LLETRES ASTURIANES - 3 7 Boletín Oficial de l' Academia de la Llíngua Asturiana

Princípáu d' Asturies

Les collahoraciones de LLETRES ASTURIA­NES empobínense al apartáu 5í4 d'Uviéu.

L'Academia nun ta obligada a tornar los orixi­nales que nun s'asoleyen.

Los artículos firmaos son responsahilidá dafechu de los sos autores.

ASOLEYA: Academia de la Llingua Asturiana EMPRENTA: Grossi • Uviéu

DPTU. LLEGAL: O - 826/82 l. S. S. N.: 0212 - 0534

ENTAMU

Bien, faigamos alcordanza de magar unos años y apautémonos p'afitamos nuna mesma idea: algamárense abondes coses que nun yeren a coliumbrase. Y si falamos de lliteratura, lliterariamente reconozse ente nós la llegada d'un bon tiempu que toos quixéramos vidable.

Sí, que toos nós quixéramos vidable. Porque agora conocémonos, qui­zabes perconocémonos. Pero ... ¿lleémonos? Sí, de xuru que mos llee­mos anque poco se liea.

y criticámonos ... ¿Criticámonos? SLPerseguro que mos criticamos. Nes tertulies, nes liurigues, nes cases, nos chigres.

¿Valmos? Nun sabemos si mos val darréu que nes lietres impreses entá nun surdió la crítica, la lliteraria crítica. Quizabes, col tiempu, tamién floriará alloñada de les reseñes de compromisu. A lo meyor, dalgÚll día, arrequexaes les zunes, los prexuicios y los complexos, da quién escribirá arreimente arrecho, destremando la poxa del grano. Cuandu eso apuerte, y aportará, ye que'l futuru ta ganáu y dexárase otru liugar, el que-y correspuenda, a la propaganda.

3

AMADA MIA (Y 2)

XESCA GARCÍA

1

Pasó ente nós la nuestra muerte comu si'! verbu amorecer doliere. Quedamos fríes ente les llábanes del ríu, mentres los pexes, o l'olvidu, s'esmucíen sele, persele, na memoria.

II

Llevantéme güei y l'espeyu recordóme que tenía güeyos de corza solitaria.

III

y la to rísa, ónde ta la to rísa que camudaba'l mármol e del color de les ablanes. Mirar les dos el mesmu árbol ye creyer que tovía hal ñales d'amorecer na to cintura.

IV

La humanidá, la xente, arreciende de dolor poI ánxel cayíu. Sléntese'l golor que fai

escaecer les postreres mazanes de la pena eterna.

Que me digas que les venes son ríos de vida nun m'ayuda a olvidar el name de muerte que me cancies. Compartir pitos o cafés, amorecer nel serondiegu alcuentru. Too ye prueba de la falsa semienta, de la verdadera

foguera.

Fai que me llamen cuandu la lluna reine na nocherniega borrina de l'Urríellu

o cuandu'l sol seme so saliva penriba'l sable d'oru de Torímbia. Fai que me llamen que yo siempre respuendo al glayíu de la sangre.

V

... y tórneste antroxu, deidá pagana, y nun tienes llabios y llores rosa es d'amor cada mañana.

5

6

POEMES

XULIO VIXIL CASTAÑÓN

Apártate agora, que tovía pues,

IX

de les llunes fabricaes

(A Eva)

col fumu de los corazones de los gatos. El víaxe a lo azul ye perdifícil nes nueches de güeyas presllaos. Poro, nun duermas hasta que los últimos muertos nun dexen de tastiar la tierra de los tiestos, ande los dioses f'aen xorreoer la mariguana. Entós podrás escurecer lo azul que m'acompanga y acoricáme nos tos senos comu si fuere una xana solitaria.

X

Esperaréte despiertu nes nueches nes que t'estorbe la música. y tú vendrás ente'l sable, col nome femenín de la primera traxedia, y glayarán los tos güeyos pala profundidá de la mar que tanto estrañes.

y lloraremos xuntos na ventana pala víeyina de la cera, que rebusca na basura y nun atopa el calabre de la última sacabera. y falarémos-y de la to mar de memories y d'arena y llorará con nosotros polos años que-y marcharon ensin tastiar el vértigu y la paz que da ser neñu y suañar esnalando nuna cañiquera.

XII

Cuandu'l sol se torne del color de les ablanes y les cabe ces decapitaes de los inseu tos nun seyan más que povisa qu'estorba nos güeyos de la neña que fuxó tres les rates de sal. Cuandu los neños de los portales de lluvia se coman les manes n'actitú d'ofrecimientu. Cuandu los gatos perdíos pente los andamios dean la so lleche a les críes güerfan€s de los esperteyos.

Cuandu, la Huna seya reina nos cumales ande los siervos espliquen el porqué de la sabiduría. Cuandu les mios palabres nun tengan a quien cunta-y los del suañu de vida de les flores marchites, fai un furacu na paré del mio cuartu y esguila pel mio cuerpu, que yo voi inventate ñales d'amor azul, na to cintura.

VI

Déxame vivir nel fondu claru de la to profunda y azul escuridá. Déxame vivir nos corazones de los negros que suañen detrás d'una trompeta rosa; y asina adivinar el porqué de les palombes muertes nos basureros de pallabres.

7

8

VOCACIÓN INSOLENTE

PAB.l:O ANrÓN MARÍN ESTRADA

Existir a través. de las palabras

vocación insolente A. Costa/reda

A UN POETA MENOR DE CUY A VIDA

SABEMOS NAMAI POLA SO MUERTE

Dirán que nun fui pródigu en himnos inmortales. -El silenciu, dacuandu, Iiende más qu'una oda. Los díes, les pallabres, el sonsón del olv1du, tolo tuve al mio favor y a naide pidí nada. De nada m'avergoño. Si de certámenes, escuru campeón, tastié'llloréu, na vida finalista en vivir fui y n'allamplar. ¿Qué vos repUl"la en tós, dioses escuras? ¿Qué molde o llende o cadarma que nun quixi algamar? Al enclín de la muerte namái perdón anaguo de les muses-eses bisarmes que suañé y que nun fui pa esgolfar de los mios suaños-. Corrí, puxé, rendí y nun m'aprobeciere'l fracasar.

A UN XOVEN POETA QU'ESCRIB1A

VERSOS PAL FUTURU

Non del Güei será'l to Reinu nin del Agora. La to Gloria de Ser, será mañana. Na llontanza collumbres el melgueru lloréu por venir y una palomba alllombu ye la to guía maxinaria.

Curiosu suañu, autoprofeta arrechu qu'escontra'l tiempu les tos bales divIDes dispares: ¿podré lleer agora los tos versos, enantes del silenciu y la solombra? ¿llicencia pa querete y allampiate, nel fríu de la nueche, tú darásme?

Con procuru y enfotu y valentía nel sagráu alambIque tú peñeres el postumu poema que te salve del pecáu de morrer, el to naguau y necesariu seguru de vida.

Nun t'importen les xelaes del Ayeri nin l'Anguañu aterecíu de la Crítica.

Cimeru, xustu, admiratible, el to esnalíu n' ese principia mañana. Güei Habores, la fesoria sudando ente les manes. Serás otru Mañana.

9

10

ABLAYU

Nunca pasa un res nin el tiempu acompanga los mios naguam,"entos

probes comu campos de Castiella. De res sirve glayar los errores siempre ente nubes ensin llover y los güeyos puestos nel ho,rizonte a la espera d'un distintu alborecer.

Palemos de sobredosis, querida,

la muerte ye un xelu nel corazón d'un desiertu.

Malpenes queden axetivos, solamente unos pocos distintos

mientres los páxaros se droguen y s' amen.

CARLOS ENRIQUE CAMPORRO

P A Í S

Ente l'orbayu y la niebla arrodi:áu d'un engañosu enfotu falsu comu la mentira y qu'ensin embargu ye lo único que fai alitar les neurones de xemes en cuandu pasa'l tiempu ensin velooidá pero cola priesa necesaria pa esbociar yá les primeres

engurries nesta cara que nun ye cara sinón espeyu del fracasu hipócrita que toos llevamos diJentru porque quién sabe lo quier asina y non d' otra manera que nun fai

falta ser sabiu pa pescanoiar el cansanciu decoráu con unos culinos de sidra cuandu vien el bon tiempu pues lo mesmo da mal tiempu que bonu que la indiferencia ye cualidá vnsustituyible nesti camín

d' es cayos llamáu Asturies.

CARLOS ENRIQUE CAMPORRO

TORMENTA EN DOS ACTOS

(A ELLA)

1

Miro al finsu'l cielu mTemelláu cola tiesta bien alta y desafiante. Miro al cielu prietu crtapeciendo en direidón Oeste a la gueta d'una nueva tormenta que me llibere d' esta pegañosa señardá que me dexasti llantada y nagua porque'l xabaz bastiazu me sorprenda desnudu sol mesmu prau prohibíu d'antañu. Miro y nagua porque otra nube cualisquiera m'inunde nel so clímax. Agora, primitivu y semental

escucho a les mapa les llamar a berríes, desesperadamente, a los capullos los claveles roses. Ehí vien la tormenta, muéyenme la espalda les primeres gotes y viénesme tú a la memoria,

col vergayu nes manes.

11

Que lentu pero a la vegada que rápidu pasa'l tiempu, empobináu polos heroicos

caballos sollertes a la tormenta.

Igual que lo toi yo, al españíu final que m'arrinque d'esta sorda ceguera, y ye que delantre mí nun veo los tos güeyos, sinon un traseru enllenu'l mio espíritu, qu'enxamás se cansa d' estos veinticincu vigorosos años.

CARLOS ENRIQUE CAMPORRO

11

12

ESBAZASE'L TEMPO

As mauras arribadas aguardan al mar todos us días, a todas as horas, en todos us nasos segundosermos.

y han siguir allá, cando cayan as xeladas, entrementres el tempo bastardía y arrenega de cadúa das palabras que, dacondo, se dixeron.

XosÉ MIGUEL SUÁREZ FERNÁNDEZ

CALLE PARAÍSO

A noite ventoleira barrunta augua y a clarencia que lleva l' aire desfáise col sou presentimento. Como'l cerzo.

As nubres brancas corren mudas palas poceiras estre as escampadas y es tretas calles.

Anque us nasos oyos quixeran tar nel mitá del mar, femos el naso aveiro núa rincueira d'edra y escuridá.

A noite chove y chora. Chegóu l'acabo, el sabor puro del acabo, colllento olor das pedras moyadas.

El vento calente, parceiro de todos us camíus valleiros, engaña á soledá.

y é porque te sumes entre as ondas d'un mar que nun é el meu.

XosÉ MIGUEL SUÁREZ FERNÁNDEZ

EL NATAHOYO DUBARDU PUENTE

Neñez, dómina intensa d'ayalgues y medranes, de rodielles mancaes, de xuegos y mazanes y escueles qu'arrecienden a goma de borrar. La mía foi infancia de praos y chimenees, de barcos y talleres, pedreros y marees y obreros con fiambrera que van a trabayar.

La Cuesta Santa Olay&, la caí Zaragoza y, al fondu de la cai, la Fábrica de Loza, el patiu del "Cortijo», y más allá, el Molin. Enfrente de mio casa, la corte de María; mirando pa la drecha, la llinia del tranvía. P'allá, el Monte Coroña, la mar y el Prau Manín.

Pa. Tremañes, la, Campa y la Fábrica d' Aceros; xunto la mar, casines, güertucos y astilleros, pedreros que, dacuandu, ufiertaben un pelón. Y, ya pal barriu El Carme, pasando'l mataderu, el dique del Fomento, la casa del boteru, los pasos a nivel, el fielatu y la estación.

Andar en bicicleta llevando a la mio hermana. Dir a clas a don Paco, motivu de medrana magar el machadianu calter del profesor. Bañanos en «Los Tubos» pescando camarones; el Bibi, trebeyando col carru de piñones, subnormalidá digna, cansín repartidor.

13

14

Los obreros en fuelga, sentaos peles aceres cabu los astilleros, les fábriques, talleres ... Patrulles de tricornios, biecu de mediu llau ente foscu y roceanu, pasando ente la xente que nin mira pa ellos, y que por ellos siente fartuca indiferencia o rixu enquillotráu.

Xugábemos al bote, a roma, a gol-porteru. Llegábemos, dacuandu, fasta'l Monte Morteru ensin que descubriesen en casa la escursión. Cuntábanos hestories Kubala'l ferroviariu; xugábemos a toru, a la peonza, alliriu-lariu, y al futbolín na sala billar del Balagón.

Hai tiempu que bastiaren la Fábrica d' Aceros y nada más dos queden de tantos astilleros. Nun hai Monte Coroña, nin Campa, nin Molín. Adulces hai pedreros; quitaren el tranvía, la Fábrica de Loza y los güertos. Mas, tovía caltién les sos imáxenes vives el maxín.

DOS POEMES DE XULIU CORTÁZAR

Tornó VICENTE GARCÍA OLIVA

GANANCIES y PÉRDIDES

Torno a mentir con gracia, inclínome respetuosu ante l'espeyu qu'espeya'l mio cuellu y la corbata. Cuido que soi esi señor que sal a les nueve de todosdíes. Los dioses tan muertos ún a ún en llargues files de papel y cartón. Nun estraño ná, nin siquiera a ti t'estraño. Siento un furacu, pero ye fácil un tambor: piel a los dos llaos. Delles veces tornes na tarde, cuandu lleo coses que tranquilicen: boletinos, el dólar y la llibra, les espiriques de Naciones Xunies. Paezme que la to mano me peña. ¡Nun t'estrañol Namái coses pequeñes de sutaque me falten y quixere buscales: el contentu, y la sonrisa, esi animalín xabaz que yá nun vive ente mios llabios.

JULIO CORTÁZAR

15

16

EL FUTURU

y sé mui bien que nun tarás. Nun tarás na cai, nel manl'lullu que surde de nueche de los postes de la lluz, nin nel xestu d'escoyer el menú, nin na sonrisa que sollivia los completos de los «subtes», nin nos llibros empI'estaos nin nel hasta mañana.

Nun tarás nos mios suaños, nel destín orixinal de les mios pallabres, nin nuna cifra telefónica tarás o nel color d'un par de guantes o una blusa. Enoxaréme, amor miu, sin que seya por ti, y mercaré bombones pero non pa ti, pararéme na esquina a la que nun vendrás, y diré les pallabI'es que se dicen y comeré les coses que se comen y soñaré los suaños que se suañen y sé mui bien que nun tarás, nin equí dientru, la cárcel onde entovía te guaI'do, nin ellí fuera, esti ríu de cais y de pontes. Nun tarás pa nada, nun serás nin alcordanza, y cuandu camiente en ti camentaré un pensamientu qu'escuramente trata d'acordase de ti.

JULIO CORTÁZAR

YO ESCUCHO'L ro SILENCIU

Yo escucho"l to silencÍu que ye mui espresivu,

qu 'hai veces qu 'un mutismu val más que mil pallabres.

EscuchO"l silenciu que ye"lque yO' atalanto,

pos al ioouaJ. 'que',l vientu xuxúriame al oyiu

un mensaxe amorosu que llega al corazón.

Yo escuoho'l to sHenciu, y el so falar sin verbu

ye un alderique mudu de ricu contenÍu,

un diáJogu qu'ensel encartia col mio espíritu

ensin voces nin ruÍos qu'alterien la mio mente.

Pescancio en to mutismu la reconciliación.

Yo escucho'l to silenciu, que ye la mio esperanza

comu xipla qu'inunda de paz el mio coral;

ye una voz callandina qu'anima'¡ sentimientu

y aporta consolancia al ruma del poeta. Yo ca1trio'l to si¡enciu comu daqué carnal.

Yo escucho',l tosilenciu, que ye'lllinguax eternu,

ye l'úni'cu faláu sin pronunciar pallabres, qu'emite dulces frases d'amor y de tenrura;

tamién frases d'enO'xu, pero en tonu melgueru,

y al igual que la música, ye llingua universal.

]dÁNFER DE LA LLERA ¡SILENCIU!

Siil.enciu ye sinónimu de paz nel universu,

silenciu ye l'antónimu del ruÍu de la guerra.

]dentantu haiga si,lenciu nun truenen los cañones,

nin balten nuestres cases les hombes asesines,

nin muerren les persones feries pola metralla.

Silenciu amorosino pa que siga la vida,

qu'ensel siga xirando tranquiil.u esti planeta,

que nunca lu taracen les ambicies humanes.

y p'aselar, yo pido, gIayando siJlenciosu:

¡Dexar que duerma'l mundu; que duerma nel sHenciu!

]dANFER DE LA LLERA

17

18

Cuerre, salta, brinca, escarabica. Fala, ri y llora. Ama. Ye ella.

XERMÁN CAMPAL

RECUERDU DE TI

Afayéme a los tos quexíos ¿y de qué me valiere? -de ná- diria'l glayíu.

Esnalé nos besos d'unos llabios y agora ¿quién los quixere? -naide- diria'l ruxíu.

Taracéme les manes poles penes y güei ¿quién lo fixere? -naide- diria'l fuxíu.

Pero si la mar nun fi'ciere almaraza nun seria enxarnás el barcu fendíu.

y ansina al fuxíu diré-y que na coral foria·tos hai con manes, pero sin venes.

y al glayíu cuntaré-y que'l quexíu nun ye fatu si grandes son les penes.

y al ruxíu falaré-y d'unos besos que semaron nel alma cadenes.

Ya ti ... una pallabra nos llabi;os ye tolo que te puedo ufiertar: «vuelve».

XERMÁN CAMPAL

¿POR QUÉ LO FIXISTI?

Ambúrenme les caraes de rabia. ¿Qué fixo quien tantu amor te dio? ¿Acasu nun te daba refuxu na tormenta? ¿Acasu nun t'oyó cuandu glayabes nel desiertu? ¿Acasu nun t' amó cuandu l' amor taba prohibíu? ¿Acasu nun te faló cuandu vivíes na tierra los mudos? ¿Acasu nun te quiJer agora que la soledá lu atristaya? y gueta nos suaños l'amor que nun topa nel día?

XERMÁN CAMPAL

FUISTlLO Tú

Pecáu mortal qu'amenorga la mio vida iguada mecida de llunes y estrelles.

Fondu requexu del mio descansu galoya cegada de díes pasaos que xorrecisti dientru de mí, y yá nun m' alcuerdo, que t'afitasti nel mio camentar, y yá nun t'alcuentro, que fuisti alondra, y yo'l ta nial y yá nun te peto. Escaecida de díes que nun tornarán, fiera dañible, d1J,lda rorgada, muyer qu'ayeri quixisti semeyar y güei entovía nun algamada si nun ye ne'l mio atalantar.

Pecáu mortal qu'amenorga la mío vida iguada mecida de llunes y estrelles.

XERMÁN CAMPAL

19

20

"DE LA FRIA SOLITú DE LES ESTATUES"

D'esti morrer de nueche n'ingrienta alhorecida

palpúñote calabre, cuasi tihiu,

ébanu cincelándose al golpe d'un silenciu.

Manca, la to agonía sele cuandu acute

al mofu de los patios y al insomniu,

a la inquieta vería naguatibJe

del amante que tarda.

D'esti morrer de nueche

n' escuros soportales

arrespuenden mastinos

lIadrando ente la piedra

al solIutu qu'esnaia

de la boca resgada de la estatua.

Avéreste a les places d'esti ochobre,

a la seca resina de la roxa foyasca,

al aire qu'amontona

nubes engafentaes

comu vieyos cristales devastaos y escuros.

Biltes nesta espera de xelos anunciaos,

sórdidu suañu qu'abeyando nes lIuces

dacuandu tornes

a esti sabJe d'ailmuhaes,

y la mar del to esmu

ye la llingua ambarina que les lIambe.

MARÍA TERESA GONZÁLEZ

Si nos quitaren

les soJombres qu'amiyen dellIoréu

y peslIaren bHtos y cuerpos

n'estrenches resquiebres de cementu, namái de nós

glayarán los silencios.

Si arrincaren la herba onde españa

la trona azul de la lIuciérnaga,

y dacuandu

un nuir d'estatues acutiendo

xintara los espacios y resgara los cielos, namái de nós

glayarán los silencios.

Si nos dieren, pa calmar l'amor un cuerpu d'allabastru

y un ríu d'agües muertes s'ufiertare a la sede.

Si'l sable fuera un suañu peslláu nos cristales,

y el marmulIu del mar un espeyismu.

Si nos quitaren otra lIuz que nun fuere

la lIume que surde del espeyu,

y el tiempu, y los rituales,

y el terrén pa los nuesos calabres, namái de nós

glayarán los silencios.

Glayarán los silencios.

Espérame ente les cais vacíes d'esta hora silente y nocherniega. Amestáu al caín qu'endolca les estatues. Nos sos llabios galdíos.

Espérame so la cande xelada gasayando la piedra de los pechos, nel tiempu que frañe les sos aures. N a incamudahle eternidá de ,los sos brazos condergaos al cuerpu.

Espérame nes manes semaes de resquiebres, sin el baltir de venes nin 'cartílagos, gociu que nun tastia na carne al vellu, sele habitante del pomo

Espérame nel cóncavu espeyu de les neñines ciegues, que nun pueden suañar mientres te miren. *

La versión en castellán de dalgún d'estos poemes aso leyose na revista "Bustarviejo»

21

22

COMUNIóN POÉTICA

Habelos, hailos. Sí, Unos escriben guapamente torcía. Pero ... ellos esiiidien reuto so les curves d'una fueya y loqu'escriben en lletra azul tórnase n'idega mariella. jMariella! Ellos son. M anudos coles tarxetes de visita, un nome y un avisu: «EscriftoT).

Que faen escritures, vamos. Que faen lletres y llevantos y actos de fe (ciega) nel sitial más altu. Mansulinos, pa fuxir de la tinta que marca llámbenles toes y queden, lloñe del compromisu, bocáu dulce, cola que más promete. Una tarxeta visita. Un nome y un avisu avzsu:

«Escritor». Cronistas oficiales del mercáu. M ercáderes crónicos d' oficiu. ¿Quién compra? jTapinos d'esta tierra santa! ¡Manuales ortográficos! jLlingua, llingua fresca picada! ¡Híbridos etimolóxicos! LÓxicos .. . Práuticos .. . Drlreutos .. . Puros ... Vírxenes ingrávides. Ensin duMa la santa forma de la poesía comiéronla ellos.

MARIANO SUÁREZ

LA FIN DEL BRAND

XUAN IGNACIU LLOPE

A Marta, lloñe d' esta patria ingrata,

1

Foi aquella lluz llastiendo nel aniciu la mañana.

O quiciabes aquella mañana morriendo nel aniciu La lluz.

Mentantu les castañales amiyaben n'otra edá, n'otra cronoloxía ayena a la eterna danza

del augua.

Naquella lluz reconocí'l deseyu: comu la primer mañana del mundu. Comu na primer piel añagada cola alcordanza acabante de nacer: la voz poderosa del fuebu.

y recliné'l mio silenciu naquel vientre con rara inmensidá de mar del sur.

24

I1

¿Faléte yá d'aquel tiempu vieyu? D'aquel tastu que la lluna dexó na cóncana llínia del to vientre. D' aquella lluna antiga, d' aquella lluna que na fin

del branu foi a ser la ufierta del mio deseyu, la lluz ambigua del placer.

¿Faléte d'aquel tastu a tiempu vieyu? Foi comu la desolación que s' abelluga nel aire qu' afux del norte del mar.

y odié agostu colos sos pardales abicando na fin del branu.

y odié los díes repitiéndose cola constancia indiferente d'un güei mansu.

Odié los díes que siguen a la memoria de la to carne encesa, a la gociosa llocura de la mar añagando la to presencio incierta.

Odié'l branu que cambura l'arfueyu, que seca la fonte.

CINCU POEMES

Téngote callao tanto, que yá nun sé estremar les mios panabres, del silenciu ermu de musical compaña. Focen nel folleru los resquildos d'avieses intenciones, d'álitos mudos, d'embelgues d'amor ensin ñacer, de miraes esquives, escaecíes na indiferencia que trescala les muries del infinitu de los tos güeyos y esnalen, soles, hasta morrer nel requexu ermu y friu del to senu. Téngote callao tanto que, comu llábana inerte de milenariu tiempu, yá nada m'acorica; afuego nesta mio boca les pallabres y

XICU MONTESERÍN

namái -talo que xahaz animal feriu en monte-, agullo peles nueches na puerta del 1;0 cuartu.

Ta güei empruna la to cai. Cuten, galdíos, los mios pasos, -vieyos yá-, aJl rebuscu d'escaecíes pallabres d'amor perdíes na seronda los vente años. Cuéstame xubir les píndies cais del to barriu, que cuantayá nun piso dende ayeri, dende antiayeri, dende enantes d'antiayeri, siempres, tolos díes. Per equí quedó l'amor. Ente una tapecida. Ente un llaberintu escuru de pallabres.

25

26

Taramiella, intermitente, una lluz colingada nel espeyu, amburáu y arrechu del to aliendu. Fiende corales. Anubm pensamientos. Ye comu la truena:

españa sascude

y llueu, trovadora y profeta, esbaria ente agües de rosada. Nun hai, nel to amor, pa min aleru.

Ta n'alfoz, sollerte, el mio mantu material y corporeu. Alíyase con una sorrisa impertinente ya ~nda tien el bon aquel d'ufiertar un saludu al ñiciu fatu que gueta, pente'l so caxón de xastre particular, unes tisories, afayaízes enforma, que tarazen esti intre qu'agora, colingáu d'un filu, entá mos xune.

Fuxe'l tiempu. Esmúzse selemente ente los deos. Malapenes una música

un recuerdu.

TRIPTICU MINERU

NEL AMARO

«A mio pa, n'alcondanza., mineru y lluchador a estazón; a mio ma y a tí, Marta B, pola to perimportante aidanza lliterana»

-1-

SEÑALDÁ

ANDEN, miren, beben, xueguen, falen, siempres señaldosamente, mineros,

nos sos pasos, nos sos güeyos, nos sos llabios, nes sos manes,

nes sos l1ingües, siempres señaldá,

mineros, de San Francisco y San Pedru,

de Los Espinos y San Benigno, mineros de Los Podrizos y Corrales, de Fortuna y Olavelina, mineros de San Vítor y San Xosé, de Santa Bárbola y Santu Tomás, siempres señaldosos,

mineros, los sos reloxes de bolsillu siguen señalando les seis en vilu de la mañana d'un día llaboral cualisquiera,

siempres señaldosos,

mineros,

peratentos al turullu,

apetiguñaos na xarua, el cayáu, los bombaúhos, la boína, les madreñes y alpargates,

el bocadillu, la bota de vinu, la llámpara, el capataz y vixilantes, siempres señarldosos, mineros, los úhivatos, la medrana, el grisú, la fame, los derrabes, la siliúüsis, la cá:rlcel,

los listagmos, la «brigadilla», siempres señaldosos, mineros, viviendo siempres

asitiaos nel más fonderu, tapecíu y activu pasáu mineral,

siempres, señaldosamente, ¡mineros!

27

28

GÜEI, nam.ái queda esi encalleclu vezu de coyer les cartes y canciar « j les cuarenta!»; güei nam.ái queda esi vanu filón de pallabres esbillaes sol xeláu mánnole de les meses ohigreres; güei namái queda esi anémiou recuerdu d'una posguerra, cola so neñez amazcarada de llutos y silencios, porque güei, nel solombrieguchigre, namái-yos queden caohos d'aquella dómina, muda y en bbncu y negru, Charlot, Tom Mix y Valentino,

-2-

A SOLES COLA ALCORDANZA

cancios de la Piquer y tangos de Gardel; güei yá namái queda esa semeya, mariella y comida pales sucesives seña'1daes, con una data sol revés, 14-8-67, grupu «Santo Tomás» de «Hulleras del Turón», once mineros muertos por cuenta un españíu

de grisú, el cuartu, de zorga a drecha, «Paco)), Xicu Lobeto Dacal, 37 años, picador, dexó muyer y fiu de poca edá, ¿ quién s'al·cuerda d'él entovía, güei nel so¡ombriegu chigre?

CONÓZOLOS dafechu a toos ellos y, por emhargu, nun sé los sos nomes, nin a ellos, res de res pue importa-yos, porque son cenciellamente yá, ellos, pasivamente recordando fechos, pero que ruxen a marciales glories cuandu rellaten y faen recontadiella al delláu la botella. Yo, conózolos a tOO5 ellos, poles sos meyores fazañes, emplegando la pica regadera, namái poI son de la so voz, por caún de los sos gargaxos, conózolos yo, ensin saber nin los sos nomes, a toos ellos,

-3-

DEVOCIONARIU MINERAL

polos sos llomhos de vagoneros, polos sos brazos de picadores, poles sos toses de barrenistas, polos sos cagamentos de caballistas, poles sos órdenes de vixiJantes, polos sos cancios de rampleros, poles sos risaes d'estupinos en toos ellos iguales satamente, fósiles supervivientes dependientes del campanu, conózovos a tOO5 yen caún reconozo yo a los mios toos, güelos, tíos y pá,

desgastaes cuentes silícees.

29

30

TRES, TRIA

VertÍos por XosÉ LLUIS CAMPAL

BÚSQUEDA

Nun tornaré enxamás

a ti: tas en mí.

MARIO ÁNGEL MARRODÁN

POÉTICA NU 4

Tú yes poesía, dixo un poeta

-y yera verdáesta vegá­agüeyando'l Diccionariu la Llingua.

HAIKÚ

Cuandu la ñeve caiga yá nun taré.

ÁNGEL GONZÁLEZ

LEOPOLDO MARÍA PANERO

MU RN 1 A

Borrilla puesta'n monte y na tardi Día gris y pesáu y una tardi que se va. Comu otra tardi,

comu otru di comu yo, que yá me l;l.Oi gris y amurniáu. Solu me 1;Lal1o ,col gris ivernizu y señardosu nel andén sin vía de la tardi, salida y meta de mio vida. y nun hai que dir a dengún llau. Rai que pasar

otra 1;Lueya sin camentar por qué. Sólo esperar ...

Yesperar ...

JosÉ LLUIS GUTIÉRREZ AvÍN

LOS MURES

Fálta-yos vientu y sol, fálta-yos vida. Escaecieren la raigame vergoñosos de la tierra, de lo más 1;Lonc.u, escaecieren l'"'.hna. Traicionárente, madre. Viven cásique tOO5 na ciudá. N os despachos, nas oficinas, en daqué aula. comu muxes. y nun se coronan cola sabia sal del so mugor que mera un gran poeta. Sicasí, ye un sudu ensuchu y mariellu. y ,dicen que nun t'oyeren enxamás 1;Lablar, que nun te conocen, ayunos de querencia. y estraños y fríos comu 1;Lormigas xaponesas quieren :!;tablar inglés, habayando. y a ti, Asturias, so ma, estrízante y estrózante y viéndente y muérente. N un sigaes roendo la raíz ¡traidores! ¡Idevos! ¡Degolade!

JOSÉ LLUIS GUTIÉRREZ AvÍN

31

32

-ALITAR-

Son d'un pueblu, solu, ensin esperanza, dexa en sil mesmu una solombra prieta, tapecida,

namái fermosura desdexada ar cutu la nueche. Les tos voces nun glayen, lloramiquen,

trema'l cuerpu los tos fíos comu trema la lluna na mañana sí ... tres de too, solu hai ñiciu d'agonía.

Abre'l güeyu, tierra mía nun dexes qu'afueguen la to esperanza n'agua frio esnala so la mumia, somorguia l'agonía fai puxar con fuercia l'aliendu la to vi'da.

XURDE LLUIS ROMERO

- A UN VIEYU-

Voz sele, tremorosa, escaezu d'un tiempu que surde na mañana.

Dómina escosada comu l'atapecer nel horizonte, ñidiu xemíu atristayáu, mudu glayíu ensin aliendu cuerpu galdíu ensin calicor ...

Adiós xuventú ... adiós querida mía equí afayé por fin, la paz de la mio vida.

XURDE LLUIS ROMERO

- ÑATURA-

Entá m'alcuerdo d'aquella dómina ... la nueche escura amiJyando so les nueses figures, rescampliu tres d' otru al nuesu arrodiu, la nueche acuruxada fendiéndose en dos.

Los glayíos del aire al esfronar so les fueyes, gotes de lluvia esbariando pente la borrina aguyes de xe1lu tarazando los pelleyos mugo rosos.

Páxaros, biesques, bardiales ... esconsoña xanina

sollerte'l güeyu ... un alborecer entama de nueu.

- MUERTE TAPECIDA -

Acalla'l glayíu collaciu esmuz les pallabres no fondero les coraes dexa que'l vientu solleve tres de sí'l to coral, coral fendíu, ennu ... coral d'un compañeru muertu.

XURDE LLUIS ROMERO

XURDE LLUIS ROMERO

33

34

DE CENTRU URBANU

Versos d'aquel tiempu.

XosÉ RAMÓN M. ARDINES

2

Debería ser Domingu, pa vete y llevate flores, abrazate. Entrugate poI tiempu que perdimos en nun vemos. Y marchar caminando selemente, falando de les tos coses y les mtes. Interesándomos poles nueses respeutives families. Los tos pas y los tos fíos, el to home, compañeru del tiempu que-y regalé contigo. Aguantaré las llárimes ñacientes del mio sentimientu. El tuyu sería un xestu un tantu superlativu, comu dixera aquel poeta al que lleía nel tren pa nun aburrime cuandu diba vete fai tiempu, nuna tarde de Domingu.

6

La vieyera de les piedres que me piesllen nestes cais de tierra ensucho, realcuérdenme tiempu pasáu ... pasáu ... pasáu que nunca foi míu, nin tuyu, nin de naide. Tiempu necesariu pa facer un cambiu de sentíu que me lleve a través del rastru que dexes cola to esencia fasta ti, centru urbanu de la mio conciencia.

12

Yá sé que sólo yes una masa uniforme de coraes, venes güesos, tendones, coral; una guapa piel qu'endolca aire. Caleyante figura presumida. Pero préstame tar pesllau nesa prisión que forma'l rellumu de les tos molécules n'atmósfera.

14

Alcuérdome. La lluvia compartida, el silenciu en te los dos, les miraes. Los tos güeyos nesa cara,... el tren ...

¿Alcuérdeste? Les fríes mañanes. L' arume la colonia. L'andar ñervosu. La cara suave afalagada poI amanecerín. La boca de miruéndanu. Les montañes pasando peles ventanielles l'autobús. La lleición d'Hestoria contemporánea. Esa hestoria que desgraciada-mente sólo a medies

ye tuya y mía. Pero que podemos ganar al tiempu pola mano y colos años.

35

36

22

Yera la lluna llena un llunar lluminosu, rellumante qu'enllenaba'lllanu llugar, abellugu de la piel ocre, espeyado na bahía realcordando arumes y colores de to ausencia.

23

Ente l'arume del silenciu y el vacíu coles manes abrazando aire solitariu, camudar los mios pasos en besos cariñosos qu'afalaguen l'asfaltu que caleyes nel mio pensamientu, compartiendo de la ciudá los pasos y la lluvia

MESMU XEITU

La paz anubre tolas cumes.

Cuasi en denguna groma sientes alitar.

Nu monte los paxarinos callan.

N amás fai falta qu'esperes, ceu descansarás tú tamién.

J. W. GOETHE

Versión de ROBERTO GONZÁLEZ - QUEVEDO

37

38

BROMOS D'IVIERNU

(Sólo lo duro dura.

f. Bergamín.)

1

Una gran filera d'álamos ensollen la sienda los años, mientres el vientu esmoreña y voltia nel suelu les fueyes de los cabudaños.

11

N estes tardes d'iviernu nos porreos encharcaos, un verde de gaviotes con llentu fondu cande, inunda los llenzos de les ventanes.

LLUIS PORTAL

DE «BAXO'L DRAGON CHINU»

Lo bastante lloñe

comu pa nun ser yo y enforma cerca

comu pa tar tovía

nesti mundu,

(y non llocu

y non muertu),

la tiesta'l dragón cuspe fneu y fumu

de xuguete

mentes guiamos los brazos y les piernes

al tiempu.

Nun pescanciamos muncho de lo qu'asocede deyures,

lo mesmo 'qu'enredando coles sáhanes móntase'l

xuegu de cama

baturiciu

del submarinu mariellu -domésticu abellugu­

o lo mesmo qu'albentestatena fila'l desfile en

nun s'agüeya un res.

Nin yes vieyu nin mozu

nin guapu nin feu,

ensin sexu, ensin querencies . .

mn ocurrencles

entrúgueste -baxo la tiesta del dragón chinu­

qué pasará fuera.

39

40

Siéntese un ruxíu tarazáu

de xemes en cuandu

poI españíu los cohetes festeros.

Aldovinamos al traviés del pelleyu papel del cuélebre chinu

danzantes solombres de cares y cases.

Bancia con bon xeitu la tiesta '1 dragón. y al calicor d'una soledá

relativamente numberosa

diz unu que val,

que naranxes de la China,

que ta bien, que d'alcuerdu.

LLUIS TEXUCA

1

¿Quién sabe d'un sitiu -llugar soleyero­debaxu La Llomba, derriba'l reguero, arniu de la lluna, briscu delllucero, lleche del benitu, sangre del umeru, risa na Pedrera, lloru nel Piqueru, solombra na Ñave, calisma nel eru ... ?

1

¡Garbelles d' Abaxu. mio llugar primeru!

COSADIELLES

CARLOS RUBIERA

11

Estrelles al rev3s, de llume escuro; arteros aviadores pacetibles, carbón de caricós, ñegros puntinos danzando nel claror de la tardiada; galasia plumberal...?

II

¡Los estorninos!

41

AUNQUE ORBAYE

ADOLFO CAMILO DÍAZ

Aida dexó la SO chaqueta roxa so un tayuelín y entrugó qué taZ taba güei:

-«¿Xintó?» Naide nun retrucó. Aida adicó, muda, los güeyos húmedos de la vieya Sunta. Llueu güeyó a Ramiro y acollumbró nes sos engurries la resig­nación pañada en vente años. Fexo un xestu cola boca.

-Truxi unes flores.

NaVde nun contestó. Comu si les flores foren una bocayada. Sunta afitó los sos amumiaos güeyos nella. La vieya Sunta. Aida posó les flores enriba La chaqueta.

-Esta mañana vieno'l mélicu. Di1xímos-y qu'usté saliera.

-¿Violu?

-Escachó l'espeyu l'estragal. Yá sabe usté la zuna que-y tien a les coses de cristal.

-Nun tenía qu'haber salío.

-Tenelu ehí ... Tol día.

-Nun tenía qu'haber salío.

43

44

--Al principiu yera comu un rapacín normal. Faló deZ tiempu y de que la seronda mataba a les fueyes ... (l'ensuchu RamiroJ ... Taba peratristayáu.

-¿Entrugó por min?

-Siempre entruga. Tuvo faciendo barquinos de papel. Endelgazó. Taba tan amumiáu ...

Aida dexó los güeyos llarimales de los dos vieyos. Abrió la puerta del cuar­tu. El mesmu goZor buxu y bederre sur tió a la so escontra. El golor que comu un diagrama anacreónticu dramatizaba más de vente años de soledá asonsaña­da (de braera soledá pero siempres asonsañadaJ. Aida sabia qu'ernxamás s'ave'­zaria a aquel arume. Qu'anque ficiere tOllas posibles, siempre diba tar ellí co­mu un gachu pensamilentu. Sabía, qu'aquel arrecendor diba tres d'ella peles cais. Metíase con ella nos cines y nes sie;mpre bien miraes cafeteríes del centro. La xente notábalo tamién. Por ello Aida Uantaba la so güeyada en suelu. Por ello caminC1Jba, seliquín, cuntando les ba ldoses, siempre llevando a recostines aquella gayola asonsañada (aquella ga yola siempres irreal, siempres escosa. siempres dolíosaJ.

L'espeyu vistíu de cobre. Y Blancanieves esfollada.

(Espeyu, espeyín máxicu. Vamos pensar que güei ta orpinando. Vamos pen­sar que'l día ye una gota d' orpín. ¿Rell umarás la lIenta repetición del enanín de les nubes? Vamos conxurar esi golor. El golor tridimensional de la caxa bombones que nun s'abrió. ¿Sabes, golor? Vamos facemos a esa idea. Tú, sem­pitemu tú coritu, sedrás el mocín d'una rocada de proscritos. Sade, Wilde y Queiroz y tolos otros. Golor mal pescanciáu. Nun supe dicite que naguaba por ti. Que t' amaba nes nueches de lluna e nllena esperando camudame en lloba. ¡Déxame golor! Trúxite flores. Sí. Manquéte. Ya lo sé, hom. Quixi manca te , golor. Afogábesme. Yeres too pa mino Perdona, golor. Nun aguantaba. ¿Entién­desme? Sí hom. Claro que sí. Magar de too ello ... somos gotes nel mesmu or­pín. D'esmenu vamos desapaecer. Tú quedrás siguir siendo goZor y yo siguiré desnudándome delantre la ventana abierta nes nueches de lluna enllena. Amo­reciendo coles solombres. Masturbándome coles bragues frañaes por una na­ción de sangre. Sí. ya lo sé hom. Les mios llárimes enxamás alcontrarán un amor perdíu).

El coral frañábase-y, a lo peor, él'all egría. Los espeyos tán siempre acom­pangaos y ésa ye la so ventaxa. Sentóse nu,na siella quexumosa, comu'l güeyu

los vieyos. Adulces un silenciu de made ra. Deprendió a echa-y cinismu al vinu. Munchayá qu'escaeció la verdá de les xaronques.

(Él duerme nesta cama. Sientes el so ¿golor? Olaro que lu ¡sientes! Buxu y bederre. ¿Veslu? ¡Afux pente los duviellinos de llana virxen. Golor a almidón. A alcO.<nfor. A melecina y a llimpios Breviarios fervíos pola mio vieya Sunta. ¡Cómu si'l breviariu pudiere sanar les sos llaceries!

El mélicu sigue vini1endo. Y él sigue frañando espeyos).

Llevantóse. Aventó los sos güeyos al artesonáu de yelsu. Sonrió maxinándo­se ye1lsu. Sabiéndose yelsu. Agora yera un güeyu finxáu en techu. Preñáu. (Siempres tomo a los güeyos. Aquel día alcontré los sos güeyos ente dos bote­lles de vinu. Y él falaba y falaba. ¡Santu Dios! ¡Entá Z7J,CO les sos pallabres amofaes, prensaes nunos dientes vistíos de nicotina! La so sonrisa verde.

(y güei sigo equí sentada. Sigo tastiando los sos pasos).

Una cómoda ensin espeyu omiaba la paré. L'aire nun se podía alendar. ¿A que sí, Aida? ¿A que somos tiempu xeláu? La cama sabe del so cuerpu. (Pres­tóme. ¿Sabes? ¡Amábate! Anque la cama nun fuere nuncial. Anque esi suelu húmedu m' enllenara los xaoyos de neñes y viérbenes. Y la escuridá fuere'l templu pantagruélicu de les polilles. Y el so llamentu, Los nuesos xemíos. Aque­lla xeografía de bixíos afilvanaos por dos neños y un poema).

Les bombielles, floxes, nun arrespuenden.

El golor xugaba a escorripiar polilles. Comu cuandu ellos se besaben.

Ella conocía toles céZules del so cuerpu.

Zarró la puerta tres d'ella. Despidióse del golor. La vieya Sunta alitaba'l fueu. Ramiro esbillaba unos deos tremosos. Nun llevantaron la tiesta. Adulces alendaron. ¿Sabes? Glayó Aida. Entá t'amo.

AIDA

45

46

SUAROS P A F ACER UN CANTIL

CARLOS ENRIQUE CAMPORRO

1-

Una especie terroristes disparen escontra nosotros dende la carretera, impunemente. Abe­

llugámonos nunos nichos abiertos na muria de tierra calizo, a ¡a nuestra vera. Perpendicwar­

mente a los que disparen, toi asitiáu nel caberu llugar. Llevo comigo un fusil de guerra o

daqué asemeyao. Los disparos nun cesen y solamente queda cuhrise. Ente ellos y la muria fór­

mase un ángulu peragudu, ínfimu, créome seguru de tar a salvu, pero la pequeñez de les ba­

les faime duhiar. Cesen los disparos, rolen los enemigos, salimos de los niohos. Pero entovía,

:lispara un rezagáu y mata a dos compañeros que, delantre mi, caen comu nes películes. Y á

por fin ensin peligru, quién sabe, ye mester cru ciar una charca fasta llegar a la carretera, l'úni­

m sitiu aparentemente seguru, retiráu l'enemigu. Nalen tres puentes fechos con planches de

madera comu si fueren vÍes de tren so la charca. Al contautu y col pesu d'un cuerpu huma­

nu, los tres escalones dispuestos horizontailmen te ximiélguense de forma amenazante; avanzar

y nun cayer al agua resulta cuasi imposible. Danos muncho, munchÍsimo, la risa, esa risa tonta

que denota mieu, mieu de cayer al agua y ganes de cruciar d'una vegada y algamar la carre­

tera, agora llihre de francotiradores. Unes seis vegaes toi a puntu cayer, xugando col equili­

briu. Por fin algamo la carretera, pela qu'enxamás dexaron de circular coches.

- 11-

Aqueol matrimoniu yera pura felíeidá y amor. Too diha so ruedes y los besos facÍense in­

finitos a pesar de llevar ya tiempu XUIDOS. Una mañana ella trebeyaha na cocina colos caberos

preparativos del almuerzu. Él, ducháhase gayo leru xusto nel otru estremu la casa, al final del

pasillu onde s'alcontraba ún de los dos cuartos de bañu. Canturriaba emhaxu la ducha y mi-

mosamente entrugaha-y a ella cuasi a glayíos si yá taba too preparaO', y con esa frescura que dan xuntamente la mañana y l'aséu, alitada pO'l café que maxinaba afumandO' y esperándolu cO'les madalenes, añidía que tenía más fame qu '1 llO'bu. Dicía-y que la cO'mería cO'n pataquines. Enseguida desistió: nun recibiera cO'ntestación y camentó que, n'efeutu, la puerta [a cocina taba pesllada y que resultaba inútil falar pO'r que ella nun lu O'yía.

Mentantu, yO' O'bsérvO'lO' tO'O', dende arriba, comu si la casa tuviere un teohu cristal, comu un gran güeyu, y yO' ellí, mirandO'. RecuerdO' que lO' primerO' y lO' qu'e mayO'rmente me llamó l'atención fO'i l'arquitectura de la casa, futurista, vanguardista, O' pO'lO' menO's enxamás vista fasta entós. Solamente nel pasillu, la exa l'escenariu nel que sitú.O' la vista, destacaben lO's mármO'les, les mampares, les escultures, la lluz de neón, l'ailhancia inmaculada. DemasiaO' gua­pO'. YO' dende'l primer momentu tuvi'l cO'nvencimientu de qu'aquellO' acabaría en traxedia. In­tuí la presencia, anque nin los viera, d'una panda delincuentes acercándO'se a la casa. UnO's vul­gares delincuentes que llO'graríen colase nel interior ,de la casa y que de xuru acabaríen cO'la vida la muyer. Too taba midíO' y calculao. TO'O' resultabamui mecá~icO'.

- 111-

Tres persones descansamO's na habitación. Elles dO's cO'len y dicen que van dO'rmir. YO' sígoles, pretendO' qu'escuchen enantes una música qu'a mí m'apasiO'na. Acérco-yO's un «mini­cassette)) a Il'almuhada ya insistO' cO'n vehemencia. Llevántense eruurruñaes y cO'len opa otra estancia.

- IV-

Yera yO' futbO'lista so una verde ailfomhra empapada d'O'rbayu. PerO' llegó un bO'n día en qu'un direutivu l'equipu a'l que yo pertenecía, diO'nO's la sO'spresa y cubrió aquel prau d'arena. DirixéndO'se a nO'sotrO's, lO's futbolistes, dixo que nun mO's quexáramO's.

47

48

PERCEGUERA MORTAL

XANDRU FERNÁNDEZ

El cartel ponía entós: «García y García, axencia de seguros». Entá debe tar ellí embaxu cuartes de polvu y arrecendiendo a carencia de clientela Pasé de llargu y abrí la puerta'l mio de spachu, igual de puercu pero ensin lle­treru que canciare les mios glories al xuiciu de posibles incautos.

Aposé'l maletín enriba'l mio escritoriu -sí, d'aquella usaba maletín y tenía escritoriu- y empobiné al teléfonu más por obligación que por ganes. Fuera, al otru lláu del cristal gris, falampiaba y escomenzaba a tirar l'aire. Secudí'! remusgu la ñeve del pantalón y marqué un númberu qu'agora nun recuerdo.

Retrucó una voz de muyer, eché-y unos cincuenta años y alcoholismu incon-fesable ydixi:

-Col señor García, fíu.

-Agora mesmo nun ta -dixo la voz de pega.

-Nun me venga con hestories, tien el coche aparcáu ehí fuera. Díga-y que 30i Castro.

-¿Fidel Castro?

Nun respondi. Deprendiera qu'esi tipu de ohancies merecen namái que si­lenciu, yá dende neñu, dende l'adolescencia cuandu m'entrugaben cómu me llamaba y respondia:

-Rodolfo.

-¿Valentino? -yera'l chiste.

Les ooses nun camudaben tanto, dempués de too. Sentí ruíos al otru llau del auricular y una voz untosa, pegañosa enÍorma que vaciaba:

-¿Rodolfo?

-Soi yo. Escucha, Vicen, collaciu. Acaba de pasame una desgracia y quie-ro que m'eches un cable.

-Tú dirás.

-Toi colo puesto y el maletin de trabayu. La mio casa amburó, nun se sal-varon nin les bisagres de la puerta y nun sé en qué condiciones tengo'l segu­ru. ¿Importaríate echa-y una güeyada?

-Claro que non. Ven pel mio despachu agora mesmo. ¿Por qué nun picasti al pasar si tamos puerta con puerta?

-Les formes son les formes -retruqué.

Sonó una carcaxada dientru l'aparatu y colgué. Taba fecho.

Les formes yeren les formes. Y los ritos, los ritos. Revisé l'artillería, comu se suel dicir, y empobiné al despachu de García y García. En realidá, de los dos García sólo ún taba realmente ellí dien tru. L'otru descansaba embaxu delles cuartes de tierra, en dalgún llugar d'Oklahoma.

Lo d'Oklahoma pue sonar a mala parodia de western, pero ye cierto. Naquel viaxe cellebrábemos la fusión García & Castro, axencia de seguros. El fíu del vieyu García entá nun taba nel ayu, y yo diba percontentu, John Wayne en tierra estraño, esperando poI momentu afayaízu. Y el momentu afayaízu apor­tó n'Oklahoma.

Emburrié la puerta. La cincuentona del teléfonu llimábase les uñes y paez­me que nun me vio. Préstenme estes pis toles con silenciador. Adulces un xirríu inaudible y ves a la interfeuta cayer cola vidaya fecha tabacu, ensin gorgutar. Tranqué la puerta per dientru y di-y la vuelta al cartel d'ABIERTO de mou que

49

50

dende fusrase lleyeI'e 'PESLLAO. Demp uéseiripobiné al priváu de Vicente GaI­cía, fíu, y abrí la puerta.

Vicente, ye cierto, nun se paecía res de res al so pá. Nin física nin tempera­mentalmente. Dende que taba al so cargu, l'axencia quedare ensin el cincuenta por cien tu de los clientes y l'otru cincuenta p0'r cientu buscaba la oportunidá de llargase d'aquel problemáticu neg0'ciu. Yera lo que se suel nomar un incompe­tente. Un h0'me superficial, que namái que s'ocupaba de les grandes fiestes de sociedá y de caceríes estilu vieyu réxime. Ná que ver col S0' pá, auténticu self­made man o c0'mu diaños se diga eso na llingua de los gringos.

-¿Puedo pasar?

Vicente miraba cayer la ñeve y abúltame que nun se diere cuenta de la mi0' presencia, nin siquier de que la so secreta,ria nun m'anunciare. Presta tra­tar con xente asina, pero al mesmu tiempu póneste de los nervios. Zarré la puerta yalleguéme xunt0' a la mesa despachu. La pistola en bolsu, tranquilamen­te.

-¡Rodolfo! Nun te sentí entrar ...

Qué fatu yera, el pr0'be. Sentéme. Ensin dicir una sola pallabra púnxime a adicar fixamente pa les engurries prematures de la so frente. Vi que se ponía nerviosu y saqué la pistola. Púnxila. entiba la mesa, apuntando na so direición.

El so rostru agora yera de color mariello.

-¿Qué... qué significa esto R0'dolfo?

La mesma. fras. Per0' otra llingua, perestremada. Recuerdo que'l paisanu di­xéralo con una mecia d'asombru y noxu, sosprendiu per0' con un sangre frío que cásique me fixo duldar de les mi0's intenciones. Vicentín non. Vicentín di­cíalo nalando en mugor, y sé que nesi in tre fuere capaz de dame la propiedá de l'axencia ensin denguna. clas de concesión, sólo p0'r dexar d'apuntalu, anque dempués lu matare per detrás.

Sólo yera un merucu. El paisanu non. El paisanu yera una serpiente en­f0'rma peligrosa. Cásique ensin que yo me diere cuenta, saltó hacia min y tuvo al filu de quitame l'arma. Yera un revólver, recuérdolo bien, y abrió-y un fura­cu nel cráneu d'increyibles dimensiones. Tanto que me dieron voltures y cuasi escaecí lo que me llevare realmente a aquel actu imposible. Revolví'! cuartu del tren en que mos alcontrábemos demientres sentía'l xirríu de les ruedes parase y esnidiar so los raíles calecíos: daquién sintiere'l disparu y diere l'avisu al re-

visor, o vete a saber a quién. Sentí pasos pel pasillu y salté pela ventana con tolos documentos del vieyu.

Por eso camiento que tará enterráu en dalgún llugar del estáu d'Oklaho­ma, nun había manera de saber quién yera pesie a tolos avances cuantitativos y cualitativos de la téunica y recuerdo que facía calor, un calor de milenta diaños cuandu miré los papelos que-y furtiare al vieyu García y atopé una cláu­sula que yo nun recordaba haber firmao, pero que cuntaba cola mio firma al pie de la páxina.

La fusión de García y Castro nun llegaría a realizase fasta dempués de cin­cu años y, si nel trescursu d'esi tiempu, asocedía la muerte o desapaición de Vi­cente Garcia, titular d'una de les partes firmantes, la propiedá d'esti pasaría dafechu al so fíu, el tamién Vicente García, y la unidá cola segunda de las par­tes firmantes, o seya conmigo, enxamás podría llevase a cabu.

Entós sentí un soníu delantre de min y llevanté la vista, entá cola raxón y La vergoña ente oeya y ceya, y vi ente'l calor la cara deforme del vieyu Vicen­te, riendo a carcaxada llimpia y siñalándome con un deu que más paecía'l deu d'una bisarma.

Una fuercia invisible nun me dexaba moveme. Son allucinaciones, pensé. Tas en tierra desconocía y acabes de matar a un home y agora daste cuenta de que too foa. en vanu. Son allucinaciones, Rodolfo. Sólo nesi mamen tu cayí na 1]1J.enta del nome tan ridículu que me punxeren y pensé que tola mio vida fue­re un fracasu, un pergrande fracasu al traviés de toles pOSibles baxeces. Y en­tós sentíme contentu, comu nuevu. Nun importaba qu'unes manes invisibles tu­vieren dexándome desnudu metanes el descampáu, nin que los mios oyíos sin­tieren el ruíu inconfundible d'un taladru, nin que la mio piel sintiera cómu la amburaben al altor del pechu, magar los mios glayíos de socorru. Sumíme nun suañu del que nun pensé salir enxamás.

Esconsoné nun pueblu comu los que salen nes películes de John Ford. Nun fixi entrugues. Nun me dalia ná y alcordábame de bien pocu. Llevan­

téme de la cama ande taba tiráu y empobiné los mios pasos a una miente de llavabu. Eché ragua xelao perriba la cara y dempués miréme nel espeyu que tenía enfrente. Y, fuere lo que fuere lo que tenía nes manes, cayó al suelu y fi­xo un ruíu qu'esperteyó a tal vecindariu, pero que yo, ablayáu y colas güeyos estelaos enfrente'l mio reflexu, cásique nun sentí.

Dibuxada, marcada al roxu nel mio pechu, la cara del vieyu Vicente García.

51

52

Entá sigue ehí. Comu la mio perceguera al cuntalo. Hai nueches en que ri y nun me dexa dormir. Siento comu una calor que me desanicia per dientru y paezme allOIiar, y dacuandu paezme sentir los dientes del paisanu mazcan­do pallabres impescanciables na llingua de los muertos y tarazándome les ca­raes dende'l so abellugu ... que soi yo.

y agora volvía a sentilu. Y a sentir la mio perceguera sofitando la pistola. Nun duldé más. Delantre d'aquella cara de babayu de Vicente García, fíu, vacié'l cargador.

N el mio cuerpu.

EL RASTRU

XENXU TRESCANTU

Al otru día de llegar a La Carrexa garramos el camín de La Vecera qu' em­pobina a Penanegra. El camín ye d'oveyes, anchu a vegaes, con senderinos co­mu fayendo escale res otres. Ye cuestu. A la izquierda praos con zarros de xetu o de várganos y varielles. A mandrecha namái grandizu y carbayos nanos qu' ellí llamen rebollos. El suelu ye cazcayosu anque tamién tien piedra oxiza. Los carbayos son duros comu piedra realenga. Tamién hai podinga, comu rego­dón. L'agua fai champanes cuandu apaez dalguna enllanadina na senda. Nun ye ralO ver trolla qu'enllordia a los qu' anden con alloriu.

Dempués de media hora lleguemo r a La Fonte Touféu. Ta nun cantu ya presta vela de lloñe, con tres fresnos delantre'l duemu. Ellí, dacuandu, mosquen les vaques. Ye nos díes de branu. La xerLte cuandu xube a la braña fai siempre pousa. La canal de la fonte ta cuasimente al ras del agua que vien sumvda del prau que llamen Las J)astras. Too ello ye piedra toba· y el tapín del prau ye muelle, comu si perbaxu enraigonare la pación ente dalgún llamuergu tapecíu por xuncos a trelda. Na fonte viemos el rastru'l llobu.

Tamién podía ser de perru o rapiega. Miliu dixo que non, que yera de llo­bu, qu'él perconocíalu de tantes vegaes comu fuere tres d'ellos. Asina foi que tiramos llueu a la derecha, granda arriba. Había un senderacu estrechu, pero bonable d'andar. Xubimos ya xubimos ente rebollos. Nun había artos nin ra des pero sí cotarapos que soltaban raxes que se metíen pente'l calzáu.

53

54

Cuandu lleguemos a la portiella de la mortera viemos que'l senderu esmu­cíase pa la manzorga per una fasterina que yera pastl.¡, común. Un pocu ente un serrapu había un fontán con un barcu fechu de chaplón de castañal. Debíase a que de bon tiempu faíen una pozareta pa nun tener que baxar coles vaques a Touféu. La portellera trancaba'l camín ente dos morios. Abrióla Miliu ya en­tramos nuna veiga guapa ya patente. U na corte de teya collorada con parees clares de la ca;1iar que baxaba a rodones ya baltos de la peña. La corte yera comu un xuguete de nenos cuandu fan un nacimientu pel iviemu. Al llau de La Veiga Maria había una mata onde anialaben les culiebres en mes de la yer­ba. Aquel yera un bon sitiu p'amayadar. Ente la puerta, Miliu vio, otra vuel­ta, el rastru'l llobu. Agora sí que nun había quien lo duldar. Yera'l rastru'l llobu.

'''CARTA DE WENDY"

VICENTE GARCÍA OLIVA

Queríu Peter:

Dame un pocu vergoña escribir es 'ta carta, y asegúrote que tuvi abondes dubies enantes de facelo. Comu ñiciu diréte que'l caxón de la mio mesa ta en­llenu folios que, cafiantemente, entamen por «Queríu Peter». Y ye que ¡pasó tantu tiempu yá! Tantu que yá casi nun soi a alcordame de cómu yeres. Tantu que yá casi nun soi a alcordame de cómu yera yo.

Pero pesie a too, queden nel mio maxín filtrayes d'aquellos díes alloñaos. Una riestra d'imaxenes descabalaes, esfilachaes, ensín orde nin continuidá, pe­ro que formen comu un mosaicu de felicidá nel que me sofito cuandu too s'es­baya, cuandu m'alcuentro cansada de vivir esta vida que llevo (o meyor, que me lleva), cuandu, comu agora, tastio esa sensación de soledá que nun son a iguar toes eses persones que m'arrodien.

Duldo que tú seyas a pescancialo (espera, nun t'enfades), avezáu comu tas a tratar cola edá de la ilusión, de la fantasía, de l'aventura. Y ye qu'esti mundu nuestru (de los adultos, quiero dicir), namái tien la ilusión del dineru, la fanta­sía de les apariencies, y l'aventura del poder.

Nun tengo de ti muncha alcordanza, ésa ye la verdá. Ye más lo qu'imaxi­no, lo qu'aldovino de mou irracional, o quiciás lo que deseyo, que lo que recuer­do daveres. Tengo mui ñidia, ensin embargu, la primer vegada que te vi. Yo ta­baechada na cama. Los mios pas salieren a una d'eses odiaes fiestes que facíen

55

5,6

que Xuan, Miguel y yo quedáramos solos na casa. La lluz de la lluna peñerá­base al tresvel de la persiana. que nunca pesllaba por mieu a la escuridá. Sen­tí un pequeñu ruíu, casi impescanciable. Miré, y ellí tabes tú, cola to típica vistimenta, col to aire de neñu traviesu. Fa1amos. Dixístime qu'andabes en cata de la to solombra, que la perdieres. Yo aidéte a atopala y llueu ufiertéme a cosétela pa que nunca enxamás tornares a perdela (tú queríes pegala con xa­bón, ¿a1cuérdeste?).

Nun recuerdo perbién qué pasó dempués, pero véome esnalando pel aire xunto con Xuan y Miguel, y llueu, allá abaxu, comu una pergrande tortuga ver­de, la imaxen d'una isla. «Ye'l País de Nunca Enxamás», me dixisti. Un 'airín

--'¡-r-'-,--- ---- -1'-' :--' ,r" , "\"

sele mos sopelexaba y pequeñes gotes de, rosada nosinoyaben la cara. Delles ñu-bes curioses averábense pa miranos. Baxamos, y namái recuerdo'l verdor d'una bayurosayexeta.ción q~~ s'allegaba veloz hacia nós. Llueu los mios recuerdos amiésterise,.cliiébrense: Nomes ya imáxenes acuten al mio maxín llantándose unes enriba d'otres, quitándose'l sitiu. D'ente elles surden, cómu non, Campani­[la, el capitán Garfiu col so seriu xeitu, el Simplón, Llixerin, l'Agudu, el capitán Llumera y los Pieles Roxes, y más abegosos pirates, y un garapiellud'aventures que me maraviaron, pero de les que la so memoria escaezse na nueche de los tiempos. Y yá, por fin, el viaxe de torna a casa, y otra vegada'l contautu co­les sábanes candes y l'a1cordanza de too ello con un tastu agridulce, comu dalgo feliz que te manca.

y dempués... dempués ná. Dalgun os otros díes felices, el final del colexu, los primeros amores y yá, bien ceu, camudada nuna muyer &dulta. Nuna se­ñora seria, esmolecida pola so casa, poI so mariu, pola cesta la compra. Y una inacabable, aborrecible sucesión de díes ocupada n'alcontrar ocupación, n'enlle­nar los vacíos, les resquiebres d'una vida na que yá too taba iguao, acuriosoo. El maríu trabayador (demasiao) y aburríu. Los fíos qu'ocuparen el to tiempu, pero qu'agora yá nun te necesiten. La xera doméstica, El palique fatu coles ve­cines. El cine de los sábados. L'amor a tiempu fixu. La visita de los amigos que ná nuevo tienen que contate, comu nun seyan los caberos cuentos políticos, o de les revistes del corazón. Y esa llinia llarga y derecha que s'espurre delantre los tos güeyos, y que resulta ser la to vida futura, el to destín a cumplir.

y un día, sí. La necesidá de ti, Peter. De recordate, de revivite, de suañar contigo, con tolo que tú yes, con tolo que tú representes: la llibertá, l'aventura, el debalu, el mieu, el valor y, por qué non, esi negate a medrar, a entrar nun mundu que t'esborria, que t'escaez o que te tracamundia en mercancía de cam­biu, en xuguete d'un porgüeyu, d'un mou de vida que nun te peta, Qu'odies.

y por eso, Peter, escrfbote esta carta. Cola secreta esperanza de qu'aporte fasta ti, faiSta'l to País de Nunca Enxamás, fasta esi illusionáu llugar ande ná se furta, onde too ye posible. Y qu'una vegada nes tos manes t'alcuerdes de min, del tiempu que tuvimos xuntos, y vengas -al mio llau y me lleves contigo hacia onde s'apara'l tiempu, y onde siempre hai una esperanza.

Seguro que se m'escaecieron munches coses, pero esta nueche dexaré xun­to a la ventana un sobre que caltenga esta carta, y onde tará escrita la direi­ción que tú mas diste pa cuandu la pudiéremos necesitar, y que yo acorico nel mio corazón: País de Nunca Enxamás. Segundu a ladrecha y dempués siempre alantre fasta la mañana ...

• Una versión en castellán d'esta ((Carta» asoleyóse en CLIJ, n.o 9

57

58

EL DúPLEX

XUAN MORENO

E'l Criticu echa güeyaes espertes al best-selIer anglos axón que tien nes manes... Nidia­

mente cÍncase l'enxendru nel so índiz de Mala y Barata Lliteratura, o cencielIamente Non-Lli­

teratura, y ye que, vamos ver: el Criticu, que se fai nomar Mazo[a, ye home íntegru, compro­

metíu, demoerátiou, progresista, avanzáu y etc_ y d'elIo ha deducise que MazOlla ye total in­

transixente coles hilul"dies, fes engañifes, les estafes y los atentaos al Bon Gustu y al BelIu Arte

de les Lletres. Y en nome de tolo Bello, lo Guapino, 10 Braero, lo Bono, lo Progre, lo Democrá­

tico y lo Que-y Presta, conderga al perversu y mal escritu hest-selIer del anglosaxón cola peor

de les penes o calificaciones: al Ceru, que non a la Foguera -pues yá se numberó la riestra

cualidaes del críticu Mazola-. La güeyada cabera torna fixase na semeya Il'autor, que vien a

popa: un tipu saxón de treintaitantos años, sofitáu na haranda d'un yate, col pelo rubio y

lIandio espelurciao pel aire de mar, quiciahes nes Bahames, y sonrísuca nel caretu hronceáu

comu la piel ensin pelos qu'asoleya una camisa abierta, y vaqueros arrataos de láser, tola

figura dorada pel sol del Trunfu y I'Exitu. Mazola encególase nacontemplanza del yanqui, y

súmese en fondes reflesiones ... Ha reconocese 'que'l condergáu Best sabe montáselo. Ye un

mamón que, induhiatiblemente, sabe vivir, pero escribir ... hueno, parió un hest-selIer qu'en­

xendró una película de muncha taquilla, qu'alIumó una comic-novela de talentu gráficu ...

Llueven los Dólares al Complaciente ---camienta Marola-. El cuyarón yanqui, más qu'escri­

bir, sabe coctelear, facer cócteles, pues la so novela compónse de gotuques de misteriu, suspen-l

se, 1:hríller, medrama, terror, fanta-cencia, erotismu, hardcore ligth, con amor, aventura, ai­

ción, intriga, sátira social, luxu, luxuria, la de Dios ... Oh, yes, el yanki tienlo hien mamao,

ruca de tolos xéneros Iliterarios, suhxéneros ya infraxéneros, y el resultáu ye la Cocktail-Novel que meyor se behe o llamhe que se lee ... Mazola nun pue espantar un ciertu estelamientu, non ... De fechu, la novela del Best tien encan tu. Ye un best-seller convencional, yá, pero con tantu argumentu ... dende llueu, nes manes y nel tecláu de Mazola, de xuru que saldría una novela de muncha mayor calidá ... y á, pero en tós, camienta Mazola -quiciahes nun seria un best-seller, comu nun foi la so gran novela, hramente artística, entitulada «D'izquierda hasta perder la senda))-. Y si nun s'algama un best-seller nun se pue alternar nos cruceros de luxu coles Femes Doraes --o los Machos, la Jet, los Narcos, los Anarcos, la Gauche Divine y tal, nin xintar caviar nin beher xampán nin esnifar coca nin facer l'amor a les Estrelles, femes o ma­chos, nin mexar oru nin cagar diamantes, nin ... Meyor dexalo, camienta Mazola ximelgando la testera, amenazada por peligroses fantasíes. La verdá, equí ta, pa eIli, un criticu esixente, un faru cultural del Públicu, tala novela, por encantu qu'acostine, NVN YE LLITERATV­RA, ta nidio. Pero, vamos ver: Mazola ye un poeta, un esteta, un home cola mente educada pa pescanciar la Belleza, pero pa miles, pa mi Ilones de xente, pa un sinfín de femes en mi­lenta ciudaes del mundu global, la novela sí ye lliteratura, y el writter, un tipu encantador, un oon escritor ... Inclusive gran escritor ... hasta xenial, quiciahes ... De xuru, escritor sí ye ... Mazola pasa les manes pel focicu ... en realidá l'escritor ye'l Best, y Mazola un simple críticu provincián, un prohitín de Dios, un inesisten te, un cerote, un papagayu ... Desgraciadamen­te, l'enfallu de Mazola ye ser un hraeru escritor, pero nun ta consideráu nin siquiera escri­tor. ¡Llamentable paradoxa! ¡Puñeflera vida! L'asuntu ye -entrúgase Mazola-, ¿qué ye me­yor, ser una estrella de cimera calidá que sólo relluma nun espaciu minoritariu de torres de marfil, o un soberhiu meteoru, comu dixo aq uel J ack London, que chisque a toles dases so­ciales, un best-seller total comu Mr. Dickens? Mazola sigue col so tortoriu ... , ¿nun hai escri­tores de toa frasca que prefieren ser guionistes a ser minoritarios?, ¿nun hebo un gran intelec­tualo dos, que llamó al Hemingway guionista y escritor pa rapazos? ¡Ai Hemingway! ¡Cuán­to nun daría Mazola por ser tan sonáu!. .. Diba suicidase ... ¡periquí! ¡Ai Hemingway, Lon­don, Dickens, Cela, García Márquez!, que supi eran montalo de puta madre, camienta Mazola~ y píde-yos perdón a los sos Omniscientes Espritos y Memories ... Y el probe Mazola nun pide tanto, nun pide'l Nohel, pide'l Boom, el Best-seller ... comu'l mamón del yanki de la seme­ya ... si acasu, sí, el P·laneta, que ye cosa que tienen les Estrelles ... Pues, siendo pragmáticu a tope, más importante ye'l premiu, la Guita, que la Lliteratura ... De xuru, pa ser pragmáticu, nun pue dicise que la novela del Best nun seya lliteratura ... a los fans del tíu nun pues sa­lí-yos con eso, dici-yos que la Iliteratura ye con Mayúscules o nun ye un res, que sólo ye Prousl y Joyce y Madame Bovary, La Regenta, Eugenia Grandet, Effie Briest, Teresa Raquin, Ana Karenina, Fortunata y Jacinta y otros títulos de chochos, nel más altu conceutu, pues feme­nina ye la Novela, la Épica, la Poesía ... A los cho ... , hueno, a les femes de güei nun puede inoculáse-yos demasiáu clasismu, porque igual te salen con que yá lleeron too eso y nun-yos gustó, o nun lo talantaron, o ye demasiao intelectual, esperimental, infinitesimal pa los sos

59

60

celebros de clas-Ia-media ... O comu aquella estudiantuca que nun dubió en calificar de «ca­ñazo)) a tolo que nun-y entre nel intre ... Ai Señor -camienta Mazola- dura y misere ye la vida ... Aseméyase a la Mala Lliteratura ... reconoz Mazo,la, y los sos güeyinos cansaos de llec­tor críticu piésllense con ñublos de melancolía.

Pero, de xuru, d'algo ha valir el tener la Razón del to llau ... Ye comu tener caniles, ca­mienta Mazola. Con ellos pues morder, taragañar ... Col Ratio Logos y la Cultura y l'Arte al to delláu pues realmente ser cafiante, incisi Vil, furón, argutu, mordaz, pues estrapallar a esi mamón norteamericanu, sofitáu pal so éxitu nel imperialismu del so exércitu demongáu, que si nun ye eso ... Y tala ye ,le decisión del oríticu Mazola: Facer saber a la sociedá, cornu'l fareru al navegante, que nun t'engañen, non ... ¡Mala centella los coma!

Mazola, empixáu, pega un chisguete al beberaxu qu'espanta neures, eoha un pitu de Luc­ky, esborria con nubes de fumu l'alcordanza del Forfatu yanki que tien la grandísima ohufa de creyese ... Faulkner ... Hemingway ... London ... Cela ... Dios ... GarcÍa.

y Mazola con tal so corazón intelecté y el so intelectu acorazáu, afecha la recesión oríti­ca pa la revistuca que representa -condergan do 'lóxicamente al Bes!. Darréu manga'l seudó­nimu y queda pensatible, encegoláu na estructuración del best-seller que tien entamáu, pal que reserva'l so propiu nome de pila y un títulu afayaízu:

SITTING BULL IN W ATERCLOSET

LA SENDA LOS UMEROS

LLUlS PORTAL

Cerca del molín vieyu de Rivaste había un fremu grande y antigu, nel que s'apostaben les curuxes pela nueche, nos iviernos. N aquel fondril permanentemente húmedu, tou llugu, balasma solombres, esmuciase la riega l'Infiernu ente sebes embruxaes y bardiales amenaza-­dores. La fontina Xixín facía gorgolitos n'encesu esquitar de mananciales, atorniscando tolos silencios de la nueche, ayena al calmosu discurrir de les hores nos tueros agurriaos de les cas­tañales. M iJentres tanto, los mantiaos carbayos ensollaben, col sele esbillar de los aires, los llontanos praos sombriegos de Llagua y la vallada ténebre de Barbuxán.

Siguiendo la senda los umeros, allegábase al Fondón del Bustiu; ellí, cerca'l centru la tierra, el caldiáu suelu de los bosques chambuscaba les plantes de los llargatos y facía enros­case y retorcese, embaxu, a les culiebres. Na mesma solera del mundu abriense resquiebres, co­mu regañes de diablos o bemos mudos de güesties; y de les foses surtíen ñubes de vapor en­llenes, comu si les portielles de los infiernos daquién dexare dafechu abiertes.

y esporiabes peles emprunaes rimaes de les biesques, fuxendo; y colabes peles güelgues de les besties feches, alendando, ensin aliendu nin fuelle, comu escurciu a quien un xigante escuerre fasta algamalu y afláxa-y cola planta les vanielles. Entóncenes, sintíase'l terrorosu es­menar de les señales de los esperteyos, siempre asistiando de los mortales la so muerte, coZos güeyos ciegos de munches nueches, y les garres amolaes de munches preses.

y sentíes el vientu rancer ente'l xelu agurispiáu de les fangaes y los cuestibayos, esco· biando les últimes rendixes de lluz del bosque, atapando toles gateres de la taramada; y apal­pabes la densa escuridá de la tierra, espetada de felechos y tueros xabaces de ñozal, comu navayes apunciaes, firiendo les coraes del mun du, mudu. Y espumeste a la perllonga ente la humedanza que rezumaba de les feries de la tierra, ariada y dolorida, penetrada pola señaldá del iviernu.

61

62

SUAÑU CUASI TRÁXICU

~ÁNFER DE LA LLERA

L'otru día suañé que m'alcontraba con varios colladO's de C. B. (sí, de Con­ceyu Bable) nuna especie de chabolu o corraleta. Yera de nueche y nun sé por qué, de sutrucu, el que paecía llevar la voz cantante (que nun sabíemos quien yera) , diz qu'hai que fusilar a ún de lO's del grupu. Echóse a suertes pa ver a quien-y tocaba ser fusiláu y tocó-ya Cantiu.

Darréu la mesma voz entrugó a ver quién salía voluntariu pa fusilar a Can­tiu. Toos al empar mos negamos dafechu a facer de verdugu pa un collaciu qu'apreciábamos enforma. Entós el supuestu cabezaleru (que nun sabíemos quién yera) ,dixo que lo echáramos tamién a suertes y al que-y tocare que yá nun-y valía retrucar non.

El casu ye que'l mesmu Cantiu, dende una invisible celda au taba aislláu -que tampocu vimos a naide metelu- glayaba al altu la lleva diciéndomos: «¡Venga yá collacios, que me fusile un cualuquier! Si tien de ser, si daquién tien de facelo cuantu enantes meyor». Y asina mesmo la so muyer Gada, qu'en-

. tavía nun la viéramos naide y agora taba ellí tamién, aguixábamos comu pro­beciéndo-y el tiempu: «Pero, ¿qué va ser ésto? ¡Vaya hO'mes de C. B. que nun s'atreven a fusilar a Cantiu!»

Bono, pues echóse a suertes y tocó-ya Xenciu. Pero ésti negóse en redO'n­do a fusilar a Cantiu. Entós el que llevaba la voz cantante (que nun sabíemos

quien yera), amenazómos asina: «El que se niegue a fusilar a Cantiu será fu­siláu él tamién».

Yo, comu tampocu taba díspuestu a fusilar a naide si siguíen echándolo a suertes y me tocaba a mí, pues pa evitar el compromisu esi cabilgué un cachu y dixe pa es contra mía: «Lo meyor que faigo ye espertar y salime del suañu; asina nun puen obligame y salvo responsabilidaes».

Y tal comu 10 camenté fíxilo. Y agora que yá esconsoñé toi atalantando qu'anque naide nun se negara de toles maneres nun podíamos fusilar a Can­tiu, nin a Xenciu. ¿Con qué los díbemos fusilar si nun cuntábemos con dalu fusil? Si me llego dar cuenta enantes nun espertaba tan aína. ¡Colo que me presta a mí suaña,r!

63

64

LETEO

XOSÉ RAMÓN M. ARDINES

La cai asemeyaba axitase col continu movimientu de los transeúntes de cara marillenta y cuerpos vistíos con abondantes colores. Vistimentes d'estilu occidental qu'al caleyar contras­taben con dalgunes sedoses bluses decoraes con esótiJcos páxaros entrellazaos nuna frondosa xa­masca. Unu horizontal, Melicamentu que prvduz deformidaes fetales, nun sé. Los pasos rela­xábense (]Jl aportar a la plaza, si así podía llamase al llugar onde confluíen cinco cais. Un llu­gar que pudiera ser medianamente espaciosu de nun estrangulalu los altos edificios d'hor­migón con repetitives ventanes nes sos facha es qu'encaxonen el tráficu alredor del edificiu rel~xosu que, anque budista, recuerda les construiciones cristianes d'ocoidente. Dos, Tasca, Chigre; ésti sí, Cantina. Tres, Venus india, diosa de la vo,zuptuosidá y de los placeres sexua­les; ¿ quién será? El sol seducía con demaScaes caricies una piel entovía non avezada a wles llatitues, mentantu podía agüeyar les arrogantes sorrises de los caminantes al dase cuenta de la to, nesti casu mía, sudorosa mirada. Faltaben diez minutos pa les dos de la tarde, polo tanto entá tenía tiempu enantes d'adientrar na hamburguesería na que conociera a ¡rina. Un d'esos locales qu'acentúen la internacionalidá de les ciudaes, asemeyando nun mesmu planu perceitivu Llondres con Madrid, París, Nueva York o Seúl. Entrara ellí intentando topar tala internacionalidá y abultaba que munchos de los estranxeros residentes na ciudá coincidieran comigo. Así podía tener de comensal vecín a un español, un senegalés o a una guapa xoven rusa comu ¡rina. Tres los grandes ventanales podía vese la sobrilfL silueta del templu budista en­te la xente y ellí, dientru del Burger col aire acondicionáu, yera prestoso beber una cerveza allonxáu del calor que comu agora, yera más el resultáu del ambiente húmedu que del calor en sí. Dirixí la milrada p'hacia la cai, esparramándola y recoyendo a la vez los datos que me presentaba. Los tenderetes con sombrilles multicolores, los allargaos cartelos con anuncios en coreanu, los camnos de tresporte, les señales de tráficu con fondu roxu y carauteres cuasi xeroglíficos, los postes de madera y de cementu nes aceres suxetando cables elléctricos o te­legráficos, y el trasiegu de les persones per unes baldoses que recordaben la descomanada

muga del día anterior. Paleta de rueda hidráulica; esto creo que ye Alabe. Cuatru horizontal, Tienda d'artículos diversos. Dempués de pidir una cerveza sentéme nun de los altos taburetes de color prieto asitiaos delantre les nun menos llargues meses de color roxo, posé so una d'elles los periódicos qu'ennegrecÍ!eran la mio mano col sudu y la tinta. Intenté llimpiala con una servilleta de papel, bebí una vegada más de la fría cerveza y agüeyé detenidamente la cai. D'Irina sólo sabía que se dedicaba a la fotografía, nun sé si comu pasatiempu o profe­sión, tampocu sé si m 'importaba. Amás de la so guapa cara y del so pequeñu cuerpu que cho­caba cola mio Dmaxen preconcebida de les ruses, altes, gordes, sonrosaes, yera la so pronun­ciación del francés, cargáu d'erotismu, y les sos idees les que m'interesaben. Y la verdá seya dicha, cuandu me falaba de la perestroica lo que más m'atrayía, m'erot¡,zaba, yera la so for­ma de finar les frases con un mon amour de pe culiar tonu que rebosaba vodka y tensábame la piel. Aquel diba ser el nuesu tercer día xuntos, pensábemos visitar les orilles del Han; d¡,cía que-y prestaba sentise afalagada poI airín de les riberes. Ensin embargu taba descubriendo que la puntualidá nun yera una de les sos cualidaes. Al pescanciar que ceu serien les dos y media saqué un sobre d'ente los periódicos y col bolígrafu que me regalara al saber que yera periodista, principié escribir la direición:Le Figaro Rédact~on. 37, Rue du Louvre, 75981 Pa­rís. Agüeyé p'hacia'l templu anantVa de poner el remite, Jean-Paul Vigy. Taba decidíu a to­mar otra cerveza cuandu vi a Vladimir adientrar nellocal, llamélu y comu sosprendíu quedó paráu nel intre pa d'esmenu dar la vuelta y entainando perdese ente la xente. ¿Por qué lo fa­dría? Quiciabes tuviera celosu, acompañara a Irina nel viaxe o corncidieran, pero'l fechu ye qu'abultaba sentise desplazáu. Entá nun aporta y el so retrasu ye cuasi d'una hora, siéntolo pero sabía qu'a les tres y media tengo de tar nel consuláu francés. Así que-y doi de plazu'l tiempu necesariu pa tomar otra cerveza y xintar una hamburguesa, bueno que seya doble y completa, y una ensalada, gracies. Sí, tamién tomaré un xeláu, la crema que seya de fresa. Nue­ve horizontal. Repetíu, fantasma infantil. Esto será Cocu, por tanto: Cocu, Cocu. Dempués d'iguar el papeléu del consuláu diré buscala al hotel, de pasu aprovecho pa visitar les nueves construiciones qu'ensin dubia allonxaránse mediu sieglu d'estos autobuses que me recuerden les primeres travesures en Lyon. Mediada la tarde ensánchense les aveníes y surden espacios nuevos una vegada escondíos los tenderetes y amenorgaes les prieses. Separtándose del centru antigu y comercial los ensanches urbanísticos muestren una ciudá desconocida que pue re­conocese en toles ciudaes si nun mires pal color del pelleyu de les persones. Si pa cuandu la tope yá ye sero pa visitar L'Han quiciabes quiera dir al cVne, interésame una película que vi

anunciada. Nun entiendo'l chinu pero lo mesmo me divertía al coincidir nos museos con turistes chinos a los que'l guía desplicaba una obra, de Monet por exemplu. Y ente raros so­níos pa los mios oyíos solo entendía, Monet cea ches y ceaches sucesives con nasales repetíes n'armonía con Monet, de XUTU qu'a ella tamién-y fadrá gracia. Once horizontal, Pote de carne con patates. ¿Pote de carne con patates? Dime un pote de carne con patates. ¿Nun m'escu­ches?

65

66

-¡Déxame en paz! Deprende a cocinar, asina ...

-Asina, ¿qué?

-¡Nada!

-Amás, nun se trata de saber cocinar ...

-¡Claro! Trátase de tener cultura y comu tú tienes tanta, pues hala, a rampete la tiesta cariñu. ¡ Y déxame ver la película!

-Pero si ye un coñazu.

-¿Cómu lo sabes? ¿Vístela yá? -Dicía sin separtar la vista de la pantalla.

-Por supuestu. Oye, ¿qué queríes dicir colo de la cultura?

-Pa ser tan ll'.:stu y tener les coses tan ñidies, a veces yes un poco tontu, queridísimu. ¡Qué me dexes ver la televisión! Sólo eso, ¿val?

-¿Pero tamién t'interesen los anuncios? -Dixo pasando'l bolígrafu sol crucigrama-. Nun creyo te guste'l tíu les llavadores ...

-¿Sabes qué pienso? ¡Qué yes imbécil! -Glayó enantes de colar de la sala.

-¿Ónde vas? ¡Espera! Nun seyas tonta, yera una broma. -Dexó la revista nel suelu y coló tres d' ella.

-¡Nun t'arrimes! -Glayó-y mientres na cocina despesllaba la nevera.

-y á entama la película ...

-Ye lo mesmo. -Abrió una Cocacola y bebió.

-¿Nun quiés saber cómu termina?

-Anda, vete a ... rellenar el crucigrama.

-¿Qué te pasa? ¿Tan aburrida tas de mí?

-¡Calla!

-Claro, preferiríes ser la protagonista d'una hestoTÍa d'espionaxe, d'eses con rusos y ame­ricanos y miSJles y fórmules y contrabandu. Ver cómu los tos compañeros muerren erróneamen­te por ná. Ensin tener cwlpa, inorantes. Y tú, la Mata-Hari fotográfica, la esfinxe idealizada, colando triunfadora y ca vegada más guapa de les repetíes aiciones.

-¿Qué dices?

-¿Dasme un pocu Cocacola?

-Podíes dexate de tontenes y escribir en serío, trabayar, buscar editor. Facer daqué.

-Si yá faigo da qué, escribo.

-¡Sí! Crucigrames.

-Bueno ... tamién, y otres coses.

-¿El qué? ¿Noveles roses? ¿Policiaques? ¿Ónde ta'l meyor rellatu de la lliteratura on'en­tal? ¿La to obra d'arte?

-Dame tiempu.

-¿Más? ¿Cuántos sieglos quies? Anda, déxame en paz. -Tornó pa la sala y echóse so los sedosos y coloreaos coxinos. El, apoyáu na puerta corredera de cristal azul claru entornó la tiesta p'atrás y pesllando los güeyos inhaló una gran cantidá d'aire, comu intentando alen­dar la esencia qu'al pasar dexara nél contenida. Comu cuandu la gO'lía ente les sábanes gue­tándola na escuridá, reconociendo'l so arume y el so cuerpu, el gO'lor de la so piel y del so pelo. Conquistándola colos sentíos, moldeándola nel so maxín, faciéndose esclavu de la so pequeña diosa. Quiciabes ella tuviere razón. Pero, ¿qué culpa tenía él de nun descubrir nue­ves idees? Sólo sabía que la quería, anque n'ocasiones entráren-y dubies. El soníu d'un dispa­ru fizo-y abrir los güeyos. Miróla y vióla echada delantre'l televisor onde una multitú arro­diaba un espaciu aparentemente ermu y una sirena de la policía ponía música a los colores que deambulaben pela pantalla mientres ensin quitar los sos güeyos d' ellí, bebía de la Cocacola. Él sentóse al so delláu, sin molestala. Carró la revista y el bolígrafu, con tonu cuasi infantíl susurró: comu quieras, nun me lo digas. ¿Pote de carne con patates? Irina sorreía al colar del cine, los sos verdes güeyos espeyaben el tránsitu de les lluces na nueche. Abultaba que-y pres­tara la película, el drama d'un escritor ensin idees qu'ella sí entendiera pues sabía chinu. Pre­fiero'l de llimón, dixérame pocu enantes d'esperar cala pa intentar describir cola direición de les mios manes los sabores al xeladeru. Entós escuché un disparu, un secu tiru onde nació'l silenciJu y anticipó los glayíos.

La cai palpitaba colos aceleraos pasos de les persones que colaben de los locales. El lla­tíu de les faroles espeyábase en too y ellí, colos xelaos derritiéndose nes manes, temí comu la mariUenta lluz semeyaba absorver les sombres de los transeúntes ente los sO's pasos hacia unes misterioses entrañas baxo l'empiedráu. Seis vertical, Ríu del infiernu, de cuyes agües te­níen que beber les ánimes de los muertos, escaeciendo nel intre tolo pasao ...

67

68

DE LO COCÍO EN FORNU

UNTRAHESTORIA DEL SIEGLU Xl)

MARIANO SUÁREZ

ENTAMU

Na «HestO'ria'l Real MO'nasteriu de San FacundO')), del flaire RO'muaMO' EscalO'na (1782), y na O'bra ccL'Abadengu de San FacundO')), de XuiliO' PuyO'J y AIO'nsO' (1915), dase la prueba do­cumental de qu'esta abadía renunció en 1096 al privilexu fO'ral de tener l'únicu fO'rnu',1 se­ñO'riu y cO'brar a la xente Ja villa pO'r arrO'xar nél, aniciandO' cO'n ellO' la llibertá de fO'rnO's.

PerO' nun se fO'i quien a despücar el PO'rqué l'abadía, escO'ntra k cO'stume d'aquelles dó­mines, renunció de forma ccmanuda)) a esti pri vilexu. AgO'ra,atO'páu hai pO'cO' nel aDchivu aba­cial un pergamín ensin rexistrar y de fO'nda impO'rtancia, la desplicación hestórica ye bien ru­día.

Ye'il manuscritu de DO'mingu 1, abad de San FacundO', fecháu nel añu 1114. Nél Do­mingu I recueye, cO'n calter internu y reserváu, el testimO'niu d'un alderique que viere y sintiere l'anteriO'r sacristán mayO'r de l'abadía de San FacundO'. Esti documentu da perbO'na cuenta de cuálos fO'rO'n lO'S fechO's qu'en 1096 dierO'n O'rixen a la llibertá de fornO's.

Darréu reprO'duzse lO' más impO'rtante d'esti llargu manuscritu del añu 114, esoritu PO'l abad DO'mingu 1.

•

ESBILLA'L MANUSCRITU

( ... )

-Piqué ... piqué a la puerta oola señal cO'nvenida. Ella ... ella, lO' mesmO' qu'O'trO'S díes, entrugó cO'mu una rulla llerciO'sa qué xente yera y qué quería. Tres dicí-ylO' abrió y cO'n una man tiró sele de min hacia dientru la casa, mentantu cO'la O'tra man zarraba la puerta yecha­ba les tarabiques. Nel intre ella CO'rrió perelli arrimandO' les cO'ntraventanes, al empar que les sos rises y el marmuUu de les SO'S sayes yá m'"nguizarO'n. Mató'l fueu del candil d'aceite y cO'n ellO' añeró na casa una escuridá encarnada y sele, PO'rque nel llar entá daben llaparaes dellos garbos.

Asitióse delantre'l xergón y, faciendo mil.enta veyures con güeyos y cara, ella foi desa­tando aduJces el vistiu, desnudandocostazos suaves y pechos rebiyones. Llueu dexó que'! vis­tiu-y esbariase pel cuerpu comu lo fai una gota de rosada pel tueru curvu d'una cala, ansí ca­yó-y a los pies y mostróme'l so cuerpu tii:mru y pruyón. Darréu pequé con ella.

Gaitano d'Astiema, f,laire y maestru forneru de l'ahadía, calló de sópitu. Elli taba de rodilles, sorbíu na so gozosa crisis de ñervios, colos papones roxos y el mirar encaloráu, men­tantu, obediente, cuntaba con detalle lo que pasare. Sacó les manes de les mangues y esfregó­les, faciendo restallar los deos. Entós Didacus, un abad tou agurriáu, espetó-y:

--Sólo con una confesión rudia podrás algamar el perdón. Desplica'l pecáu.

¿ Ye necesario, abad?-entrugó Gaitano d' Astiema nun sospiru.

-Sabes de sobra que sí.

-Yá ... Ella estiró ... estiró un brazu y coyóme per una manga ... Cayimos enriha'l xer-gón y, poco a poco, el mio háhitu ... el mio háhitu foi sumiéndose na escuridá'l suelu. Ansí vi­me delantre d'un almibre poI qu'arranaha y nél fui matando la sede llambiona, fasta qu'espa­ñamos nun glayiu y con él desficiéronse los ñudos y quedaron lleldonos los cuerpos, mansu­ñando la calma'l hastiazu.

L'abad Didacus abrió la boca, enllena cuspita polo ablucáu que taba o polo enguizáu que quedare. Dempués entrugó:

-¿Conocístila carnalmente?

-Sí.

-¿Cuántes vegaes?

-Una.

-¿Dende cuándu vien asocediendo esto?

-Va camín d'un añu, abad.

-y ¿de contino?

--Solía pasar una vegada a la selmana.

-y tou esti tiempu ¿tuvisti asonsañando a un confesu y comulgando comu un puercu? ¿Sabes ,lo que faes?

--Sí, abad, caigo na cuenta de lo que su pón.

Tenía agora la cara descompuesta y los güeyos guetahen con enfotu un ahellugu ente les lláhanes del suelu.

69

70

-Esto tenía que ser ansÍ: si por forneru cayí na llamuerga, por forneru sigo agora nella.

Didacus quixo columbrar una rara solombra tres d'estes pallabres. Pasó una man pela calva y siguió pescudando.

-¿Qué quies dicir Gaitano?

-Si Asunta González del Escobiu se vía comigo yera porque va pa un añu que pidió fa-lar col maestru forneru. Desplicóme que la so casa teníaabondos gastos y que taben mui menguaes ,les sos rentes, que por eso se vía en tantos apuros pa pagamos por arroxar nel fornu l'abadía. Díxome que yo yera conocíu na rodiada por ser naire comprensible y de gran caridá, que por eso s'atrevía a pidime que falare tranquilamente d'esti problema con ella, que pa ello esperáhame al dia siguiente na cabaña Les Mates.

Fui y sentÍme acorripiáu por una fala melguera y un cuerpu endemoñáu. Conocíla car­nalmente y testerié nello, diendo ca selmana a Les Ma~es, cola llibertá que me da"l poder ca­leyar per ehí curiando que naide fixere fornos. Asunta nun paga dende entós los drechos de fornada. Cuandu vien, si hai sitiu nel fornu, cuez nél ,los panes, les boroñes, los tortos ... , lo que tenga p'arroxar. Pero nun se-y cobra ná.

Esblanquiñáu d'esmenu polo qu'oyía, el vieyu Didacus blincó nel sitial. Doblóse p'alantre y entrugó tremosu:

-¿Sábelo dWgún criau del fornu?

-Barrunto que non, abad, naide del fornu lo sabe.

-Atiendi, nun des rempuestes fáciles. Escargata na to memoria y dime si daquién nel fornu pue tar en sabencia d'esto.

-¡Non! ¡Non! ¡Non! De xuru que non -glayó, solmenando la tiesta d'un llau pa otru pa espantar idees dolioses.

-Nun pierdas los ñervios. Los tos pecaos deberíen espavoriate, pero más entá agora que nun sólo son peligrosos pa ti sinón pa l'abadía toa.

-Pero, abad ...

-Gaitano, calla y alcuérdate de cuandu se solevó'l conceyu hai nueve años y el rei tuvo que facemos de menos, dándo-y a esti señoríu un fueru nuevu. Si siempre tuvieron diciéndo­mos a cara perru que'l fueru siguía torgando la llibertá de fornos, qué nun mos cuspirán agora, que puen saber qu'una pendexa arroxa de baldre.

Rinchó entós la puerta la capiella y, al empar que la lluz, entró'l flaire llimosneru. Paró en seco al ver a Gaitano d'Astierna arrodielláu delantre Didacus y saHó rápidamente, mentres la puerta rinohaba otra vegada.

~Y ¿qué te fexo venir a confesalo? "----elltrugó mentantu con unos -deosñerviososengue­deyaba la barba roxa.

-La llercia. Ye'l bichu la llercia, que m'aforoña de siguío comu la comía y tienme ensin fuelgu cuantayá.

-¿Tanta medrana te da la luxuria?

-Sí. .. Sí. .. Porque vien uno tres de 'lo otro y llueu la gafura arródiate perdayures, entós andes abellugándote un día y otru nes solombres comu una sacabera ... Sí. .. ¡Cómu una saca­bera! Llerciosu por si te ·diere la lluz y con ello picaren más les úrzules.

Gaitano d'Astierna abrazóse, tascando los brazos comu pa matar un comiciu. AiI. XÍmel­gase, dos gotes de sudu estrelláronse-y nel suelu.

-Yá. Comu bien dices, siempre vien ...

E¡ güeyu drechu de Gaitano diose a ceguñar ensin control dalgún durante un cachu.

AnsÍ les imáxenes que-y aportaben bailláben-y al mesmu tiempu que l'alcordanza d'una Asun­ta desnuda y reblincona, ente cientos de pitones canciando encrepaos ... El baille ... , reblin­cona ... , el canciu encrespáu ...

- ... siempre vien daqué más tres la car..le. ¿Qué foi?

Garróse agradecÍu a les pallabres que lu escarabicaben y, pasando una roan pela cara, or-denó les idees y abrió los sos llabios gordonos y ariaos.

-¿Qué foi? -tornó sentir.

-Que me descubrieron.

Nel silenciu sintióse'l ruÍu d'un caballu que trotaba sele y aparaba nel patiu.

-¿Y?

-Un día pilláronme saliendo de la cabaña.

Fuera daquién se posaba del caballu y ríase.

-Dexa de cuspir les coses de ralo en ralo. Col mesuro rixu que cuntaste cómu entraste na raposera, di cómu te vieron fuxir d'ella.

-Nun quixere fadiar, pero ... ¿ye mester facelo?

-Nun sólo ye mester ... ¡mándotelo!

Gaitano d'Astierna sintió cómu Didacus lu miraba d'aquella manera, tou colloráu y con

71

72

aquellos güeyos blincones enriba d'una ñariz granuda. Necesitáu de desfogar d'una vegada, afi­

tóse meyor nes lláhanes y preparóse p'aguantar la truena que viniere.

-Un día, al pocu salir de la cabaña Les Mates, cruciéme pel camín con un home que

diha a caballu en direicióna La Fontana, saludóme y siguió. Nun camenté más nello. Unes

selmanes dempués torné a topalu nel mesmu camÍn y tampocu barrunté ná raro, fasta que Iu

sentí risotiar solu poco más p'alantre. Afalé al mio caballu y eché a correr caleya abaxu, su­

dando de mieu, pues aquelles risaes sonahen pente la bies ca y golíen a burlla.

Dende aquel ,día tuve comu un mes ensin subir a Les Mates, camentando qué facer. A lo

cabero calméme diciéndome que lo mesmo que me vieren salir d'aquella cabaña podíen veme salir de cualaquier otra, pues el mio llahor de curiar que naide llevante un fornu nel nuesu

señoríu faime visitar dende casones a chaholes.

Ansí, según fui aselando d'esti allorie que sufría, foi medrándome ,l'afoguínque me ña­

ciere en Les Mates. E¡ pruyimientu algamó tal altor qu'una tarde empobinéme otra vegada

p'allá. Cuandu salí de la cabaña, creyí sentir el gufíu d'un caballu ...

Gaitano tiraba con una man de la papada, peñizcaba con aquelles uñes prietes les yemes

de los deos, insensible a tou dolor que nun fore'l qu'entós-y daba la medrana.

- ... Ñel'Viosu por si daqué fuere pasar, dempués de caminar un cachu poséme del mio ca­

ballu y amataguéme per ellí. Y, disgraciáu que soi, si nun vi salir a tres ... a tres homes ... y me ... metese ... na cabaña ... , rápidos comu esguiles.

- ¿ Conocístelos? Dí, ¿ conocístelos?

-Sí. Martín Roces, Xuan Rodríguez y Xeromu Sánchez --dixo Gaitano zarrando los güe-

yos y apretando los puños.

-¿Martín? ¿Martín Roces? -glayó Didacus nun espamu de raxón-. ¿El que fai nue­

ve años cuasi defenestra al hermanu Andrés el Siriu?

Gaitano d'Astierna retrucó que sí cola tiesta.

-Dexa de ximelgate y respuende. ¿ Yera él?

-Sí, yéralo.

-¿De xuru?

-Sí, anque bien quixera yo que la vista m'enquivocare.

Didacus púnxose de pie y diose a glayar entá más, acambando les ceyes y agurriando

una frente grasienta.

-y ¿por qué arraposaste fasta agora'l so nome? ¿Por qué nun entamaste a falar per ehí?

Tantu 'Cuentu pa dicir qu'andes pel m0'nte'apretand0"1 c0'stillar a una pendanga, tantu xaréu pa

c0'ntar que-y paguesc0'l f0'mu ... iY a p0'ques más nun dices quién te vieren!

L'ahad sentóse de sópitu y cÜ'locó les sayes d'un par de man0'taz0's, faciend0' m0'vese la

tripa.

-¿ Cuándu viste a es0's tres?

-Rai cuatru rues.

-¡Rai cuatru rues! ¡Yes comu un diañu! Naide se pÜ'drá desplicar que tres de lÜ's más significaÜ's resistentes a la nuesa autoridá sepan dende cuantayá 10' que l'abad c0'nÜ'ció güei y nün ensin esfuerzos. ¡Ye increíble!. .. ¿Sabes qué falarün 'CÜ'n Asunta? ¿Tomasti vela?

-NÜ'n ... En 'cuantes ell0's entraron, eché a c0'rrer espavoríu y y0' nun m'atrevÜ' ,dir vela.

-Martín Roces ... Xuan Rodríguez ... Xeromu Sánchez ... Temes que tüpar cülüs que más parte tuvierün na s0'levación de fai nueve añÜ's, mira tú que 'cünÜ'cierün la escomumón y salierÜ'n d'ella cola indiferencia pür bandera. ¡A saber qué tarán entarigandü es0's tres! Pürque de xuru 'que te van usar de fustacu pa sacamos lÜ's güeyÜ's.

-Yá ... ---entamó a .lrurbusm" Gaitan0', ente respigos.

-¿Qué fales ehí pa les piedres? ¡Fai de la llingua un mayuelu y dil0' al altO' la lleva!

-Dicía que yá me tán usandO' de fustacu.

-¿PÜ'r qué?

-Güei bien ceu vienü a arrüxar la xente de Xer0'mu Sánchez. Entrugárünme que si te-

níen que siguir pagandO' pür usar el fornu. Cuandu-yos retruqué, colarün ensin arrüXar. Al po­cu tiempu, apaecier0'n lüs de Xuan R0'dríguez y asocedió lo mesm0'. Un par d'hüres dempués apürtó Martín Roces cÜ'IÜ's de so y türnó pasar igual, namái qu 'enantes de salir del fürnu pi­dió falar a soles comigÜ' ... Yü ... Y0' ... nun pude ...

-y nun falastic0'n él? -cortó a les braves Didacus---.

-¡Nun ye esü! Taha diciendü ... que ... yO' ... nun pudi negame a escuchalu, metíu cümu tÜ'i nesti enguedeyu. D'0'tru llau, él entá nun vi0'ló'l fueru y va yá pa ochu años que dexó de tar escümulgáu. Nun había motivu pa echalu del f0'mu.

-¿Y?

-Punxü ... c0'ndiciünes.

-¿Vesl0'? ¿Ves cómu yes l'übleru c0'l que m0's afalen? Un übleru ... y ferruñÜ'su, nes manes de ¡Ü's que quieren facer del C0'nceyu'l m uérganu que rixa la villa. ¿ Qué tiempüs müs esperen si los mesmos monxes caen nes s0's manes?

73

74

L'abad Didacus pasó les manes pela cara, respiró fondo y entrugó:

- ¿ Qué te dixo Martín?

-Dixo que dende güei si nun ye de baldre la xente nun arroxará, pues iguarán otres

formes pa cocer el pan. Tamién dixo que'l Conceyu tien fuera les muries de la villa dos men­

saxeros con cahalIu, ún pa dir a la corte real y otru al palaciu arzobispal. Nes cartes cuenten

lo asocedío con Asunta González del Escobiu, acúsenme de frañer el votu castidá, de tar ama­

Láu por tener la voluntá mangoniada pola luxu ria y de violar les órdenes reales que'l fueru re­cueye soldrechu de fornu y los pagos d'él.

-j y lo peor ye que nun mienten!

-Eses cartes tamién acusen al abad y a tola comunidá de tar en sabencia d'esta situación

y d'allim:entar arrede feC'hüs inxustos y pecaminosos, al calteneme comu maestru forneru. Y ...

finen ... finen pidiendo la intervención real y arzobispal..., l'entamu d'un pleitu escontra l'aba­

día ... , la revisión del fueru ... y ... la mio ... la mio escomunión.

-jGaitano d'Astierna! Tantos años lIuchando por salvar les barbes y agora van pelamos

por un ... por un ... -dixo Didacus ensin atopar pallabres.

-¡Por un monxe bragueteru! -cuspió rabíau'l forneru.

-¿Qué ye, ho?

-Eso foi lo que da quién que nun pude ver me glayó cuandu salí al mediudía del fornu.

-¿ Y de qué condiciones falabes enantes?

-Martín díxome qu'eses cartes quemariense y que s'escaeceríen de too si, d'equí a un

mes, dais a estí señoríu la llibertá de facer fornos y arroxar nes caseríes, calteniendo'l fornu

l'abadía sólo pal nuesu serviciu y pa los que quieran venir a él.

-¿Ná más?

-Non ... Tamién ... tamién pide que yo ... me ... me treslIade a otra a ... abadía nel plazu d'una sehnana.

-¿Daqué más?

-Eso ye too.

El silenciu espardióse perdayures durante munchu tiempu. Didacus, espetáu nel sitial y

cola tiesta pelona ente les manes, paecía sufrir una belea más que mansuñar posibles so­

luciones.

Nel suelu, un Gaitano arrodielláu y encoy1u pola frayadura la confesión, naguaba unes vegaes por suIDÍse nun trance místicu que lu arrincare dafechu y otres arranaba por amhurar les sos munches carnes en dalgún fueu.

-Munches malures pergafes sanáronse con sangríes pequeñes. Darémos-yos la llihertá de fomos y negociaremos un impuestu añal.

Gaitano arremelló los güeyos.

-¡,Y yo?

-Si una man te lleva al pecáu, tarázala... V oi escribite una carta de viaxe y sirvirás n'otra casa_

Arrespigáu pola rempuesta y la llarga tensión, Gaitano d'Astierna encayó y espurrióse so les llábanes ( ... ).

Un migayu dempués de que l'abad Didacus y Gaitano d'Astiema dexaren la capielIa, abrióse la ,puerta d'Úll de los confesonarios y d'él salió'l sacristán mayor, un flaire vieyu que taha avezáu a pigazar elli, bien abellugáu de toa gatura. Tan seie comu'! so suañu, esmucióse d'aquelllugar y nun se fixo notar fasta estes feches. ( ... ).

A los pocos díes d'esti alderique na capieila, tres dalguna discreta visita que Martín Ro­ces fixo al abad pa falar de coses de ñidiu interes, Didacus firmó y ufiertó a la villa un privi­lexu que desaniciaba'l monopoliu'l fomu, de que l'abadía gociare dende los primeros fueros y qu'agora finaba d'estes traces. Nesi pergamín escribió nel añu 1096:

«Esta ye la carta d'alcuerdu que nós, Didacus, abad de San Facundo pola gracia divina, col alcuerdu de los monxes y de la nuesa xente burguesa, ficimos sol fomu, que dende l'ani­ciu d'esta villa tuvimos na nuesa xurisdicción y poder y nel que tolos burgueses teníen por ve­zu arroxar; y si a dalgún d'éstos atopaben arroxando n'otru llau pagaba por ello una gran deu­da. Aflixíos yá por esto, yá porque nun podíen arroxar tolos díes tal comu-yos convenía, va tiempu veníen pidiendo un alc.uerdu con nós. Poro na pascua de ca añu daránmos un sueldu por ca casa, a cambio nós dámos-yos esta llibertá: tal y comu-y peteza a caún que faiga'l so fornu y ellí onde quixere arroxar qu'arroxe_»

( ... )

75

1 N D 1 Z

ENTAMU .........•.....•...•.............•.........•...............•.....••.........•.••• 3

POESÍA

Xesca Garda, Xulio Vixil Castañón, PabLo Antón Marin Estrada, Carlos Enrique Camporro, Xosé Miguel Suárez Fernández, Dubardu Puente, Vicente García Oliva [Ju­lio Cortázar l, Mánfer de la Llera, Xermán Campal, María Teresa González, Mariano Suárez, Xuan Ignaciu Llope, Xicu Monteserín, Nel Amaro, Xosé Luis Campal [MaríO' Angel Marrodán, Angel González, Leopoldo María Pane­rol, José Lluis Gutiérrez Avín, Xurde Lluis Romero, X!osé Ramón M. Ardines, Roberto González - Quevedo [J. W. Goethel, Lluis Portal, Lluis Texuca, Carlos Rubiera.

7

PROSA ....................••..•••...............................•......................... 43

Adolfo Camilo Díaz, Carlos Enrique Camporro, Xandru Fernández, Xenxu Trescantu, Vicente Carda Oliva, Xuan Moreno, Lluis Portal, Mánfer de la Llera, Xosé Ramón M. Ardines, Mariano Suárez.

Los dibuxos inseríos na revista (vaques, xana, antro­xu, tr'asgu, campesín, mineru, pescador, lluvia, la so­lombra l'emigrante, vieyu apingayando, ciudá, rostru, contaminación) féxolos Ernesto Garda del Castillo «Neto».

ACABO O'EMPRENTASE

EL OlA 4 DE MAYU

XI OlA DE LES LLETRES ASTURIANES