17
This is to certify that Manipur State Legal Services Authority has vetted the Legal Literacy Materials consisting of 11 booklets and 11 folders in Manipuri Language developed by the State Resource Centre (SRC), North Eastern Hill University (NEHU), Shillong in collaboration with the Department of Justice, Ministry of Law & Justice, Government of India under Access to Justice Project for North Eastern States & Jammu and Kashmir. These materials are found to be satisfactory and would be of immense use in dissemination Legal Awareness to the grass-root level in the State. CERTIFICATE CERTIFICATE CERTIFICATE CERTIFICATE CERTIFICATE No.8/105/2016-MASLSA Imphal, the 6 th May, 2017 (Smt. R.K. Memcha Devi ) Member Secretary Manipur State Legal Service Authority

book 4 (Sexual Harassment) Adoj.gov.in/sites/default/files/Manipuri book 4 (Sexual...nungaitaba pumba masaa matomta phathajakhi. Mana khankhi- karigi amuk asumna ningsingluribano?

  • Upload
    others

  • View
    1

  • Download
    0

Embed Size (px)

Citation preview

  • This is to certify that Manipur State Legal Services Authority has

    vetted the Legal Literacy Materials consisting of 11 booklets and 11 folders

    in Manipuri Language developed by the State Resource Centre (SRC), North

    Eastern Hill University (NEHU), Shillong in collaboration with the

    Department of Justice, Ministry of Law & Justice, Government of India

    under Access to Justice Project for North Eastern States & Jammu and

    Kashmir. These materials are found to be satisfactory and would be of

    immense use in dissemination Legal Awareness to the grass-root level in the

    State.

    C E R T I F I C A T EC E R T I F I C A T EC E R T I F I C A T EC E R T I F I C A T EC E R T I F I C A T E

    No.8/105/2016-MASLSA Imphal, the 6th May, 2017

    (Smt. R.K. Memcha Devi )

    Member Secretary

    Manipur State Legal Service Authority

  • THOIBI GI WAHANG

    Luhong ba chahi tarukki matungda

    Thoibi gi nupa leikhidre. Macha ani chaonaba

    yokpa asi magi awaaba potlum amani.

    Macha ani adugi daitya pumba magonda

    tarammi. Phibamsida masagi awa-nungai

    khannaba mikup amattasu sangjadre.

    Ahaanbada mari matasing gi minok-meisa

    aduga machasing-gi wahang da khaangba

    warammi. Mapuroiba leikhidraba matung

    laining-laisongi thabak-thouram

    pangthokhraba matungda houjikti mahaak

    machasing-ga loinana karamna hingadage

    loinana kari thabak

    suraga sel

    tangadage khanba

    hourakle. Magi

    chinta haibabu

    yumdu karamhaina

    p a a n g a n i ,

    a n g a a n g s i n g

    1

  • karamna semgani, makhoigee mahei-

    masing tambana kamdouba haibasini.

    Thoibi phi tubada ningthina changkholli.

    Phi tubana magi samasya/awaba pumba

    kokpa yai haibasi magi wakhalni. Mahaakna

    magi yumthang-nabada leiba mandomcha

    thokpa Mira ga waphaamsi tannarami. Magi

    thabak ama phangnaba Mira na magi

    nupaga tanarage yengsi hairakkhi.

    Numit kharanigi matungda Mira

    mangonda mana tukhiba phi amatang piyu,

    kanagumba dukan amada amukta yenghal-

    luge hairak-khi.

    M a k h o i n a

    p a m l a b a d i

    n a n g n a

    makho idag i

    thabakki order

    phangbasu yai

    harakhi. Thoibi

    yamna harou

    2

  • re loinana mana khankhi-khudong chaaba

    amadi laaklagani haina. Mana tukhiba

    mallaba bags, mobile cover, purse leikhibani.

    Adubu mana potsing adu thiba da mallaba

    upu adu hangdoklui. Luhongbada setkhiba

    phi-rol du upu manungda yaoramba ubada

    mahaak thamoidi kairabani. Touigumbasung

    nungaitaba pumba masaa matomta

    phathajakhi. Mana khankhi- karigi amuk

    asumna ningsingluribano? Magi

    mapuroibana nouna hundokpi-ramlaba

    machasing manakta leiri haina hiktharaba

    wakhalbu themjinakhi. Madudagi mahaak

    pot-sing adu

    l o u t h o k l a g a

    c h a k k h u m

    lomda changlak-

    khi.

    Mahaak na

    yumgi thabak

    loisin lamlaga

    m a n d o m c h a

    3

  • Mira na hairakpagi matung inna dukanda

    chatkhi. Magi wakhal da aphaba amasung

    phattaba karino khallak-khi. karigumba

    magi thabaktu yaarabadi ma phi tubada

    thabak yaamna chinlagani; attoppa thabak

    sunabagi matam amata phanglaroi haina

    khanduna leirammi. Amaromda phi tubagi

    thabak yadrabadi mahaak hotel phamduna

    cha-bora yollage haina chap yungna leple.

    Mana amuk khanlakhi- sinphamsi tourabadi

    changadaba potchang Cha-chini, sangom,

    beshon, thao-thum na chingba kadaidagi

    karamna phangani?. Wakhal kayasi khanna

    khanna mahaak phi gi dukan da yourakpa

    khanghoudre.

    M a p h a m

    a d u d a

    changbadu

    magi punsida

    a h a a n b a

    o i r a m i .

    Phajabaphi-

    4

  • rol, phurit, atei-atei mayam ama yaanba

    urammi. Mathanta sonjei- “Eidi asuk phajaba

    phising asidi amuktasu tukhidrina. Nupi

    amakhak magi mangoinana chang

    ngakkhibadu ubada ngakkhi. Mahaakto

    kana amata natlamde Gita oiramle. Gita na

    Thoibi da hairak-khi -“karigi mapham sida

    laklibano ?” haina.

    Thoibina magi warido kapna kapna

    tamlammi amasung mana purakpa sample

    adu mangonda yeng-hankhi. Gitana magi

    sample adu “yamna phajei amasung

    pammi”. Hairak-

    khi. Gitana

    Thoibi da haikhi,

    - “Ei nang

    ngonda haijinba

    natte. Nang

    tasengna phi

    tuba amadi

    5

  • lonba hei. Waganu eina nanggi thabak

    pigani”.

    Gitana mangonda phi-rol, lang amasung

    atoppa machaak sing pirammi. Mana Thoibi

    da thabak adu loigadaba matam kaklak-khi.

    Thoibi yam thunna yum da hallakhi. Mana

    ahaanba Mira gi yumda chatuna mabu

    thagatkhi. Thoibi numit khuding gi thabak

    shuba houre amasung magi thabak adu

    loinaba tharakpa matam youdringeida loina

    loishinkhi. Mana ahanba khusuman

    phanglani khanbada ma wakhal

    charaangnakhi aduga mahaak achouba phi

    gi dukanda chatkhi. Gitana magi thabak adu

    ubada yamna

    haraorammi amasung

    Ramesh babu da

    Thoibi gi peisa

    pikhinaba hairammi.

    Handak ti Thoibi

    phi ama lonba

    6

  • tarammi. Design yamna touri ba makhei

    mamal wangadouribani, sendongsu henna

    phangdouribani. Masina magi thabak suba

    amadi peisa taanbagi punsirolni. Thoibi na

    magi macha nupi bu mahei tamnaba school

    da ming chanba tare. Haujikti ma peisa khara

    khara su tungshinjaba ngamle. Phi tubana

    magi heinabi sinphamni. Ma yam

    haraorammi maram di phi tubana magi

    darkar leiba khudingmak matam chaana

    phanghalle.

    Kari gumba matamda Gitana phigi

    dukan da leitaba matamda Thoibi na magi

    sot-houba peisa sing do Ramesh babu dagi

    hek-hek lourammi.

    Adubu Ramesh babu

    na mangonda yengli

    ba mityeng adudi

    mana pamkhide.

    Manabudi maduda

    thoina khantharude.

    Adubu Ramesh babu

    7

  • na peisa piba matamda Thoibi gi makhut ta

    paikhi. Thoibi thoudoududa yamna

    nungaitaba tukat-chaba phaokhi

    touigumbasung mana kari amatadi

    phongdok-khide. Mahaak masa mathanta

    mabukning phathajakhi “punnamak mana

    laankhiba oiramba yai haina”.

    Ramesh na Thoibi gi imung manung gi

    phibhamdu khanglammi. Mahaak asi upai

    leitrabi nupini haiba su khangle. Rameshna

    Gita leitaba matam da Thoibi bu phigi dukan

    da kaurak-khi. Mahaak na Thoibi gi manak

    ta yamna naksinna changshal-laga lep

    pammi amasung Thoibi na phigi dukan dagi

    thoklakpa matam da thongjin da that-chin

    duna leikhi. Thoibi peisa taannabagi

    laanphamda karisu pambei leikhidre.

    Mahaak tuminna adum khangkhi. Mana

    Ramesh babu gi lamchat-sajat pu

    pamkhide. Mana mayum yauraklaba

    matamda kapkhi. Adugumba thaudok adu

    8

  • amuk anirak mana order lauba chatpa

    Matamda, thabak shuba mee ama anita leiba

    matamda thok-khi. Ramesh na Thoibi da

    phongdorakhibadi mahaak maga mari

    leinaba pammi haibasini. Thoibi dadi mana

    khanba waakhal gi onna teinaba oina

    thoklare. Mahaak peisa loudana thok-lakkhi

    amasung mayumda chellakhi. Mahaak

    yamna paakhatlammi amasung kibana

    niklammi. Numito magi punshi da ahaanba

    thoudokni.

    Numit khudinggi mahaak Mira ga

    unnakhi. Mandomcha Mira na mangonda

    hangba matamda mana thamoi kairaba

    warising adu loinamak tamthoklak-khi.

    Thoibi akiba amadi phakhatpa yamna pokle.

    Ramesh tagi peisa louba chatpa matam da

    Ramesh na kari amuk hairak-kadage

    khanbada lawai saatlammi. Mahaak thabak

    adu tokthokpa pamlammi. Mirana haibirak-

    khi – “Nang kari matta kiganu amasung

    9

  • pakhat kanu”. Karigumba nahaakna Ramesh

    pu kiraduna tuminna khaangduna thabak

    adu thadoklaga anouba thabak amamuk

    pairubada Ramesh kumba saa ollaba mee

    leiramloi hainingai leite” haina mana makha

    tana haikhi. Mira na hairak-khi – “Eihaak-na

    pao-che paabada nupi singda laanna

    mityeng kaaran challakpa haibasi

    (harassment) crime ni loinana

    thoudoksigidamak maraal leiraba nupadu

    cheiraak piba yare”. Asumna makhoi anina

    waapham adu Gitada tamlaga makha tana

    attoppa nupisingda amuk toudanaba hairasi

    haina lepnare.

    Gita gi mapuroibadi achouba police

    officer ni. Maram aduna Gitasu law gi

    maramda kharadi khanglammi. Gita na

    Ramesh ta waapham adu hanglammi

    amasung Ramesh ta phangadaba awaba

    cheithengsing adusu khanghallammi. Waa

    adu tabada Ramesh babu yamna kirammi.

    Ramesh babu na Gita da “Eibu ngakpi yu.

    10

  • Asigumba thouong ei matung da amuk

    hanna taujararoi” haijarammi.

    Gita na thaudok asi amuk tani na

    mahakpu ngakpiduna masagi lichat

    semdokchanaba khudongchaba ama khak

    pirage khankhi. Adubu mahaak na masa gi

    maraangi phangpham thokpa cheiraak

    adudi khanghanba tai. Gita na mangonda

    mathanggi numitta magi mapuroibaga una-

    naba hairammi. Ramesh upai leikhide;

    chatpa takhi.

    Gita gi nupana Ramesh ta -“Munna tao,

    ngasi nupigi maiyokta apik-apikpa crime

    kaya touba mee-oi sing na tapna tapna

    nongmadi phat-taba achouba crime kaya

    tourakpa yai. Haujikti nupi sing su thabak

    shunarakle. Thabak shuba nupising-gi

    phibhambu ningthina khangbigadabani.

    Nupasing na nupisinggi aning bagi maiyokta

    thabak tounabagi hak karimatta leite.

    Eikhoina nupi singgi ijjat amadi ikai

    11

  • khumbabu bebhar tougadabani loinana

    makhoibu ngaak senbi gadabani”, hairammi.

    Gita na Ramesh ta haikhi – “Masi nanggi

    ahaanba crime ni, aduna eina nangonda

    nasagi lichat chumthok-chanaba

    khudongchaba ama piri. Nang Thoibi da

    phajana lalle haijaduna ngasidagi phajaba

    lonchat utkadabani nattrabadi nang keisum-

    shangda da changjani” Ramesh yamna

    ningngam-lakkhide. Mahaak na Gita

    amasung Thoibi da ngaakpi-yu haina

    haijakhi.

    Thoibi na waapham pumba loina

    tasillammi. Mahaak ti government na nupi

    gi ikai khumnababu ngaaknaba law mayaam

    ama semle haiba si khanglamde. Haujik

    Thoibi anouba thouna laakle; pukning

    nungaiba phaore. Haujikti mahaak

    taibangsida kanamattabu kidana mahaakki

    macha singga loinana khongun tana hingba

    ngamlagani khanjare. Mahaak na sembiba

    12

  • mapu bu thamoi sengna hanna-hanna

    thagatkhi.

    Nupi gi maiyokta thabak shupham da

    laanna mityeng kaaran taarakpasing

    thingnaba chatna–Pathaap (law) ki

    maru-oibasingdi:

    # Thabak suphamda Nupi gi maiyok ta

    laanna mityeng kaaran taarakpa (sexual

    harassment) sing thingnaba chatna-

    Pathaap (law) 2013 asi kumja 2013 gi

    February thaadagi chatnaba houkhi.

    # Chatna-Pathaap asi anekpa (sel piduna)

    yumda thabak pangba laklibi (domestic

    helpers) singdasu chatnagani.

    # Maraal leiraba mee-oi adubu numit 90

    (mariphutarani) gi manung da cheiraak

    pigadabani. Kari gumba loishang aduna

    mee-oidubu kankhatpa taarabadi

    makhoisu cheiraak-sen (fine) thipham

    thok-i.

    13

  • # Kari gumba thabak shupham da laanna

    mityeng kaarantaarakpa (sexual

    harassment) adu leptraba nattraga

    madugi chunaba thabak paikhatrabadi

    loishang/mapham adu thabak suba

    thingjinba yai.

    # Maraal leiraba mee adu lupa lising

    yangkhei (` 50000) phaoba cheiraak-

    sen (fine) thihanba yai.

    # Laanna mityeng kaaran taarakpa

    (sexual harassment) haibasi nupigi

    masa shokpa, natei chadaba lai utpa,

    khonchop ngang ba, haktinnasi haiba,

    lanna sijinnaba (abuse), atoppa

    makhan-makha kayagi gi natei chadaba

    thouwongsing asinachingbani.

    # Thabak shupham da nupida laanna

    mityeng kaaran taarakpa (sexual

    harassment) toubada chennariba mee-

    oisingbu cheiraak piba yare haibasi

    khang-hangadabani.

    14

  • # Nupi da laanna mityeng kaaran taarakpa

    (sexual harassment) gi thou-ongsing gi

    mataangda thangatlakpa waakat

    yengsinnaba loishang khudingmakta

    lup amamum lingkhat-kadabani.

    *********

    ******

    ***

    15