloosters.
Vanaf de 13e eeuw was de situatie niet meer te handhaven, omdat de norbertijnen
weigerden nog nieuwe vrouwenkloosters op te nemen en al veel vrouwenkloosters zich
gedroegen zoals de cisterciënzers, zonder onderworpen te zijn aan het gezag van de orde.
Toch waren er al enkele vrouwenkloosters in de tweede helft van de 12e eeuw opgenomen.
Om toch controle te kunnen uitoefenen op deze vrouwenkloosters werd daarom toch besloten
de toelating van nonnenkloosters tot de orde niet langer te dwarsbomen. Deze
vrouwenkloosters werden onder het gezag geplaatst van de hoofdabt van de affiliatie waartoe
ze behoorden. De moederabdij stond in voor de levering van monniken, lekenbroeders en
priesters om de nonnen te helpen met de administratie, het zwaardere werk op het veld en de
misdienst. Deze mannen woonden in gebouwen naast het vrouwenklooster. Ook de inspectie
werd uitgevoerd door mannen, die gestuurd werden door de moederabdij.
12
Vanaf de 13e eeuw kwamen er in snel tempo enorm veel cisterciënzerinnenabdijen bij.
Vooral in het Heilig Roomse Rijk en de Nederlanden vermenigvuldigden de
cisterciënzerinnenabdijen zich het snelst.7
De stabiliteit van de politieke en economische situatie in de Zuidelijke Nederlanden had
zijn weerslag op de cisterciënzerinnenabdijen en leidde tot perioden van bloei en verval.
Vanaf het einde van de 13e eeuw tot de eerste helft van de 15e eeuw hadden de abdijen te
kampen met problemen. Vooral de Honderdjarige Oorlog had een nefaste invloed op de
politieke en economische stabiliteit, maar daarna volgde een periode van heropbloei. De
godsdienstoorlogen van de 16e eeuw daarentegen leiden tot vernielingen en plunderingen van
de abdijen. De nonnen moeten vaak hun klooster verlaten en hun toevlucht elders zoeken.
Dankzij de politiek van de contra-reformatie in de 17e en 18e eeuw worden de abdijen weer
heropgebouwd en konden de zusters terugkeren naar hun kloosters. In het teken van de
contra-reformatie werd afgeweken van het ideaal van eenvoud en worden versiering, luxe en
comfort de nieuwe norm. Met de Franse Revolutie kwam hieraan een abrupt einde: alle
abdijen worden in 1796 afgeschaft, tot nationaal domein verklaard en openbaar verkocht.
In Vlaanderen en Wallonië werden de meeste vrouwenabdijen in de loop van de 13e eeuw
opgenomen in de Orde van Cîteaux. De 13e eeuw wordt dan ook beschouwd als de gouden
eeuw van de cisterciënzerinnen.
8
7 Lawrence C.H. 2004, pp. 231-234 8 Holme A., Nuytens M. & Van Bockstaele G., 1998 , pp. 14-20, Leroux-Dhuys 2007, pp. 123-128
13
2.2. CISTERCIËNZERINNEN-ARCHITECTUUR
2.2.1. TOPO- EN HYDROGRAFIE
Over de topo- en hydrografie van cisterciënzerinnenabdijen zijn er verschillende bronnen
voorhanden zoals geschreven en iconografische bronnen, resultaten verkregen door prospectie
en archeologisch onderzoek en tenslotte nog speleologisch onderzoek.9
De aanwezigheid van een rivier bracht ook problemen met zich mee. Zo moest er
uitgekeken worden voor overstromingen. Om zich te beschermen tegen een te hoge
waterstand werd vaak een terras aangelegd boven de rivier.
Volgens de regel van Benedictus moest de abdij gebouwd worden op een afgelegen plaats.
Robertus van Molesme wilde een terugkeer naar het kluizenaarschap in de ‘woestijn’, zoals
Benedictus dat kende. In onze streken werd de woestijn vervangen door het bos. Toch was in
de nabije omgeving meestal wel een weg.
Alle voorzieningen die de monniken of zusters nodig hadden om te overleven moesten zich
bevinden binnen het kloosterdomein: het kloosterpand rond een binnentuin en alle andere
gebouwen zoals de ziekenzaal, hoeve, molen, watervoorziening,…
De watervoorziening was natuurlijk het allerbelangrijkste om te kunnen overleven.
Doorgaans werden abdijen gesticht in een vallei waar een rivier stroomde en eveneens een
bron met drinkbaar water in de buurt was. Wanneer de uitgekozen plek niet volledig aan de
eisen voldeed, konden de monniken nog kanalen graven om het water naar de abdij te leiden
of een teveel aan water af te voeren.
10
9 Boulez V., De Fays R., Doyen B. & Dubuisson M. 2004, p. 130
10 Leroux-Dhuys J.-F. 1998, pp. 46-47
Het water van de rivier vulde (vis)vijvers en werd gebruikt in de keuken. Ook om aan de
hygiënische normen te voldoen hadden ze water nodig: voor de ziekenverzorging, het wassen
van zichzelf en hun kleren en om hun uitwerpselen door de latrine weg te spoelen. Meestal
was het lavatorium gelegen tegen de vleugel waar zich de refter bevond. Dit was belangrijk
voor de spirituele zuivering en zodat de zusters hun handen konden wassen voor het eten.
Voor het uitoefenen van ambachtelijke activiteiten was er ook water nodig en diende dit
getransporteerd te worden naar de molen, smederij, brouwerij,…
14
Cisterciënzerinnenabdijen werden in heel Europa opgericht in zeer uiteenlopende
landschappen. Toch is het mogelijk een onderscheid te maken tussen twee grote types wat de
inplanting in het landschap betreft: enerzijds in een dal of anderzijds op een vlakte. Allemaal
zijn ze doorgaans omgeven door waterlopen. De abdijen, die in een kleine vallei gelegen zijn,
hebben het voordeel dat het water op natuurlijke wijze loopt van het hoogste naar het laagste
punt. Abdijen die zich op een vlakte of in een groot dal bevinden moeten altijd hydrografische
systemen aanleggen en gebruik maken van vijvers en drainagegrachten om het water naar de
gewenste plaatsen te voeren.
Vaak lag de abdij aan een samenvloeiing van twee of meerdere rivieren. Alle types kregen
geregeld te kampen met overstromingen. De abdijen op de vlakte geraakten in de problemen
als de waterloop uit zijn bedding overstroomde, terwijl de abdijen in een dal last hadden van
het water dat naar beneden stroomt. Zo konden de bewoningslagen te moerassig worden,
waardoor het terrein opgehoogd moest worden. Nog anderen losten deze problemen op door
kunstmatige terrassen aan te leggen.
Op alle sites moesten er hydrografische werken uitgevoerd worden. Het water moest
opgevangen worden in spaarbekkens en verspreid worden naar verschillende delen van de
abdij door middel van leidingen, die vaak ondergronds zijn. Het hele hydrografisch netwerk
diende uiteraard goed onderhouden te worden. Ook in de architectuur werd er rekening
gehouden met de watervoorziening. Zo werd de kerk doorgaans op het hoogste punt in het
noorden gebouwd en het kloosterpand werd dan iets lager aangebouwd ten zuiden van de
kerk. Desalniettemin bestaan er wel uitzonderingen op deze regel omdat de topo- en/of
hydrografie het niet toelaat. Voor het opvangen van drinkwater maakten zo goed als alle
cisterciënzerabdijsites gebruik van natuurlijke bronnen in hun omgeving en legden ze op hun
domein waterputten aan.
Het water werd over de hele site verspreid met behulp van loden buizen, kanalen in
natuursteen, hout en/of baksteen. Ook het afvalwater moest kunnen wegstromen. Om voor een
goede verspreiding van het water te zorgen, moesten er soms complexe bouwwerken
uitgevoerd worden, die afhankelijk zijn van de natuurlijke omgeving. Soms kanaliseerde men
bijna de volledige waterloop, die dan in een groot bassin uitkwam om dan volgens
omleidingen of langs de kloostermuur verdeeld te worden. Er bestaan ook abdijen die zich
grotendeels aanpasten aan de natuurlijke topo- en hydrografie en omleidingen aanlegden die
het water voerden naar het kanaal van de molen, vijvers, grachten en spaarbekkens.
15
Zeker door de monniken werd water ook gebruikt als energiebron om bijvoorbeeld de
molen aan te drijven. Dit is meteen het grootste verschil tussen de monniken en monialen van
Cîteaux. Op de vrouwenabdijen werd niet echt gewerkt met water als energiebron voor
industriële werkzaamheden. Landbouw werd echter zowel door de mannen als de vrouwen
gedaan, maar in de vrouwenabdijen werd het water vooral gebruikt om (vis)vijvers bij te
vullen, terwijl het voor de mannen vooral belangrijk was om de molen, smederij en brouwerij
van water te voorzien.
De grote structuur van de waternetwerken bleef door de eeuwen heen grotendeels
onveranderd, maar er werden indien nodig wel aanpassingen gedaan. Nadat de abdijen
afgeschaft werden aan het eind van de 18e eeuw werden op sommige voormalige abdijsites
nog industriële activiteiten uitgevoerd en werden de hydraulische netwerken verder gebruikt
om energie op te wekken.
De vraag kan gesteld worden of er sprake kan zijn van een specifiek cisterciënzer
waterleidingsnetwerk Wellicht hadden de cisterciënzers een grote kennis hiervan, die zich
vooral ontwikkelde ten tijde van de grote verspreiding van de Orde. Toch is het mogelijk dat
de bijdrage van de monniken overschat wordt, omdat we minder weten over de kennis
hierover van de niet-geestelijken. Het is evengoed mogelijk dat de kennis hierover reeds
bekend was, maar dat deze geïnnoveerd en verspreid werd door de cisterciënzers, wat de grote
gelijkenissen in de waterleidingsnetwerken van de verschillende abdijen kan verklaren.
Door hun manier van leven kregen ze met specifieke problemen betreffende de
watervoorziening te maken. In valleien hadden ze al gauw te maken met te moerassige zones,
terwijl op de vlakte er een gebrek was aan waterkracht, die noodzakelijk was om bv. de molen
aan te drijven. Daarom pasten ze het landschap aan hun noden aan, en legden ze
wateromleidingen, afwateringsgrachten, vijvers en kanalen aan. De machtige abdijen gingen
het verste in de aanpassing van het landschap aan hun noden en bouwden hele terrassen,
verlegden waterlopen en leidden deze om. 11
2.2.2. GRONDPLAN EN BOUWKUNST
In tegenstelling tot de monniken werkten de koorzusters zelf niet mee aan de bouw van
hun abdij. Zij lieten de bouw volledig over aan architecten, betaalde werkkrachten en
11 Boulez V. De Fays R., Doyen B. & Dubuisson M. 2004, pp. 129-141
16
lekenbroeders en betrokken het klooster pas wanneer het er grotendeels stond. Vaak werd het
eerste klooster wel in hout opgetrokken. Volgens de regel van de Cisterciënzers moesten
enkel de kerk en sacristie in steen gebouwd worden. Over deze initiële bouwfase is maar
weinig informatie bekend.12
Het grondplan van de benedictijnen, dat gebaseerd is op het plan van Sankt Gallen, diende
als basis voor het cisterciënzergrondplan. De kerk en het kloosterpand zijn gelegen rond een
bij voorkeur vierkante, maar eventueel een rechthoekige kloostertuin. Tussen de kloostertuin
en de gebouwen was een overdekte pandgang, die alle ruimtes met elkaar verbond. De kerk
bevond zich in het noorden en werd als het kon op de hoogst gelegen plaats gebouwd.
13
Volgens Desmachelier kunnen er negen verschillende types kerken onderscheiden worden in
cisterciënzerinnenabdijen. Hij maakt twee grote onderverdelingen: de eenbeukige en de
driebeukige kerk. Deze verdeelt hij dan nog verder in op basis van de aan- of afwezigheid van
een dwarsbeuk en de koorafsluiting.14
De koorzusters hadden een rechtstreekse toegang van
de oostelijke pandgang tot hun kerkkoor en de lekenzusters hadden een andere doorgang in
het lekenzustersstraatje tot hun koor. De vleugel van de koorzusters bevond zich in het
verlengde van het transept en op het gelijkvloers bevonden zich de sacristie, in het midden de
kapittelzaal en dan de nonnenzaal. Eventueel was er ook nog een bibliotheek en op de
bovenverdieping was de slaapzaal. De sacristie van de priester was strikt gescheiden van die
van de koorzusters. De westelijke vleugel was die van de lekenzusters. Ook zij hadden een
slaapzaal op de bovenverdieping. Op het gelijkvloers was een opslagruimte en in de zuidelijke
hoek bevond zich de refter. Verder bevonden zich in de zuidelijke vleugel nog de keuken, die
gelegen was tussen de refter van de conversen en de refter van de nonnen. Naast deze refter
bevond zich de warme kamer.
12 Leroux-Dhuys J.-F.1998, pp. 37-38 13 Leroux-Dhuys J.-F.1998, pp. 51-53 14 Desmarchelier M. 1982, pp. 82-121
17
Plan van een typisch cisterciënzerklooster (Hoste A., Nuyttens M. & Van Bockstaele G. 1997, p. 8)
A. Kerk
B. Sacristie
C. Armarium-bibliotheek
D. Kapittelzaal
E. Trap naar slaapzaal van de koorzusters
F. Spreekplaats
G. Zaal van de koorzusters
H. Warme kamer
I. Refter voor koorzusters
J. Keuken
K. Refter voor lekenzusters
L. Doorgang
M. Provisiekamer
N. Lekenzustersstraatje
O. Narthex
P. Pandgang
Q. Lavatorium/ fontein
1. Priesterkoor
2. Dodendeur
3. Trap naar slaapzaal
4. Poort voor de koorzusters
5. Koor voor de nonnen
6. Plaats voor zieken
7. Doksaal
8. Koor voor lekenzusters
9. Deur voor lekenzusters
10. Lezenaar in de refter
11. Doorgeefluik voor spijzen
18
Langs de andere kant van de kerk was het kerkhof, waar meestal de lekenzusters begraven
werden. De nonnen werden vooral in de pandgangen en de kapittelzaal begraven.
Begravingen in de kerk kwamen niet veel voor.
Afgezien van de kerk met het kloosterpand bevinden al de andere gebouwen zich binnen
een omwallingsmuur met als toegang een poortgebouw.15
De orde der cisterciënzers is ontstaan als reactie tegen de weelderige pracht van de orde
van Cluny. Aangezien de monniken in onthouding en armoede moesten leven, werden deze
idealen ook geuit in de bouwkunst, die eenvoud en soberheid uitstraalden. Weelde en vele
decoraties moesten vermeden worden.
16 Al gauw werd door Bernardus van Clairvaux een
strikt bouwprogramma opgesteld, dat al vanaf 1130-1340 doorgevoerd werd.17 Zo kregen de
kerken vlakke koorafsluitingen en de dwarsbeuk gaf uit op rechthoekige kapellen.
Ornamentele sculpturen ontbraken en zij verkozen pilaren boven zuilen. Een ander typisch
kenmerk is het veelvuldig voorkomen van kruisribgewelven, die ontstonden aan het einde van
de romaanse bouwkunst en aan de basis lagen van de gotiek, die mede verspreid werd door de
cisterciënzers.18
De Orde van Cîteaux telde in België veel meer vrouwenabdijen dan mannenabdijen, maar
deze vrouwenabdijen waren wel veel kleiner.
19
Wat betreft de inplanting van de eerste vrouwenabdijen lijken er zo goed als geen
specifieke kenmerken te zijn die enkel voor de vrouwen van toepassing zijn. Zo kunnen de
cisterciënzerinnenabdijen gelegen zijn op geïsoleerde plaatsen, maar ook nabij steden en
belangrijke wegen, op vruchtbare of onvruchtbare gronden. Toch kan men stellen dat de
monniken meestal de beste plaatsen aan de nonnen lieten, wat onder andere blijkt uit het feit
dat de monniken vaker moesten verhuizen naar een andere plaats, hoewel dit bij de nonnen
ook kon voorvallen. Bij de vrouwenabdijen was het daarentegen meer gebruikelijk
aanpassingen door te voeren teneinde de abdij aan te passen aan de veranderlijke condities
van de omgeving. Een logisch gevolg hiervan is dat de vrouwenabdijen daardoor makkelijker
afweken van de traditionele normen over hoe een abdij er moest uitzien, hoewel ze er wel
naar streefden zo veel mogelijk aan de voorschriften te voldoen. Zo werd er vaker van het
traditioneel kloostervierkant afgeweken.
15 Coppack G. 1990, pp. 81-99, Dimier A. 1964, pp. 50-64 16 Leroux-Dhuys J.-F.1998, pp. 38-43 17 Untermann M. pp. 677-678 18 Leroux-Dhuys J.-F. 1998, pp. 113-114 & Untermann M. 2007 pp. 678-681 19 Coomans T. 2005, p. 142
19
Een belangrijke toevoeging die in verschillende cisterciënzerinnenkerken is aangetroffen,
is een tribune. Deze kan gelegen zijn boven de zijbeuk, boven de dwarsbeuk, maar meestal
boven de middenbeuk. Hier konden de koorzusters zitten, die de strikte kloosterregels
naleefden, zodat zij uit het zicht waren van de priester en het publiek, maar wel zicht hadden
op wat zich in de kerk afspeelde. Dit kon gevolgen hebben voor de bouw van het
kloosterpand. In sommige gevallen wilden de koorzusters deze tribune betreden vanuit hun
slaapzaal, waardoor deze veranderd moest worden van de oostelijke naar de westelijke
vleugel.
Er moest een gulden middenweg gevonden worden tussen de stikte kloosterregels van
afzondering en de noodzaak betrekkingen te onderhouden met de buitenwereld. Deze
aanpassingen zijn vooral zichtbaar in de kerk en in de westelijke vleugel. Andere belangrijke
aanpassingen in het interieur zijn de soms vorstelijke abdijkerken, die gebruik maken van
lokale architecturale en decoratieve kenmerken.
De 16e eeuw was een woelige periode waardoor het zeer onveilig was op het platteland.
Daarom verhuisden veel cisterciënzerinnen in Frankrijk naar de stad, waar ze onder het
toezicht van de bisschop stonden en zich bijgevolg aan deze nieuwe omstandigheden moesten
aanpassen. In de Nederlanden bleven de cisterciënzerinnen grotendeels op het platteland,
hoewel ook zij contact hadden met de buitenwereld en eveneens vernieuwingen
doorvoerden.20
20 Barrière B. & Henneau M.-E., 2001, pp. 345-348
20
HOOFDSTUK 3: ARCHEOLOGISCHE DOSSIERS
3.1. SOLEILMONT (GILLY)
• Adres: Rue de l’Abbaye, 6060 Gilly
Lokalisatie
• Eigenaar: privé eigendom
• Topografische kaart: Gilly 46 / 8
• Lambertcoördinaten: 159 - 125
• Bodemkaart: 143W
• Ferraris: Fleurus 98 (C8) (3)
Volgens de traditie werd de abdij gesticht door Hendrik de Blinde, die het schonk aan de
benedictinessen. In 1237 werd de abdij opgenomen in de Orde van Cîteaux en onder het
gezag geplaatst van de abt van Aulne. Vanaf het einde van de 15e eeuw werden er grote
bouwwerken uitgevoerd om in de 18e eeuw nogmaals gemoderniseerd te worden.
Historiek
Stichtingsdatum: 1155 ?
Opname door Cîteaux: 1237
21
• Opgravingsperiode: 1983
Archeologisch onderzoek
• Verantwoordelijke: Janti G. & Nicolas R.
• Onderzochte delen: kerk, steekproef in kloosterpand en Sint-Annakapel
• Publicatie(s):
Janti G. & Nicolas R. (s.d.), Abbaye de Soleilmont, Catalogue 2. Rapport des fouilles
effectuées en 1984, Cercle d’Histoire et d’Archéologie de Marcinelle, 56 p.
21 Janti G. & Nicolas R. 1984, pp. 1-11
21
In 1983 werden opgravingen gedaan op de abdijsite van Soleilmont. Vooral de abdijkerk
werd nader onderzocht. Het doel was om na te gaan of de grondvesten tot één kerk of tot
meerdere kerken behoorden. Het is nl. zeer goed mogelijk dat zich onder de ruïnes van de
huidige kerk restanten van een oudere kerk kunnen bevinden. Wegens gebrek aan oude
teksten, kunnen enkel opgravingen hierover uitsluitsel brengen.
In het totaal werden acht zeer kleine sleuven gegraven. De eerste twee putten werden
gegraven binnen het huidige kerkkoor en brachten enkele muurrestanten aan het licht. In sleuf
2 bis kon de natuurlijke vloer onderscheiden worden, evenals de muur die het hoofdaltaar
ondersteunde.
Sleuven 3 en 4 werden in de westelijke helft binnen de kerk gegraven. Sleuf 3 leverde een
grote hoeveelheid tegels op. Een zuidwest-noordoost gericht muurfragment stond loodrecht
op de huidige kerkmuren. Parallel hiermee liep een riolering. Deze structuren zijn
getuigenissen van en ouder gebouw. De vierde sleuf bevond zich in de noordwestelijke hoek
van de kerk aan de voet van de trap naar het orgel. Deze sleuf bracht een muur, bestaande uit
grijs gemetselde stenen met een hoek naar een smallere, maar voor de rest gelijkaardige
muur, aan het licht. Deze muren hadden dezelfde oriëntatie als het muurfragment in sleuf 3.
Sleuf 4 bis bracht een gelijkaardige structuur aan het licht. De muurrestanten uit sleuf 4
stonden loodrecht op de huidige kerkmuur in de lengte.
Sleuf 5 werd langs de buitenzijde van de noordoost-zuidwest muur van de kerk gegraven,
met de bedoeling de basis van de muurfundering aan te treffen. Een massief metselwerk tegen
de kerkmuur werd ontdekt.
De zesde sleuf werd gegraven in de Sint-Anna kapel met de bedoeling het massief van het
voormalige altaar te onderzoeken. Dat werd teruggevonden tegen de noordwestelijke muur
van de kerk. Dit bakstenen massief werd bijna volledig met de grond gelijkgemaakt na de
brand in 1963. Het massief had een lengte van 0,5 m en een breedte van 0,4 m en de
fundering ervan gaat terug to 0,8 m onder de grond.
Sleuven 7 en 8 bevinden zich in het klooster. In Sleuf 7 bevond de moederbodem zich op
0,7 m diepte. 4 skeletten werden erin aangetroffen. Sleuf 8 bracht de bakstenen basis van een
standbeeld of zuil aan het licht, die gedateerd dient te worden in de 13e of de 14e eeuw. 22
22 Janti G. & Nicolas R. 1984, pp. 17-22
22
Grondplan met aanduiding van de sleuven Soleilmont (Janti & Nicolas 1984, p. 30)
23
3.2. HERKENRODE (KURINGEN)
• Adres: Herkenrodeabdij 4, 3511 Kuringen
Lokalisatie
• Eigenaar: Kanunnikessen van het Heilig Graf
• Topografische kaart: Hasselt – Kermt 25 / 7-8
• Lambertcoördinaten: 125,80 – 213,90
• Bodemkaart: Kermt 77W
• Ferraris: Haele 149 (S16) (2)
Na de Vrede van de Pyreneeën in 1659 kon de abdij gerestaureerd worden. De ziekenzaal
werd omgebouwd tot de vertrekken van de koorzusters, er werd een nieuwe infirmerie
opgebouwd, een sacristie werd aan de kerk aangebouwd, er werd een nieuw altaar gezet en
een hoevecomplex met twee torens werd gebouwd. Hierna werd de abdij weer het slachtoffer
Historiek
Stichtingsdatum: 1182?
Opname door Cîteaux: 1217
De exacte stichtingsdatum is niet bekend. Volgens de legende stichtte graaf Gerard I van
Loon de abdij in 1182, maar historische vermeldingen komen er echter pas in de eerste helft
van de 12e eeuw. Alleszins was Herkenrode één van de eerste vrouwenabdijen in België. In
1217 werd de abdij van Herkenrode officieel opgenomen in de Orde van Cîteaux. Gedurende
de 13e en 14e eeuw kende het patrimonium van de abdij een grote uitbreiding dankzij
schenkingen en verkoop van grond door de graven van Loon.
Vanaf de tweede helft van de 15e eeuw kreeg de abdij te maken met problemen, door de
conflicten tussen de Bourgondische hertogen en de Luikse prinsbisschoppen. De abdij moest
heropgebouwd worden, wat zeer kostelijk was. In de 16e eeuw verbeterde de politieke en
economische toestand in het algemeen, wat voor de abdij een periode van heropleving
betekende. Aan deze periode van voorspoed kwam een einde met de Beeldenstorm, gevolgd
door opstanden en plunderingen. De abdij kwam in geldnood en moest eigendommen
verkopen. Met het Twaalfjarig Bestand (1609-1621) volgde er weer een periode van rust. De
volgende jaren kreeg de abdij weer te kampen met plunderingen.
24
van plunderingen door Franse soldaten en kregen ze ook te maken met secularisatiepogingen
door de Luikse bisschoppen.23
De 18e eeuw was een periode van rijkdom. Er werden kunstschatten aangekocht en geld
uitgegeven om de abdij te verfraaien. De architect Dewez werd gevraagd de abdij om te
vormen volgens classicistisch model, maar uiteindelijk werd enkel het abdissenkwartier
gerealiseerd. In de tweede helft van de 18e eeuw probeerde de Luikse adel nogmaals een
secularisering door te laten drukken. In 1790 brak de Luikse revolutie uit en twee jaar later de
Franse. In 1796 werd de abdij van Herkenrode tot nationaal domein verklaard. De site werd
verkocht en kwam al snel tot verval.
24
• Opgravingsperiode(n): 1982, 1986, 2004-2005
Archeologisch onderzoek
• Verantwoordelijke(n): G. Dedeyne, M. Smeets en L. Van Impe
• Onderzochte delen: abdissenkwartier, sacristie, kerk, kloosterpand, begravingen,
bijgebouwen
• Publicatie(s):
Dedeyne G. 1986, Herkenrode, oord van herbronning, Kunst en Oudheden in Limburg
30.
Strutt K. 2003, Herkenrode Geophysical Survey Report, SREP 4/2003
Smeets M. & Van Impe L. 2005, Herkenrode, abdij onder de zoden (Limb.),
Archaeologia Mediaevalis 28, pp. 35-36.
Smeets M. 2006, Herkenrode Omgekeerd, Rapport betreffende het archeologisch
onderzoek naar de resten van de voormalige cisterciënzerinnenabdij
De voormalige abdij lijkt een onsamenhangend geheel van gebouwen. Uit iconografische
bronnen kan afgeleid worden dat binnen een noord-zuid begrenzing van de Demer en de
omliggende grachten, zich de kerk, klooster, abdisverblijf en gastenkwartier bevonden. Deze
lagen volgens het standaard cisterciënzerabdijplan naast elkaar rond een binnenplaats. Buiten
deze abdijkern lagen de hoeven, ambachtsgebouwen en het Wit huys. 25
23 Herkenrode stond buiten de wereldlijke en kerkelijke machten. De Luikse adel wilde de abdij omvormen tot een kapittel voor kannunikessen. Uiteraard was de Orde van Cîteaux hiertegen. 24 Smeets M. 2006, pp. 12-21 25 Dedeyne 1986, pp. 19-21
25
In 1972 werd dit domein gekocht door de Kanunnikessen van het Heilig Graf en zijn er
veel restauratie-, renovatie- en nieuwbouwprojecten uitgevoerd. Drie zones werden
onderzocht door de archeologische buitendienst van het Provinciaal Gallo-Romeins Museum.
In 1984 werd het Wit Huys onderzocht d.m.v. drie oost-west en één noord-zuid gerichte
sleuven en enkele verspreidde werkputten, die geen resultaat hebben opgeleverd. Wat de
stratigrafie betreft, zijn er vier hoofdlagen: de moederbodem, daarboven een puinlaag van 80-
90 cm met baksteengruis en scherven uit verschillende perioden, daarboven een dunne
compacte laag baksteenpuin, afgedekt door een egalisatielaag van kiezelsteen, die het huidig
loopvlak vormt.
Er waren drie soorten vondsten: muurwerk (muren uit baksteen en ijzerzandsteen),
vloeren, die bestonden uit tegels en gelegd waren in visgraatverband, en aardewerk, dat vrij
gevarieerd was (kogelpotten, kruiken in steengoed, rood en wit aardewerk, kachelovens,
dakpannen).
Uit de opgravingsgegevens zijn er twee bouwfasen af te leiden. De oudste wordt gevormd
door de muurresten in ijzerzandsteen, die een rechthoekig gebouw vormen. Hierboven zit een
brandlaag, wat doet vermoeden dat het om een stookplaats gaat. Voor een datering moet men
zich baseren op de aardewerkvondsten van o.a. kogelpotten, die doen vermoeden dat het om
één van de oudste abdijgebouwen gaat (13e -14eeuw), maar het steengoed uit Raeren is jonger
(vanaf de 16e eeuw). Deze continuïteit in het aardewerk is ook te zien in de bebouwing door
de tweede bouwfase, gevormd door bakstenen muurresten uit de 16e eeuw. Het witte huis
werd tenslotte in 1812 afgebroken.
Van 20 tot 25 januari 1986 werd de sacristie opgegraven, die in 1661 gebouwd werd en
een uitwendige vierkante structuur met een centraal-bouwvormige binnenstructuur heeft. De
binnenruimte werd volgens de noord-zuid en oost-west assen verdeeld in vier kwadranten van
de centraalbouw. De twee andere delen werden niet verder onderzocht, omdat de eerste twee
slecht weinig resultaat hebben opgeleverd. Resultaten waren twee lege grafconstructies, de
stratigrafie (een zestal hoofdlagen) en het onderzoek van de funderingen. Uit het onderzoek
blijkt dat het vreemde grondplan al vanaf het begin bestaan heeft, wat erop duidt dat de
oorspronkelijke functie niet de sacristie was.
In de verdwenen westvleugel van het voormalige abdisverblijf bleef het onderzoek beperkt
tot het opmeten en beschrijven van de constructies in baksteen en ijzerzandsteen, omdat de
26
oude funderingen hergebruikt werden. Uit de opgraving blijkt dat het grondplan vrij goed
overeenkomt met het plan van de architect, Dewez, dat voorhanden is, hoewel er kleine
afwijkingen zijn. Dit kan het geval zijn omdat deze een grondplan van het gelijkvloers
opstelde en niet van de funderingen.26
Dit gecombineerd onderzoek gaf een beeld van waar zich het kloosterpand en enkele
aanliggende kamers zich bevonden. Vooral in de noordwestelijke hoek waren goede
resultaten te zien.
In 2003 werd in opdracht van het toenmalige I.A.P. een geofysisch vooronderzoek
uitgevoerd door de Archaeological Prospection Services van de universiteit van Southampton.
Dit onderzoek duurde slechts één week en had tot doel om de ondergrondse archeologische
structuren te lokaliseren. Er werd gebruik gemaakt van twee verschillende
prospectiemethoden: magnetometrie en weerstandsmeting. Dit onderzoek omvatte een gebied
van ca. 3 ha en concentreerde zich op de centraal gelegen zone in het kloostercomplex, nl.
tussen het poortgebouw en de bovengrondse abdijrestanten.
27
26 Dedeyne 1986, pp. 19-34 27 Strutt K. 2003, pp. 3-10, Smeets M 2006, pp. 23-26
Van 2004 tot 2006 werd er opgegraven op de site van Herkenrode. Op basis van het
geofysisch vooronderzoek werd ervoor gekozen om 17 sleuven uit te zetten met een hoek van
ca. 45° op de muren met de bedoeling zoveel mogelijk dwarsmuren aan te snijden. Deze
sleuven lagen nooit allemaal gelijktijdig open. Enkel op de plaatsen van de kerk en het
herenhuis werd geopteerd om de open area methode toe te passen.
27
Opgravingsplan met aanduiding van de sleuven (Smeets M. 2006, p. 30, fig. 4.1)
In de eerste sleuf werden restanten van de oude kloostermuur tussen de kerk en
paardenstallen teruggevonden. Sleuf 2 leverde een deel van het grafveld op en in beide
sleuven werd de zuidelijke binnengracht onderzocht. Sleuven 3 en 4 bevatten delen van het
herenhuis en een deel van het gastenverblijf. In de vijfde sleuf kon het verloop van de
zuidelijke binnengracht vervolledigd worden. In sleuf 6 bevond zich het negatief van de
verdwenen hoektoren van het hoevecomplex en in sleuf 7 werden resten van een deel van een
poort in het kloostergebouw ontdekt. Sleuf 8 leverde een profiel op van de zone tussen de
zuidelijke kloostermuur en de zuidelijke binnengracht. Sleuf 9 diende om het volledige
herenhuis bloot te leggen en de abdijkerk in de tiende sleuf werd ook volledig opengegraven.
Sleuf 11 leverde de oostelijke vleugel van het kloosterpand op en sleuf 12 bracht een huis in
ijzerzandsteen aan het licht en in sleuf 13 werd niets van belang aangetroffen. Sleuf 14
vervolledigde het beeld betreffende het kloosterpand. Tussen sleuven 12 en 14 werd een
verbindingssleuf (15) getrokken om een idee over de binnenindeling van het klooster te
28
krijgen. Sleuf 16 was eveneens een verbindingssleuf tussen de sleuven 11 en 14 brachten de
restanten van de refter aan het licht. De laatste sleuf had tot doel om een idee te krijgen van de
verbinding tussen de kerk en het kloosterpand.
Dankzij het archeologisch onderzoek konden vier chronologische fasen onderscheiden
worden: de pre- of vroege abdijfase (12e – 1e helft van de 13e eeuw), de eerste abdijfase (13e –
late 15e eeuw), de tweede abdijfase met onderverdelingen A, B en C (16e – 18e eeuw) en
tenslotte de fase van verval vanaf de Franse Revolutie.
Pre- of vroege abdijfase
Een belangrijke vondst uit de vroege abdijfase is het rechthoekig gebouw uit
ijzerzandsteen. Verder is er nog een munt gevonden die gedateerd dient te worden in de 12e of
13e eeuw.28
Op het kruispunt van de noordelijke en oostelijke vleugel situeerde zich de refter.
Eerste abdijfase
Uit de eerste abdijfase zijn meer vondsten gedaan. De noordelijke en oostelijke vleugel
dateren uit deze periode, weliswaar naast een latere pandgang (uit de tweede abdijfase). Ten
westen van de noordelijke vleugel werd het oudere gebouw aan het klooster gesloten. Twee
munten, gevonden tussen de stenen van het ijzerzandstenen gebouw bevestigen deze datering. 29 Deze
had afmetingen van 16,7 m x 7,7 m. De oostelijke vleugel bestond uit drie kamers, waarvan
de middelste de kapittelzaal was. De lengte van deze zaal bedroeg 11,7 m en de breedte
waarschijnlijk 11 m. In deze zaal werden eveneens 19 kistbegravingen aangetroffen. In de 16e
eeuw werd deze vleugel heropgebouwd, maar er zijn geen grote veranderingen.30 Een
westelijke en zuidelijke vleugel werden niet gevonden.31
In overeenstemming met de stichtingsdatum van de abdij moet er reeds vanaf het einde van
de 12e eeuw een kerk zijn geweest, waarvan niets teruggevonden werd er ook geen
archivalische of iconografische bronnen van zijn. Smeets gaat er vanuit dat deze eveneens op
de plaats van de 16e-eeuwse kerk gelegen was. In de eerste helft van de 14e eeuw sconk
28 Op het tijdstip van de publicatie van dit rapport is deze munt nog niet precies gedateerd. Uiteraard maakt het een groot verschil of de munt teruggaat tot de 12e of 13e eeuw. 29 Smeets M. 2006, p28-33 30 Smeets M. 2006, pp. 49-54 31 Dit is niet zo abnormaal gedurende de eerste abdijfase. Ook in Clairefontaine werd de architectonische clausura pas later gerealiseerd.
29
Arnolf V, graaf van Loon, een som geld om een kapel voor Sint Jan op te richten in
Herkenrode. Deze graaf werd ook niet, zoals gebruikelijk was voor de graven van Loon, in de
kerk van Herkenrode begraven, wat er mogelijk op wijst dat men een nieuwe kerk aan het
bouwen was. Een ander bewijs hiervoor is een geïllustreerde aflaatbrief uit de 14e eeuw.
Hoewel er geen specifieke vondsten gedaan zijn in de kerk die behoren tot deze periode, duidt
een vage aftekening in de grond erop dat zich ongeveer op de plaats van de 16e-eeuwse kerk
zich een oudere kerk bevond.32 Op basis van de aftekeningen in de bodem is af te leiden dat
het vermoedelijk gaat om een eenbeukige kerk van 40 m lang en 8 m breed en bevond de
noordelijke muur zich op de plaats van de huidige muur. Men gaat er dus vanuit dat de drie
kerken zich op dezelfde plaats bevonden.33
Zicht op de aftekening in de bodem van de oudere kerk binnen de 16e-eeuwse kerk (Smeets M. 2006, p. 60, foto 4.33)
Opgravingsplan van de abdijkerk, met aanduiding van de aftekening (Smeets M. 2006, p. 59, fig. 4.6
32 Smeets gaat er vanuit dat deze aftekening wijst op een 14e-eeuwse kerk. Mij lijkt het bewijs hiervoor onvoldoende om te stellen dat er drie kerken op dezelfde plaats geweest zijn. Mogelijk waren het er maar twee. 33 Smeets M. 2006, p. 34 & pp. 58-61
30
Verder kunnen de onderbouw van de abdijmolen en het zogenaamde Wit Huys ook in deze
periode gesitueerd worden.34
De tweede abdijfase A beslaat de 16e eeuw. In die periode werden veel nieuwe gebouwen
opgericht, waaronder de oude infirmerie, de zusterverblijven en het poortgebouw nog
zichtbaar zijn.
Tweede abdijfase
De tweede abdijfase kan ingedeeld worden in drie subperioden, omdat fasen van bloei en
verval elkaar opvolgden.
35
Tijdens de opgravingen werden restanten blootgelegd van het herenhuis, dat een lengte van
37,8 en een breedte van 6,6 m had en zich buiten het kloosterpand bevond. Het gastenverblijf
sloot aan aan de kerk en de galerij ertussen.
Vooral het poortgebouw maakt een monumentale indruk.
36
De nieuwe, eenbeukige abdijkerk was een enorm gebouw met een lengte van 64 m en een
breedte van 10 m. De muren waren opgebouwd uit ijzerzandstenen en kalkbrokken en waren
ongeveer 1,5 m dik. Er was een vijfhoekig koor, steunberen op 4,5 m afstand van elkaar langs
binnen- en buitenzijde. Drie ijzerzandstenen zuilfunderingen, die zich bevinden op 13 m ten
oosten van de achterkant van de kerk zijn de enige sporen van een binnenindeling en vallen
samen met de afscheiding van het nonnen- en lekenzusterskoor. Dit wijst erop dat het
lekenzusterskoor veel kleiner was dan het nonnenkoor.
37
34 Smeets M. 2006, pp. 61-62 35 Smeets M. 2006, pp. 34-35 36 Smeets M. 2006, pp. 65-70 37 Smeets M. 2006, pp. 78-79
Verder waren er 17 begravingen, die
gedateerd dienen te worden in de tweede abdijfase.
31
16e-eeuwse abdijkerk (Smeets M. 2006, p. 78, foto 4.61)
Het grafveld van de lekenzusters, personeel en hun familie bevond zich ten zuiden van de
kerk. De nonnen daarentegen werden in het kloosterpand begraven, o.a. in de zuidelijke
pandgang werd een groot aantal kistbegravingen teruggevonden.
De westelijke pandgang en het lekenzustersstraatje bevonden zich onder hetzelfde dak.
Deze lagen in het verlengde van de galerij, die begon aan het herenhuis en achter de kerk
doorliep.
In de noordelijke vleugel bevonden zich zeven kamers, waarvan enkel aan de vierde, zesde
en zevende kamer, te tellen van west naar oost, een functie toegekend kan worden. Sporen
van een haardwang in de vierde kamer wijzen erop dat het om de ‘opwarmkamer’ gaat. De
zesde kamer is wellicht de keuken en de zevende de refter, die zich op dezelfde plaats bevindt
als de middeleeuwse refter. Ook de funderingen van het Patershuijs werden onderzocht.
Verder behoort de grachtmuur ook tot deze periode.
In de oostelijke pandgang en –vleugel zijn niet meer sporen aangetroffen dan die uit de
eerste abdijfase. Het 16e-eeuws kloosterpand omsloot een binnentuin van 32 m op 31,4 m.
32
In de 16e eeuw werd een tweede kloosterpand gebouwd ten zuiden van de kerk, waar
echter geen archeologisch onderzoek uitgevoerd werd. Een zuidelijke pandgang verbond het
abdissenkwartier met het klooster. Langs de westelijke kant ervan stonden de gebouwen uit de
oostelijke vleugel van het oudste klooster. Individuele zustercellen gaven uit op de oostelijke
pandgang.38
Tenslotte werden nog restanten van het Patershuijs en de westelijke kloostermuur
blootgelegd.
39
Na de Franse Revolutie ging het snel bergaf met de abdij.
Sporen uit subfase B (17e eeuw) zijn beperkter, omdat de gebouwen uit fase A gewoon
verder gebruikt werden. In deze periode werd de westelijke vleugel van het abdissenkwartier
gebouwd en ook de funderingen van de verdwenen noordelijke toren van de hoeve dateren uit
deze fase.
Gedurende abdijfase 2C (18e eeuw) werden veel bouwplannen gemaakt, maar niet
uitgevoerd. Gebouwen uit deze subfase zijn het nieuwe abdissenkwartier, de portierswoning
en de pachterswoning. Enkel bij de restauratie van de portierswoning konden archeologische
sporen opgetekend worden.
Vervalfase
40
Naast de abdij van Herkenrode stroomt de Demer van het noorden naar het zuiden en voor
de rest is het abdijdomein omgracht. Het was in de 16e eeuw dat een uitgebreid grachtenstelsel
ontstaan is. Het water van de Demer werd door middel van grachten verspreid over het hele
abdijgebied en kon dienst doen als spoelwater voor de latrines, om de grachten te vullen, die
percelen dienden af te bakenen, om energie op te wekken voor de molen en tenslotte kon men
in de vijvers vissen vangen. Enkel als drinkwater was het niet geschikt, omdat het te veel
verontreinigd was. Het drinkwater werd wellicht gehaald uit een bron, die ten zuiden van de
abdij gelegen was en aangevoerd werd door kwelwater.
Topo- en hydrografie
41
38 Deze afzonderlijke kamers is ongewoon voor een cisterciënzerinnenklooster. In het nieuwe klooster wordt de luxe weerspiegeld, die de vrouwen gewoon waren uit hun adellijke leven. 39 Smeets M. 2006, pp. 66-94 40 Smeets M. 2006, p. 36 41 Smeets M. 2004, p.92
33
Opgraving te Herkenrode (Smeets M. 2006, p. 1)
34
Plan van Herkenrode met aanduiding van de verschillende fasen (Smeets M. 2006, p. 109, fig. 5.1) Schematische voorstelling van de verschillende fasen: Pre- of vroege abdijfase (midden 12e eeuw): groen Eerste abdijfase (13e-15e eeuw): blauw Tweede abdijfase A (16e eeuw): geel Tweede abdijfase B (17e eeuw): paars Tweede abdijfase (18e eeuw): appelblauw Vervalfase (19e-20e eeuw): bruin
35
3.3. VROUWENPARK (ROTSELAAR)
• Adres: Aarschotsesteenweg 39, 3110 Rotselaar
Lokalisatie
• Eigenaar: Montfortcollege en de paters Montfortanen
• Topografische kaart: Haacht – Rotselaar 24/5-6
• Lambertcoördinaten: 181,35 - 176
• Bodemkaart: Rotselaar 74E
• Ferraris: Loven 111 (N1) (1)
Vrouwenpark werd opgericht kort voor 1215 door Arnold III van Rotselaar. Vooral
dochters uit rijke families uit de omgeving verbleven in deze middelgrote abdij. De abdij
stelde het goed tot in de 16e eeuw, toen ze geplunderd werd. In de 17e eeuw kende ze een
heropleving, maar in 1796 werd ze afgeschaft en later werd het voormalig abdijcomplex
opgekocht door de Antwerpenaar Jean-Baptiste Moerincx, die de abdij liet ombouwen tot een
kasteel met als residentieel deel het vroegere abdissenkwartier. De oudere (middeleeuwse)
gebouwen liet hij slopen, maar vele middeleeuwse bouwstenen met beeldhouwwerk werden
herwerkt in de parkconstructies.
Historiek
Stichtingsdatum: tussen 1183 en 1215
Feitelijke overgang naar Cîteaux: 1215
42
• Opgravingsperiode(n): 1997 - 1998
Archeologisch onderzoek
• Verantwoordelijke(n): Ward Caes
• Onderzochte delen: kerk en kerkhof ten noorden van de kerk
42 Minnen B. 1997, pp. 6-12
36
• Publicatie(s):
• Mercken J. 1984, Huisraad van de bewoners van ‘Vrouwenpark’ te Rotselaar (Br.),
Archaeologia Mediaevalis 7, p. 62.
• Minnen B. 1997, Historisch en kunsthistorisch belang van de abdij Vrouwenpark
(Rotselaar): een beknopte schets, Haachts Oudheid- en Geschiedkundig tijdschrift, pp.
6-12.
Caes W. 1997, Archeologische site Vrouwenpark te Rotselaar. Beschrijving van de
belangrijkste structurele resten uit de eerste opgravingscampagne (1997), Haachts
Oudheid- en Geschiedkundig tijdschrift, p. 287-300.
Caes W., Van Eldere D. & Minnen B. 1998, Vier grafzerken en een 13e-eeuwse
grafzerk van een onbekende abdis uit de abdij Vrouwenpark te Rotselaar, Haachts
Oudheid- en Geschiedkundig tijdschrift, p. 204-225.
HAGOK heeft hier in 1997 een noodopgraving uitgevoerd omdat de site bedreigd werd
door nieuwbouw.
Het kloosterpand is verdwenen, maar de kelders, die op basis van stilistische kenmerken
gedateerd kunnen worden in de 1e helft van de 13e eeuw, zijn intact bewaard. Het gebouw is
opgemeten door Thomas Coomans, waaruit bleek dat het een zeer nauwkeurige constructie is.
Ook de abdijkerk is een 13e-eeuws restant, maar wat na de sloop overbleef, werd bedolven
onder puin en aarde. In 1955 heeft een pater van de Montfortanen hier met zijn
retoricastudenten een opgraving gedaan, waarbij vooral vele ribfragmenten gevonden werden.
Van de opgraving werd geen wetenschappelijk verslag gemaakt. Er zijn enkel een prozaïsch
verslag en mondelinge getuigenissen.43
Onder een humuspakket lag een 3 m dikke puinlaag, die enkel bouwrestanten van de kerk
bevat, op de restanten van de kerk. Uit de noordelijke buitenmuur van het schip van de kerk
kan voor een stuk de bouwgeschiedenis van de kerk afgeleid worden. De funderingen zijn
opgebouwd uit onregelmatige ijzerzandsteenbrokken en de plint uit ijzerzandsteen en
zandsteen, wat betekent dat de zandstenen van latere datum zijn en gebruikt werden ter
herstelling. Nergens waren de buitenmuren met steunberen verstevigd, wat kan duiden op een
gewelfloze dakconstructie en een (vlakke) houten zoldering. Het parement in ijzerzandsteen
wordt ergens onderbroken met enkele korte rijen bakstenen, wat naar analogie met andere
43 Minnen B. 1997, pp. 6-12
37
cisterciënzerinnenabdijen kan wijzen op een dichtgemetselde deuropening. De noordelijke
buitenmuur van het schip van de kerk en de buitenmuren van de dwarsbeuk werden
gelijktijdig gebouwd en behoren tot de oudste nog zichtbare bouwfase van de kerk in
ijzerzandsteen. In de westelijke dwarsbeuk was vroeger een deuropening, die dichtgemetseld
werd toen er een galerij gebouwd werd. De abdij van Ter Kameren in Brussel heeft een
vergelijkbare deuropening. Later werd het oostelijk deel van de galerij met baksteen betegeld
en afgesloten aan de westkant om zo een bijgebouw te vormen. Nadat de galerij afgebroken
was, werd er een nieuw bijgebouw opgericht tegen de westkant van de dwarsbeuk.
Ten noorden van de kerk lag het kerkhof. Mensen werden begraven in trapeziumvormige
houten kisten, waarvan enkel nog een verkleuring in de bodem van te zien was. Het is de
bedoeling een duidelijker beeld te krijgen van rituelen en bijgeloof en een gezondheidsrapport
van de laatmiddeleeuwse overledenen. In de noordelijke dwarsbeuk zijn er overblijfselen van
twee haakse muren en een betegelde muur. Afgaande op wat we weten van de abdij Ter
Kameren, gaat het vermoedelijk om een kapelaltaar. In de kerk lag een laatmiddeleeuwse
vloer die samengesteld was uit kleine geglazuurde tegels in verschillende kleuren.
Cisterciënzers moesten zich echter houden aan beperkingen inzake versiering, maar vanaf
1250 werden de regels versoepeld, hoewel er nog geen figuratieve voorstellingen op mochten
staan. Dankzij de vroeggotische driekwartzuil kan dit deel van de kerk (koor, dwarsbeuk en
eerste deel van het schip) gedateerd worden in de 13e eeuw. Toen de dwarsbeuk omgevormd
werd tot de Mariakapel werd een afscheidingsmuur gebouwd. Brandsporen werden op
verscheidene plaatsen in de kerk aangetroffen. In tegenstelling tot de meeste kerken, die een
vlak afgesloten koor hadden, was het koor zevenhoekig, maar wel vergelijkbaar met dat van
de abdij Ter Kameren. Op sommige plaatsen in de kerk was er nog beschildering ‘in situ’ te
zien. Het merendeel van de Middeleeuwse abdijrestanten bevinden zich tegenaan en ten
zuiden van de kerk. Een bakstenen vloer met reliëfverschil duidt mogelijk op de verankering
van koorbanken. De westbouw van de kerk is in rudimentaire stijl opgetrokken.44
In 1998 werd de opgraving voortgezet ten noorden van de zone die in 1997 werd
opgegraven. Het gaat om drie opeenvolgende bakstenen gebouwen, die aanleunen tegen het
kerkschip en de noordelijke dwarsbeuk, een deel van het kerkhof met tientallen graven,
sporen van laatmiddeleeuwse structuren in ijzerzandsteen en een verharde weg in
ijzerzandsteen, die vanuit het noordwesten naar de noordelijke poort van de noordelijke
44 Caes W. 1997, pp. 287-300
38
dwarsbeuk loopt. De structuren in ijzerzandsteen zijn vermoedelijk te plaatsen in de 13e eeuw.
Tussen deze ijzerzandstenen structuren en de bakstenen gebouwen bevind zich een niveau
met zeven afzonderlijke, grote natuurstenen, waarvan vijf grafzerken.45
Grondplan van de kerk (Caes W. 1997, p. 300)
1.Kleine doorgang, die het priesterkoor met de sacristie verbindt 2.Bakstenen muur 3.IJzerzandstenen muur 4.Paradijspoort 5.Oudere paradijspoort 6.Noordelijke muur van dwarsbeuk 7.Muur 8.Galerij 9.Muur 10.Vertrek
45 Caes W., Van Eldere D. & Minnen B 1998, pp. 204-205
39
3.4. MAAGDENDALE (VLOESBERG)
• Adres: ? , 7880 Vloesberg
Lokalisatie
• Eigenaar: Edgar Fréteur
• Topografische kaart: Flobecq – Nederbrakel 30 / 5-6
• Lambertcoördinaten: 104,7 – 158,6
• Bodemkaart: Flobecq 99W
• Ferraris: Renaix 39 (P6) (2)
In de vroege 13e eeuw werd de vrouwenabdij,Vallis virgnum opgericht in Aubecq te
Vloesberg. De stichting wordt toegeschreven aan Arnulfus IV, baron van Pamele.
Historiek
Stichtingsdatum: 1200? Alleszins vroege 13e eeuw
Opname door Cîteaux: 1233
46 De
precieze stichtingsdatum is niet gekend, maar al in 1232 werd de abdij overgebracht naar
Pamele, nabij Oudenaarde.47
De site van de oorspronkelijke abdij is gelegen in een kleine vallei, op de samenvloeiing
van drie beekjes en enkele kilometers van het centrum van Vloesberg.
48
• Opgravingsperiode(n): 1969
Archeologisch onderzoek
• Verantwoordelijke: Henri Verbecelte
• Onderzochte delen: ?
• Publicatie(s):
Verbecelte H. 1971, Nos fouilles archéologiques à Flobecq, Flobecq, pp. 16-21.
46Pieteraerens M., Robeyns L. & Van Bockstaele G. 1999, p. 94 47Verbecelte H. 1971, p. 20 48Pieteraerens M. Robyns L., Van Bockstaele G. 1999, p. 94
40
De opgravingen begonnen in juli 1969 en namen slechts drie maanden in beslag. Over een
lengte van 40 m werden funderingen van verschillende bouwwerken blootgelegd. Sommige
constructies waren gebouwd op dikke eikenhouten funderingen, die mogelijk hergebruikt
werden uit een vorige fase. Ook in de muren werd hergebruikt materiaal aangetroffen. Het
was echter niet mogelijk om in de opgegraven constructies een ruimtelijke indeling te
herkennen.49
49 Verbecelte H. 1971, pp. 19-20
41
3.5. MAAGDENDALE (OUDENAARDE)
• Adres: Maagdendaele, Tussenmuren 17, Oudenaarde
Lokalisatie
• Eigenaar: Gemeente Oudenaarde
• Topografische kaart: Anzegem – Oudenaarde 29 / 3-4
• Lambertcoördinaten: 170,25 – 96,25
• Bodemkaart: 84E
• Ferraris: Oudenaarde 38 (N6) (4)
In 1233 stichtte Arnulf IV, de Heer van Pamele, de cisterciënzerinnenabdij Maagdendale in
Pamele, na de overheveling uit Vloesberg. In de 14e en 15e eeuw werd Maagendale verwoest
oor de Gentenaars en hadden ze af te rekenen met overstromingen. In de 2e helft van de 16e
eeuw werden de kloosterlingen tijdens de godsdienstoorlogen uit hun klooster gezet, maar in
1582 konden ze terugkeren, nadat Alexander Farnese Oudenaarde heroverd had. De 17e eeuw
was een periode van heropleving, maar in de 18e eeuw ging het terug bergaf, totdat de
kloosters in 1796 officieel afgeschaft werden.
Historiek
Stichtingsdatum: 1233
Opname tot Cîteaux: 1233
50
• Opgravingsperiode(n): 1992, 1997
Archeologisch onderzoek
• Verantwoordelijke(n): Dirk Callebaut, Koen De Groote en Nancy Lemay
• Onderzochte delen: kerk, kloosterpand
• Publicatie(s):
Callebaut D. & De Groote K. 1993, Het cisterciënzerinnenklooster Maagdendale in
Oudenaarde (O.-Vl.), Archaeologia Mediaevalis16, p.37.
Vandenabeele L. & Verhaeghe E. 1993, Geschiedenis van de abdij van
Maagdendale, Oudenaarde, 23 p. ill.
50 Verhaeghe. E. 1993, pp. 5-11
42
Lemay N. 1999, Opgravingen in de voormalige abdij Maagdendale (Oudenaarde) (O.-
Vl.), Archaeologia Mediaevalis 22, p. 71.
De abdij van Maagdendale volgt het typeplan van het Middeleeuws klooster: een
kerkgebouw met ten zuiden daarvan het kloosterpand met pandgangen die uitgaven op de
kapittelzaal, refter, keuken, bibliotheek. Verder was er nog een poortgebouw met
gastenverblijf. Dat alles werd ommuurd. In latere eeuwen werden ten noorden van de kerk een
brouwerij en neerhof aangelegd en ten zuidoosten van het kloosterpand werd nog een tweede
pand met o.a. een ziekenzaal gebouwd. In de 17e eeuw werd nog een groot abdissenhuis
neergeplant. Al bij al kon de abdij aan 80 religieuzen en personeel onderdak bieden. Na 1796
begon de aftakeling van de abdij, maar de kerk, het abdissenhuis en het poorthuis zijn goed
bewaard gebleven.
Van de kerk zijn het oorspronkelijk koor en schip nog bewaard. De kerk was
oorspronkelijk een driebeukig gebouw met een polygonale koorafsluiting en twee vlak
afgesloten zijkoren. Dat alles werd overdekt door een houten rondbogig tongewelf.
De bouw van de kerk gebeurde in twee bouwcampagnes. In de eerste fase voor 1250 werd
gebouwd met Doornikse kalksteen, terwijl in de tweede fase gewerkt werd met baksteen.
Rond het einde van de 13e eeuw was de kerk af.
Over het algemeen was de kerkarchitectuur redelijk sober, wat ook te zien is in de
horizontaliteit van het kerkgebouw en het ontbreken van een toren.
In de 17e eeuw werd het stenen gewelf in het kerkgebouw geplaatst en het abdissenhuis
ontworpen, dat ook nog bewaard is. Deze getuigen dan weer van een werelds karakter in
contrast met het monastieke ideaal van de kerk.
Een ander gespaard gebouw is het poorthuis, dat overwegend geplaatst moet worden in de
16e eeuw. Toch is er ook nog een 13e-eeuws cisterciënzerkapiteel.51
In 1992 werden opgravingen verricht, omdat op de site een administratief centrum zou
komen. Van de kerk werd de bakstenen grondmuur van de zuidelijke zijbeuk vrijgelegd en
verder werden enkele kalkstenen muren van het 13e-14e-eeuws kloosterpand aangesneden. Dit
complex werd in de 15e eeuw vervangen door een bakstenen gebouw, waarvan de kruisgang
en de oostvleugel gedeeltelijk opgegraven werden. Op de bovenverdieping hiervan was het
dormitorium. Tussen dit gebouw en het abdissenkwartier, dat met zijn binnenkoer een tweede
51 Vandenabeele L. 1993, pp. 13-17
43
entiteit binnen de abdij vormde, werden nog een gang met enkele vertrekken van een derde
kloosterhof opgegraven.52
Wegens restauratiewerken werd in 1997 ook opgegraven in de abdij in de zones die tegen
het koor van de abdijkerk aanleunden. Er werden twee 14e-15e-eeuwse tegelvloeren ontdekt,
die zich bevonden in de zijkapellen. Onder de vloeren lag een 60 cm dik zandpakket met
scherven en daaronder was er nog een laag die voornamelijk bestond uit bouwpuin, die
wellicht gerelateerd moet worden aan bouwwerken.
53
52Callebaut D. & De Groote K. 1993, p. 37 53Lemay N. 1999, p. 71
44
3.6. TER KAMEREN (BRUSSEL)
In 1796 werd de abdij tot gemeengoed verklaard en werden de gebouwen op het domein
openbaar verkocht. Omstreeks 1810 heeft de regering alles teruggekocht om er een bedelhuis
van te maken, dat bestaan heeft tot 1872 om vervolgens tot 1908 dienst te doen als militaire
school. Tussen 1920 en 1940 zijn er grote restauratiewerken uitgevoerd. Op dit moment zijn
de gebouwen in gebruik door een fabriek van de kerk van de parochie en een geografisch
instituut.
Historiek
Stichtingsdatum: 1201
Opname door Cîteaux: 1232
De vrouwenabdij werd in 1201 opgericht met de steun van de hertog van Brabant Henri I
en heeft zich aangesloten bij de Orde van Cîteaux in 1232. Met de godsdienstoorlogen is de
abdij in brand gestoken, maar later in verschillende fasen heropgebouwd tot in het midden van
de 17e eeuw en naar het beeld van andere abdijen omgebouwd in de 18e eeuw, slechts enkele
decennia voor de afschaffing van de abdij.
54
• Adres: Abdij Ter Kameren 13, Brussel
Lokalisatie
• Eigenaar: Nationaal Geografisch Instituut
• Topografische kaart: Uccle – Tervuren 31 / 7-8
• Lambertcoördinaten: 167,50 – 150,25
• Bodemkaart: Uccle 102W
• Ferraris: Uccle 77 (O1) (2)
• Opgravingsperiode(n): 1600, 1934, 2004-2007
Archeologisch onderzoek
• Verantwoordelijke(n): ? , Philippe Sosnowska
• Onderzochte delen: kerk, riolering, kloosterpand, bijgebouwen
54Degraeve A., Eeckhout J., Guillaume A., Meganck M & Sosnowska P. 2006, pp. 42-46
45
• Publicatie(s):
• De Ryckman De Betz, De Maisieres T. & Dansaert G. 1948, L’abbaye cistercienne
de La Cambre, étude d’histoire et d’archéologie, Anvers.
• Meganck M. & Sosnowska P. 2005, Annexe du quartier agricole de l’ancienne
abbaye de La Cambre (Bxl.), Archaeologia Mediaevalis 28, p. 118-12.
Degraeve A., Eeckhout J., Guillaume A., Meganck M. & Sosnowska P. 2006,
L’ancienne abbaye de La Cambre : aperçu des recherches recentes (Bxl.),
Archaeologia Mediaevalis 29, pp. 42-46.
Degraeve A. 2008, Sondering in de Ter Kamerenabdij, Elsene: de oudste constructies
van het klooster blootgelegd (Bxl), Archeologia Mediaevalis 31, pp. 43-44.
In 1948 werd een eerste studie over de abdij Ter Kameren gepubliceerd.55 Dit werk handelt
echter vooral over de historiek van de abdij. Op archeologisch vlak wordt er geconcentreerd
op de muurwerkarcheologie en interpretatie van de bovengrondse structuren. Op basis van
deze bovengrondse structuren kan het volgende grondplan opgesteld worden.
Grondplan van de abdij (De Ryckman De Betz 1948, p. 258)
55 De Ryckman De Betz 1948
46
Er is slechts twee keer sprake van opgravingen. In 1600 waren de kloosterzusters in de
abdijkerk op zoek naar het stoffelijk overschot van de heilige Bonificatius. Daarbij stootten ze
op de funderingen van een muur, die evenwijdig met de kerkmuur liep. Toen werd deze muur
geïnterpreteerd als een overblijfsel van een huis, dat vroeger op deze plaats stond. De
Ryckman De Betz is het hier echter niet mee eens en denkt dat het gaat om een restant van de
13e-eeuwse kerk die er stond voor de bouw van de abdijkerk.56 Bij de opgraving in 1934 werd
iets ten noordoosten van het noordelijk transept een ondergronds kanaal aangesneden.57
Het abdissenkwartier met gastverblijf bevond zich tegenover de nonnenvleugel.
In 2004 en 2005 werden hier opgravingen uitgevoerd in het kader van het opstellen van
een ondergrondse archeologische atlas van Brussel.
De abdij heeft verschillende groepen constructies, die men kan klasseren volgens leeftijd
en hun plaats: de kerk, de vertrekken van de kloosterzusters en dat van de abdis, de
ziekenzaal, de school, de andere afhankelijke gebouwen en de landbouwgebouwen.
Het oudste volledig bewaarde deel is de abdijkerk, die gebouwd werd in de 14e eeuw. Deze
staat in verbinding met het klooster. Door de eeuwen heen zijn er geregeld verbouwingen
gebeurd.
Het klooster is 40 m op 37 m, met de vier hoeken naar de verschillende windrichtingen
gericht. De eerste bouwfase was dus in de 13e eeuw. Vanaf het begin bevond de kerk zich in
het noorden, de kapittelzaal in het oosten, de refter in het zuiden en de westelijke vleugel was
het gebouw van de lekenzusters. In de 16e eeuw is een brand uitgebroken, waardoor de gehele
abdij verwoest en vervolgens heropgebouwd werd. 58
Een boerderij, genaamd Ledeberg, is in 1231 toegevoegd aan de abdij. Oorspronkelijk lag
de boerderij buiten de abdij, maar met de uitbreidingen kwam deze erbinnen te liggen. De
De grafische documenten van het klooster dateren ten vroegste uit de 16e eeuw, waardoor
het moeilijk is een beeld te krijgen van het primitieve klooster, maar desalniettemin weet men
dus dat de belangrijkste elementen gebouwd zijn volgens het cisterciënzerplan.
Het klooster heeft reeds in de middeleeuwen zijn grootste uitbreiding gekend.
56De Ryckman De Betz 1948, pp. 284-285 57De Ryckman De Betz 1948, p. 262. 58Degraeve, Eeckhout, Guillaume, Meganck & Sosnowska 2006, pp. 42-45
47
boerderij voorzag in de voedselvoorziening van de abdij. Aanvankelijk werd deze bewerkt
door lekenbroeders maar later werd de boerderij uitbesteed aan pachters.
In 1797 werden de gebouwen van de abdij voor het eerst verkocht en daarna verschillende
keren doorverkocht. Nu maken de resten van de boerderij deel uit van de fundamenten waarop
het huidige huis gebouwd is.
Het bouwhistorisch onderzoek heeft twee 18e-eeuwse kernen ontdekt.59
Voorafgaand aan de restauratie van de kapittelvleugel werd een archeologische boring
gedaan in de hoek tussen de kapittelvleugel en de zuidelijke kloostergang. Deze hoek is het
laagste punt van de abdij, waar water en colluvium zich verzamelen. Op 40 cm diepte
bevonden zich de oude loopvlakken. Verder konden nog de funderingen van de
kapittelvleugel en de zuidelijke kloostergang onderzocht worden. Deze funderingen werden
aangepast aan het probleem van de wateroverlast: zo bestaat de fundering van de kapittelzaal
uit spaarbogen in rechthoekige kalkstenen breukstenen en leunt deze aan bij de funderingen
van de zuidelijke kloostergang. Deze tweede fundering bestaat uit vier grote lagen
kalksteenbrokken die diep ingegraven zijn onder het huidige loopvlak. De laatste rij
kalkblokken leunt op volledig bewaarde boomstammen. Wellicht was heel deze kloostergang
op deze manier opgebouwd en fungeerde het oudste loopvlak als werkniveau voor de
plaatsing van deze pijlers.
60
59 Meganck M. & Sosnowska P. 2005, pp. 118-121 60 Degraeve A. 2008, pp. 43-44
48
Plattegrond van de abdij Ter Kameren ( Eeckhout, Guillaume, Meganck & Sosnowska, 2006, p. 43, fig. 1)
1. O.-L.-V. kerk 2. Klooster 3. Abdissenkwartier 4. Pastorie 5. Gemeenschappelijke dienst 6. Vergaderzaal 7. Landbouwgebouwen 8. School en ziekenzaal 9. 19e-eeuwse gebouwen 10. Plaats om hoge gasten te ontvangen 11. Tuinen 12. Bijgebouw van het landbouwbedrijf
49
3.7. BIJLOKE (GENT)
• Adres: Bijlokeabdij, Godshuizenlaan, 9000 Gent
Lokalisatie
• Eigenaar: Stad Gent
• Topografische kaart: Gent – Melle 22 / 1-2
• Lambertcoördinaten: 192,90 – 104,25
• Bodemkaart: Gent 55W
• Ferraris: Gent 35 (G6) (4)
Al in 1784 werd de Bijloke verlaten.
Historiek
Stichtingsdatum: 1205
Opname tot Cîteaux: 1215
De abdij van de Bijloke werd gesticht in 1228 en meteen opgenomen in de orde van
Cîteaux. Eerst werd het opgericht op de plaats waar zich al een klooster bevond, maar in 1231
werd de abdij overgeplaatst naar het stuk grond ernaast, ‘Biloke’ genaamd. Reeds van bij het
begin was er een onderscheid tussen de abdijkerk en de kapel van het hospitaal.
Ten gevolge van de Beeldenstorm in 1566 werden de kerk en het klooster erg beschadigd
en twaalf jaar later werden de zusters gedwongen hun klooster te verlaten door het
calvinistisch stadsbestuur. In 1584 gaf de stad zich over aan de Spanjaarden en konden de
zusters terugkeren, maar ze hadden niet voldoende geld om de kerk en het klooster te
restaureren. Om aan geld te geraken, probeerden ze het afbraakmateriaal te verkopen. In het
begin van de 17e eeuw werd de oostelijke vleugel omgebouwd tot bedehuis. 61
• Opgravingsperiode(n): 1929, 1978 en 1988-2006?
Archeologisch onderzoek
• Verantwoordelijke: Fr. Van Hove, Veerle Van Doorne en Gunter Stoops
• Onderzochte delen: kerk, ziekenzaal, kloostercomplex
61Pieteraerens M., Robyns L. & Van Bockstaele G. 1999, pp. 68-69
50
• Publicatie(s):
• Van Hove F. 1931, Etude de reconstruction de l’état primitif des bâtiments existants
de l’ancienne abbaye de la Biloke à Gand, Bulletin de la société d’histoire et
d’archéologie, Gand, pp. 5-25.
Van Doorne V. 1979, Opgravingen in de Bijloke-abdij, Oude koeien uit de gracht,
Gent, pp. 10-11.
Laleman M.-C. & Raveschot P. 1992, De ziekenzaal van de Bijloke. Renovatie en
onderzoek in Gent, Toerisme in Oost-Vlaanderen jg 14 nr 3, Gent, pp. 76-80
Laleman M.-C. & Raveschot P. 1994, L’hopital de la Bijloke à Gent: premier bilan
de la recherche archéologique, Actes de L Ie de la féderation des cercles d'Archéologie
et d'Histoire de Belgique dl. 2, Liège, pp. 129-135
Laleman M.-C. & Stoops G. 2005, Archeologisch onderzoek in de Gentse Bijloke,
Vobov-Info, pp. 38-44.
Laleman M.-C. & Stoops G. 2006, Archeologisch onderzoek in de Bijlokesite,
Archaeologia Mediaevalis 29, pp. 63-64.
Stoops G. 2007, Abdijkerk I in de Gentse Bijloke: de opgravingen van 2006 (O.-Vl.),
Archaeologie Mediaevalis 30, pp. 91-93.
Architect Fr. Van Hove heeft in 1929 een proefsleuf getrokken in de kloostertuin van de
Bijloke-abdij. Dit leverde funderingen in Doornikse kalksteen op van ca. 1,30 m breed.
Volgens hem ging het om de funderingen van de eerste kerk, die gedateerd moet worden in de
eerste helft van de 13e eeuw en bleef bestaan tot de Beeldenstorm in 1566.62
In 1978 werd op dezelfde plaats een opgraving uitgevoerd door de dienst Archeologie en
Historische Monumenten van de stad Gent met het doel de bevindingen van Van Hove na te
gaan. Voornoemde fundering evenals een deel van een gemetselde muur in Doornikse
kalksteen werden aangesneden in de eerste sleuf. Deze constructie was voor een deel
uitgebroken door de aanleg van een bakstenen gemetseld graf uit de 15e eeuw. In een tweede
sleuf werd nog een fundering in Doornikse kalksteen alsook een ander verstoord graf
aangetroffen. De fundering in Doornikse kalksteen maakt ofwel deel uit van de
afsluitingsmuur ofwel van de dwarsbeuk van de eerste abdijkerk.
63
62 Van Hove F. 1931, pp. 5-25 63 Van Doorne V. 1979, pp. 10-11
51
De omvorming van de ziekenzaal tot concertgebouw ging gepaard met een grootschalig
archeologisch en bouwkundig onderzoek, dat in 1988 aanving en voortduurde tot 2006. De
wetenschappelijke vraagstelling is welke de betekenis van de Bijlokesite is voor het ontstaan
en de ontwikkeling van Gent, de evolutie van de site en de betekenis van deze bevindingen in
een ruimer Europees perspectief.64
Op de dakconstructie werd een dendrochronologische studie toegepast. Het eikenhout werd
gekapt in de helft van de 13e eeuw en was afkomstig uit het Maasland. Het werd wellicht over
de rivier naar Gent gebracht. Ten oosten van de ziekenzaal was er mogelijk een houten
tribune met altaar, die te identificeren is met de Sint-Annazolder. Korte tijd na de afwerking
van de ziekenzaal werd tegen de zuidwestelijke hoek een kapel uit Doornikse steen
aangebouwd. Aan de ziekenzaal werd weinig gewijzigd, maar de kapel kende verscheidene
verbouwingen.
Dit onderzoek bestond uit opgravingen,
muurwerkarcheologie en een dendrochronologische analyse van het dakgebinte en werd
opgesplitst in verschillende fazen. In en om de ziekenzaal werden geen sporen of vondsten
gedaan die ouder dan de 13e eeuw zijn.
De ziekenzaal heeft een oost-west oriëntatie en heeft binnenwerkse afmetingen van 55,10
m bij 15,75 m en in het midden een hoogte van 18 m. Omdat het oostelijk deel op een
drassige alluviale ondergrond was gebouwd, leidde dit later tot stabiliteitsproblemen en moest
het terrein opgehoogd worden. Voor de opbouw van de ziekenzaal werd vooral Doornikse
kalksteen gebruikt, maar voor de binnenafwerking werden grote bakstenen aangewend. Dit is
een indicatie van overgangsarchitectuur. Dankzij het archeologisch onderzoek was het
mogelijk om alle oorspronkelijke doorbrekingen te lokaliseren.
65
64 Laleman M.-C. & Stoops G. 2005, p. 38, 65 Laleman M.-C. & Raveschot P. 1992, pp. 76-79
52
Bijlokeplan met aanduiding van de plaatsen waar opgegraven werd en waar de kerk zich bevond (Stoops
G. 2005)
In 2005 was het de bedoeling om een nieuw stadsmuseum te bouwen, nl. het STAM. In de
zuidelijke pandgang konden tegen de reftermuur minstens drie oudere loopniveaus
onderscheiden worden. Vijftien skeletten in anatomisch verband en enkele overblijfselen van
verstoorde inhumaties werden aangetroffen. Het ging steeds om kistbegravingen. De skeletten
lagen op de rug, gestrekt en met de blik naar het oosten. Er was slechts één uitzondering.66
66 Mogelijk gaat het om een priestergraf, maar zekerheid is er niet.
Enkele begravingen zijn bijgezet naast de fundering van de reftervleugel, wat erop wijst dat
deze van latere datum zijn dan de refter.
53
Op de dakkap boven de refter werd een dendrochronologische analyse uitgevoerd,
waardoor deze gedateerd kon worden in de eerste helft van de 14e eeuw.
In de noordelijke pandgang werden twee dwarse proefsleuven getrokken, met het doel te
onderzoeken in welke mate de vernieuwing van de bevloering en verwarming zou ingrijpen
op het bodemarchief. Na de afbraak van de kerk uit natuursteen werd de noordelijke pandgang
in de 17e eeuw opnieuw opgebouwd met bakstenen. Ook in deze pandgang werden
verschillende begravingen ontdekt.
De oudste abdijkerk bevond zich ten noorden van de kruisgang. Nadat deze kerk verwoest
werd na de Beeldenstorm werd ze niet heropgebouwd. Er is wel een transeptgevel bewaard,
die de grens vormt tussen het zuidelijk transept van de kerk en de oostvleugel, waarin de
kapittelzaal en dormitorium gelegen waren. De oudste bouwfase van deze dwarsgevel bestaat
uit Doornikse steen en moet gedateerd worden in het tweede kwart van de 13e eeuw. In het
begin van de 14e eeuw werd de oostvleugel aangebouwd in baksteen. Jongere sporen duiden
op de 17e-eeuwse wijzigingen, toen de oostvleugel werden omgevormd tot tweede abdijkerk.
Er werden nog overblijfselen van het zuidtransept van de eerste abdijkerk teruggevonden.
In de zuidoosthoek van de sacristie was een deuropening, die toegang gaf tot de tweede
abdijkerk. Naast de deuropening bevond zich een lavabonis in de muur.
In de kloostertuin kon de plattegrond van de oudste abdijkerk gereconstrueerd worden. De
funderingen duidden op een recht afgesloten koor. Uit de teruggevonden vloerfragmenten, die
bestonden uit gebakken tegels, kan afgeleid worden dat het loopniveau zich ca. 1 m onder het
huidig loopniveau bevond. Ten westen van het koor was er een kalkmortelvloer.67 In de
zuidmuur van het koor bevond zich een dubbel verticaal afvoerkanaal.68
Het onderzoek van de oudste abdijkerk werd in 2006 verdergezet met het doel de
westelijke begrenzing van de kerk te vinden om de plattegrond te kunnen vervolledigen. Op
het oostelijk deel van het terrein werd een noord-zuidsleuf getrokken, waarin funderingsresten
in Doornikse kalksteen werden aangetroffen. Het gaat om twee muren met oost-
westoriëntatie. De eerste muur vormde de noordelijke begrenzing van de middenbeuk en was
daarna uitgebroken. De tweede was de buitenmuur van de noordelijke zijbeuk. Het gaat dus
om een kerk met zijbeuken. In een noord-west proefsleuf werd de westelijke begrenzing
gevonden. Het bleek dat de noordelijke zijbeuk in een tweede fase tegen het middenschip
werd aangebouwd. Dankzij deze gegevens was het mogelijk de kerkplattegrond te
67 Kalkmortelvloer kwam vaak voor in middeleeuwse kerk en werd al eerder aangetroffen in Gent. 68 Laleman M.-C. & Stoops G. 2005, pp. 40-44
54
reconstrueren: de driebeukige kerk had een binnenlengte van ca. 43,5 m op ca. 20 m en de
breedte van de zijbeuk bedroeg ca. 4,05 m. Dankzij het dendrochronologisch onderzoek kon
een terminus ante quem opgesteld worden van 1310-1330.
Situering van de abdijkerk (Stoops 2006, p. )
Tegen de funderingen was aan de buitenzijde van de kerk een grafkelder gebouwd, die een
kistbegraving bevatte. Wellicht gaat het om een hooggeplaatst persoon.69
69 Stoops G. 2007, pp. 92-94
55
3.8. NIEUWENBOS (HEUSDEN)
• Adres: Bosseveerhoeve, Kruisdreef, Heusden
Lokalisatie
• Eigenaar: Rijkstuinbouwschool Melle en de Bosseveerhoeve
• Topografische kaart: Gent – Melle 22/1-2
• Lambertcoördinaten: 109,89 - 190
• Bodemkaart: Melle 55E
• Ferraris: Wetteren 47 (X6) (1)
In 1205 werd de abdij Maria ten Bosch gesticht tussen Lokeren en Zeveneken. Tier jaar
later werd de abdij opgenomen in de orde van Cîteaux.
Historiek
Stichtingsdatum: 1205
Opname tot Cîteaux: 1215
70 Ten gevolge van de onvruchtbare
grond en een gebrek aan drinkwater werd in 1946 de abdij overgeplaatst naar Heusden met de
abdij van Nieuwenbos. Dit domein bevond zich in een Scheldemeander te Heusden. Een jaar
later namen de nonnen er hun intrek. Ruim drie eeuwen kenden de religieuzen een tamelijk
rustig leven. Deze rust werd plots verstoord door een inval van de Geuzen in 1579. Daarna
werd de abdij stapsgewijs afgebroken, zodat de stenen hergebruikt konden worden.71
• Opgravingsperiode(n): 1972, 1974-1975
Archeologisch onderzoek
• Verantwoordelijke(n): Heemkundige Vereniging De Gonde
• Onderzochte delen: kerkhof, bijgebouwen
• Publicatie(s):
Desmet G. 1982, Opgravingen naar de verdwenen abdij van Nieuwenbos te Heusden,
Melle.
70 Pieteraerens M., Robyns L. & Van Bockstaele G. 1999, p. 102 71Desmet G. 1982, pp. 3-10
56
Een eerste archeologisch onderzoek bestond uit een kleine sleuf in de boomgaard van de
Rijkstuinbouwschool in Melle. Er werd ongeveer een oppervlak van 50 m² tot een diepte van
1,5 m onderzocht. De bodem was verstoord door de aanleg van plantkuilen en
drainagebuizen, waardoor het niet mogelijk was om de stratigrafie te herkennen.
Er werden drie grafkelders aangetroffen en sporen van een vierde, die echter niet verder
onderzocht kon worden. Verder werden nog twintig skeletten met een oost-west oriëntatie
gevonden. De grafkelders waren intensief gebruikt wat ook blijkt uit latere bijzettingen en
verstoringen en oversnijdingen door jongere begravingen. Vermoedelijk gaat het om allemaal
kistbegravingen. Het baksteenformaat verschilde per kelder en één van de kelders was
bevloerd met platte hergebruikte dakpannen. Aan het hoofd- en voeteinde waren nog twee
bakstenen kruisen gemetseld.
Ten zuiden van en evenwijdig met de grafkelders werden nog de funderingen uit
baksteenbrokken van een lange smalle muur en funderingen uit verschillende steenbrokken
van een klein rechthoekig gebouw van 1,7 m op 1,2 m aangesneden. Door de beperktheid van
het onderzoek was het niet mogelijk om een functie toe te kennen aan de gevonden structuren.
Een tweede opgraving werd uitgevoerd op het terrein tussen de Schelde en de
Bosseveerhoeve (50 m ten noordoosten van de vorige opgraving). Omdat de stenen waren
uitgebroken, werden enkel funderingsresten teruggevonden, waaronder de funderingen van
een bakstenen gebouw van 40 m op 12 m, met daarin een klein bakstenen vloerrestant en een
afvalputje. De keramiekvondsten uit de funderingssleuven werden globaal genomen gedateerd
in de 14e eeuw.72
72 Desmet G., 1982, pp. 19-25
57
3.9. EGHEZÉE (BONEFFE)
• Adres: Rue de l’abbaye 3, 5310 Boneffe
Lokalisatie
• Eigenaar: ?
• Topografische kaart: 140 / 8 C17
• Lambertcoördinaten: 191,2 - 146
• Bodemkaart: Eghezée 131 E
• Ferraris: VI, 115 (St.-Denis) (L8) (2)
Men weet enkel dat de abdij van Boneffe in het begin van de 13e eeuw gesticht werd en in
1227 werd opgenomen in de Orde van Cîteaux. Vanaf 1461 vertrokken de cisterciënzerinnen
en namen monniken van dezelfde Orde er hun intrek. Deze monniken waren afkomstig van
andere cisterciënzerabdijen in Namen.
Historiek
Stichtingsdatum: begin 13e eeuw
Overgang naar Cîteaux: 1227
73
• Onderzochte delen : bijgebouwen
Archeologisch onderzoek
• Verantwoordelijke(n) : J. Plumier
• Publicatie(s):
Plumier J. & Dupont C. 1996, Eghezée : Ferme de l’ancienne Abbaye de Boneffe
(Nr.), Archaeologia Mediaevalis 19, p. 66.
Plumier J. & Dupont C. 1996-1997, Eghezée : ancienne abbaye de Boneffe,
Chronique de l’Archéologie wallonne 4-5, p. 189.
Door boringen om een buizennet en een ontvangstkamer aan te leggen is men gestoten op
middeleeuwse en postmiddeleeuwse lagen aan de noordkant van de cisterciënzerinnenabdij 73 Canivez J.-M. 1926, pp. 332-334
58
van Boneffe.74 In deze lagen heeft men aardewerk, hout en stukjes leder aangetroffen.
Vervolgens is opdracht gegeven om dit verder te onderzoeken en restauratiewerken uit te
voeren, maar tot nu zijn er nog geen interessante structuren gevonden, afgezien van twee
muren in recente steenbouw. Waarschijnlijk gaat het om de boerderij van de abdij.75
74 Plumier J. & Dupont C. 1996-’97, p. 189 75 Plumier J. & Dupont C. 1996, p. 66
59
3.10. LA RAMÉE (JAUCHELETTE)
• Adres: Rue de l’Abbaye 19, 1370 Jodoigne (Jauchelette)
Lokalisatie
• Eigenaar: Gemeente Jodoigne
• Topografische kaart: 40 / 3
• Lambertcoördinaten: 184 - 152
• Bodemkaart: 118 W
• Ferraris: VI 114 (I8) (2)
In 1216 kregen de nonnen een groot stuk land ter beschikking van de heer van Jauche.
Historiek
Stichtingsdatum: 1212, vanaf 1216 in Jauchelette
Overgang naar Cîteaux: 1214
Onder invloed van enkele religieuze vrouwen, een abt, bisschop en heer ontstond in 1212
tussen Kerkom en Lubbeek een huis ter ere van de maagd Maria. Al twee jaar later werden ze
opgenomen in de Orde van Cîteaux en kenden een sterke band met de abdij van Villers en
stonden onder het gezag van de abt van deze cisterciënzerabdij. 76
Dit landgoed was ideaal voor een cisterciënzerabdij het was afgelegen, in de buurt van de
Grote Gete, er was een bron met drinkbaar water en het gebied was vruchtbaar. Voorts was
het domein ook heuvelachtig genoeg om een hydrografisch netwerk aan te leggen en zo het
water van de Gete te benutten voor drie molens, een zagerij en een brouwerij. Nog een andere
waterloop, nl. de Thoremblais, werd omgeleid via een aquaduct over de Gete om zo de vijvers
en vennen van water te voorzien. De waterlopen werden gecontroleerd door een systeem van
afsluiters, zodat het water heel het jaar door als energiebron voor de molens gebruikt kon
worden.77
De 14e eeuw was een moeilijke periode voor de Kerk ten gevolgen van het kerkelijk
schisma, waardoor er een paus in Avignon en één in Rome zetelde. Omdat La Ramée in
Brabant ligt, behoorde deze abdij tot de invloedssfeer van Avignon. Voorts was de 14e eeuw
76 Henneau M.-E. 2002, pp. 19-21 77 Coomans T. 1992, p. 4
60
een tijd van oorlogen en epidemieën. De Orde krijgt concurrentie van andere congregaties. De
nonnen namen de gewoonte van Carmel over en leidden een leven van armoede in een strikt
klooster.
Tijdens de 16e eeuw werden verschillende schenkingen gedaan aan de abdij, waardoor ze
economisch heropbloeide.
Ten gevolge van het Concilie van Trente werden de diocesen heringedeeld en viel de abdij
niet langer onder het gezag van de bisschop van Luik, maar onder die van Namen.78
In 1515 schafte de latere Karel V het recht van de heerser van de Nederlanden om de abten
en abdissen te benoemen af.
79
De 17e eeuw was een tijd van oorlogen, verbanning en andere rampen, Tijdens het beleg
van Ramillies deed de abdij dienst als ziekenhuis, maar daarna was er weer heropleving.
80
Helaas was dit niet van lange duur, want in 1989 werd een decreet uitgevaardigd, waarin alle
kerkelijke bezittingen tot nationaal goed verklaard worden. Zo werden uiteindelijk in 1796
ook de nonnen van La Ramée op straat gezet, opdat hel het domein van de abdij verkocht kon
worden.81
78 Henneau M.-E. 2002, pp. 41-46 79 Henneau M.-E. 2002, pp. 70-72 80 Henneau M.-E. 2002, pp. 75, 85 & 97 81 Henneau M.-E. 2002, p. 133-136
Ongetwijfeld werden de eerste gebouwen al voor 1216 opgericht, zodat de nonnen al in de
mogelijkheid waren een regelmatig kloosterleven te leiden tijdens de bouw van het echte
klooster. Na enkele jaren werden de eerste houten gebouwen vervangen door stenen, omdat
deze een meer duurzame aard zijn. In de eerste helft van de 17e eeuw werd het klooster
vernield door de invallende Franse en Hollandse troepen, waardoor de nonnen de gebouwen
moesten verlaten. In 1649 konden ze terugkeren en werd meteen aangevat met de
noodzakelijke restauratiewerken. Toch behield de abdij grotendeels hetzelfde uitzicht dat dus
teruggaat tot de 13e eeuw.
Van de kloostergebouwen staat enkel het abdissenkwartier nog overeind. Op basis van
iconografische bronnen is het echter wel mogelijk het uizicht te reconstrueren. Het
kloosterpand was perfect georiënteerd met in het noorden de eenbeukige kerk met
veelhoekige koorafsluiting. Wellicht was de indeling van de vleugels ook volgens de regel.
Het volledige kloostercomplex was volledig ommuurd.
61
De abdij van La Ramée in 1694, gezien vanuit het noorden (Coomans T. 1992, p. 3)
Uit een plan dat opgemaakt werd bij de openbare verkoop aan het einde van de 18e eeuw
blijkt dat de ruimtes van het kloosterpand erg klein waren, zeker in vergelijking met het grote
abdissenkwartier.82
• Opgravingsperiode(n): 1986
Archeologisch onderzoek
• Verantwoordelijke(n): Michel de Waha & Vincent Van Oeteren
• Onderzochte delen: kerk
• Publicatie(s):
• Coomans T. (red.)1992, La Ramée, Abbaye cistercienne en Brabant wallon, Jodoigne
Coomans T . (red.) 2002, La Ramée, Abbaye cisterciennes en Brabant wallon, Racine
Het archeologisch onderzoek gebeurde in twee fases: eerst werd gedurende twee dagen een
steekproef uitgevoerd om de aanwezigheid van de restanten van de gebouwen te achterhalen.
Enkele maanden later volgde een kleine opgraving, die welgeteld één week duurde. In het
totaal werden er dus twee sleuven getrokken. Het doel van de opgraving was om de staat
82 Coomans T. 2002, pp. 49-59
62
waarin de restanten zich bevonden te achterhalen en na te gaan wat de oriëntatie van het koor
en schip van de kerk was en waar deze kerk zich bevond ten opzichte van het kloosterpand.
De eerste sleuf bevond zich aan de buitenzijde van het kerkkoor en bracht een muurrestant
van 1,70 m in de lengte en 1,30 m in de hoogte aan het licht. Op een diepte van 1,80 m
bevond zich de intacte lemen vloer. Verder werd nog de aanzet van een halfcirkelvormig
metselwerk in het koor gevonden. Daarom werd besloten de sleuf te verlengen zodat ze een
oppervlakte van 8 m x 2 m had. Daardoor werd in de verlengde zuidwestenhoek nog een deel
van een gemetselde structuur blootgelegd.
De tweede sleuf van 10 m x 2 m werd in functie van de eerste sleuf enkele meters verder
ten oosten van sleuf I uitgezet met de bedoeling een deel van de zuidelijke muur van het
kerkschip bloot te leggen. 83
De kerk van La Raméé met aanduiding van de twee sleuven (Van Oeteren V., p. 66 )
83 Van Oeteren V. 2002, pp. 60-66
63
3.11. GULDENBERG (WEVELGEM)
• Adres: Kloosterstraat 166 – 170, Wevelgem
Lokalisatie
• Eigenaar: familie Busschaert
• Topografische kaart: Mouscron – Zwevelgem 29 / 5-6
• Lambertcoördinaten: 166,25 – 66,55
• Bodemkaart: Mouscron 97W
• Ferraris: Menen 19 (M6) (2)
De vierde periode was tenslotte de neergang van de abdij. Ten gevolge van de verovering
van onze gewesten door Frankrijk werden de zusters in 1797 verdreven, de abdij geplunderd,
vanaf 1798 systematisch afgebroken en verkocht.
Historiek
Stichtingsdatum: 1214
Opname door Cîteaux: 1215
De geschiedenis van de abdij is vrij goed bekend. Van 1214 tot 1242 stond de
Guldenbergabdij in Moorsele, maar werd dan verplaatst naar Wevelgem. In de 555 jaren dat
de abdij gefunctioneerd heeft in Wevelgem zijn er vier grote periodes te onderscheiden.
In de eerste periode van 1214 tot 1566 was het relatief rustig. In de 13e-14e eeuw werd het
gebouwencomplex volgens het plan van Sankt Gallen gebouwd. Uit de opgravingen is
gebleken dat de abdij volgens de oost-west as gebouwd was in baksteen en Doornikse
kalksteen.
De tweede periode van 1566 tot 1613 wordt gekenmerkt door oorlog en geweld. Vanaf
1578 was ze verlaten en werd ze als steengroeve gebruikt.
Van 1613 tot 1795 was de derde periode en kende de Guldenbergabdij een sterke
heropbloei. De oude puinen werden hergebruikt voor de wederopbouw en uitbouw van de
abdij. De opgravingen en vooral de keramiekvondsten wijzen op een zekere luxe en comfort
binnen de abdij.
84
84 Despriet P. 1998, pp. 7-10
64
• Opgravingsperiode(n): 1997
Archeologisch onderzoek
• Verantwoordelijke: Philippe Despriet
• Onderzochte delen: riolering en omwalling
• Publicatie(s):
Despriet P. 1998, Noodopgraving in de Guldenbergabdij in Wevelgem (1997),
Archeologische en Historische Monografieën van Zuid-West-Vlaanderen, Vol. 18,
Afl. 1, nr. 38
In 1997 heeft het toenmalige I.A.P. een noodopgraving georganiseerd, omdat men hier een
aardgasleiding wilde aanleggen, die de zuidelijke begrenzing van het voormalig
kloosterdomein doorsneed. De vergunning werd toegekend aan de Archeologische Stichting
voor Zuid-West-Vlaanderen. Men is begonnen met het inzamelen van strooivondsten, die aan
het licht gekomen waren na het mechanisch verwijderen van de humuslaag over een
oppervlakte van 1600 m2. Het archeologisch onderzoek had tot doel om de oriëntatie van de
abdij te bepalen en hadden tot resultaat dat de historische bronnen bevestigd werden door
bouwmaterialen, munten en keramiek.85
85 Despriet P. 1998, p. 5
Bij de opgraving werden sporen aangetroffen van de zuidelijke omheiningsmuur, een
tweede gebouw, drie rioleringen, afvallagen en de oostelijke gracht.
De omheiningsmuur heeft een zichtbare lengte van 15,45 m, een oost-west oriëntatie met
een hoek in noord-westelijke richting. Deze muur is opgetrokken uit een verzorgd metselwerk
van baksteen en aan de buitenzijde pilasters. Het tweede gebouw in deze sleuf is eveneens
aangelegd volgens een oost-west gerichte lengte-as en heeft een onregelmatige plattegrond
met een kleine aanbouw, wellicht de schoorsteen.
Drie rioleringen werden aangesneden. De oostelijke had een noord-zuid oriëntatie en was
opgebouwd uit baksteen en afgedekt met een tongewelf. De zuidelijke riool was noordoost-
zuidwest gericht en bestond volledig uit baksteen. Beide riolen zijn ten vroegste te dateren in
de 15e of 16e eeuw. De derde en westelijke riool kende een noordoost-zuidwest oriëntatie. De
bodem en wanden waren van baksteen en de riool was afgedekt met een gewelf, dat bestond
uit afgedankte venstermonelen van Brabantse zandsteen. Deze riool is niet ouder dan de 18e
of zelfs 19e eeuw.
65
In het profiel van de aardgassleuf waren twee lange zwarte afvallagen te zien, die ontstaan
zijn door het systematisch dumpen van afval op lager gelegen delen aan de Leie, om het
terrein te nivelleren. Deze bestonden uit bouwpuin van de abdij, houten balen, takken,
organisch afval, keramiek, glas en nog andere zaken.
Ten oosten van het abdijcomplex was een brede watergracht, die later met puin opgevuld
werd.
Over heel het terrein werden er bakstenen aangetroffen, die het uitzicht van de abdij
bepaalden. Verder werden dak-, vloer- en wandtegels gerecupereerd over heel het terrein.
Deze komen voor in verschillende afmetingen, kleuren en vormen. Verschillende soorten
natuursteen werden aangetroffen, zoals Doornikse kalksteen, Noordfranse (grès) en Brabantse
zandsteen, witte krijthoudende kalksteen uit het bekken van Pas-de-Calais, grijze en groene
leien uit de Franse Ardennen. Ingevoerde natuursteen werd echter maar in beperkte mate
gebruikt binnen het gebouwencomplex waar baksteen domineert.86
Plan Guldenbergabdij met situering van de aangesneden sporen (Despriet 1998, p. 23)
86Despriet P. 1998, pp. 13-22
66
3.12. ZWIJVEKE (DENDERMONDE)
• Adres: Oud Klooster 50, Sint-Gillis Dendermonde
Lokalisatie
• Eigenaar: Harrold Van De Perre
• Topografische kaart: Dendermonde – Puurs 23 / 1-2
• Lambertcoördinaten: 190,5 – 130,2
• Bodemkaart: Dendermonde 57W
• Ferraris: Dendermonde 58 (W1) (2)
Kort na 1214 stichtte Mathilde I het Sint-Gilishospitaal. In 1223 werd toelating gegeven
om op de plaats van het hospitaal of te Zwijveke te bouwen.
Historiek
Stichtingsdatum: 1214
Opname tot Cîteaux: 1223
87 De Zwijvekekouter
beantwoordde het meest aan de statuten van de cisterciënzerorde omdat het verder van de stad
gelegen was88. Meteen werd de nieuwe stichting opgenomen in de Orde van Cîteaux. Pas 11
jaar later kende paus Gregorius IX de communauteit alle voorrechten van de Orde toe. De
volgende eeuwen nam het aantal nonnen en lekenzusters evenals de abdijgoederen toe.89
Bij de belegering van Dendermonde door de Gentenaars in 1380 werd de abdij erg
beschadigd, maar het was aan het einde van de 16e eeuw met de godsdiensttroebelen dat ze
volledig verwoest werd. In 1608 werd gestart met de heropbouw. Bij het beleg van de stad in
1667 door Lodewijk XIV werd de abdij in brand gestoken en vervolgens afgebroken. Omdat
de monialen geen toelating kregen om de abdij te herbouwen buiten de stadsmuren kochten ze
een terrein achter de kerk van Sint-Gillis-Binnen. In 1797 werd het klooster afgeschaft.
90
87 Pee L. 1981, p. 7 88 Stroobants 1987, p. 1 89 Pee L. 1981, pp. 7-8 90 Pee L. 1981, p. 15-25
Archeologisch onderzoek
67
• Opgravingsperiode(n): 1980 - 1985
• Verantwoordelijke(n): Andre Stroobants
• Onderzochte delen: kerk, kerkhof, kloosterpand
• Publicatie(s):
• Stroobants A. & Pee L. (red.) 1981, De Abdij van Zwijveke, vanaf haar ontstaan tot
haar restauratie, 1223-1981, Tentoonstellingscataloog, Dendermonde.
Stroobants A. 1982, Dendermonde (O.-Vl.), Archeologie, p.93.
Stroobants A. 1985, Archeologisch onderzoek te Dendermonde (O.-Vl.),
Archaeologia Mediaevalis 8, p. 55.
Stroobants A. 1987, Abdij van Zwijveke. Beknopte gids, Stad Dendermonde,
Stedelijke musea, uitgegeven door Stadsbestuur Dendermonde.
Stroobants A. 1989, Dendermonde: abdij van Zwijveke, Archeologie, p.105.
Over de eerste gebouwen, hun ligging en omvang is er bijna niets geweten. In 1228 werd
de abdij overgebracht naar de Zwijvekekouter. Waarschijnlijk werd het klooster nog ter
plaatse opgericht in de 13e eeuw. Ten gevolge van de 16e-eeuwse godsdiensttroebelen werd
de abdij vernield en geplunderd. In het begin van de 16e eeuw werd gestart met de heropbouw
op de Zwijvekekouter. In 1663 was de abdij volledig heropgebouwd. Een pentekening in
opdracht van A. Sanderus toont dat het domein volledig ommuurd was. Langs de noord- en
westzijde stroomt de Dender.
Pentekening door Sanderus: de abdij vanuit het zuidoosten (Stroobants A. 1981, p. 34)
Het abdijcomplex bestond uit een kerk met kloostergebouwen langs de kant van de
Dender. Dat betekent dus dat de kerk zich ten zuiden van het kloosterpand bevond in plaats
68
van in het noorden. Er waren twee binnenhoven. Afgezien van refters en slaapzalen beschikte
de abdij over een ruim gastenkwartier en ziekenhuis. Ten oosten lagen siertuinen, in het
noorden weiden en grachten en ten noordoosten van het kloostercomplex bevonden de
hoevewoning, bakkerij, brouwerij, duiventoren, bleekveld en stallen. In het zuidwesten lagen
een grote en een kleine schuur, het poortgebouw en de woning van de portier. Ten zuiden was
er nog het kerkhof met boomgaard.
In 1667 werd de abdij op de Zwijvekekouter definitief verlaten en vestigden de nonnen
zich op een stuk grond achter de kerk van Sint-Gilis.91
Tijdens de eerste opgravingscampagne werden er twee sleuven getrokken: één in de buurt
van de kerk en één in de omgeving van de westelijke abdijvleugel.
92
In 1982 werden op de plaats van de pandgang een grafsteen en 27 skeletten teruggevonden
op een diepte van 80 tot 130 meter onder het huidige loopniveau. Het gaat om
kistbegravingen met een oost-westoriëntatie.
In de eerste sleuf werden
verschillende skeletresten gevonden. De tweede sleuf leverde een kelderrestant op.
93
Tijdens de opgravingscampagne in 1984 werden verschillende sleuven uitgezet op de
plaats waar de zuidelijke vleugel en de dienstgebouwen van de conversen gesitueerd worden.
Er werden enkel sporen van funderingen aangetroffen.
94
91 Stroobants A. 1981, pp. 31-37 92 Stroobants A. & Pee L. 1981, pp. 125-126 93 Stroobants A. 1982, p. 93 94 Stroobants A. 1985, p. 55
69
3.13. GROENINGE (KORTRIJK)
• Adres: Stadsmuseum, Groeningestraat, 8500 Kortrijk
Lokalisatie
• Eigenaar: Gemeentebestuur Kortrijk
• Topografische kaart: Kortrijk – Harelbeke 29 / 1-2
• Lambertcoördinaten: 72605 - 169386
• Bodemkaart: Kortrijk 83W
• Ferraris: Kortrijk 18 (K6) (4)
In het totaal zijn er echter vijf abdijstichtingen geweest op verschillende sites. Een eerste
cisterciënzerstichting gebeurde in Moorsele rond 1215. In 1227 werd de Wevelgemse
Guldenbergabdij opgericht. De stichting van Groeninge I gebeurde voor 1236 op grond in
Marke. Omstreeks 1265-1267 ontstond Groeninge II, dat gesloopt werd rond 1580.
Historiek
Stichtingsdatum: 1215
Opname door Cîteaux: voor 1236
Deze cisterciënzerinnenabdij Groeninge III werd gesticht in 1593 en functioneerde tot
1797, maar werd tussen 1845 en 1975 opnieuw als klooster van de Arme Klaren in gebruik
genomen.
95
Op de site worden er zeven periodes onderscheiden: de eerste periode beslaat de Romeinse
tijd, de tweede de laatmiddeleeuwse zand- en leemexploitatie en de derde de bewoning tot
1593. De vierde periode is die van de derde Groeningeabdij, die gesticht werd in 1593 (1593-
1797). Deze periode werd gevolgd door een periode van opheffing en afbraak (1797-1845).
Periode VI beslaat de tijd van het Arme Klarenklooster en tenslotte is er de laatste periode van
de restauratie en het museum (1978-nu).
96
95 Despriet P. 1993, p. 7 96Despriet P. 1993, pp. 33-66
70
• Opgravingsperiode(n): 1988 - 1992
Archeologisch onderzoek
• Verantwoordelijke(n): Philippe Despriet
• Onderzochte delen: kerk, kloosterpand, bijgebouwen, begravingen
• Publicatie(s):
Despriet P. 1990, De abdij van Groeninge in Kortrijk (W-Vl.), Archaeologia
Mediaevalis 13, p. 31-32.
Despriet P. 1991, Abdijenonderzoek in Kortrijk (W-Vl.), Archaeologia Mediaevalis
14, p.28-29.
Despriet P. (red.) 1993, De Kortrijkse Groeningeabdij, een archeologische en
historische studie, Archeologische en Historische Monografieën van Zuid-West-
Vlaanderen 28, Kortrijk
Van de cisterciënzerinnenabdij zijn enkel het dormitorium en de noordelijke kerkmuur
zichtbaar boven de grond. Verder moet men steunen op historische en iconografische
bronnen, grondplannen en archeologisch onderzoek.
De opgraving vond plaats omdat men de restanten wilden restaureren en van de
Groeningeabdij een museum wou maken.97
De bodem was al verstoord in de Late-Middeleeuwen door oudere bewonings- en
zandwinningssporen.
Topo- en hydrografie
Het terrein waarop de Groeningabdij gebouwd werd, was eerst in het bezit van de
Bourgondische hertogen. Door schulden schonk Jan zonder Vrees een deel van zijn
eigendommen te Kortrijk aan het Onze-Lieve-Vrouwekapittel. Deze gronden lagen ten
noorden van de Kanunnikpoort en grensden aan de Lange Brugstraat, het Bordeel- en het
Vissersstraatje en een weg naar de Leie.
In 1981 kocht de Groeningeabdij er acht huizen voor de oprichting van haar nieuwe abdij.
Het terrein vertoonde een klein niveauverschil. De kerk werd gebouwd op het hoogste
stuk. De waterbevoorrading gebeurde d.m.v. een waterput.
98
97 Despriet P. 1993, p. 5 98Despriet P. 1993, pp. 41-43
71
Pre-cisterciënzerfase
De oudste vondsten die op het terrein van de Groeningeabdij werden aangetroffen, dateren
uit de Romeinse tijd. Het gaat om 24 structuren waaronder kuilen en één of twee
waterput(ten).
Er werden ook veel resten van leem- en zandwinning ontdekt, die te dateren zijn in de
late-middeleeuwen. De sporen waren diepe, rechthoekige kuilen, met vlakke bodem. De
kuilen werden kort na de uitgraving alweer opgevuld met stadsvuil, afval en mest.
Uit een mestput onder het oostkoor van de kerk bleek ook dat er voor de bouw van de kerk
in 1593 huizen gestaan hebben.99
De abdij bestond uit negen duidelijk te onderscheiden delen en de opgraving heeft hun
ligging en indeling, zoals ze op een 19e-eeuwse plattegrond worden voorgesteld bevestigd.
Derde Groeningeabdij
100
99 Despriet P. 1993, pp. 41-43 100 Despriet P. 1993, p. 47
Kerk
De eenbeukige abdijkerk bevond zich op het hoogste deel van het terrein, in het noorden,
en had een oost-west oriëntatie met oostelijke sacristie en westelijke aanbouw. De sacristie
werd niet onderzocht. De noordzijde van de kerk en de aanbouw zijn nog zichtbaar boven de
grond. Om de kosten te drukken werd voor de funderingen van de kerk en ook voor de andere
abdijgebouwen materiaal gerecupereerd uit de Groeninge II abdij, die buiten de stad lag.
De oudste sporen zijn een mest- en beerput, die gevuld werden om het terrein gelijk te
maken en verwijzen naar de Groeninge III periode.
De kerk zelf werd gebouwd in periode IV. Het oostelijk en westelijk deel werden van
elkaar gescheiden d.m.v. een houten schutting. Het westelijk deel was voorbehouden voor de
kloostergemeenschap, terwijl het oostelijk deel voor het publiek was. Er bevond zich een
portaal in de noordelijke muur en een doorgang tussen het koor en de daarachter gelegen
sacristie. Het koor was eerst driezijdig afgesloten, maar werd op het einde van de 18e eeuw
vervangen door een halfcirkelvormig koor.
72
In het westelijk deel zijn er resten gevonden waarvan de functie niet meer te achterhalen
was.101
Opgravingsplan van de kerk (Despriet P. 1993, p. 86)
Uitzonderlijk werd het dormitorium gevestigd op de zuidzijde in plaats van op de
oostzijde, zoals de gewoonte was bij de cisterciënzers. Het gebouw bestond uit een oostelijke
keuken, een refter, werkplaats voor de koorzusters, een kapittelzaal en een westelijk verblijf
voor de priores.
Zuidvleugel
102
Er werd tweemaal een beperkt onderzoek uitgevoerd naar het dormitorium. De
funderingen van de huidige oostgevel en de oostelijke fundering werden onderzocht. Deze
fundering was opgebouwd uit hergebruikte baksteenfragmenten van Groeninge II. Er bleek
ook dat het dormitorium en het oostelijk gedeelte in dezelfde fase ontstonden, omdat de
fundering dezelfde oriëntatie, doorsnede en opbouw met een sokkel van Doornikse
steenblokken had. In de noordoostelijke hoek was een doorgang naar een aanpalend
schotelhuis.
Deze plaatsen waren bereikbaar via de zuidelijke pandgang. Funderingen
en het metselwerk werden opgetrokken uit baksteen.
103
De kern van het gebouwencomplex bestond uit het vierkantig kloosterpand (binnenwerks:
25,5 m x 24,5 m), dat gebouwd werd vanaf 1610 en werd gevormd door vier pandgangen
rond een centrale binnenplaats. De pandgangen konden vrij precies gereconstrueerd worden.
Kloosterpand
101 Despriet P. 1993, pp. 86-89 102 Despriet P. 1993, p. 49 103 Despriet P. 1993, pp. 93-105
73
Deze waren met pleisteren gewelven overdekt en vanaf 1650 waren deze bezet met
facettegels. Het pand werd ten westen begrensd door de infirmerie en ten oosten door de
vleugel van de lekenzusters.104
In de westvleugel bevond zich de infirmerie. Een eerste ziekenzaal werd samen met het
kloosterpand gebouwd. Die werd echter volledig herbouwd in 1615 en ingedeeld in drie
kamers voor oude zusters, een kleine en een grote ziekenzaal en een kleedkamer. Van de oude
ziekenzaal kwamen drie elementen aan het licht: een bakstenen waterput, een afvalkuil en een
bakstenen fundering met loopvlak.
Westvleugel
105
Verder werden nog funderingen van het abdissenkwartier, de priesterwoning en de
boerderij aangesneden.
Andere (onderzochte) gebouwen
106
Opgravingsplan Groeningeabdij met resten uit periode IV (1593-1797) (Despriet1993, p. 52)
104 Despriet P. 1993, pp. 107-110 105 Despriet P. 1993, pp. 113-115 106 Despriet P. 1993, pp. 117-122
74
Er werden mensen begraven in de kerk, de pandgangen en de pandhof. Het oudste graf
bestaat uit baksteen, dateert uit 1608 en bevindt zich in de kerk. De begravenen zijn allen
volwassenen en werden meestal in een houten kist begraven volgens een oost-westoriëntatie.
Ten gevolge van de beperkte ruimte werden de graven oversneden en verstoord door jongere
graven.
Begravingen
107
Figuur: Grondplan van de Groeninge III abdij (Despriet 1993, p. 46, fig. 23)
107Despriet P. 1993, pp. 139-148
75
3.14. OLIVE (MORLANWELZ)
• Adres: Parc de Mariemont, 7140 Morlanwelz
Lokalisatie
• Eigenaar: Provincie Henegouwen, Gemeente Morlanwelz, la Région Walonne
• Topografische kaart: Roeulx – Seneffe 46 / 1-2
• Lambertcoördinaten: 128,50 – 141,50
• Bodemkaart: Seneffe 141E
• Ferraris: Binch 65 (S8) (2)
• Stichtingsdatum: 1218
Historiek
• Opname door Cîteaux: 1333 ?
De abdij van Olive werd in 1218 gesticht door de kluizenaar van Morlanwelz. Dit kon
achterhaald worden dankzij een steen met inscriptie die gevonden werd bij de opgravingen. In
de 16e eeuw werd het klooster tweemaal verwoest, waarna het gedurende lange tijd verlaten
werd. Daarna werd het nog heropgebouwd, om te blijven bestaan tot de Franse Revolutie. In
de 19e eeuw werd het klooster gebruikt als steengroeve voor de bouw van een arbeiderswijk
in de omgeving. In de tweede helft van deze eeuw wilde men op het domein van de abdij
tuinen aanleggen.
• Opgravingsperiode(n): 1896
Archeologisch onderzoek
• Verantwoordelijke(n): Edmond Peny
• Onderzochte delen: kerk
• Publicatie(s):
Peny E. 1897, Les fouilles de l’ancienne abbaye de l’Olive à Morlanwelz en 1896,
Annales de l’Académie Royale d’Archéologie de Belgique 4, Anvers, pp. 5-12.
76
De ingenieur Peny voerde ter hoogte van de kerk een kleine opgraving uit waardoor het
belang van de site aangetoond werd en besloten werd de kloosterrestanten te bewaren. De
meeste aandacht van Peny ging uit naar objecten met kunsthistorische waarde en naar de
grafzerken. De opgegraven kerk bestond uit een kleine rechthoekige ruimte met daarnaast een
bijgebouw dat toegankelijk was vanuit de kerk. De muren van beide gebouwen waren
opgetrokken uit kalksteen. De vloer op het niveau van de grafstenen, bestond uit gebakken
tegeltjes in diverse kleuren, waarvan sommige versierd waren met planten- en
dierenmotieven. Zowel in de kerk als in het bijgebouw werd een groot aantal skeletten
teruggevonden.108
Opgravingsplan van de kerk van Olive (Peny E. 1897)
108 Peny E. 1897, pp. 5-12
77
3.15. ROOSENDAEL (SINT-KATELIJNE-WAVER)
• Adres: Lange Zandstraat 2, Sint-Katelijne-Waver
Lokalisatie
• Eigenaar: VZW Roosendael
• Topografische kaart: Boom – Mechelen 23/3-4
• Lambertcoördinaten: 156,90 - 195,90
• Bodemkaart: Mechelen 58E
• Ferraris: Mechelen 51 (A1) (1)
Over de beginjaren van de abdij, waar vooral adellijke vrouwen verbleven, is weinig
bekend. De abdij is gesticht in de eerste helft van de 13e eeuw, wat een vruchtbare periode
was dankzij talrijke schenkingen. Al in 1227 werd het klooster opgenomen in de orde van
Cîteaux. Daarna volgden een periode van moeilijkheden en een periode van heropbloei en dan
stagnatie elkaar op. Vanaf de 15e eeuw is de geschiedenis van de abdij beter gekend. Op het
einde van de 15e eeuw brak voor de abdij een periode van welstand en bloei aan, die een eeuw
aanhield, maar dan kwamen er nieuwe tegenslagen. In de 2e helft van de 16e eeuw werd de
abdij drie keer geplunderd, waardoor de nonnen hun toevlucht zochten in de stad Mechelen en
de abdij volledig vervallen geraakt. Vanaf 1606 werd de abdij hersteld en korte tijd bewoond,
maar omdat het gevaar van plunderaars nog te groot is, keerden de nonnen terug naar de stad.
In 1660 nam de kloostergemeenschap (op dat moment 31 nonnen en 17 lekenzusters) opnieuw
haar intrek in de nieuwe gebouwen. Een plattegrond, die gebaseerd is op een plan van 1675
geeft een onvolledig beeld van de abdijgebouwen. Hieruit kan afgeleid worden dat de abdij
niet gebouwd is volgens het traditionele cisterciënzerplan. De kerk bevond zich in het zuiden
en de kapittelzaal en keuken lagen in de noordvleugel. Het klooster met de kerk vormden wel
een gesloten geheel met daarrond nog andere noodzakelijke gebouwen. In de 18e eeuw
kwamen er nog nieuwe gebouwen bij, waaronder een kostschool om het afschaffingsdecreet
van Jozef II te omzeilen, maar in 1795 werd alles in beslag genomen om de oorlog te
Historiek
Stichtingsdatum: Tussen 1221 en 1227
Opname door Cîteaux: 1227
78
financieren en twee jaar later worden de kloosterzusters verdreven. In de 19e eeuw wordt het
domein verkocht, worden verschillend gebouwen gesloopt en de linkervleugel van het
abdissenkwartier omgevormd tot hofwoning en over de resten van de verdwenen gebouwen is
een Engels geïnspireerd landschapspark aangelegd.109 In 1914 werd het kasteeltje verwoest
door een Duitse brandbom.110
• Opgravingsperiode(n): 1990, 1996-2000
Archeologisch onderzoek
• Verantwoordelijke(n): Marc Swinnen en Wim Tiri
• Onderzochte delen: bijgebouwen
• Publicatie(s):
Swinnen M. 1991, Archeologisch onderzoek van het ‘pesthuis’ van de abdij van de
abdij van Roosendael (Sint-Katelijne-Waver), voorlopig rapport, Tijdschrift Mechelse
Vereniging voor Archeologie 3, pp. 17-29.
Tiri W. 1998, Prehistorische bewoning op de abdijsite, Archeologie en Roosendael,
partners in cultuur, Roosendael 3, Sint-Katelijne-Waver, p. 5.
Tiri W. 1999, Voormalige cisterciënzerinnen-abdij van Roosendael in Sint-Kateijne-
Waver (Antw.), Archaeologia Mediaevalis 22, p. 35-36.
Tiri W. 2000, Voormalige cisterciënzerinnen-abdij van Roosendael in Sint-Katelijne-
Waver (Antw.), Archaeologia Mediaevalis 23, p. 13-14.
Tiri W. 2001 De luxe van de nonnen in de abdij van Roosendael (Sint-Katelijne-
Waver) (Antw.), Archaeologia Mediaevalis 24, p. 60-61.
Tiri W. 2002, “En toen viel de bom”, Van adellijke abdij tot ontspannend lusthof.
Woelige geschiedenis van een cisterciënzerinnenabdij in Sint-Katelijne-Waver, In: De
Maeyer W. & Smeets M. (eds.), Opgetekend verleden 1. Jaarboek van de Mechelse
Vereniging voor Stadsarcheologie, pp. 65-86.
Van de voormalige abdij staan er nog drie gebouwen overeind: de toegangspoort, het
koetshuis en het pesthuis. Van deze drie is het pesthuis duidelijk het oudste.
Een eerste archeologisch onderzoek vond plaats in 1990 door de Mechelse Vereniging
voor Archeologie. Het belangrijkste doel was de bouwgeschiedenis van het pesthuis te 109 Tiri W. 2002, pp. 65-73 110 Tiri W. 2000, p. 14
79
onderzoeken. Onderzoek van de omgeving kwam op de tweede plaats. Het pesthuis was
oorspronkelijk een pakhuis en lag op enige afstand van het klooster. Er werd gewerkt met het
kruissleufsysteem, waarbij twee sleuven elkaar kruisen in het midden van het gebouw. Er
bleek meteen dat het terrein op het eind van de 18e of het begin van de 19e eeuw kunstmatig
opgehoogd was door verschillende lagen.111
Tussen 1996 en 2000 is hier opgegraven door de Mechelse Vereniging voor
Stadsarcheologie. Ten gevolge van het uitgraven van de kelders in het abdissenkwartier rond
1840 is het bodemarchief verdwenen, maar toch was het mogelijk enkele zones nauwkeurig te
onderzoeken.
112
De eerste twee jaren bleven beperkt tot het ruimen van puin. Daarna werd vooral in de
noordoostelijke hoek van de ruïne met nog een uitbreiding in oostelijke richting opgegraven,
omdat in deze zone geen kelders waren en het bodemarchief dus niet verstoord was. Er werd
vastgesteld dat het loopniveau vanaf de 14e eeuw systematisch opgehoogd werd tot 1,5 m.
De opgravingen hebben de geschiedenis van de abdij een beetje kunnen
aanvullen, versterken of verwerpen, hoewel het bodemarchief quasi volledig verdwenen was.
113
Er konden 10 lagen onderscheiden worden.114
De verschillende bouwfasen konden archeologisch aangetoond worden. De opgravingen
konden echter geen licht werpen op de ontstaansgeschiedenis. De vloerherstellingen wijzen
enerzijds op de voorgeschreven armoede en anderzijds op het lange gebruik. De funderingen
en een keldertje duiden daarentegen toch op een zekere welstand. Van de 17e-eeuwse
bouwcampagne, die ook goed gedocumenteerd is, zijn er veel sporen teruggevonden. Er zijn
ook twee waterputten uitgegraven volgens duidelijk te onderscheiden pakketten en de inhoud
(aardewerk, zaden, botjes van dieren, vis, textiel, metaal en hout) is gezeefd en uitgesorteerd,
waardoor het mogelijk is de 19e-eeuwse flora en fauna te reconstrueren.
Binnen de huidige ruïne werden de westelijke en noordelijke buitenmuren teruggevonden
en kon een deel van het (fragmentair) grondplan ingetekend worden. In de sleuf ten oosten
van de ruïne werd een binnenmuur aangetroffen van een gebouw dat licht afweek van het
vroegere abdissenkwartier.
115
111 Swinnen M. 1991, pp. 17-29 112 Tiri W. 2002, p. 65 113 Tiri W. 2002, p. 73 114 Brion M. 1999, pp. 119-120 115 Tiri W. 2002, pp. 73-84
80
Plattegrond van de abdij van Roosendael omstreeks 1675 (Tiri W. 2002, p. 69, fig. 30)
81
3.16. BEAUPRÉ (GRIMMINGE)
• Adres: Beaupréstraat, 9506 Grimminge
Lokalisatie
• Eigenaar: John De Bruycker
• Topografische kaart: Grimminge 30 / 7-8
• Lambertcoördinaten: 120 – 164,5
• Bodemkaart: Geraardsbergen 100W
• Ferraris: Geraardsbergen 50 (R6) (2)
Het is moeilijk te achterhalen hoe het kloostercomplex eruitzag wegens gebrek aan
historische bronnen en archeologisch onderzoek. In 1895 publiceerde V. Guigneez een artikel
over de abdij van Beaupré met daarbij een plan uit 1723, dat een overzicht geeft van het
abdijdomein in de vroege 18e eeuw. Het plan komt echter niet goed overeen met de huidige
plattegrond, waardoor sommige onderzoekers eraan twijfelen of het wel om dezelfde abdij
gaat. Volgens de beschrijving van Guignez gaat het om drie haaks gelegen vleugels die een
binnenhof afbakenen. Centraal ligt het kloosterpand, dat een volledig afgebakende
gebouwencluster is. Ten zuiden van het pand lag de kerk en in het oosten bevond zich een
tweede, kleinere omsloten binnenhof. Mogelijk was dit het abdissenkwartier. Later in de 18e
eeuw veranderde een grote bouwcampagne het uizicht grondig.
Historiek
Stichtingsdatum: 1228
Opname door Cîteaux: 1234
In 1228 werd de abdij van Beaupré bij Grimminge gesticht op een weide aan de rand van
het Raspaillebos bij de Dender. Zeker vanaf 1234 maakte de abdij deel uit van de
cisterciënzerorde.
116
116 Pieteraerens M., Robyns L. & Van Bockstaele G. 1999, pp. 62-63
82
• Opgravingsperiode: 1986
Archeologisch onderzoek
• Verantwoordelijke: E. Borremans
• Onderzochte delen: steekproef
• Publicatie(s):
Borremans E. 1987, Stadsarcheologie in Geraardsbergen (O-Vl.), Archaeologia
Mediaevalis 10, p.57-59.
Bij stadsarcheologisch onderzoek in Geraardsbergen stootte men ten gevolge van een
instorting middenin de weide, beneden de woning van de abdis op een bakstenen gang die
zuidwest naar en evenwijdig aan het kloostergebouw loopt.117
117 Borremans 1987, p. 59
83
3.17. VALDUC (HAMME – MILLE)
• Adres: Place Ernest Dubois, 1320 Hamme-Mille
Lokalisatie
• Eigenaar: privédomein
• Topografische kaart: Hamme-Mille 32/5-6
• Lambertcoördinaten: 174 - 163
• Bodemkaart: Hamme-Mille 103E
• Ferraris: Hoegaarden 112 (P1) (3)
Historiek
Stichtingsdatum: 1231
Opname door Cîteaux: 1235?
De abdij van Valduc is in gebruik geweest van 1232 tot en met 1797. Kort daarna zijn de
gebouwen vernield, om er een kasteel met park aan te leggen. Toch zijn er nog delen van de
abdij en haar domein bewaard, zoals de omheiningsmuur, delen van de kloostermuur, de
molen, resten van de boerderij en de stallen.
• Opgravingsperiode: augustus 1982 en augustus 1983
Archeologisch onderzoek
• Verantwoordelijke(n): Madeleine Le Bon
• Onderzochte delen: ?
• Publicatie(s):
Le Bon M. 1984, Fouilles de l’ancienne abbaye de Valduc, Annales d’Histoire de
l’Art et de l’Archéologie 6, p. 110-112.
Le Bon M. 1984, Fouilles à l’abbaye de Valduc (Hamme-Mille), Annales d’Histoire
de l’Art et de l’Archéologie X, p. 155-157.
Gedurende de eerste campagne werden de belangrijkste muren blootgelegd. Onder een
humuslaag trof men een puinlaag aan, die het terrein moest nivelleren ten behoefte van het
84
huidig park. Tijdens de tweede campagne werden een tegelvloer en supplementaire muren
opgegraven.
De oriëntatie van de muren wijst op de inplanting van twee constructies: één in noord-
oostelijke en één in zuid-westelijke richting. De verschillende ruimtes kunnen nog niet
benoemd worden.118
Oriëntatie van de muren van Valduc (Le Bon 1984, p. 112, fig. 1)
118Le Bon M. 1984, pp. 110-112
85
3.18. NAZARETH (LIER)
• Adres: Nazarethdreef 101
Lokalisatie
• Eigenaar: stad Lier
• Topografische kaart: Berlaar – Lier 16/5-6
• Lambertcoördinaten: 203,50 – 164,90
• Bodemkaart: Lier 44W
• Ferraris: Lier 90 (E1) (4)
In 1235 trok Bartholomeus van Tienen samen met zijn zoon naar Lier om er de Onze-
Lieve-Vrouw van Nazareth abdij te stichten. Hertog Hendrik I van Brabant had hen hiervoor
een stuk grond op de linkeroever van de Nete geschonken. Tot in de 16e eeuw werd het gebied
van de abdij uitgebreid. Ten gevolge van de godsdiensttroebelen werd de abdij verwoest,
maar omstreeks 1600 werd de abdij heropgebouwd, om te blijven bestaan tot en met de
Franse Revolutie. In 1797 werd het klooster tot nationaal domein verklaard en openbaar
verkocht. De nieuwe eigenaar besloot om de abdij volledig af te breken om er een kasteeltje te
bouwen te midden van een grote tuin.
Historiek
Stichtingsdatum: 1235
Opname tot Cîteaux: 1235
119
• Opgravingsperiode(n): 1945 – 1946, 1985
Archeologisch onderzoek
• Verantwoordelijke(n): Liers Genootschap voor Geschiedenis o.l.v. Clara Hombroux
• Onderzochte delen: kerk, losse structuren, begravingen
• Publicatie(s):
Breugelmans K., Coenen L., De Schutter G., e.a. 1986, 750 jaar Abdij van
Nazareth, tentoonstellingscatalogus, Lier
119 Coenen L. & Mees M. 1986, pp. 11-19
86
Lauwers C. & Hombroux C. 1987, De O.L.Vr.-abdij van Nazareth (Lier) (Antw),
Archaeologia Mediaevalis 10, p. 42-43.
X, Opgravingen abdij van Nazareth, 1987, tentoonstellingsbrochure, Lier
In 1985 werd door het Liers Genootschap van Geschiedenis een proefsleuf getrokken met
het doel de ligging van de abdij te lokaliseren. Daarin werd een deel van de koormuur
teruggevonden. Voor het verdere archeologisch onderzoek werden dertien oost-west
georiënteerde sleuven uitgezet, om zoveel mogelijk restanten schuin aan te snijden.
In verschillende sleuven werden muurresten ‘in situ’ blootgelegd, waaronder de
funderingen van het polygonale kerkkoor. Op deze koormuur sloten vier steunberen aan, die
dieper ingegraven waren. Het gaat om een slordige constructie.
Van de kerkmuren werden bijna geen sporen aangetroffen, maar desondanks voldoende om
vast te stellen dat de breedte van de kerk (binnenwerks) 8 m bedroeg. Er werden geen diepe
funderingssporen teruggevonden, maar enkel wat funderingsbrokken met ertussen
baksteengruis. De onderzoekers veronderstellen dat er twee funderingen gecombineerd
werden: een volledige fundering in metselwerk voor het koor en een pijlerfundering met
spaarbogen voor het kerkschip.120 Een basement van 4 m x 1,7 m, bestaande uit brokken
natuur- en baksteen, was centraal in het koor gelegen. Mogelijk gaat het om de fundering van
het altaar. Tegen het koor was een bijgebouwtje aangebouwd: wellicht gaat het om de
sacristie.
Oriëntatie van de abdijkerk van Nazareth (X. 1987, p. 37 )
120 Zeker is dit niet, omdat er te weinig gegevens voorhanden zijn.
87
Opgravingsplan van de kerk ter hoogte van het koor (X. 1987, p. 14)
Zowel binnen als buiten de kerk werden begravingen aangetroffen met een oost-west
oriëntatie. Vele van deze begravingen werden verstoord door de bouw van de kerk. Wat
betreft de begravingen kunnen er vier types onderscheiden worden: antropomorfe graven,
begravingen in een kuil, kistbegravingen in een kuil en gemetste graven.121
Ten noorden van de kerk werd nog een rechthoekig keldertje met slordig aangelegde
tegelvloer gevonden. Op de binnenwanden was een harde pleisterlaag aangebracht. Verder
werden nog twee waterputten gevonden: één ten zuiden en één ten noorden van de kerk,
waarvan enkel die in het zuiden onderzocht werd.
122
De abdij werd door een gracht omgeven en ook in het domein liep een binnengracht.
123
Keramiekvondsten van de abdij van Nazareth zijn te situeren in de late middeleeuwen (ca.
1300-1500) en de postmiddeleeuwen (1500-1900).
124
Voor de site van de abdij van Nazareth is het moeilijk om een chronologie van de
bouwrestanten op te stellen. Het enige wat zeker is, is dat de begravingen ouder zijn dan de
121 X. 1987, pp. 10-16 122 X. 1987, pp. 24-25 123 De aanleg van grachten rondom en binnen het abdijdomein komt vaak voor bij de Orde van Cîteaux. 124 X. 1987, pp. 30-32
88
kerk, omdat de kerkfunderingen de graven oversnijden. Vermoedelijk was er daarvoor nog
een oudere kerk, maar hiervan zijn (nog) geen sporen teruggevonden.
89
3.19. PAIX-DIEU (AMAY)
• Adres: Rue de la Paix-Dieu, 4540 Amay
Lokalisatie
• Eigenaar: Région wallonne
• Topografische kaart: Jehay-Bodegnée – St.-Georges 41 / 7-8
• Lambertcoördinaten: 140,50 – 215,70
• Bodemkaart: Jehay-Bodegnée 133W
• Ferraris: Huy 153 (U15) (2)
Deze abdij werd gesticht in 1238 te Oleye, maar verhuisde in 1244 naar Amay en
functioneerde tot 1797. Daarna werden de gebouwen verkocht en omgevormd tot een
brouwerij en een landbouwbedrijf. De geconserveerde gebouwen dateren uit de 17e en 18e
eeuw.
Historiek
Stichtingsdatum: 1238
Opname door Cîteaux: 1240
125
• Opgravingsperiode(n): 1997 – 2003?
Archeologisch onderzoek
• Verantwoordelijke(n): E. Thirion, Virginie Boulez
• Onderzochte delen: kerk, kloosterpand, hydrografisch systeem
• Publicatie(s):
Delhamende G. & Willems J. 1985, Exploration archéologique à l’abbaye
cistercienne de la Paix-Dieux à Amay, Vie archéologique, Bulletin d’information de la
Féderation des Archeologues de Wallonie 18, pp. 113-119.
Roelandt D. 1998, een studie van 600 jaar oude onderaardse gangen van de
Cisterciënzer-Abdij van Paix-Dieux, Science Explorers-News 41, p. 19-31.
Boulez V, Roelandt D. & Thirion E. 1999, L’ancienne abbaye cistercienne de la
Paix –Dieu à Amay, Archaeologia Mediaevalis 22, pp. 11-12. 125 Boulez V. 2003, pp. 19-20
90
Boulez V. 2000, Ancienne abbaye de la Paix-Dieu à Amay : Campagne de fouille
archéologique, Actes des Journées d’Archéologie en Province de Liège 5, Archéologie
du bâtiment, approche globale, Liège 24-25 nov., pp. 125-131.
Marchal M. & Bartholomé I. 2000, Ancienne abbaye de la Paix-Dieux à Amay,
Restauration du quartier des hôtes, Actes des Journées d’Archéologie en Province de
Liège 5, Archéologie du bâtiment, approche globale, Liège 24-25 nov., pp.113-115.
Boulez V. 2003, L’aile de l’abasse de l’abbaye cistercienne de la Paix –Dieu (Lg.),
Archaeologia Mediaevalis 26, pp. 19-21.
Boulez V. 2004, Le réseau hydraulique de l’ancienne abbaye de la Paix-Dieu – Amay,
Province de Liège, Belgique, In : Boulez V., De Fays R. et. al. 2004, Les chemins de
l'eau : les réseaux hydrauliques des abbayes cisterciennes du nord de la France et de
Wallonie
In 1978-’79 werden er verschillende boringen gedaan in het middenschip van de abdijkerk.
Zo werden een graf en een tegelvloer ontdekt.126
In 1997 werden er opgravingen gedaan omdat er restauratiewerken uitgevoerd moesten
worden. Er kunnen drie zones onderscheiden worden. In zone 1 bevinden zich een deel van de
16e-eeuwse abdij en de industriële structuren uit de 19e eeuw. Zone 2 beslaat de structuren
voorafgaand aan de 16e-eeuwse verbouwingen, zoals de galerijen en de binnenplaats van het
klooster, de westelijke, zuidelijke en oostelijke kloostervleugels. Zone 3 kent minstens drie
bewoningsfasen vanaf de 14e eeuw. Van de oudste structuren is de functie echter niet meer te
achterhalen. Op het einde van de 17e eeuw werd een rechthoekige brouwerij gebouwd,
waarvoor de funderingen van het klooster hergebruikt werden.
127
In 2002 werd de abdissenvleugel onderzocht, die in het verlegde van de westelijke
bijgebouwen van de abdis ligt en een rechte hoek vormt met het gastenverblijf. Men
onderscheid vijf bouwfases, waarvan slechts de eerste twee van voor 1797 zijn. De eerste is
de oprichting van het gebouw tussen 1640-’45, wat bevestigd is door dendrochronologisch
onderzoek. De tweede fase omvat de doorgevoerde transformaties in de 17e en 18e eeuw.
Vlakbij de abdissenvleugel werd eveneens de middeleeuwse kern van de abdij ontdekt. De
oudste teruggevonden fase (14e-15e eeuw) is waarschijnlijk het lekenzusterstraatje. Een muur
creëert een gang van 11 m intra muros en wordt dan begrensd door een latere fase. De tweede
126Delhamende G. & Willems J. 1985, p. 115 127 Boulez V. 2000, pp. 125-131
91
fase (15e-16e eeuw) is een westelijk bijgebouw dat het bijgebouwen van de abdis met de
zuidelijke zijbeuk verbind. De derde fase (1640-’45) is dan de bouw van de abdissenvleugel
en gedurende de vierde fase (1718) vond de heropbouw van de bijgebouwen van de abdis
plaats.128
De kloosterfontein in de kloostertuin kreeg water aangevoerd van een noordelijke bron.
Tenslotte werd het overtollige water samen met het afvalwater afgevoerd door het kanaal ten
westen van het klooster. Het regenwater werd opgevangen in een bakstenen constructie.
Er werd ook hydrografisch onderzoek gedaan in La Paix-Dieu. Heel het kloosterdomein is
behoorlijk moerassig en wordt omgeven door vier beekjes. Het klooster zelf is gelegen op de
helling van een vallei die omgeven is door bos en waar één van de beken er van het noorden
naar het zuiden stroomt. Het kanaal van de molen en de noordelijke kloostermuur bevonden
zich aan de top van de helling. De abdijkerk was gelegen op een natuurlijk plateau en ten
zuiden ervan is het kloosterpand op de dalende helling gebouwd. Nog verder naar beneden
bevond zich de brouwerij. Er bestond een hoogteverschil van meer dan 2 m tussen de 18e-
eeuwse abdijkerk en de brouwerij, die eveneens in de 18e eeuw gedateerd kan worden. Op de
site werden er twee vijvers aangelegd, waarvan de belangrijkste zich bevond tussen het
duivenkot en de boerderij. Een kleinere vijver was gelegen achter de ziekenzaal.
De hydrografische structuren behoorden tot twee verschillende waterleidingsnetten,
waarvan één zuiver water aanvoerde naar de kloostergebouwen en afvalwater weer afvoerde.
Het andere waterleidingsnet leverde energie voor de molen en de smidse.
De toevoer van zuiver water gebeurde door water op te vangen van de noordelijk gelegen
bronnen. Het is echter niet zeker hoe de aanvoer van het water tot de vleugel van de nonnen,
waar zich de keuken en latrines bevonden, en de oudste 13e-eeuwse structuren, geschiedde.
Voor de aanvoer van drinkwater waren er drie waterputten, die dateren uit de 17e,de 18e en
de 19e eeuw en respectievelijk gelegen waren in de kelder van de infirmerie, onder de kamer
van de leenheer en in de kelder van de abdissenvleugel.
129
128 Boulez V. 2003, pp. 19-23 129 Boulez V. 2004, pp. 80-84
92
Waterleidingsnetwerk in La Paix-Dieu ( Boulez V. 2004, p. 84)
93
3.20. CLAIREFONTAINE (AARLEN)
• Adres: Rue de Clairefontaine, 6706 Aarlen
Lokalisatie
• Eigenaar: Oevres du Doyrnné d’Arlon
• Topografische kaart: Stepernich 69 / 5-6
• Lambertcoördinaten: 40,50 – 258,10
• Bodemkaart: Stepernich 220W
• Ferraris: Sept Fontaines 223 (L11) (3)
Volgens de legende verscheen Sint Bernardus in 1214 in een visioen aan gravin Ermesinde.
Op haar sterfbed, in 1247, gaf zij haar zoon, Hendrik II, de opdracht om de abdij van
Clairefontaine te bouwen. Hij gaf stukken grond in leen aan de abdij. De plaats voor eze abdij
werd strategisch gekozen: in de vallei van de Eisch op de grens tussen het graafschap Namen
en Luxemburg.
Historiek
Stichtingsdatum: 1247
Opname door Cîteaux: 1253
130
• Opgravingsperiode: 1997-2007
Archeologisch onderzoek
• Verantwoordelijke: Johnny De Meulemeester
• Onderzochte delen: kerk, kloosterpand, bijgebouwen, begravingen
• Publicatie(s):
Marque M. 1995-’96, De la fondation privilegiee à la necropole familiale : l’abbaye
de Clairefontaine. Réflexions préliminaires à l’étude d’un lieu de mémoire dynastique,
Annales d’Institut archéologique du Luxembourg-Arlon CXXVI-CXXVII, p. 57-91.
130 Berliere V., Bodard P., Despy-Meyer A., e.a. 1975, pp. 268-269
94
Malevez A. & Mignot P. 1996-1997, Arlon/Autelbas : l’abbaye cistercienne de
Clairefontaine, nécropole comtale de le Maison de Luxembourg. Projét européen
d’étude, Chronique de l’Archéologie wallonne 4-5, pp. 146-147.
Mignot P. 1997, L’ancienne abbaye de Clairefontaine, Autelbas-Arlon (prov. De
Luxembourg), Namur, Ministère de la Région Wallonne, DGATLP, fiche patrimoine
97 B.1.1.
De Meulemeester J. 1998, La vallée de Clairefontaine à Arlon – l’approche
archéologique (Lux.), Archaeologia Mediaevalis 21 p. 23-26.
De Meulemeester J. 1998, Arlon/Autelbas : la vallée de Clairefontaine, l’approche
archéologique, Chronique de l’Archéologia wallonne. Activités 1997, 6/1998, Namur,
p. 137-139.
Malevez-Schmit A. 1998, Arlon/Autelbas : la vallée de Clairefontaine, l’approche
anthropologique, Chronique de l’Archéologia wallonne. Activités 1997, 6/1998,
Namur, p. 139-140.
De Meulemeester J. 1999, Arlon/Autelbas : l’abbaye cisterciënne noble de
Clairefontaine, Chronique de lArchéologia wallonne. Activités 1998, 7/1999, Namur,
p. 141-144.
De Meulemeester J. 1999, L’abbaye noble de Clairefontaine, l’approche
archéologique (Lux.), Archaeologia Mediaevalis 22, p. 22-26.
De Meulemeester J. 2000, L’abbaye noble de Clairefontaine à Autelbas (Arlon)
(Lux.), Archeologia Mediaevalis 23, p. 19-22.
Coomans T., De Meulemeester J. 2000, Arlon/Autelbas : l’abbaye cistercienne de
moniales de Clairefontaine, Chronique de l’Archéologie 8/2000, Namur, p. 177-181.
Coomans T., De Meulemeester J, Poisson J-.M. & Van Iseghem K. 2001,
L’abbaye cistercienne de moniales de Clairefontaine (Arlon) (Lux.), Archaeologia
Mediaevalis 24, p. 26-32.
De Meulemeester J., Budd R., Dhaeze W., Poisson J.-M. & Siebrand M. 2002,
L’abbaye cistercienne de moniales de Clairefontaine (Arlon) (Lux.), Archaeologia
Mediaevalis 25, p. 11-16.
Budd R., De Meulemeester J. & Larbalestrier C. 2003, Arlon/Autelbas : l’abbaye
cistercienne de moniales de Clairefontaine (Lux.), Archaeologia Mediaevalis 26, p.
22-28.
95
Budd R., De Meulemeester J. & Larbalestrier C. 2004, Arlon/Autelbas : l’abbaye
cistercienne de moniales de Clairefontaine (Lux.), Archaeologia Mediaevalis 27, p. 5-
8.
De Meulemeester J. & Larbalestrier C. 2004, L’hydraulique de l’abbaye
cistercienne de moniales de Clairefontaine, In : Boulez V., De Fays R., Doyen B. &
Dubuisson M. (réds.), Les réseaux hydrauliques des abbayes cisterciennes du nord de
la France et de Wallonie, Namur, Institut du Patrimoine wallon, pp. 43-49 et 132.
Daghelet I., De Meulemeester J. & Larbalestrier C. 2005, Arlon/Autelbas :
l’abbaye cistercienne de moniales de Clairefontaine (Lux.), Archaeologia Mediaevalis
28, p. 9-24.
Butler H., De Meulemeester J., Eiroa J., Poisson J.-M., Al-Shqour R.& Van Den
Bremt A. 2006 Arlon/Autelbas: l’abbaye cistercienne de moniales à Clairefontaine
(Lux.), Archaeologia Medievalis 29, Gent, pp. 137-139.
Butler H., De Meulemeester J., Herremans D., Poisson J.-M. & Al-Shqour R.
2007, Arlon/Autelbas: l’abbaye cistercienne de moniales de Clairefontaine (Lux.),
Archaeologia Mediaevalis 30, pp. 117-120.
Herremans D, De Meulemeester J., Butler H., Poisson J-M. & Al-Shqour R. 2008,
Arlon/Autelbas : l’abbaye cistercienne de moniales de Clairefontaine (Lux.),
Archaeologie Mediaevalis 31, pp. 128-131.
Gedurende de voorbije tien jaar werd de indeling in fases geregeld veranderd en/of
aangepast. Nu worden er vijf grote fases onderscheiden, die de evolutie van de site
weergeven, nl. een pre-abdijfase, Clairefontaine I, II, III en IV. Verdere onderverdelingen
worden er niet meer gedaan, omdat er in feite continu verbouwingen uitgevoerd werden in de
abdij van Clairefontaine. Clairefontaine I, II en III zijn gelinkt aan veranderingen in de
abdijkerk.131
131 Mededeling tijdens voordracht, Herremans D., 25/10/2007, onderzoeksnamiddag Ugent
96
Zicht op de site (Foto De Meulemeester J.)
De pre-abdijfase wordt ook de Bardenburg-periode genoemd. Tijdens de laatste drie
opgravingscampagnes werden structuren aangetroffen die ouder zijn dan de abdij. Het gaat
om een 9e-10e-eeuwse graftombe, een castraal gebouw en een bijgebouwtje. Vooral de
vondsten van een torenvormige structuur en verbrande aarde duiden op een vroegere fase. De
verbrande aarde moet dateren van voor de abdij, omdat er nooit een brand is geweest in de
abdij. De versterkte toren werd in de tweede helft van de 13de eeuw geïncorporeerd in de abdij
en als keuken gebruikt. Dit blijkt uit de teruggevonden keramiek, die gedateerd moet worden
in de 13e – 14e eeuw. In de westelijke muur van het castraal gebouw werd een kleine
vuurplaats ingebouwd. Aan dit gebouw grenst een ander gebouw dat eveneens stratigrafisch
voor de abdijkeuken te dateren is.
97
Plattegrond van de pre-abdijfase (Herremans D. 2008)
Clairefontaine I is de oorspronkelijke primitieve abdij, die gesticht werd in de 2e helft van
de 13e eeuw. Het gaat om een eenbeukige kerk met een lengte van 10 m en vermoedelijk een
recht afgesloten vierkantig koor, gewelfde benedenkerk en grafkamer.132 In het westen lag de
galerij, die uitzicht gaf op de benedenkerk. Deze was gebouwd om plaats te besparen, zo
konden de nonnen en lekenzusters gescheiden zitten.133
132 Herremans D., De Meulemeester J., Butler H., Poisson J.-M. & Al-Shqour R, 2008, pp. 128-129. 133 Pers. Commentaar De Meulemeester J.
In het oosten bevond zich het altaar.
Het klooster bestond uit één westelijke vleugel, met een oppervlakte van 45 m op 10 m. De
vleugel was ingedeeld in drie delen: de kapittelzaal, de eetzaal en mogelijk een zaal voor de
koorzusters. Later werd dit de vleugel van de lekenzusters. Ten oosten van deze vleugel was
een open galerij, die de aanzet vormt van het klooster. Ten westen van het gebouw, dat
ongeveer een rechte hoek vormt met het hoofdgebouw, maar er niet mee verbonden is, lag een
grote keuken met een centrale haard, die omgeven is door vier zuilen. Later werd deze keuken
omgebouwd: de centrale haard werd vervangen door een wandhaard met houten wand en een
schouw. Annex aan de keuken lag een houten vloer en een haard die uitgaf op de broodoven.
De zuidelijke muur van dit bijgebouw vormt de afsluitingsmuur van de oudste abdij.
Waarschijnlijk werd het alleenstaande gebouw tussen het klooster en het castrale gebouw
gebruikt als keuken gedurende de werkzaamheden.
98
Plattegrond van de eerste abdijfase (Herremans D. 2008)
Clairefontaine II is de grote abdij van de 14e – 15e eeuw. De lengte van de kerk is dubbel
zo groot geworden en het nonnenkoor ligt nu in het voorste deel van de kerk. De
architectonische clausura werd bereikt door het bouwen van kloostergebouwen ronde een
rechthoekige kloostertuin en –gangen en in de tuin werd een centraal waterbassin gebouwd.
De westelijke kloostergang wordt d.m.v. een monumentale doorgang verbonden met de
nieuwe kerk en tenslotte wordt de oorspronkelijke kloostervleugel aangepast en omgebouwd
tot lekenzustervleugel met lekenzusterstraatje.
De oude broodoven werd opgegeven en er werd een nieuwe gebouwd. Aan de
noordwesthoek van de oude keuken werd een trap gebouwd uit gerecupereerd materiaal. Het
castraal gebouw werd gebruikt als opslagplaats. Naast deze structuur was er nog een
bijgebouwtje en ten oosten ervan een kanaal met waterput.
Plattegrond van de tweede abdijfase (Herremans D. 2008)
99
Wanneer de nonnen in de 16e eeuw, na een tijd in de abdij van Orval doorgebracht te
hebben, terugkeerden naar Clairefontaine moest de abdij heropgebouwd worden. Deze fase
wordt aangeduid als Clairefontaine III. De oude kerk werd afgebroken om een nieuwe kerk
van het basilicale type met drie beuken te bouwen. Het trapezoïdale plan van het primitieve
klooster werd uitgebreid in oostelijke richting en omgevormd tot een vierkant. Voor de rest
werd de nonnenvleugel herbouwd en de lekenzustervleugel aangepast.
Gedurende de grote werken werden de gebouwen van de primitieve keuken gebruikt als
verblijfplaats. De broodoven werd afgebroken. Ook de gebouwen ten westen en ten noorden
van de oude keuken en de castrale toren werden afgebroken.
De oude nutsvleugel werd gebruikt voor bewoning en kreeg een residentiële functie. Er
werd ook een kacheloven met kacheltegels teruggevonden
Een nieuwe kloostermuur sloot het geheel af in het oosten. Nog binnen de omheining, maar
ten noorden van de oude keuken, ontwikkelde zich een kerkhof, waar de zusters begraven
werden.
Plattegrond van de derde abdijfase (Herremans D. 2008)
Clairefontaine IV is de grote, 18e-eeuwse abdij, die een laatste poging doet een
bescherming te bieden tegen de regelmatige stortvloeden van modder. De site is toen 1.5 m
opgehoogd, de kerk is meer verwijderd van de beek en bevindt zich hoger op de helling. Een
andere aanpassing is de verlenging van het lekenzusterstraatje tot het midden van de vleugel
100
waar een nieuwe muur met deur gebouwd zijn. De oostelijke vleugel van de abdij werd
heropgebouwd boven de gewelfde kelders. Ook de zuidelijke vleugel moest heropgebouwd
worden.
Ten westen van de abdij werden nieuwe nutsgebouwen opgericht en een nieuwe
kloostermuur sloot de abdij af enkele meters ten westen van de oude kloostermuur.134
Plattegrond vierde abdijfase (Herremans D. 2008)
Topo- en hydrografie
De hydrografie van Clairefontaine bestaat uit de natuurlijke bronnen en hun aanvoer van
water, het regenwater en de toevoer ervan naar de keukens, latrines en de wasplaats.
Ten noorden van de abdij bevinden zich op de valleiflank de natuurlijke bronnen en ten
zuiden is er de beek van Durbach. De bron is genoemd naar St. Bernardus omdat deze hier
volgens de legende verschenen is. De historische bronnen zijn het niet eens over de locatie
van deze bron: volgens sommigen ligt ze buiten de kerk terwijl anderen ze binnen de huidige
kerk plaatsen. Ten het noorden van de oude kerk werd nl. een waterput aangetroffen die in
verbinding staat met deze bron. In de 15e eeuw werd de oppervlakte van de kerk verdubbeld
en de nieuwe muur omsloot het bassin van St. Bernardus. In het begin van de 16e eeuw werd
een ondergronds kanaal aangelegd om het overtollige water van de bron en/of het bassin af te
134 Herremans D., De Meulemeester J., Butler H., Poisson J.-M. & Al-Shqour R, 2008, pp. 129-131
101
voeren. Dit kanaal kwam uit in een ander kanaal dat het water van de wasserij naar de stroom
voerde.
In tegenstelling tot de meeste cisterciënzerinnenabdijen beschikte Clairefontaine niet over
een lavatorium met een bron. Een bassin lag in het midden van de binnenplaats en wordt in
latere teksten de ‘wasplaats’ genoemd. Dit oudste bassin werd in de 16e eeuw vervangen door
een dubbel zo groot bekken, dat bevoorraad werd door een ondergronds kanaal dat
rechtstreeks in verbinding stond met de St. Bernardusbron. Rondom deze bassins werd de
vloer betegeld. Bij de 18e-eeuwse ophoging van het terrein werden de bassins niet overdekt.
Men had toegang tot het bassin door middel van een trap. Een afvoerbuis en een kanaal leiden
het water naar twee bassins in de kelder. Een tweede kanaal, dat de kelders doorkruiste,
voerde het water weer naar de beek. De twee latere bassins werden in de teksten ‘nieuwe
wasplaats’ genoemd terwijl naar de bassins op de binnenplaats verwezen wordt als ‘oude
wasplaatsen’. In de binnenplaats van de boerderij, ten oosten van het kloosterpand, werd
eveneens een wasplaats aangelegd, die functioneler lijkt te zijn dan de wasplaatsen op de
binnenplaats. Het water van de bron stroomt door een overwelfd ondergronds kanaal
hiernaartoe, alvorens de bassins op de binnenplaats van water te voorzien. Daarna wordt het
water afgevoerd naar de beek.
In de 16e-eeuwse abdij kwamen sporen aan het licht dat regenwater opgevangen werd.
Langs de westerse voorgevel voert een V-vormige greppel het water tussen de kerk en de
westelijke kloostervleugel naar de latrines. Het regenwater werd aan elke hoek van het
kloosterpand opgevangen en van daaruit vertrekken ondergrondse kanalen naar het bassin op
de binnenplaats.
Over de 15e-eeuwse latrines is niet veel geweten, maar een overwelfd kanaal tussen de
zuidelijke kloostervleugel en de beek doet vermoeden dat dit kanaal zorgde voor de afvloeiing
van het afvalwater van de latrines en de keuken. In de 16e-17e eeuw werden de latrines
aangelegd ten zuiden van de refter. Overwelfde wateraanvoer leidde het water van de beek
naar een rechthoekig bassin en een overwelfd kanaal voerde het afvalwater op zijn beurt weer
naar de beek.135
135 De Meulemeester J. & Larbalestrier C. 2004, pp. 47-49
102
Waterleidingsnetwerk van Clairefontaine (De Meulemeester J. & Larbalestrier C. in Boulez V. 2004, p. 49)
103
3.21. HEMELSDAELE (WERKEN)
• Adres: Vladslostraat, 8610 Werken
Lokalisatie
• Eigenaar: Gemeente Kortemark
• Topografische kaart: Kortemark – Torhout 20 / 3-4
• Lambertcoördinaten: 192,10 – 51,25
• Bodemkaart: Kortemark 52W
• Ferraris: Diksmuide 9 (Y6) (2)
Historiek
Stichtingsdatum: 1286
Opname tot Cîteaux: 1387 ?
In 1286 werd het klooster gebouwd in opdracht van Isabella van Luxemburg, voor de Rijke
Klaren. Minder dan tien jaar later verhuisden die naar Petegem en werd het klooster verkocht
aan de cisterciënzerinnen, die er verbleven tot 1587, toen ze moesten vluchten voor de
geuzen, die de kerk met abdij met de grond gelijkmaakten.
• Opgravingsperiode(n): 1986 – 1988, 2004
Archeologisch onderzoek
• Verantwoordelijke(n): Christine Vanthournout, W.Lammens
• Onderzochte delen: annexe structuren, abdijkerk, pandgang en begravingen
• Publicatie(s):
Vanthournout C. 1987, De abdij Hemelsdale te Werken (W-Vl.), Archaeologia
Mediaevalis 10, p. 36-37.
Lammens W., Dewilde M. & Wyffels F. 2005, De abdij Hemelsdale te Werken (W-
Vl.), Archaeologia Mediaevalis 28, pp. 117-118.
De abdij beschikte over een oppervlakte van 8 ha. Het hele domein was omgracht en aan
de dorpszijde omwald. Het abdijencomplex vormde geen aangesloten geheel, want het was
niet gebouwd volgens het traditionele cisterciënzerplan, omdat het aanvankelijk bestemd was
104
voor de Rijke Klaren. Rond de binnenplaats lagen min of meer de afzonderlijke gebouwen en
een eenbeukige romaanse kerk. Verder hoorden er ook nog een varkenshoederij en brouwerij
bij.
Er werd dwars over het terrein een proefsleuf van 40 bij 3 m getrokken, waaruit twee
stenen gebouwenresten en een graf kwamen naast een uitbraaksleuf. Ten zuiden van het
opgravingsterrein werd een bakstenen vloer gevonden, waarin twee voorraadpoten
ingemetseld waren met daartussen een paalgat. In het verlengde van dit gebouw lag een
tweede gebouw, waarvan de vloer en muurresten zich 1 m lager bevinden. De funderingen
zijn opgebouwd uit veldsteen en deze waren bedekt door een puinlaag die veel keramiek-,
tegel en panfragmenten bevatte. Bij de keramiek gaat het vooral om 15e en 16e-eeuws
keukenvaatwerk. Dit en de ingemetselde voorraadpotten doen vermoeden dat het om een
keukenfunctie gaat. Ten westen van deze gebouwenresten werden geen sporen van bewoning
teruggevonden, wat doet vermoeden dat deze constructies deel uitmaakten van het
gebouwenbestand aan de zuidkant van de binnenplaats.136
In 1988 werd opnieuw een archeologische steekproef gedaan, waarbij een gebouw van 8 m
op 9 m aan het licht gebracht werd. Dit gebouw had een haardvloer en meerdere keldertjes,
waaronder een weefatelier. Aan de buitenzijde van de noordmuur werden er twee
kistbegravingen gevonden.
137
In 2004 is een noodopgraving uitgevoerd n.a.v. inrichtingswerken rond het Archeologich
Site-Museum. In enkele kuilen is materiaal aangetroffen dat voor de stichtingsdatum van de
abdij te dateren is. Op de rand van de uitgegraven zone zijn twee uitbraaksleuven
aangetroffen, waarvan één een 16e-eeuwse pandgang was, met een groot aantal skeletten erin.
Door deze vondst is de abdijkerk gelokaliseerd, omdat de noordzijde van de pandgang hierop
aansluit. Dit betekent dat de kerk zich dus wel in het noorden bevond.
138
136 Vanthournout C. 1987, pp. 36-37 137 Brion M. 1999, p. 97 138Lammers W, Dewilde M. & Wyffels F. 2005, pp. 117-118
105
3.22. MUIZEN (MECHELEN)
• Adres: Jodenstraat 33, 2800 Mechelen
Lokalisatie
• Eigenaar: Dhr. Leo Vandamme
• Topografische kaart: Boom – Mechelen 23 / 3-4
• Lambertcoördinaten: 158 - 191
• Bodemkaart: Mechelen 48E
• Kadaster: Mechelen, intra muros, sectie B, 58H, 58 (1)
• Ferraris: Mechelen 91 (A1) (3)
In 1653 werd begonnen met de eerste bouwfase van het nieuwe klooster. De bouw van het
klooster was voltooid in 1765 om al in 1783 opgeheven te worden op bevel van Jozef II.
Historiek
Stichtingsdatum: 1380
Opname tot Cîteaux: 1380
In 1579 kocht Elisabeth van de Broecke, de priores van het klooster van Muizen het hof
van Saksen van Nicolaas II van der Laen, de burgemeester van Mechelen, om het te
verbouwen tot refugehuis. Omdat het gebouw te klein was, werden er nog andere
eigendommen in de buurt aangekocht. In 1981 moesten de nonnen vluchten voor de Staatsen.
In 1985 kreeg de vroegere eigenaar het domein weer in handen en gaf het aan zijn zuster.
139
• Opgravingsperiode(n): 1980, 1981
Archeologisch onderzoek
• Verantwoordelijke: Mechelse Vereniging voor Archeologie
• Onderzochte delen: annexe structuren
Publicatie(s):
De Cock S. 1980, Zandstenen muur uit de 16e eeuw ontdekt, Tijdschrift Mechelse
Vereniging voor Archeologie 1, Mechelen, pp. 17-22.
139 De Cock S. 1980, pp. 17-19
106
Raffo P. 1982, Archeologisch onderzoek van het voormalige Muizenklooster (Hof
van Saksen) te Mechelen, Tijdschrift Mechelse Vereniging voor Archeologie 2,
Mechelen, pp. 30-45.
In 1980 werd tijdens afbraakwerken de zandstenen buitenmuur van het voormalige
Muizenklooster teruggevonden. Deze muur dateert uit de eerste helft van de 16e eeuw en
maakte eerst deel uit van het Hof van Saksen. Deze muur was voor een deel de buitenmuur
van het ziekenhuis van het klooster en voor het ander deel de scheidingsmuur tussen de grote
blijk en de kloostertuin. Langsheen deze muur bevonden zich in zuidelijke richting het
ziekenhuis, de warme kamer, de refter, de keuken en het washuis.140
Er werden vier sleuven uitgezet. Uit sleuven 1 en 2 kwamen enkel uitbraaksporen van de
muren van het Hof van Saksen. In de derde sleuf kon een deel van de muren van het Hof van
Saksen onderzocht worden. Er werd ook een 16e-eewse houten riolering ontdekt, die over 4,7
m gevolgd kon worden en uitmondde in een nabijgelegen vliet. Onder deze riool zaten
artefacten uit de 14e en 15e eeuw. In de lagen boven de riool was het materiaal te situeren in
de 16e tot 18e eeuw. Omwille van de vondsten uit deze sleuf en het grondplan van het klooster
uit 1790 werd beslist om nog een vierde sleuf uit te zetten. Dit leverde de fundamenten van de
zijmuur van het Hof van Saksen op.
In 1981 mocht de Mechelse Vereniging voor Stadsarcheologie archeologisch onderzoek
uitvoeren op dit terrein, omdat men er huizen op wilde bouwen.
141
140 De Cock S. 1980, pp. 17-19 141 Raffo P. 1982, pp. 30-44
107
Grondplan van het Muizenklooster in Mechelen met aanduiding van de sleuven (Raffo P. 1982, p. 32)
108
HOOFDSTUK 4: BESPREKING VAN HET ONDERZOEK
4.1. ONTSTAAN EN VERSPREIDING IN BELGIË
Er is een gelijklopende verspreiding van cisterciënzerinnenabdijen over België. In het
totaal werden er zo’n vijftig cisterciënzerinnenabdijen gesticht.
Enkele abdijen, waaronder Soleilmont en Herkenrode werden reeds gesticht in de 12e
eeuw, hoewel dat niet wil zeggen dat zij ook als eerste opgenomen werden in de Orde van
Cîteaux. De meeste van deze stichtingen vonden plaats in de eerste helft van de 13e eeuw om
kort daarna opgenomen te worden in de Orde van Cîteaux. Deze tijd kan dus beschouwd
worden als de grote bloeiperiode van de cisterciënzerorde. Zo’n veertigtal vrouwenabdijen
werden in deze periode gesticht.
Daarna was het quasi gedaan met het oprichten van nieuwe cisteriënzerinnenabdijen.
Slechts twee abdijen werden nog opgericht: de priorij van Muizen in de tweede helft van de
14e eeuw en de Onze-Lieve Vrouweabdij van Wijngaard in de eerste helft van de 16e eeuw.
Ook de ruimtelijke verspreiding over België gebeurde redelijk gelijkmatig. De
cisterciënzers koloniseerden als het ware heel het gebied. Enkel Luxemburg, met als enige
stichting de cisterciënzerabdij van Clairefontaine, is enigszins een buitenbeentje.
Vele abdijen werden op een bepaald moment verplaatst. Dit kon verschillende redenen
hebben, zoals wanneer het oorspronkelijke domein teveel beperkingen (ongunstige ligging,
wateroverlast,…) had. Door schenkingen van de adel was het mogelijk te verhuizen naar een
meer geschikt domein. Dit was bijvoorbeeld het geval bij de abdij van Maagdendale. Deze
bevond zich eerst te Vloesberg, maar werd verplaatst naar Oudenaarde. Het nieuwe domein
kon zich in de buurt bevinden van het oorspronkelijke gebied, maar er ook veraf van gelegen
zijn.
Sommige van de oudere kloostergemeenschappen leefden eerst volgens een andere regel,
zoals die van Augustinus, alvorens over te schakelen op die van Benedictus, wat een
noodzakelijke voorwaarde was om zich aan te sluiten bij de Orde van Cîteaux. Dit was
bijvoorbeeld het geval in Vivegnis. Deze abdij was tevens een dubbelklooster voor zowel
mannen als vrouwen. Pas later werd het een zuivere vrouwenabdij.
109
Vooral in Namen valt het op dat enkele vrouwenabdijen later, met name in de 15e eeuw
verlaten werden door de monialen om plaats te maken voor monniken van dezelfde Orde.
Site Stichting Overgang naar Cîteaux
Vivegnis (Luik) 1123 (mannen en vrouwen in
begin, volgen regel v
Augustinus)
1238
Soleilmont (Gilly) 1155 ? 1237
Herkenrode (Kuringen) 1182 1217
Hocht (Lanaken) 1186 1273
Salzinnes (Jambes) 1196 1218
Hemelsdale (Ophoven-Maastricht) Eind 12e E ? In de helft v.d. 13e E naar Dalheim (Duitsland)
Vrouwenpark (Rotselaar) 1183-1215 1215
Aywières ( Awirs, Lillois, Couture-St.-
Germain)
1195 1207-1210
Robermont (Luik) 1197 (Augustijnen)
1215
Spermalie (Slijpe, Sjjsele, Brugge) 1200 1228
Maagdendale (Vloesberg – Oudenaarde) 1200? 1232
Ter Kameren (Brussel) 1201 1232
Bijloke (Gent) 1204 1215
Nieuwenbos (Heusden) 1205 1215
Eghezée (Boneffe) Begin 13e E Begin 13e E, vanaf 1461 mannen
Argenton (Lonzée) Begin 13e E Begin 13e E
Florival (Archennes) 1210 1218
La Ramée (Jauchelette) 1212 1214-1218
Guldenberg (Wevelgem) 1214 1215
Zwijveke (Dendermonde) 1214 1223
Maagdendal (Oplinter) 1215 1219
Groeninge (Kortrijk) 1215 1236-‘37
110
Epinlieu (Bergen) 1216 1216
Abdij van Oosteekloo (Eekloo) 1217 Ten laatste in 1228
Olive (Morlanwelz) 1218 1333?
Ter Beek (St.-Truiden) 1221 1237
Roosendael (St.-Katelijne Waver) 1221-1227 1227
Wauthier-Braine 1224 ? 1234
Notre dame du Refuge (Oudenaarde, Ath) 1224 ?
‘Aurea Cella’ klooster (Doornzele – Gent) 1226 1234
Beaupré (Geraardsbergen) 1228 1232-‘33
O.-L.-V. ‘Ten Roosen’ (Aalst) 1228 1235
Solières (Ben-Ahin, in buurt van Hoei) 1229 1231
St.-Rémy (Rochefort) 1229 1230 ? (vanaf 1464 monniken)
Ter Hagen (Axel) Zeeuws Vlaanderen 1230 1236
Jardinet (Walcourt) Voor 1232 1232 ? (vanaf 1430 mannen)
Valduc (Hamme-Mille) 1232 1235
Moulins (Dinant) 1233 1233?
Soulchoir (Kain bij Doornik) 1233 1234
Oriënten (Rummen) 1234? 1234
Bernardusdal (Diest) 1235 1235?
Nazareth (Lier) 1235 1237
Marche-les-Dames (Marche) Voor 1236 1236
Oeteren (Boutershoven, Neeroeteren, later
opgenomen door Oriënten)
1236 1236?
Paix-Dieu Amay) 1238 1241
Rotem (Halen) 1239 1243
Clairefontaine (Autelbas) 1247 1253
Hemelsdaele (Werken) 1237 1387?
Muizen (Mechelen) 1380 1387
O.L.V.-ten Wijngaard (Leuven) 1518 1519
111
Ruimtelijke spreiding van cisterciënzerinnenabdijen in België (naar Cocheril M. 1976 p. 36)
• Cisterciënzerinnenabdij
112
4.2. STATUS QUAESTIONIS VAN HET ONDERZOEK IN BELGIË
Ons land telt vijftig cisterciënzerinnenabdijen, wat betekent dat in bijna de helft hiervan
opgravingen hebben plaatsgevonden. We moeten er wel rekening mee houden dat er meer
sites zijn, aangezien verschillende abdijen op een bepaald moment verplaatst werden. Zo werd
de abdij van Maagdendale gesticht te Vloesberg, maar al na enkele jaren verplaatst naar
Oudenaarde. Dit archeologisch onderzoek gebeurde echter niet overal even grondig. Bij de
sites van Soleilmont, Guldenberg, Beaupré, Maagdendale (Vloesberg), La Ramée, Valduc en
Muizen gaat het om niet meer dan een steekproef. Op andere sites was het onderzoek wel iets
grondiger, maar werd maar een klein deel van de site onderzocht. Zo is bijvoorbeeld het
onderzoek in Roosendael tot nu toe beperkt gebleven tot de bijgebouwen. Op andere sites
werd enkel de (nog opstaande) kerk onderzocht en dan vooral vanuit kunsthistorisch oogpunt.
Voorbeelden hiervan zijn Olive en Maagdendale (Oudenaarde). Deze opgravingen met vooral
aandacht vanuit kunsthistorisch oogpunt met oog voor materiële objecten en architectonische
decoratiestukken, grafzerken,… zijn typisch voor de 19e en het begin van de 20e eeuw. De
opgravers waren vaak ook geen gediplomeerde archeologen, maar welstellende amateurs.
Olive is hier een goed typevoorbeeld van.
De meeste opgravingen werden uitgevoerd omdat de site bedreigd werd. Dit was het geval
bij de sites van Vrouwenpark, Guldenberg, Groeninge, Paix-Dieu, Hemelsdaele en Muizen.
Andere opgravingen vonden dan weer plaats in het kader van restauratiewerkzaamheden. Dit
is het geval bij de sites van Herkenrode, de Bijloke en Maagdendale (Oudenaarde)
Grootschalige opgravingen werden uitgevoerd op de sites van Herkenrode, Groeninge, de
Bijloke en Clairefontaine. Enkel op deze sites werden (bijna) alle aspecten onderzocht: kerk,
kloosterpand, bijgebouwen, begravingen, de topo- en hydrografie.
Het is opvallend dat deze uitgebreide opgravingen allemaal plaatsvonden na 1988:
Groeninge van 1988 tot 1992, de Bijloke van 1988 tot 2006, Clairefontaine van 1997 tot 2007
van Herkenrode van 2004-2006. In deze perioden werd echter niet continu opgegraven: het
onderzoek vond plaats in verschillende fasen.
113
Site kerk klooster bijgebouwen begravingen hydrografie steekproef
Soleilmont x x
Herkenrode x x x x x
Vrouwenpark x x
Maagdendale
(Vloesberg)
x
Maagdendale
(Oudenaarde)
x x
Ter Kameren x x x x x
Bijloke x x x x
Nieuwenbos x x
Eghezée x
La Ramée x
Guldenberg x
Zwijveke x x x
Groeninge x x x x x
Olive x
Roosendael x
Beaupré x
Valduc x
Nazareth x x x ? x
Paix-Dieu x x x x x
Clairefontaine x x x x x
Hemelsdaele x x ? x
Muizen x
Voor 1980 werden er welgeteld zeven opgravingen gedaan op sites van
cisterciënzerinnenabdijen. Het gaat om de sites van Ter Kameren (1600 en 1934), Olive
(1896), de Bijloke (1929 en 1979), Nazareth (1945-’46), Maagdendale (Vloesberg in 1969)
en Nieuwenbos (1972 en 1974-’75). Telkens ging het om kleinschalig onderzoek dat
uitgevoerd werd door amateurs die op zoek waren naar mooie objecten. Enkel bij de Bijloke
114
was er een duidelijke archeologische vraagstelling, namelijk het lokaliseren van de dwarsbeuk
van de oude kerk.
Gedurende de jaren ’80 werd ten opzichte van ervoorr een veelvoud aan opgravingen
uitgevoerd. Welgeteld tien sites (Muizen, Valduc, Zwijveke, Nazareth, Herkenrode, Beaupré,
La Ramée de Bijloke en Groeninge III) werden -bijna allemaal in het kader van
noodonderzoek- onderzocht. Sites die niet bedreigd werden, werden meestal opgegraven door
amateurverenigingen. Enkel bij de site van Groenige III gaat het om een grootschalig
onderzoek (1988-1992). Bij de andere sites bleef het onderzoek beperkt ten gevolge van
slechte organisatie, tijdgebrek, te weinig werkkrachten, te weinig financiële middelen, gebrek
aan logistieke steun. De resultaten en publicaties bleven te beperkt om er veel mee te kunnen
doen.
Vanaf de jaren ’90 kwam er een sterke verbetering in de kwaliteit van het archeologisch
onderzoek. Er zijn sindsdien opgravingscampagnes uitgevoerd in Roosendael, de Bijloke,
Maagdendale, Guldenberg, Eghezée, Vrouwenpark, Paix-Dieu, Clairefontaine, Hemelsdaele
en Ter Kameren. Meestal gaat het om noodopgravingen of onderzoek voor een restauratie.
Ten opzichte van de periode daarvoor is de situatie sterk verbeterd. Het onderzoek is in
sommige gevallen grootschaliger (bv. Herkenrode en Clairefontaine) en iets beter
gepubliceerd.
De laatste jaren wordt vaak geopteerd voor een interdisciplinaire aanpak, zodat
onderzoekers van andere wetenschappen ook bij het onderzoek betrokken worden. Het gaat
vooral om historici, kunstwetenschappers, bodemkundigen, geografen en
natuurwetenschappers. Zo onderzoeken bijvoorbeeld fysisch antropologen de skeletten en
natuurwetenschappers het palynologisch onderzoek. Deze evolutie kunnen we alleen maar
toejuichen. In Herkenrode werd alvorens de start van de uitgebreide opgraving een
geofysische prospectie uitgevoerd door een Amerikaans team. Op basis daarvan werden de
sleuven uitgezet.
115
4.3. VERGELIJKING VAN DE VERSCHILLENDE GRONDPLANNEN
Helaas zijn er niet voor alle sites betrouwbare grondplannen voorhanden. Dit is het geval
bij de sites van Nieuwenbos, Zwijveke, Guldenberg, Beaupré, Maagdendale (zowel Vloesberg
als Oudenaarde), Valduc en Hemelsdale. Voor de sites van Vrouwenpark, Olive en Nazareth
is er enkel een plattegrond van de kerk beschikbaar.
Hieronder worden de plattegronden die voorhanden waren naast elkaar gezet volgens
dezelfde oriëntatie met het noorden bovenaan. Al deze grondplannen werden herleid tot
dezelfde schaal, zodat we een beter idee krijgen van hun onderlinge verhoudingen en
verschillen en gelijkenissen in hun uitzicht. Daarna plaatsen we enkele beschikbare
afmetingen naast elkaar en gaan we verder met een vergelijking betreffende de kerk en het
kloosterpland.
Tenslotte werd er nog een studie uitgevoerd betreffende de cisterciënzerinnenklooster in
Namen door Bolly e.a.142 Daaruit leiden zij enkele algemene kenmerken af. We zullen ook
proberen te achterhalen in hoeverre deze geldig zijn voor heel België.
Traditioneel plan
142 Bolly J.-J., Buxant P., Javaux J.-L. & Marchal M. 1998, pp. 150-158
116
Soleilmont Herkenrode
Vrouwenpark Ter Kameren
Bijloke Ramée
117
Groeninge Nazareth
Paix -Dieu Clairefontaine
Wanneer we de beschikbare afmetingen143
143 Zowel van de kerk als van het kloosterpand worden de binnenwerkse afmetingen gegeven en afgerond op een halve meter.
naast elkaar zetten, merken we meteen grote
verschillen op. Dit heeft ook te maken met het feit dat niet elke abdij evenveel monialen en
lekenzusters telde. Ongetwijfeld zal de abdij van Ter Kameren één van de grootste
cisterciënzerinneabdijen zijn geweest en La-Paix-Dieu één van de kleinste.
118
Site Kloosterpand144 Oude kerk 145 Nieuwe kerk Soleilmont 25,5 m x 24 m = 612 m² - 33 m x 9 m =
297 m² Herkenrode 32 x 31,5 m²= 1008 m²
(16e E) 40 m x 8 m =
320 m² 66 m x 10 m=
660 m² Vrouwenpark - 47 m x 7,5 m =
352,5 m² -
Ter Kameren 40 m x 37 m = 1480 m² 54 m x 10, 5 m = 567 m²
-
Groeninge 25,5 m x 24,5 = 624,75 m²
30 m x 8 m = 180 m²
-
Olive - 35,5 m x 12 m = 426 m²
-
Bijloke 28 m x 28 m = 784 m² 43,5 m x 20 m = 870 m²
-
La Ramée 60 m x 10 m = 600 m²
Paix-Dieu 22 m x 16 m = 352 m² - 32 m x 16 m = 512 m²
Clairefontaine 21 m x 25 m = 525 m² 18 m x 11 m = 198
m²
CLF II: 33 m x 10 m = 330 m²
CLF III: 43 m x 17 m = 731 m²
4.3.1. KERK
Als we de grondplannen en ligging van de verschillende abdijkerken bekijken, merken we
onmiddellijk verschillen.
De huidige kerk van Soleilmont werd gebouwd boven de restanten van een oudere kerk en
bevond zich ten noorden van het kloosterpand. Er was ook nog een kapel aangebouwd. Een
oostelijke kloostervleugel sloot aan bij de kerk.
In Herkenrode zijn er vermoedelijk drie kerken opgericht, ongeveer op dezelfde plaats.
Volgens Smeets zijn er van de oudste 12e-eeuwse kerk geen resten meer zichtbaar. Toch zou
deze er zeker moeten zijn geweest, omdat de abdij bestond vanaf 1182. Op basis van een
144 Eerst wordt de oostwestlengte gegeven en dan de noordzuid lengte. AL deze afmetingen zijnvan voor de grote verbouwingen in de 16e-17e eeuw. 145 In de afmetingen van de lengten zijn het voorportaal en het koor inbegrepen.
119
geïllustreerde aflaatbrief wordt gesteld dat in de 14e eeuw er een nieuwe kerk opgericht werd
in ijzerzandsteen, maar ook hiervan is geen eenduidig bewijs. Behalve het feit dat graaf
Arnold V van Loon een schenking deed om een kapel op te richten in Herkenrode en juist hij
niet begraven werd in de kerk van Herkenrode, duidt een aftekening in de bodem binnen de
latere kerk op het bestaan van deze eenbeukige kerk. Persoonlijk vind ik dit bewijs nogal
weinig om ervan uit te gaan dat er drie abdijkerken zijn geweest, die zich op dezelfde plaats
bevonden. Het lijkt me niet uitgesloten dat er slechts twee kerken waren en dat de kerk op de
aflaatbrief gewoon de 12e-eeuwse kerk is. In de 16e eeuw werd op dezelfde plaats een nieuwe
eenbeukige kerk met vijfhoekig koor gebouwd. Deze kerk had een lengte van 64 m en een
breedte van 10 m, wat erop neer komt dat ze meer dan één derde groter was dan de
vermoedelijke vorige kerk en zeer groot was voor een abdijkerk.
De eenbeukige kerk van Vrouwenpark had een zevenhoekig koor, in tegenstelling tot het
gebruikelijke vlak afgesloten koor. Het ontbreken van steunberen om de buitenmuren te
versterken duidt op een gewelfloze dakconstructie en een vlakke, houten zoldering. Later
werden aan de oost- en de westkant een gedeelte van de galerij aan de dwarsbeuk met
baksteen betegeld en afgesloten, om zo twee bijgebouwtjes te vormen. De noordelijke
dwarsbeuk werd later omgebouwd tot Mariakapel. Daarom werd een afscheidingsmuur
gebouwd.
De restanten van de oudste kerk van de Bijloke bevonden zich onder de latere, tweede
kloostertuin. Het gaat om een kerk met drie beuken, waarvan de noordelijke zijbeuk zeker pas
in een tweede fase werd aangebouwd. Nadat deze kerk vernietigd was, werd ze niet
heropgebouwd. In de 17e eeuw werd de oostelijke kloostervleugel omgebouwd tot nieuwe
abdijkerk.
Ook de abdijkerk van Ter Kameren was eenbeukig en had een zevenhoekig koor. Het koor
van de priester bevond zich in het oosten, dat van de nonen in het midden, daarachter lag het
koor van de lekenzusters en helemaal achteraan was er nog een publieke ruimte en een
tribune.
Het kloosterpand van La Ramée was perfect georiënteerd met de kerk in het noorden. Deze
kerk had één beuk en een veelhoekige koorafsluiting.
In Zwijveke bevond de kerk zich ten zuiden van het kloosterpand in plaats van in het
noorden, omdat dit voor de watervoorziening handiger was.
De eenbeukige kerk van de Groeningeabdij had een oost-west oriëntatie met oostelijke
sacristie en westelijke aanbouw. Het oostelijk en westelijk gedeelte werden van elkaar
120
gescheiden door een houten schutting, zodat de kloostergemeenschap gescheiden kon zitten
van het publiek. Eerst was het koor driezijdig afgesloten, maar in de 18e eeuw werd het
vervangen door een halfcirkelvormige afsluiting.
De 13e-eeuwse kerk van Maagdendale in Oudenaarde was van oorsprong driebeukig, met
een polygonaal koor en twee vlak afgesloten zijkoren voor de zijbeuken. De horizontaliteit
van het kerkgebouw en het ontbreken van een toren zijn uitingen van de sobere
cisterciënzerarchitectuur.
De eenbeukige kerk van Nazareth had een polygonale koorafsluiting waarop vier
steunberen aansloten. Een centraal in het koor gelegen fundering van 4 m bij 1,7 m was
wellicht de altaarfundering. Tegen het koor was een bijgebouw aangebouwd: vermoedelijk de
sacristie.
De abdijkerk van La Paix-Dieu was eenbeukig.
Ook de oudste kerk van Clairefontaine was eenbeukig. Om plaats te besparen werd een
galerij gebouwd, zodat de nonnen boven en conversen beneden, dus gescheiden konden zitten.
De kerk had een lengte van 10 m, een gewelfde benedenkerk en grafkamer. Het koor was
vermoedelijk een vlak afgesloten vierkant koor. In de 14e -15e eeuw werd de kerk verbouwd,
waardoor ze bijna dubbel zo groot was geworden en het koor van de monialen lag vanaf dan
voor het koor van de lekenzusters. In de 16e eeuw werd deze eenbeukige kerk afgebroken en
vervangen door een driebeukige kerk.
De abdij van Muizen beschikte over een eenbeukige kerk, die ten zuiden van het
kloosterpand gelegen was..
Normaalgezien moet de kerk zich ten noorden van het kloosterpand bevinden en een oost-
west oriëntatie hebben. Dit is bijna overal het geval, behalve in Zwijveke, waar de kerk in het
zuiden ligt. Ook in Herkenrode bevond de kerk zich eerst ten zuiden van het kloosterpand,
maar in de 16e eeuw werd een nieuw kloosterpand opgericht ten zuiden van de kerk om zo te
voldoen aan het standaard cisterciënzerplan. In veel gevallen is de kerk op een bepaald
moment afgebroken of verbouwd en vervolgens vervangen door een grotere kerk.
Bolly stelt dat de cisterciënzerinnenkerken doorgaans eenbeukig en rechthoekig zijn van
uitzicht en niet beschikten over een dwarsbeuk en afzonderlijk koren voor de monialen en
lekenzusters. Uiteraard war er wel een scheiding tussen het kerkschip en het koor van de
priester. De kerk had een gemiddelde gemiddelde lengte van 30 m en een gemiddelde breedte
van 10 m.
121
Bijna alle kerken zijn inderdaad eenbeukig, met uitzondering van de Bijloke, Maagdendale
(in Oudenaarde) en de 16e-eeuwse kerk in Clairefontaine. De kerken van Vrouwenpark, Ter
Kameren, Maagdendale (Oudenaarde), de Bijloke en La Ramée beschikten alvast wel over
een dwarsbeuk. In Herkenrode, Olive en de Groeningeabdij was er geen dwarsbeuk en in
Clairefontaine was er één vanaf de 16e eeuw, toen de driebeukige kerk werd opgericht. Over
het algemeen stelt men dat een vlakke koorafsluiting typisch is voor de cisterciënzers. Het valt
echter op dat bij deze sites er nogal wat afwijkingen voorkomen op dit vlak. Ook het aantal
hoeken van de koorafsluiting varieert en ligt tussen de drie en de zeven en dan zijn er ook nog
kerken met een halfcirkelvormige koorafsluiting, zoals het geval is bij de latere kerk van de
Groeningeabdij.
Dat er geen drie koren waren binnen de kerk kan zeker niet doorgetrokken worden naar
heel België, hoewel het wel mogelijk is dat dit ook buiten Namen voorkwam, zeker in kleine
kerken. Om plaats uit te sparen werd echter soms een tribune opgericht, zodat er een beneden
en een bovenkerk zijn, waardoor de koorzusters boven konden zitten en de conversen
beneden. Een ander voordeel was dat de monialen zo uit het zicht zaten van eventuele andere
kerkgangers, maar zelf wel een goed zicht hadden. Dit was zeker het geval in Clairefontaine,
maar het is best mogelijk dat dit eveneens het geval was bij de oude kerk van Herkenrode, die
eveneens nogal klein lijkt. Soms was er achteraan in de kerk ook nog plaats voor bezoekers,
zoals in de kerk van Ter Kameren en de laatste kerk van Clairefontaine.
Wat betreft de oppervlakte van de kerk lijk de gemiddelde afmeting van 30 m bij 10 m
redelijk realistisch, hoewel verschillende kerken, zoals die van Vrouwenpark en Ter Kameren
groter zijn. Enkel de kerk van Clairefontaine was aanvankelijk veel kleiner maar dat
ruimtelijk probleem werd dus opgelost door gebruik te maken van een boven- en een
benedenkerk.
4.3.2. KLOOSTERPAND
Het eerste wat ons opvalt is dat deze grondplannen verre van identiek zijn.
In Soleilmont bevond de kerk zich in het noorden, waaraan een oostelijke kloostervleugel
aansloot. De kloostergebouwen omsloten een kloostertuin. Een verdere indeling maken is niet
mogelijk, omdat enkel de kerk onderzocht werd.
In Herkenrode bevond de abdijkerk zich aanvankelijk in het zuiden, met aansluitend langs
de noordkant een oostelijke kloostervleugel en een noordelijke vleugel. Van een westelijke of
122
zuidelijke kloostervleugel werden geen sporen teruggevonden. De kloostertuin werd dus niet
volledig omsloten door kloostervleugels: de architectonische clausuru was dus niet bereikt.
De oostelijke vleugel bevatte drie kamers, waarvan de middelste de kapittelzaal was en op het
kruispunt van de twee vleugels was de refter gelegen. Op de bovenverdieping waren wellicht
de slaapzalen en nog opslagruimtes gelegen. Tijdens de tweede abdijfase (16e-18e eeuw)
vonden er grote bouwwerken plaats. Vanaf dan omsloot het kloosterpand de binnentuin. De
noordelijke vleugel had op het gelijkvloers zeven kamers, waarvan van west naar oost de
vierde kamer de ‘warme’ kamer was, de zesde de keuken en de zevende de refter. Een andere
belangrijke toevoeging was tweede kloosterpand ten zuiden van de kerk. Vanaf de 16e eeuw
beschikten de nonnen over aparte cellen, die zich bevonden in het tweede kloosterpand. Er
werd dus afgeweken van de oorspronkelijke idealen van armoede en eenvoud.
De abdij van Maagdendale in Oudenaarde volgt het typeplan van Bernardus Van
Clairvaux: een kerk in het noorden, met ten zuiden een kloosterpand, waarin zich de
kapittelzaal, refter, keukens en bibliotheek bevonden. Later werd ten zuidoosten van dit
kloosterpand nog een tweede kloosterpand gebouwd, waarin zich o.a. een infirmerie bevond.
Bij de abdij van Ter Kameren waren de vier hoeken reeds vanaf het begin (de 13e eeuw)
gericht naar de verschillende windrichtingen. De kapittelzaal bevond zich in het midden van
de oostelijke vleugel, de refter en keuken waren gelegen in de zuidvleugel en de westelijke
vleugel was die van de lekenzusters. De slaapzaal van de nonnen bevond zich op de
bovenverdieping van de oostvleugel en die van de lekenzusters in de westvleugel. Deze abdij
volgde dus al vanaf het begin het standaard cisterciënzerplan. In de 16e eeuw werd de abdij
verwoest door een brand, maar ongeveer volgens hetzelfde plan heropgebouwd.
De oude abdijkerk van de Bijloke bevond zich aanvankelijk in het noorden, met
kloostertuin, die verder omsloten was door een oost-, zuid- en westvleugel. Tijdens grote
verbouwingen in de 17e eeuw werd de oostvleugel omgebouwd tot nieuwe abdijkerk. Een
tweede kloosterhof werd aangelegd in het noorden, met daarrond het hospitaal.
Van de abdij van Zwijveke is helaas geen plan voorhanden, maar er is wel de pentekening
van Sanderus en dankzij opgravingen kon toch een deel van het plan gereconstrueerd worden.
In de 16e eeuw werd de abdij volledig vernield en vervolgens heropgebouwd. Van de
oorspronkelijke abdij weten we dus quasi niets. In tegenstelling tot wat gebruikelijk is,
bevond de abdijkerk zich in het zuiden in plaats van in het noorden. De abdij beschikte over
twee binnenhoven, wat eveneens ongebruikelijk is.
123
Ook van de Guldenbergabdij is geen plan beschikbaar en wegens de kleinschaligheid van
de opgraving is hierover geen informatie verzameld, maar volgens historische en
iconografische bronnen werd deze abdij al vanaf haar ontstaan volgens het traditionele
cisterciënzerplan gebouwd.
De derde Groeningeabdij werd pas gesticht aan het einde van de 16e eeuw. De kerk
bevond, zich, zoals gebruikelijk was, in het noorden. Hoewel de kloostertuin volledig
omsloten werd door de kloostertuin, wijken de functies van de vleugels wel af van het plan
traditionele grondplan. In het oosten bevond zich het gebouw van de lekenzusters. De
zuidvleugel bestond van oost naar west uit een keuken, refter, werkplaats voor de koorzusters,
kapittelzaal en een verblijf voor de priores. Op de bovenverdieping bevond zich uitzonderlijk
het dormitorium. De westvleugel werd in beslag genomen door de ziekenzaal.
In Roosendael bevond de kerk zich in het zuiden, met rond de kloostertuin nog drie
vleugels. Helaas dateert deze plattegrond al van 1675 en hebben we er geen idee van hoe het
klooster er voordien uitzag.
In La Paix-Dieu werd de kloosterhof omsloten door de kerk in het noorden en in het
oosten, zuiden en het westen de verschillende vleugels. Later werden rond een soort tweede
tuin nog andere gebouwen opgericht, waaronder het enorme abdissenverblijf.
Aanvankelijk bestond de abdij van Clairefontaine uit een kerk, die zich in het noordwesten
bevond en een zuidwestelijke vleugel, die ingedeeld was in een kapittelzaal, eetzaal en
mogelijk een gebruikszaal. Voor de rest werden de gebouwen uit de Bardenburg-fase verder
gebruikt. Ten oosten was een galerij, die de aanzet vormt van het klooster. Pas bij de grote
bouwwerken in de 14e – 15e eeuw werden de kloostergebouwen rond een rechthoekige
kloostertuin en –gangen opgetrokken. De oorspronkelijke kloostervleugel werd vanaf dan de
vleugel van de lekenzusters. In de zuidoostelijke vleugel bevonden zich de keuken, refter en
latrines en de noordoostelijke vleugel werd die van de nonnen. Grote verbouwingen vonden
nogmaals plaats in de 16e eeuw. Het grondplan werd uitgebreid in oostelijke richting, zodat de
kloostertuin een vierkant werd. Het kloosterpand en de kerk van Clairefontaine vertonen grote
gelijkenissen met cisterciënzerinnenabdijen, die in Duitsland ten westen van de Rijn en de
Moezel werden opgegraven, wat logisch is door de geografische ligging van Clairefontaine.
Een voorbeeld hiervan is de abdij van Sankt Thomas aan de Kyll.146
146 Mededeling tijdens voordracht, Herremans D., 25/10/2007, onderzoeksnamiddag Ugent & Untermann M. 2003
124
Van de site van Hemelsdaele is evenmin een plan beschikbaar, maar we weten dat het niet
gebouwd is volgens het traditionele cisterciënzerplan omdat het klooster aanvankelijk bedoeld
was voor de Rijke Klaren. Rond de binnenplaats lagen min of meer afzonderlijke gebouwen
en een kerk.
Het enige wat we van de abdij van Muizen weten is dat de kerk in het zuiden gelegen was,
met ten noorden daarvan het kloosterpand. De kamerindeling week waarschijnlijk af van het
traditioneel plan.
Het ontbreken van afzonderlijke koren voor de monialen en lekenzusters trekt Bolly verder
door en stelt hij dat alle ruimtes gemeenschappelijk waren. Een andere vaststelling was dat in
de 13e eeuw het kloosterpand vaak niet volledig gesloten was en meestal was het de
westelijke vleugel die ontbrak. Hij stelt dat deze doorgaans pas in de 15e eeuw werd
bijgebouwd, zodat het kloosterpand een gesloten vierkant vormde. De kerk bevond zich in het
noorden en tegen de kerk werd de oostvleugel aangebouwd, waarin zich op het gelijkvloers de
kapittelzaal, refter en keuken bevonden. Op de bovenverdieping was de slaapzaal. In de
zuidelijke vleugel lagen beneden een werkplaats en boven eveneens een slaapzaal.
Het is onduidelijk in hoeverre de monialen en lekenzusters gescheiden leefden. Wellicht
werden de meeste ruimtes in de beginperiode gedeeld en was dit eveneens afhankelijk van het
aantal koor- en lekenzusters die een klooster betrokken. Wanneer zij slechts met weinig
waren, was er wellicht geen duidelijke scheiding. Toch zijn er zeker enkele elementen die
duiden op een afscheiding. Voorbeelden hiervan, afgezien van afzonderlijke kerkkoren, zijn
het conversenstraatje in Clairefontaine en het bestaan van twee slaapzalen.
Een andere stelling was het ontbreken van een vleugel. Dit was zeker ook het geval in
Herkenrode, waar geen sporen gevonden werden van een 13e-14e–eeuwse westelijke vleugel.
Clairefontaine bestond aanvankelijk slechts uit een kerk en een westelijke vleugel. In beide
gevallen werd de architectonische clausura pas later bereikt.
Het is opvallend dat er toch verschillende abdijen afwijken van het standaard
cisterciënzergrondplan of het een hele tijd duurde alvorens de architectonische clausura
bereikt werd.
Herkenrode bestond eerst uit een kerk in het zuiden en een oostelijke en noordelijke
kloostervleugel. Het was pas in de 16e eeuw dat een tweede kloosterpand ten zuiden van de
kerk gebouwd werd dat wel een vierkant vormde. Ook Clairefontaine bestond aanvankelijk
slechts uit een kerk en een oostelijke vleugel. Pas in de 14e eeuw werden de
125
kloostergebouwen rond binnenplaats gebouwd, maar het geheel had een trapezoïdale vorm. In
de 16e eeuw werd dit grondplan in oostelijke richting uitgebreid, zodat het een vierkantige
vorm kreeg.
4.3.3. ANDERE GEBOUWEN
Het is moeilijk om de andere delen van de abdijen te vergelijken met elkaar, omdat er te
weinig gegevens beschikbaar zijn. Op het eerste zicht lijkt er niet echt een regel te zijn voor
de bouw van de bijgebouwen. Deze werden gewoon opgericht in de onmiddellijke omgeving
van het kloosterpand. Wat opvalt is vaak de grote luxueuze abdissenkwartieren, die gebouwd
werden in de 17e eeuw.
126
4.4. ARCHEOLOGIE ALS AANVULLING BIJ ONZE KENNIS OVER DE
CISTERCIËNZERINNENABDIJEN IN BELGIË: BEVINDINGEN
Reeds van bij het begin was het duidelijk dat de archeologie weldegelijk in staat is een
bijdrage te leveren tot onze kennis over de cisterciënzerinnenabdijen. De vraag is echter in
hoeverre de opgravingen uitgevoerd in België een bijdrage hebben geleverd tot onze kennis
hierover. Wat hieronder besproken wordt, is dan ook gebaseerd op resultaten die verkregen
werden door het uitvoeren van archeologisch onderzoek.
4.4.1. RECONSTRUCTIE VAN HET GRONDPLAN
Zoals reeds eerder gesteld is, is de reconstructie van het grondplan één van de belangrijkste
doelstellingen van het archeologisch onderzoek van cisterciënzerinnenabdijen. Zeker wanneer
er geen bovengrondse restanten meer zijn, is een opgraving vaak noodzakelijk om deze
informatie te achterhalen. Van de meeste cisterciënzerinnenabdijen werden er aan het einde
van de 18e eeuw wel grondplannen met beschrijvingen opgemaakt, toen de abdijen door het
decreet van Jozef II afgeschaft werden en tot nationaal goed verklaard werden. Hoewel deze
plannen en beschrijvingen doorgaans zeer nauwkeurig zijn, geven ze enkel een beeld van het
uitzicht van de abdij tijdens de late 18e eeuw. Om het grondplan van eerdere fases te
achterhalen kan vaak enkel archeologisch onderzoek uitsluitsel geven.
Ook tekeningen, gravures en schilderijen kunnen ons een beeld geven van het uitzicht van
de abdij.
Het is echter altijd nodig deze grondplannen en andere voorstellingen met de nodige kritiek
te benaderen en deze eerder te gebruiken als vergelijkingsmateriaal dan als uitgangspunt.
Zeker bij tekeningen, gravures en schilderijen kan het zijn dat de kunstenaar zich enige
artistieke vrijheid heeft veroorloofd en het allemaal wat mooier en/of groter heeft voorgesteld.
In België waren de meeste opgravingen te kleinschalig van aard om een ver doorgedreven
reconstructie van het grondplan mogelijk te maken. Wanneer het onderzoek slechts enkele
weken in beslag neemt en er maar enkele kleine sleuven gegraven worden, is het logisch dat
de resultaten beperkt blijven. Eigenlijk was een degelijke en quasi volledige reconstructie van
het grondplan enkel mogelijk voor de sites van Herkenrode, Clairefontaine en de derde
Groeningeabdij. Toch leverden de opgravingen in de Bijloke, Ter Kameren en La Paix-Dieu
ook wel -zij het in mindere mate- redelijk bevredigende resultaten. Wetende dat er
127
opgravingen op tweeëntwintig sites van cisterciënzerinnenabdijen plaatsvonden, zijn deze
resultaten eerder bedroevend. Al deze opgravingen vonden plaats vanaf 1988 tot nu, wat wel
bemoedigend lijkt en zeker een grote vooruitgang betekent ten opzichte van vroeger. Zelf ben
ik van mening dat grootschalige opgravingen nodig zijn om een meer volledig beeld te krijgen
van abdijsites.
4.4.2. VROEGSTE FASE
Informatie verzamelen over de eerste fase is misschien wel de moeilijkste opgave. Voor de
initiële bouwfase van de abdij zijn we doorgaans volledig aangewezen op archeologische
bronnen. Zelden zijn hiervan grondplannen, afbeeldingen of zelfs maar uitleg in historische
bronnen voorhanden. Ook archeologisch onderzoek kan niet altijd uitsluitsel geven over deze
fase. Van deze fase zijn er doorgaans ook maar heel weinig overblijfselen, omdat het
merendeel eerst in hout opgetrokken werd en eerder een tijdelijk onderkomen vormde
gedurende de bouw van het eigenlijke klooster. Een andere moeilijkheid is het feit dat de
bouwwerken uit deze fase vaak vernield, afgebroken, verbouwd werden of dat er latere
constructies boven opgericht werden.
In Herkenrode kwamen we te weten dat de site reeds bewoond was alvorens de abdij
gesticht werd. Deze fase wordt de pre- of vroege abdijfase genoemd. Een rechthoekig
ijzerzandstenen huis behoort tot deze periode en kon gedateerd worden aan de hand van de
vondst van een munt. Ook uit de eerste abdijfase kwamen er structuren aan het licht. Zo
werden er restanten van de oostelijke en noordelijke kloostervleugel teruggevonden, maar van
de 12e-eeuwse kerk werden geen sporen terug gevonden, hoewel deze er zeker moet zijn
geweest. Voorts is het opvallend dat de abdij van Herkenrode reeds gesticht werd in 1182,
maar pas opgenomen werd in de Orde van Cîteaux in 1217, dus 35 jaar later. Dit lijkt echter
niet gepaard te gaan met opvallende verbouwingswerken of aanpassingen aan het
kloosterplan.
Van de abdij van Vrouwenpark is niet veel bewaard, behalve de kelders, die te dateren zijn
in de 13e eeuw. Deze werden opgemeten, waaruit afgeleid kan worden dat het om een
nauwkeurig gebouw gaat. Ook de abdijkerk gaat terug tot de 13e eeuw.
128
In Ter Kameren is het moeilijk een beeld te krijgen van de primitieve abdij, maar het
gebouw is alleszins wel perfect georiënteerd en men gaat er van uit dat de belangrijkste
elementen volgens het traditionele plan gebouwd werden.
Op de houten balken van de ziekenzaal van de Bijloke werd dendrochronologisch
onderzoek uitgevoerd, waaruit bleek dat het om 13e-eeuws hout uit het Maasland gaat. Een
gerichte doelstelling was om de oude abdijkerk te lokaliseren. Deze kon gereconstrueerd
worden in de kloostertuin en bevond zich ten noorden van de kruisgang. Deze 13e-eeuwse
kerk werd vernield tijdens de Beeldenstorm en werd niet heropgebouwd. Later werd de
oostvleugel omgebouwd tot nieuwe kerk. Door op de juiste plaatsen sleuven te trekken was
het mogelijk de begrenzingen van de kerk met 2 zijbeuken te bepalen.
De site van Clairefontaine was reeds bewoond alvorens de abdij gebouwd werd. Deze
periode wordt de Bardenburg of pre-abdijfase genoemd. Structuren uit deze periode zijn een
9e-10e eeuwse graftombe, een torenvormige structuur die mogelijk een castraal gebouw was
en nog een bijgebouwtje. Van de eerste abdijfase werden eveneens structuren teruggevonden,
waaruit bleek dat de latere vleugel van de lekenzusters eerst de enige kloostervleugel was.
Ook van de eerste kerk werden er funderingen teruggevonden, waardoor het mogelijk was te
bepalen dat ze een lengte van 10 m had en bestond uit een boven- en benedenkerk om plaats
te besparen.
4.4.3. VERBOUWINGEN
We maken een onderscheid tussen grote verbouwingswerken en kleinere verbouwingen.
Grote verbouwingswerken gaan meestal gepaard met de aanduiding van een nieuwe
abdijfase en kunnen zijn: de vervolmaking van het vierkantig kloosterpand rond de
binnentuin, de bouw van een nieuwe kerk, de vergroting of verkleining van het kloosterpand,
de (soms volledige) heropbouw na een oorlog, plunderingen of brand. Vaak werd van de
gelegenheid gebruik gemaakt om architecturale innoveringen en stijlvernieuwingen door te
voeren.
Het is ook interessant om na te gaan of abdijen die al geruime tijd bestonden, maar pas
later werden opgenomen in de orde van Cîteaux, gepaard gingen met grote
verbouwingswerken. Voorlopig zijn er in België nog geen resultaten bekend die hierop
zouden wijzen.
129
In België kunnen we vaststellen dat er overeenkomsten zijn tussen de verschillende
cisterciënzerinnenabdijen betreffende de tijdstippen van grote verbouwingswerken. Uiteraard
is de eerste bouwfase die van de oprichting van de abdij. In de meeste gevallen is dit dus in de
eerste helft van de 13e eeuw, hoewel er enkelen vroeger en enkelen later opgericht werden.
Deze tijd was buiten een periode van religieuze beleving eveneens een tijd van economische
en demografische groei. Dankzij talrijke schenkingen van gronden en geld door de adel
konden de abdijen zich snel ontwikkelen.
De abdijen kenden een grote aantrekkingskracht, waardoor het aantal monialen en
lekenzusters al snel toenam. Wanneer de kerk en de kloostergebouwen te klein werden kwam
het al snel tot verbouwingen om deze aan te passen aan de behoeften van de
kloostergemeenschap. Zo werden de kerk en het kloosterpand vaak vergroot. Daar kwam nog
bij dat de 14e en 15e eeuw een periode van economische welvaart was. De van oorsprong
bescheiden abdijen, die idealen als soberheid in het vaandel droegen gingen zich profileren als
machtige gemeenschappen en hun materiële welstand meer tonen aan de buitenwereld. In de
14e en 15e eeuw vond ook de overgang van romaanse naar gotische bouwkunst plaats, wat
ook te zien is aan de architecturale veranderingen binnen de abdijen.
Deze welvarende periode werd al snel gevolgd door een periode van neergang. De 16e
eeuw was er één van troebelen, (godsdienst)oorlogen en plunderingen. Veel abdijen werden
vernield en soms bijna met de grond gelijkgemaakt. De kloostergemeenschappen moesten
vluchten en elders hun onderkomen zoeken. Dit had ook zijn neerslag op de grootte van de
kloostergemeenschap, die soms erg geslonken was. Wanneer ze konden terugkeren in de late
16e eeuw, moesten ze beginnen met soms volledige heropbouw van hun abdij. De 17e eeuw
was het antwoord van de cisterciënzers op de zwarte 16e eeuw en wordt gekenmerkt door een
verwoed bouwprogramma. Ook wilde elke zichzelf respecterende abdis de abdij
moderniseren, wat vooral tot uiting kwam in de grote en luxueuze abdissenkwartieren.
In zowel Herkenrode als in Clairefontaine konden deze grote verbouwingswerken op deze
typische momenten vastgesteld worden.
Zo werd Herkenrode opgericht aan het einde van de 12e eeuw, wat de pre- of vroege
abdijfase genoemd wordt. Het restant van een ijzerzandstenen gebouw is in deze periode te
plaatsen De 13e tot en met de 15e eeuw wordt de eerste abdijfase genoemd. In deze periode
werd mogelijk een nieuwe kerk gebouwd en ook de noordelijke en oostelijke kloostervleugel
(die ten noorden van de kerk liggen) dateren uit deze periode. De tweede abdijfase loopt van
130
de 16e tot en met de 18e eeuw en deze fase wordt nog eens verder ingedeeld in drie subfasen:
In de eerste subfase werden de noordelijke en oostelijke vleugel heropgebouwd, maar ook een
westelijke vleugel werd aangebouwd en er werd een veel grotere kerk opgericht. Vanaf dan is
de architectonische clausura dus bereikt. Een tweede kloosterpand werd opgebouwd rond een
binnenhof ten zuiden van de kerk en verschillende nieuwe gebouwen, zoals de ziekenzaal, het
herenhuis, het gastenverblijf en het poortgebouw, werden opgericht. Tijdens de tweede
abdijfase B werd een indrukwekkend bouwprogramma doorgevoerd, waarvan het nieuwe
abdissenkwartier het belangrijkste was. Alles werd nog luxueuzer en praliger dan in de vorige
eeuw. Hoewel er nog een tweede abdijfase C onderscheiden wordt, is dit eerder een tijd van
grote plannen door abdissen die nog grootsere plannen hebben, maar waar uiteindelijk niet
veel van terechtkomt. Aan het einde van de 18e eeuw werd Herkenrode tot nationaal goed
verklaard. De periode daarna wordt de vervalfase genoemd.
De overeenkomsten met Clairefontaine zijn opvallend: ook hier werd een pre-abdijfase
vastgesteld, die ook wel de Bardenburgfase genoemd wordt. De belangrijkste restanten uit
deze periode zijn een torenvormige structuur, die mogelijk een castrale functie had en een
bijgebouwtje. Tijdens de eerste abdijfase, die aanvangt in de 13e eeuw, werden de kerk en een
westelijke vleugel opgericht. Tijdens de tweede fase (14e-15e eeuw) werd de kerk in lengte
verdubbeld en werden ook een zuidelijke en oostelijke vleugel gebouwd rond een binnenhof.
De architectonische clausura werd dus bereikt, hoewel het een trapezoïdale vorm had in plaats
van een vierkante. In de 16e eeuw (derde abdijfase) werd het kloosterpand in oostelijke
richting uitgebreid en verkreeg het de gewenste vierkante vorm. Ook de kerk werd vervangen
door een grotere driebeukige kerk. Tenslotte werd in de 18e eeuw (vierde abdijfase) het terrein
nog eens opgehoogd en het klooster opnieuw opgebouwd.
Kleinere verbouwingen gebeurden als het ware om de haverklap en hielden kleine
herstellingen,aanpassingen aan het interieur,…in. Eigenlijk kan men stellen dat een abdij
vanaf haar stichting tot en met haar afschaffing een permanente bouwwerf was. Dat is ook de
reden waarom men er in zowel in Herkenrode als in Clairefontaine voor geopteerd heeft om
het aantal fases te beperken.
131
4.4.4. TOPO- EN HYDROGRAFIE
Alvorens met de bouw van de abdij kon aangevangen worden, diende men een geschikt
terrein uit te kiezen en dit bouwklaar te maken. Over het uizicht van het terrein alvorens met
de bouw van het klooster aangevangen werd, zijn nauwelijks bronnen voorhanden, dus ook
hierover kan archeologisch onderzoek informatie over verschaffen. In feite zou elke
opgraving volgens mij gepaard moeten gaan met een ruimere historische en geografische
studie. Hoewel de abdij een sterk gesloten karakter had, wat onder meer blijkt uit het feit dat
zij een autarkie waren, oefende de omgeving toch een sterke invloed uit op de
kloostergemeenschap.
Volgens de regel van Benedictus moest de abdij gevestigd worden op een afgelegen plaats.
Toch is gebleken dat de uitgekozen plaatsen vaak niet zo verlaten waren. In Herkenrode,
Zwijveke, Olive, Roosendael, La Paix-Dieu, Clairefontaine en Groeninge III werden er
bewoningssporen aangetroffen die dateren van voor de abdij. Zo werd de abdij van Zwijveke
in de 16e eeuw overgeplaatst naar de Zwijvekekouter omdat de gronden te moerassig en
onvruchtbaar waren. Op deze Zwijvekekouter bevond zich echter reeds een parochie, die in
ruil de oude abdijgebouwen kreeg.
Over het algemeen kan men stellen dat de abdijen gesticht zijn in de onmiddellijke
nabijheid van één of meerdere waterlopen. Doorgaans stroomt het water van het noorden naar
het zuiden en is de kerk het hoogst gelegen in het noorden. Om het water naar de
verschillende plaatsen waar het water nodig is, zoals de wasplaats, de latrines, de kerk en de
ambachtelijke zones te voeren, worden er grachten gegraven en kanalen aangelegd. Het
afvalwater wordt door middel van eenzelfde systeem ook weer afgevoerd. Vaak werd ook het
regenwater opgevangen en bevond er zich minstens één waterput op de site voor drinkwater.
Naast de abdij van Herkenrode stroomt de Demer van het noorden naar het zuiden en voor
de rest is het abdijdomein omgracht. Het was in de 16e eeuw dat een uitgebreid grachtenstelsel
ontstaan is. Het water van de Demer werd door middel van grachten verspreid over het hele
abdijgebied en kon dienst doen als spoelwater voor de latrines, om de grachten te vullen, die
percelen dienden af te bakenen, om energie op te wekken voor de molen en tenslotte kon men
in de vijvers vissen vangen. Enkel als drinkwater was het niet geschikt, omdat het te veel
verontreinigd was. Het drinkwater werd wellicht gehaald uit een bron die ten zuiden van de
abdij gelegen was en aangevoerd werd door kwelwater.
132
Over de abdij van Ter Kameren is geweten dat er een wateroverlastprobleem bestond en dit
vooral aan de zuidelijke hoek. Dit was meteen ook het laagste punt van het kloosterpand, wat
te zien is.
Op het abdijdomein van Groeninge was er slechts een klein niveauverschil en kwam het
drinkwater van een nabijgelegen bron door middel van een waterput.
In Roosendael werd vastgesteld dat het loopvlak systematisch verhoogd werd vanaf de 14e
eeuw om uiteindelijk in de 18e eeuw 1,5 m hoger te liggen.
De abdij van Nazareth was volledig omgracht en binnen het domein werden verschillende
percelen afgebakend door binnengrachten.
De site van La Paix-Dieu is omgeven door 4 beekjes en het domein is erg moerassig. Ook
hier is de kerk het hoogst gelegen, met name op de valleiflank. Bijna de hele waterloop was
gekanaliseerd en deze kanalen werden aangelegd in baksteen. Deze kwam dan uit in een groot
bassin van waaruit er twee waterleidingsnetten vertrokken, waarvan één zuiver water aanvoert
naar de kloostergebouwen en afvalwater op zijn beurt weer afvoert naar een beek. Het andere
net wordt enkel gebruikt om waterkrachtenergie te leveren voor de molen en de smidse.
Verder waren er nog drie waterputten, die gebruikt werden om drinkwater naar boven te
brengen. Tenslotte werd ook nog het regenwater opgevangen.
Zowel ten noorden als ten zuiden van Clairefontaine bevinden zich bronnen. De kerk is
hoger gelegen dan het kloosterpand en bevindt zich in het noorden. Clairefontaine beschikt
niet over een lavatorium, maar op de binnenplaats is er wel een bassin dat rechtstreeks in
verbinding stond met een bron via een ondergronds kanaal. Door middel van een grachten- en
kanalensysteem, in hout en natuursteen, werd het water gevoerd naar de verschillende delen
en werd overtollige water afgevoerd. Door haar ligging in een vallei had deze abdij erg veel
last van wateroverlast, waardoor het terrein te moerassig werd. Als reactie hierop werd het
terrein verschillende malen opgehoogd. Zo werd het in de 18e eeuw 1,5 m opgehoogd om
bescherming te bieden tegen de geregelde stortvloeden van modder. Tenslotte werd aan elke
hoek van het kloosterpand het regenwater opgevangen en via ondergrondse kanalen naar het
bassin op de binnenplaats gevoerd.
4.4.5. BOUWMATERIAAL
In de initiële fase werd enkel de kerk en de sacristie in steen opgetrokken. De andere
gebouwen werden doorgaans in hout gebouwd. Pas in de 14e en 15e eeuw vond er een
133
algemene verstening plaats. Over het algemeen werden er steensoorten gebruikt die lokaal
voorhanden waren. Het is echter wel opvallend dat voor de funderingen bijna altijd
natuursteen gebruikt werd. Enkel in Herkenrode en Vrouwenpark komen er ook funderingen
in ijzerzandsteen voor. Pas in latere fases werden ook bakstenen funderingen gebruikt. Voor
de aanleg van een fundering moest eerst een funderingssleuf gegraven worden, waarin men
dan de funderingsmuur oprichtte.
4.4.6. MATERIAALVERWERKING
Vroeger kwamen in opgravingsrapporten nog al eens lange lijsten van al het gevonden
materiaal, in het bijzonder van de keramiekvondsten, voor. Soms werden de scherven ook
geteld en gewogen of beschreef men de kleisoorten, maar nuttige interpretaties werden er
vaak niet aan gekoppeld. Vanaf het einde van de vorige eeuw is hier echter verbetering in
gekomen en ziet men in dat de studie van het gevonden materiaal tot verregaande
interpretaties kan leiden. Door het opstellen van aardewerktypologieën kunnen de
keramiekvondsten gebruikt worden om de laag waarin ze gevonden werden te dateren. Maar
keramiek kan ook meer functioneel benaderd worden. Wanneer men de functie van het
aardewerk kan vaststellen, kan het mogelijk zijn om dit in een ruimtelijk perspectief te
plaatsen om zo te koppelen aan een ruimte binnen het klooster. In de keuken zullen er wellicht
meer scherven van kookgerij, borden en bekers teruggevonden worden dan op andere plaatsen
terwijl in de ziekenzaal meer aardewerk zal aangetroffen worden dat gebruikt werd voor de
ziekenverzorging. Daarom is het vaak nuttiger om alle scherven niet als afzonderlijke stukken
te behandelen, maar als een samenhorend geheel. Hierbij moet wel de nodige voorzichtigheid
aan de dag gelegd worden, want het is altijd mogelijk dat het materiaal zich niet meer in zijn
oorspronkelijke context bevindt, door bijvoorbeeld de graafwerken met een graafmachine.
Over glas kan hetzelfde gezegd worden.
In het Verenigd Koninkrijk werden al eerder studies uitgevoerd en die het belang hiervan
aantoonden. Zo toonde Stephen Moorhouse in zijn artikel Pottery and Glass in the Medieval
Monastery147
147 Moorhouse S. 1993, pp. 127-143
dat reeds verscheen in 1993 aan dat de keramiekvondsten en hun verspreiding
over de site ons belangrijke informatie kunnen verschaffen over het gebruik van de site in zijn
geheel.
134
Ook bij ons is er de laatste tijd vooruitgang betreffende de keramiekstudies. Zo
bestudeerde dr. Koen de Groote uitgebreid het aardewerk van de benedictijnenabdij van
Ename en momenteel wordt het aardewerk van Clairefontaine verwerkt door drs. Davy
Herremans.
Het kan evengoed nuttig zijn om dierenresten te bestuderen. Zo kan men zich een idee
vormen over het dieet van de nonnen en lekenzusters en is het mogelijk dat er verschillen zijn
in de maaltijden voor nonnen, lekenzusters, zieken en de abdis. Voor een Belgische
cisterciënzerinnenabdij werd een dergelijke studie nog niet uitgevoerd, maar dit gebeurde al
wel voor het klooster van de Rijke Klaren in Petegem148 en de abdij van Ename.149
148 De Groote K., Ervynck A. & Van Neer W. 1993 149 Ervynck A. & Van Neer W. 1993
135
BESLUIT
In deze scriptie werden tweeëntwintig sites van cisterciënzerinnenabdijen geïnventariseerd en
besproken, wat betekent dat in bijna de helft van de cisterciënzerinnenabdijen archeologisch
onderzoek plaatsvond. Desondanks leverden vele sites nauwelijks bruikbaar materiaal op. Dit
kan verschillende oorzaken hebben: de opgravingen waren te kleinschalig, er was niet
voldoende tijd voorhanden, verschillende sites werden opgegraven door amateurs die slechts
weinig verstand hadden van cisterciënzerinnenabdijen of van archeologie in het algemeen of
er werd al met de opgraving aangevangen zonder alvorens over voldoende voorkennis te
beschikken. Een ander probleem was dat van de publicatie: veel opgravingen werden slechts
heel summier gepubliceerd en/of zijn nauwelijks meer dan een aaneenschakeling van
vondsten, zonder dat hieraan een interpretatie gekoppeld wordt.
Toch is het duidelijk dat de archeologie een unieke bijdrage kan leveren tot onze kennis over
de cisterciënzerinnenabdijen en heb ik dit proberen aan te tonen aan de hand van de sites in
België waar enig archeologisch onderzoek plaatsvond.
Ondanks het feit dat de resultaten tegenvallen in verhouding tot het aantal sites waar een
opgraving plaatsvond, kunnen we toch een zekere vooruitgang vaststellen ten opzichte van
vroeger. Zo werden de sites van Groeninge, Clairefontaine en Herkenrode, gedurende een
langere periode, bijna integraal opgegraven. Clairefontaine en Herkenrode werden tevens
voorafgegaan door een geografische en historische studie. Het zijn juist dergelijke, meer
grootschalige en interdisciplinaire projecten die we nodig hebben om onze kennis over
cisterciënzerinnenabdijen aan te vullen.
136
BIBLIOGRAFIE
Repertoria
Grote Winkler Prins Encyclopedie 8e druk, 1979, Elsevier
Geschreven bronnen
Barrière B. & Henneau M.-E. (red.), 2001, Cîteaux et les femmes,
Berliere V. , Asaert G, Augustijn B. e.a. 1980, Monasticon Belge VII, Province de Flandre
Orientale 3, Liège.
Berliere V., Bodard P., Despy-Demeyer A. e.a. 1975, Monasticon Belge V, Province de
Luxembourg, Liège.
Berliere V., Breugelmans K., De Kok H. e.a. 1992, Monasticon Belge VII, Province
d’Anvers 1, Liège.
Berliere V., Brouette E., Despy-Demeyer A., e.a. 1968, Monasticon Belge IV, Province de
Brabant 2, Liège.
Berliere V., Dereine C., Desmedt-Williot G., e.a. 1962, Monasticon Belge II, Province de
Liège, Liège.
Berliere V., Huyghebaert N., De Ganck R., e.a. 1980, Monasticon Belge III, Province de
Flandre Occidentale 2, Liège.
Bolly J.-J., Buxant P., Javaux J.-L., Marchal M. 1998, in Toussaint J. (red.), Les
cisterciens en Namurois. XIIe-XXe siècle, Namur, pp.150-182.
Borremans E. 1987, Stadsarcheologie in Geraardsbergen (O-Vl.), Archaeologia Mediaevalis
10, p.57-59.
Boulez V., De Fays R. et. al. 2004, Les chemins de l'eau : les réseaux hydrauliques des
abbayes cisterciennes du nord de la France et de Wallonie, Namur, Institut du Patrimoine
wallon.
137
Boulez V. 2003, L’aile de l’abasse de l’abbaye cistercienne de la Paix –Dieu (Lg.),
Archaeologia Mediaevalis 26, pp. 19-21.
Breugelmans K., Coenen L., De Schutter G. e.a. 1986, 750 jaar Abdij van Nazareth,
tentoonstellingscatalogus, Lier
Brion M. 1999, Cisterciënzer-archeologie in België, onuitgegeven licentiaatsverhandeling
Ugent.
Caes W., Van Eldere D. & Minnen B. 1998, Vier grafzerken en een 13e-eeuwse grafzerk
van een onbekende abdis uit de abdij Vrouwenpark te Rotselaar, Haachts Oudheid- en
Geschiedkundig tijdschrift, pp. 204-225.
Caes W. 1997, Archeologische site Vrouwenpark te Rotselaar. Beschrijving van de
belangrijkste structurele resten uit de eerste opgravingscampagne (1997), Haachts Oudheid-
en Geschiedkundig tijdschrift, pp. 287-300.
Callebaut D. & De Groote K. 1993, Het cisterciënzerinnenklooster Maagdendale in
Oudenaarde (O.-Vl.), Archaeologia Mediaevalis16, p.37.
Canivez J.-M. 1926, L’ordre de Cîteaux en Belgiques des origines (1132) au XXe siècle.
Aperçu d’histoire monastique, Scourmont.
Cocheril M. 1976, Dictionnaire des Monastères cisterciens, cartes géographiques, Abbaye
de Rochefort, La Documentation Cistercienne.
Cocheril M. 1979, Les Ordres religieux, la vie et l’art (vol. I), Paris, Flammarion.
Coomans T. (réd.)1992, La Ramée, Abbaye cistercienne en Brabant wallon, Jodoigne
Coomans T. 2005, L’architecture monastique médiévale en Wallonie, Le patrimoine
medieval de Wallonie, dir. J. Maquet, Namur: Institut de Patrimoine Wallon, pp. 137-143.
Coomans T. (réd.) 2002, La Ramée, Abbaye cistercienne en Brabant wallon, Bruxelles,
Racine
Coppack G. 1990, English Heritage Book of Abbeys and Priories, London.
138
De Cock S. 1980, Zandstenen muur uit de 16e eeuw ontdekt, Tijdschrift Mechelse Vereniging
voor Archeologie 1, Mechelen, pp. 17-22.
Dedeyne G. 1986, Herkenrode, oord van herbronning, Kunst en Oudheden in Limburg 30.
Degraeve A. 2008, Sondering in de Ter Kamerenabdij, Elsene: de oudste constructies van het
klooster blootgelegd (Bxl), Archeologia Mediaevalis 31, pp. 43-44
Degraeve A., Eeckhout J., Guillaume A., Meganck M. & Sosnowska P. 2006, L’ancienne
abbaye de La Cambre : aperçu des recherches recentes (Bxl.), Archaeologia Mediaevalis 29,
pp. 42-46.
Delhamende G. & Willems J. 1985, Exploration archéologique à l’abbaye cistercienne de la
Paix-Dieux à Amay, Vie archéologique, Bulletin d’information de la Féderation des
Archeologues de Wallonie 18, pp. 113-119.
De Groote K., Ervynck A. & Van Neer W. 1993, Het afval van de Rijke Klaren.
Noodonderzoek in de voormalige abdij van Beaulieu te Petegem (gem. Wortegem-Petegem,
prov. Oost-Vlaanderen), Archeologie in Vlaaneren II
De Ryckman de Betz, De Maisieres T., Dansaert G. 1948, L’abbaye cistercienne de La
Cambre, étude d’histoire et d’archéologie, Anvers.
Desmachelier M. 1982, L’architecture des Eglises de Moniales Cisterciennes, Essai de
Classement de Différents Types de Plans, in Chauvin B., Mélanges à la Mémoire du Père
Anselme Dimier III, Architecture Cistercienne 5, Ordre, Fouilles Pupillin, pp. 79-121.
Desmet G. 1982, Opgravingen naar de verdwenen abdij van Nieuwenbos te Heusden, Melle
Despriet P. 1998, Noodopgraving in de Guldenbergabdij in Wevelgem (1997),
Archeologische en Historische Monografieën van Zuid-West-Vlaanderen, Vol. 18, Afl. 1, nr.
38.
Despriet P. (ed.) 1993, De Kortrijkse Groeningeabdij, een archeologische en historische
studie.
Dimier A. 1964, Les Moines bâtisseurs, architecture et vie monastique, Paris, Fayard.
139
Ervynck A. & Van Neer W. 1993, De voedselvoorziening in de Sint-Salvatorsabdij te
Ename (stad Oudenaarde, provincie Oost-Vlaanderen) 1: Beenderen onder een keukenvloer
(1450-1550A.D.), Archeologie in Vlaanderen II
Herremans D, De Meulemeester J., Butler H., Poisson J.-M. & Al-Shqour R. 2008,
Arlon/Autelbas : l’abbaye cistercienne de moniales de Clairefontaine (Lux.), Archaeologie
Mediaevalis 31, pp. 128-131.
Hoste A., Nuyttens M. & Van Bockstaele G. 1997, De Glans van Cîteaux in de
Nederlanden.
Janti G., Nicolas R. s.d. Abbaye de Soleilmont, Catalogue 2. Rapport des fouilles effectuées
en 1984, Cercle d’Histoire et d’Archéologie de Marcinelle.
Laleman M.-C. & Raveschot P. 1992, De ziekenzaal van de Bijloke. Renovatie en
onderzoek in Gent, Toerisme in Oost-Vlaanderen jg 14 nr 3, Gent, pp. 76-80.
Laleman M.C. & Stoops G. 2005, Archeologisch onderzoek in de Gentse Bijloke, Vobov-
Info, pp. 38-44.
Laleman M.C. & Stoops G. 2006, Archeologisch onderzoek in de Bijlokesite, Archaeologia
Mediaevalis 29, pp. 63-64.
Lammens W., Dewilde M. & Wyffels F. 2005, De abdij Hemelsdale te Werken (W-Vl.),
Archaeologia Mediaevalis28, pp. 117-118.
Lauwers C. & Hombroux C. 1987, De O.L.Vr.-abdij van Nazareth (Lier) (Antw),
Archaeologia Mediaevalis 10, p. 42-43.
Lawrence C.H. 2004, Kloosterleven in de Middeleeuwen, Pearson Education Benelux.
Le Bon M. 1984, Fouilles de l’ancienne abbaye de Valduc, Annales d’Histoire de l’Art et de
l’Archéologie 6, p. 110-112.
Lekai L.-J. 1980, De orde van Cîteaux, Cisterciënsers en Trappisten: idealen en
werkelijkheid, Achel.
140
Lemay N. 1999, Opgravingen in de voormalige abdij Maagdendale (Oudenaarde) (O.-Vl.),
Archaeologia Mediaevalis 22, p. 71.
Marchal M. & Bartholome I. 2000, Ancienne abbaye de la Paix-Dieux à Amay,
Restauration du quartier des hôtes, Actes des Journées d’Archéologie en Province de Liège 5,
Archéologie du bâtiment, approche globale, Liège 24-25 nov., pp.113-115.
Meganck M. & Sosnowska P. 2005, Annexe du quartier agricole de l’ancienne abbaye de La
Cambre (Bxl.), Archaeologia Mediaevalis 28, p. 118-12.
Minnen B. 1997, Historisch en kunsthistorisch belang van de abdij Vrouwenpark (Rotselaar):
een beknopte schets, Haachts Oudheid- en Geschiedkundig tijdschrift, pp. 6-12.
Moorhouse S. 1993, Pottery and glass in the medieval monastery, In: Gilchrist R., Mythum
H. (red.), 1993,, Advances in Monastic Archaeology, BAR British Series 227, pp. 127-143
Peny E. 1897, Les fouilles de l’ancienne abbaye de l’Olive à Morlanwelz en 1896, Annales
de l’Académie Royale d’Archéologie de Belgique 4, Anvers, pp. 5-12.
Pieteraerens M., Robyns L. & Van Bockstaele G. 1999, Van Beaupré tot Zwijveke,
Cisterciënzers in Oost-Vlaanderen (1200-1999), Gent
Plumier J. & Dupont C. 1996, Eghezée : Ferme de l’ancienne Abbaye de Boneffe (Nr.),
Archaeologia Mediaevalis 19, p. 66.
Plumier J. & Dupont C. 1996-1997, Eghezée : ancienne abbaye de Boneffe, Chronique de
l’Archéologie wallonne 4-5, p. 189.
Raffo P. 1982, Archeologisch onderzoek van het voormalige Muizenklooster (Hof van
Saksen) te Mechelen, Tijdschrift Mechelse Vereniging voor Archeologie 2, Mechelen, pp. 30-
45.
Sabbe M, Lamberigts M., Gistelinck F. (red.) 1990, Bernardus en de
Cisterciënzerfamilienin België, 1090-1990, tentoonstellingscataloog, Leuven.
Smeets M. 2006, Herkenrode Omgekeerd, Rapport betreffende het archeologisch onderzoek
naar de resten van de voormalige cisterciënzerinnenabdij
141
Smeets M. & Van Impe L. 2005, Herkenrode, abdij onder de zoden (Limb.), Archaeologia
Mediaevalis 28, p. 35-36.
Stoops G. 2007, Abdijkerk I in de Gentse Bijloke: de opgravingen van 2006 (O.-Vl.),
Archaeologie Mediaevalis 30, pp. 91-93.
Stroobants A., Pee L. (red.) 1981, De Abdij van Zwijveke, vanaf haar ontstaan tot haar
restauratie, 1223-1981, Tentoonstellingscataloog, Dendermonde.
Stroobants A. 1982, Dendermonde (O.-Vl.), Archeologie, p.93.
Stroobants A. 1985, Archeologisch onderzoek te Dendermonde (O.-Vl.), Archaeologia
Mediaevalis 8, p. 55.
Stroobants A. 1987, De abdij van Zwijveke, beknopte gids, Stad Dendermonde.
Strutt K. 2003, Herkenrode Geophysical Survey Report, SREP 4/2003
Tiri W. 2002, “En toen viel de bom”, Van adellijke abdij tot ontspannend lusthof. Woelige
geschiedenis van een cisterciënzerinnenabdij in Sint-Katelijne-Waver, In: De Maeyer W. &
Smeets M. (eds.), Opgetekend verleden 1. Jaarboek van de Mechelse Vereniging voor
Stadsarcheologie, pp. 65-86.
Untermann M. 2003, Ausgrabungen und Bauuntersuchungen in Klöstern, Grangien und
Stadthöfen, Studien zur Geschichte, Kunst und Kultur der Zisterzienser Band 17,Berlin,
Lukas Verlag.
Untermann M. 2007, Forma Ordinis: Die Mittelalterliche Baukunst der Zisterzienser,
Deutscher Kunstverlag, München-Berlin.
Vandenabeele L. & Verhaeghe E. 1993, Geschiedenis van de abdij van Maagdendale,
Oudenaarde.
Van Doorne V. 1979, Opgravingen in de Bijloke-abdij, Oude koeien uit de gracht, Gent, pp.
10-11.
142
Van Hove F. 1931, Etude de reconstruction de l’état primitif des bâtiments existants de
l’ancienne abbaye de la Biloke à Gand, Bulletin de la société d’histoire et d’archéologie,
Gand, pp. 5-25.
Vanthournout C. 1987, De abdij Hemelsdale te Werken (W-Vl.), Archaeologia Mediaevalis
10, p. 36-37.
Verbecelte H. 1971, Nos fouilles archéologiques à Flobecq, Flobecq, pp. 16-21.
X. 1987 Opgravingen abdij van Nazareth, tentoonstellingsbrochure, Lier
Geraadpleegde internetsites
http://geo-vlaanderen.agiv.be/geo-vlaanderen/kleurenortho/
http://cartocit1.wallonie.be/pw/index.jsp
http://www.geoweb.ugent.be/atlas/browse.php?a=collections&uid=1
http://www.geoweb.ugent.be/atlas/browse.php?uid=000010287229&a=sheets
http://www.geoweb.ugent.be/atlas/browse.php?a=collections&uid=3
Andere bronnen
Voordracht Herremans D., 06/11/2007, De cisterciënzerinnenabdij van Clairefontaine,
Onderzoeksnamiddag ugent.
![The Archival Turn in Law: The Papers of Lindy …(emphasis in original) [trans of: L’Archéologie du Savoir (first published 1969, trans 1972)]. 2 Lindy Chamberlain-Creighton was](https://img.pdfslide.us/doc/110x75/5e6159a6720202112225c887/the-archival-turn-in-law-the-papers-of-lindy-emphasis-in-original-trans-of.jpg)
