BİZANS İMPARATORLUĞU'NDA SARAY TE

8/12/2019 BİZANS İMPARATORLUĞU'NDA SARAY TE

http://slidepdf.com/reader/full/bizans-imparatorlugunda-saray-te 1/140

T.C.FIRAT ÜNVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTÜSÜTARH ANABLM DALI

BZANS MPARATORLUU’NDASARAY TEKLATI

YÜKSEK LSANS TEZ

DANIMAN HAZIRLAYANYrd. Doç. Dr. Sezgin GÜÇLÜAY Zilhace ATA

ELAZI - 2007



II

T.C.FIRAT ÜNVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTÜSÜTARH ANABLM DALI

BZANS MPARATORLUU’NDASARAY TEKLATI

YÜKSEK LSANS TEZ

Bu tez …/…/…… tarihinde aaıdaki jüri tarafından oy birlii/oy çokluu ile kabuledilmitir.

Danıman Üye Üye

Bu tezin kabulü, Sosyal Bilimler Enstitüsü Yönetim Kurulu’nun …/…/….. tarih ve……………………. sayılı kararıyla onaylanmıtır.



III

ÖZET

Yüksek Lisans Tezi

Bizans mparatorluu’nda Saray Tekilatı

Zilhace ATA

Fırat ÜniversitesiSosyal Bilimler Enstitüsü

Tarih Anabilim Dalı

Saray, hükümdarın oturduu büyük bina olmanın yanı sıra yönetimin merkezi

olması açısından önem taır. Bizans mparatorluu’nda saraylar mimari olarak büyük ve

gösterili binalardı. Bu büyüklük ve gösteri Bizans’ın gücünü temsil ediyordu.

Romanın daha çok Sasani – ran saraylarından etkilenerek yaptırdıı büyük ve

gösterili saraylar, Bizans mparatorluu’na miras kalmı ve Bizans da bu mirasın hakkını

vererek çok daha büyük ve gösterili saraylar meydana getirmitir. Konstantinopolis’in

kuruluundan itibaren genel olarak XII. yüzyıla kadar imparatorlar Büyük Saray’da

oturmu ve devleti buradan yönetmilerdi. XII. yüzyıldan sonra yeni saraylar yapılmı ve

bu saraylar imparatorluun merkezi olmutur. Yeni yapılan saraylar da gösteri ve ihtiam

yönünden Büyük Saray’dan geri kalmayacak güzellikte ve büyüklükte ina edilmitir.

Sonuç olarak Bizans sarayları, gerek imparator ve ailesinin oturduu malikane olması

gerekse de yönetimin merkezi olması sebebiyle incelenmeye deerdir.

Anahtar Kelimeler: Saray, Yönetim, htiam



IV

SUMMARY

Masters Thesis

Palace Organization in the Byzantine Empire

Zilhace ATA

The University of FıratThe Institute of Social Science

The Department of History

Palace was not only big structure that emperor were living in, it was also important

because palace was c:[entre of the management. The meaning with the palace was to

attract attention to the power of the Byzantine trough both palaces beautiful appearance

and the architecture. The power of Byzantine was comparing with the palaces size. How

big and imposing palace was, Byzantine was as much as strong and powerful and the

empire would be able to manage to the others.

All those big and imposing palaces who built under Roma period were mostly

inspired by Sassanid – Iran’s palaces and they were handed down from Roma to Byzantine

Empire. Byzantine Empire successfully continued to build bigger and more imposing

palaces. Since foundation of Constantinople which was succession of Roma, until XII

century Great Palace was imperial residence and emperors was administering country from

here. After XII century new palaces were built and they became a centre of management.New palaces were in no way inferior to the Great Palace. As a result Byzantine Palaces are

still fascinating and a theme of many investigation and research by being both imperial

residence and having a wonderful architecture.

Key Words: Palace, Management, Splendour



V

ÇNDEKLER

ONAY SAYFASI…………………………………………………………………………..II

ÖZET…………………………………………………………………………………...….III

SUMMARY……………………………………………………………………………….IV

ÇNDEKLER……………………………………………………………………………..V

ÖNSÖZ…………………………………………………………………………….…….VIII

KISALTMALAR…………………………………………………………………..………X

KONU VE KAYNAKLAR…………………………………………………….………….XI

GR

1. Saraylar…………………………………………………………………………………...1

2. Roma’dan Bizans’a Geçi………………………………………………………………..2

3. stanbul’un Kuruluu ve Corafi Konumu……………………………………………...12

BRNC BÖLÜM

STANBUL SARAYLARININ KURULUU VE GENEL YAPISI

1. Sarayların Corafik Konumu………………………………………………………….. 21

2. Saray Mimarisi………………………………………………………………………... 23

3. Saray Kompleksi………………………………………………………………………. 25

3.1. mparatorun Resmi Dairesi………………………………………………….. 26

3.2. Taht Odası…………………………………………………………………… 26

3.3. Saray Odaları………………………………………………………………… 26

3.4. mparator Malikaneleri………………………………………………………. 27

3.5. Kilise ve apel……………………………………………………………….. 27

3.6 Hipodrom…………………………………………………………………….. 293.7. Resmi Kurum ve Dier Yapılar……………………………………………… 30

4. mparatorluk Sarayı Dıındaki Saraylar…………………………………………...…... 31

5. mparatorluk Sarayları…………………………………………………………………. 32

5.1. Büyük Saray……………………………………………………………...….. 33

5.1.1. Büyük Saraydaki Daireler…………………………………………………. 37

5.2. Dafne Sarayı…………………………………………………………….…… 38

5.2.1. On Dokuz Yatak Mahkemesi……………………………………………… 39



VI

5.3. Kutsal Saray………………………………………………………………..… 39

5.4. Mangana Sarayı……………………………………………………………… 40

5.5. Blakherna Sarayı…………………………………………………………….. 42

5.6. Tekfur Sarayı………………………………………………………………… 44

6. mparatorun Özel Mülkü Olan Saraylar……………………………………………….. 47

6.1. Myrelaion Sarayı……………………………………………………...……... 47

7. Kaynaklarda Adı Geçen Sur çindeki Dier Saraylar………………………………… 48

KNC BÖLÜM

YÖNETMN MERKEZ SARAY

1. mparatorun Seçilmesi ve ktidar Anlayıı…………………………………………… 50

2. Tanrısal ktidar ve Saraya Yansıması………………………………………………… 53

3. Saray ve Yönetim……………………………………………………………………... 54

3.1. Yönetime Dinin Etkisi………………………………………………………. 58

3.2. Din ve Devlet Politikası……………………………………………………… 58

3.3. Bakaldırılar ve mparatorun Deimesi…………………………………….. 58

4. Bizans Diplomasisi…………………………………………………………………….. 59

5. Konstantinopolis’teki mparatorlar…………………………………………...……….. 64

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

SARAY YAAMI VE MPARATOR

1. mparator ve Saray Törenleri……………………………………………………..…… 79

2. Dinsel Törenler………………………………………………………………………... 82

3. Saray Elenceleri……………………………………………………………………… 85

4. mparatorun Günlük Yaamı…………………………………………………...……… 85

5. mparator Ailesinin Özel Yaamı……………………………………………………… 865.1. Saray Kadınları………………………………………………………………. 87

5.1.1. Anne……………………………………………………………………….. 89

5.1.2. E, mparatoriçe……………………………………………………………. 91

5.1.3. Kız Karde ve Kız Evlat…………………………………………………… 96

5.2. Evlilik……………………………………………………………………...… 97

5.3. Boanma……………………………………………………………………... 98

6. Saray Entrikaları……………………………………………………………………….. 99



VII

DÖRDÜNCÜ BÖLÜM

TÜRK – BZANS LKLER

1. Türklerle Bizanslıların Karılaması…………………………………………….…… 102

2. Selçuklu – Bizans likileri…………………………………………………………… 104

3. Osmanlı Bizans - likileri……………………………………………………………. 106

4. Bizans’ın Osmanlıya Etkileri………………………………………………………… 109

SONUÇ……………………………………………………………………………….… 112

KAYNAKLAR………………………………………………………………………….. 116

EKLER………………………………………………………………………………..… 124

ÖZGEÇM…………………………………………………………………………...… 126



VIII

ÖNSÖZ

Bizans mparatorluu, Avrupa ve Asya’nın kesitii noktada, stratejik ve corafik

bakımdan hala önemini kaybetmeyen stanbul ehrinde kurulması itibariyle, kısa sürede

büyümesini ve gelimesini salayarak bir cihan imparatorluu oldu. Bu sebeple dünya

tarihinde hem siyasi açıdan hem de kültür ve medeniyet tarihi açısından önemli bir yer

edindi.

Bir devleti siyasi, idari, kültürel, ekonomik ve sosyal olarak yansıtan en önemli

kurumlardan birisi saray tekilatıdır. Çünkü bu tekilata bakarak devletin halkla ilikisini

ve devletin gücünü anlayabiliriz. Tarih sayfalarına bakıldıında, saray ne kadar büyük ve

gösteriliyse devletin o kadar güçlü olduu düünülür.

Bizans mparatorluunu bu açıdan incelemek yerinde olacaktır. Devletin gücünün

ve gelimiliinin simgesi olarak saraylar gösterilebilir. Bizans mparatorluu’nda saraylar

imparator ve ailesinin oturduu malikane olmanın dıında yönetimin merkezi olması

itibariyle çok önemlidir. Mimari açıdan zaten saray kompleksi bir ehir görünümündedir.

Etrafı surlara çevrili devlet idare merkezi olarak ina edilmitir. Sarayların büyüklük ve

gösterii görenleri hayran bırakacak derecede görkemliydi.

Konu olarak Bizans mparatorluu’nda Saray Tekilatı balıı altında Bizans’ın

idare merkezi stanbul’daki (Konstantinopolis) sarayları ve saray tekilatı hakkında genel

bir deerlendirme yapmaya çalıtık.

Tezimizin giri bölümünde; saraylar hakkında genel bir deerlendirme, Roma

mparatorluu’nun ikiye ayrılması ve Dou Roma mparatorluu baehriKonstantinopolis ya da bugünkü deyimiyle stanbul ehrinin kuruluu anlatıldı. Birinci

bölümde; stanbul’daki sarayların kuruluu, corafik konumu, mimarisi, saray kompleksi

ve stanbul’daki mparatorluk Sarayları ve mparatorlara ait dier saraylar konularına yer

verildi. kinci Bölümde; Sarayların yönetimin merkezi olması itibariyle Bizans

mparatorluu’nun yönetimi, imparatorun seçilmesi, imparatorun iktidar anlayıı, dinin

yönetime etkisi, diplomasi, doudaki imparatorlardan belli balı birkaç örnek ve dou

imparatorlarının genel bir deerlendirilmesi yapıldı. Üçüncü bölümde; imparator ve



IX

ailesinin saraydaki günlük yaamları, saray törenleri, imparatorluk kadınları, evlenme-

boanma ve saray entrikaları konuları anlatıldı. Sonuç bölümünde ise; Türklerle

Bizanslıların ilk defa karılamaları, Selçuklu – Bizans, Osmanlı – Bizans ilikileri ve bu

devletlerin birbirlerine olan etkileriyle ilgili bir deerlendirme yapıldıktan sonra genel bir

deerlendirme yapıldı.

Çalımamız sırasında yardımlarını esirgemeyen Tarih Bölümü Öretim

görevlilerine bata Tarih Bölümü Bakanı Sn. M. Beir Aan Hocam’a, Danımanım Sn.

Yrd. Doç Dr. Sezgin Güçlüay Hocam’a, ve kaynaklarda yardımcı olan Sn. Öner Tolan’a,

yazım aamasında bilgi ve tecrübesine bavurduum Sn. Ali Ayyıldız’a, çevirileri yapan

Sn. Fatih Ata’a, çalımalarıma hız vermeme sebep Sn. Fatih Önal’a, manen yalnız

bırakmayan tüm arkadalara ve aileme sonsuz teekkürler.

Zilhace ATA

ELAZI - 2007



X

KISALTMALAR

a.g.e. :adı geçen eser

a.g.m : adı geçen makale

C. : Cilt

S. : Sayı

s. : sayfa

çev. : Çeviren

trz. : tarihsizist. : stanbul

Ank. : Ankara

T.T.K. : Türk Tarih Kurumu

T.K.A.E. : Türk Kültürünü Aratırma Enstitüsü

Yay. : Yayın

Vol. : VolümeKüt. : Kütüphane



XI

KONU VE KAYNAKLAR

1. KONU

Bizans mparatorluu diye bir isim çok sonradan ortaya atılmıtır. Aslında bu isim,daha Romalılar Konstantinopolis’e hakim olmadan önce, bugün Topkapı Sarayı’nın

bulunduu bölge olan Akropolis’te Yunanistan’dan gelen Megaralı Yunanlıların sa’nın

doumundan 667 yıl önce koloni olarak Byzantion adıyla kurdukları ehir isminden

devirmedir. Bizans aslında Dou Roma’dır. Bizanslılar adı verilen Dou Romalılar

stanbul’un fethine kadar Yunanca konumalarına ramen kendilerini Romalı olarak

görmülerdi. Roma, Doulu karakterini mparator Herakleios devrinde (610 – 641) almaya

balamıtır. te bu Doulu karakteri onun daha sonra Bizans olarak isimlendirilmesine yolaçmıtır. Bizans ismi, XVI. yüzyılda Alman hümanist Hieronymus Wolf (1516 – 1580)

tarafından Dou Roma’yı ifade etmek için kullanılmı, sonra bu isim giderek yaygınlık

kazanmıtır.

Avrupa’da XVI. yüzyılda balayan Bizans aratırmaları, XVII. Yüzyıl balarında

Fransız Kralı XVI. Louis desteiyle daha da gelimi, 1892 yılında Almanya’nın Münih

ehrinde bir Bizans Aratırma Enstitüsü kurulmu, Rusya, Balkan ülkeleri ve Avrupa’daki

üniversitelerde Bizans tarihi, sanatı, dili her yönden incelenmeye balanmıtı.

Washington’da bulunan Dumbarton Oaks, 1930’lardan, özellikle 1940 yılından itibaren

dünyada Bizans aratırmalarının en kapsamlı yapıldıı merkez haline gelmiti. Bugün

Fransa’da Bizans’la ilgili yüzü akın dernek, vakıf ve kurum bulunmaktadır. 1924 yılından

itibaren aralıklarla Bizans’la ilgili konferanslar düzenlenmeye balamı, 1955 yılında da

benzer bir konferans stanbul’da yapılmıtır.

Türkiye, Eski Yunan ve Bizans eserlerini en çok barındıran ülke ve Bizans tarihinin

merkezi olmasına ramen Türkiye’de hiçbir üniversitede Bizans Tarihi Kürsüsü

kurulmamıtır. Bizans tarihi çalımaları Türk üniversitelerinde anabilim dalı olarak

baımsız bir akademik disiplin olarak varlık gösterememitir. Günümüzde Bizans tarihi

dersleri ortaça tarihi anabilim dalının bir alt bölümü olarak birkaç üniversitede

verilebilmektedir. 1990 – 1991 yıllarında Prof. Dr. Nevra Necipolu’nun Amerika’dan

dönüp Boaziçi Üniversitesi’nde göreve balamasıyla, bu üniversitedeki tarih derslerine ilk

defa Bizans tarihi alınmı, ancak o da Bizans’ın geç dönem sosyal ve ekonomik tarihiyle



XII

ve “Bizans – Osmanlı talyan likileri”yle sınırlı kalmıtır. stanbul Üniversitesi’nde

Ortaça Tarihi Anabilim Bakanı Prof. Dr. Iın Demirkent, (2006 yılına kadar) Ankara

Üniversitesi Dil, Tarih, Corafya Fakültesi’nde Prof. Dr. erif Batav, Ankara

Üniversitesi’nde Prof. Dr. Melek Delibaı Bizans tarihi konusunda aratırmalarını

sürdürmektedir.

Bizans ve Osmanlı mparatorluklarının baehri stanbul’da özellikle bu iki

imparatorluun kalbi olan Sultanahmet – Hipodrom Meydanı ve çevresindeki Bizans ve

Osmanlı eserlerine fazla özen ve saygı gösterilmemi, bölgenin yapısına uymayan binalar

yapılmı, tarihi kalıntılar korunmamı hatta yok edilmitir. Bizans sarnıçlarının üzerine

binalar yapılmasına göz yumulmu, eski Bizans Sarayı’nın kalıntılarının üzerinde

arkeolojik kazılar yapılması gerekirken bu bölgeye mimari yapıyı bozan binalar

yapılmıtır. Bu durum da Bizans’la ilgili aratırmaların yapılmasını zorlatırmıtır. Bu

yüzden toplum olarak tarihimizle ve kimliimizle alakalı birçok konuda gerçeklerin

anlatılmasında zorluk çekilmitir.

Corafik konum olarak dünyanın önemli bir yerinde stratejik bir öneme sahip olan

ve uzun yüzyıllar dünya siyasetinde yer alan Bizans Devleti, yönetimiyle, kültürüyle,

sosyal hayatı ile her zaman ilgi çekmi ve aratırma konusu olmutur. Özellikle konu

balıı olan Bizans Sarayları, döneminde komu devletleri hayran bırakan ihtiamı,

mimarisi, debdebili yaamı, entrikaları ve yönetimin merkezi olması açısından

incelenmeye deerdir. Ancak kaynakların sınırlı olması bu konuyla ilgili genel bir

deerlendirme yapmaya imkan verecek düzeydedir. Bizde bu çalımada Bizans Saraylarını

(stanbul’daki yönetimin merkezi olan saraylar) genel hatlarıyla ele aldık.

2. KAYNAKLAR

Genel olarak, Bizans tarihi hakkındaki bilgimiz pek muhtelif türde Bizans ve Bizans

dıı kaynaklara dayanır. Bilgiye götüren ipuçlarını, genel tarihi akıı bazen büyük, bazen

daha az kabiliyetlerine uygun olarak tafsilat ve isabet bakımından türlü ölçülerde tasvir

eden Bizans tarihçi ve vekayiname yazarlarının eserleri tekil eder. Böylece teekkül eden

tablo, bir taraftan dou ve batı, daha sonraları da slav kaynakları, dier taraftan da geri

kalan Bizans kaynaklarının saladıı malzeme ile önemli ölçüde tamamlanır. Türlü



XIII

münasebetlerle kaleme alınmı yazılar, sefaretnameler, mektup ve nutuklar, tarih

eserlerinin verdii bilgiyi çou zaman büyük çapta tamamlamakta ve daha parlak bir

aydınlıa kavuturmaktadırlar.

Bununla beraber bütün bu kaynaklar bize devletin iktisadi hayatı, hukuk ve idare

sistemi hakkında pek eksik bilgi vermektedirler. Bu hususta bize saray, idare ve ordunun

mahiyeti ve iktisadi nizam üzerine mevcut resmi veya gayri resmi kayıtlar ile Bizans’ın

özellikle zengin olduu kanun eserleri ve ayrıca papirüsler ve sonraki devir için ise

bilhassa vesikalar yardımcı olur. Fakat Bizans vesikaları ancak XI. yüzyılın ikinci

yarısından itibaren bol miktarda mevcut olup, Makedonya hanedanı zamanına ait sadece

pek az vesika ele geçmitir; ondan evvelki devirler için ise hiçbir Bizans vesikası

zamanımıza intikal etmemitir.

Bütün bunlara özel bir kaynak grubu olarak arkeolojik malzeme katılabilir: Sanat

anıtları, kitabeler, sikkeler, mühürler, v.b. anıtsal malzeme Bizans aratırmalarınca, eskiça

tarihi aratırmalarına oranla çok daha küçük ölçüde deerlendirildii cihetle Bizans tarihi

tetkikleri son zamanlarda bunlara gittikçe artan bir ilgi göstermektedir.

Konumuzla alakalı kaynaklara gelince, tarihi konular incelenirken ilk bavurulan

kaynaklar genelde dönemin tarih kitapları ve kroniklerdir. Bir kısmı dorudan elimizde

olan, bir kısmı hakkında da dolaylı olarak bilgi edindiimiz dönemin tarih kitapları ve

kroniklerden saray tekilatı hakkında dorudan bilgiye ulamak mümkün deil ancak satır

aralarında konuyla ilgili bilgileri bulabilmekteyiz. Bunlar içinde, Bilge Umar tarafından

çevrilen Anna Komnena’nın Aleksiad adlı eseri, Fikret Iıltan tarafından çevrilen Niketas

Khoniates’in Historia’sı bata gelen eserlerdir. Yine Orhan Duru tarafından çevrilen

Prokopius’un Bizans’ın Gizli Tarihi adlı eseri kendi dönemiyle ilgili olarak saraylarhakkında bilgi vermektedir.

Saraylarla ilgili olarak en çok faydalandıımız eserlerden biri Bilgi Altınok

tarafından çevrilen Tamara Talbot Rice’ın Bizans’ta Günlük Ya am kitabıdır. Burada

imparator ve imparatorluk ailesi, saray yaantıları, saray görevlileri, imparatorluk sarayları

konularında bilgi vermektedir. Yine bu konularla ilgili olarak hsan Batur’un çevirdii

Michel Kaplan’ın Bizans’ın Altınları kitabından istifade ettik.



XIV

Konuyla alakalı olarak en çok istifade ettiimiz makalelerden biri; Toplumsal Tarih

Dergisi’nde yayınlanan ve Gülgün Körolu tarafından kaleme alınan “Sur içinde

mparatorluk Mekanları Konstantinopolis’teki Bizans Sarayları” adlı makale konumuzla

balantılı olduu için çalımamızda en çok kullandıımız kaynaklardan oldu. Yine bir

dier makalemiz de Hayat Tarih Mecmuasında yayınlanan Midhat Sertolu tarafından

yazılan “Bizans Sarayları ve Saray Maceraları” adlı makaledir. Bu makalede de

imparatorluk sarayları, imparatorların yaamı, saray yaamı ve saray entrikaları

konularından istifade ettik.

Konumuzla alakalı olarak Bizans siyasi tarihiyle ilgili kaynakları da inceledik.

Bunların baında Michael Grant’ın Roma’dan Bizans’a, Georg Ostrogorsky’in Bizans

Devleti Tarihi, M. V. Levtchenko’nun Kurulu undan Yıkılı ına Kadar Bizans Tarihi,

Barbara Hill’in Bizans mparatorluk Kadınları ktidar, Himaye ve deoloji, Edward

Gıbbon’un Roma mparatorlu u’nun Gerileyi ve Çökü Tarihi, Charles Diehl’in Bizans

mparatorlu u Tarihi, Auguste Bailly’in Bizans mparatorlu u Tarihi, Paul Lemerle’nin

Bizans Tarihi adlı eserlerinden konumuzla alakalı kısımlarından istifade ettik.



1

G R

1. Saraylar

Hükümdarların oturduu büyük bina 1 anlamında kullanılan saray kelimesi: eski

Farsça srada’den gelmekte olup, Farsçada umumiyetle ev, mesken, konak, menzil

manasına gelen, Türkçede de bu manalarla birlikte, daha ziyade büyük konak, hükümdarın

ikametgahı yani saray, kasr, kök manalarında kullanılan bir kelimedir. Bu kelimenin

Arapçalamı ekli suradik olup, hususiyle sera-perde’nin karılııdır ve çadır perdesi,

harem perdesi ve padiah otaı manasına gelmektedir. Sera ve Seray kelimeleri Farsçada

mecazen dünya, cihan, alem manalarında da kullanılmı ve türlü terkiplerde de çeitli

manalar almıtır. Türkçede ise, bilhassa bu kelime ile tekil edilmi iki mürekkep isim,kervansaray (karban-sera) ve sahil-saray (sahil-sera) çok kullanılmıtır. Bunlardan birincisi

kervanların konakladıı büyük han, ikincisi ise deniz sahilindeki konak, yalı manasında

Osmanlı Türkçesinde bugün de bilinmektedir. Saray kelimesi aynı zamanda, dier birçok

Türk lehçelerinde mevcut olduu gibi ark Türk lehçesinde hakiki ve mecazi anlamlarında

yani hem büyük ev, mahfel ve kasr-ı sultani hem de dünya ve ahiret manalarında

kullanılmaktadır. 2 Saray anlamına gelen, Latince “platium”, Grekçe “palation”

kelimesinin, Roma’da imparator sarayının yer aldıı Palatine Tepesi’nden kaynaklandıınainanılmaktadır. Burası 3. yüzyıla kadar Roma imparatorlarının resmi ikametgahı

olduundan, kelime literatüre bu ekilde girmitir. Roma mparatorluu’nun doudaki

Hıristiyan bölümü olan Bizans’ta da saraylar “palation” ya da “hükümdar evi” anlamına

gelen “basileos oika” gibi adlarla anılmıtır. 3

Yönetimin merkezi saraydı. Roma imparatorlarının Roma’da tara kentlerinde ve

yazlık yerlerinde yaptırdıkları saraylar imparatorluk konutlarında yeni bir anlayı ortaya

koydu. Saray yönetimin merkezi olmaktan çıktı; banyoları, tiyatroları, stadyumları ve

bahçeleriyle hükümdarın keyfi için kurulmu küçük bir kent haline geldi. mparatorluun

ikiye bölünmesiyle stanbul ve Ravenna’da da saraylar ina edildi. Vandallar tarafından

yamalanan Roma sarayları birer yıkıntıya dönütü.4

1 Meydan Lorousse Ansiklopedisi, “Saray Maddesi” C. 10, st. 1979, s. 9582 slam Ansiklopedisi, “Saray Maddesi”,C. 10, st. 1966, s. 2053 Gülgün Körolu, Sur içinde mparatorluk Mekanları Konstantinopolis’teki Bizans Sarayları, Toplumsal

Tarih Dergisi, S.152, st. Austos 2006, s. 124 Büyük Larousse Sözlük ve Ansiklopedisi, “Sant / Sor Maddesi” C. 20, st. 1986, Milliyet, s. 10190



2

Farklılıkların yanı sıra gerek Roma’da gerekse ortaçaın dier devletlerinde hemen

hemen ortak bir unsur vardı. Bu, ehir yaamı ve bu yaam içerisindeki ehirlerin genel

mimari yapısıdır. Zira, ortaça devletlerinin ehir kompleksine baktıımızda, ehrin

etrafının surlarla çevrili olduu, bu sur içerisinde ise en merkezde idarenin yapıldıı saray

onun yanı baında ibadethane göze çarpmaktadır. ehrin dier yapıları ise bu merkez

etrafında kendilerine yer oluturmutu. ster eskiça toplumlarında olsun ister Hıristiyan,

ister Müslüman devletlerinde olsun bu anlayı ve yapı aaı yukarı aynı olmutur. Çünkü

devletlerin ortak endie ve ortak politikaları olan savunma, idare ve dini en iyi ekilde

yansıtacak bir ehir yapısı oluturmaktı.

Roma mparatorluu’nun dou temsilcisi veya devamı olan Bizans devletinde de

benzer bir mimari yapı vardır. Bakentin merkezinde surlar içinde Bizans’ın siyasi, askeri,

adli, dini kısaca tüm yönetimin merkezi saray kompleksi yer almaktaydı.

2. Roma’dan Bizans’a Geçi

Bir ehir devleti olarak balayan ve dünya imparatorluu haline gelen Roma’nın dünya

tarihinde önemli yeri vardır.

5

Roma tarihi, “ilkça” dediimiz büyük tarihi devirlerdramının son perdesidir: Roma tarihi ile bir devir sona ermekte ve arkadan yeni birisi

balamaktadır. 6

Rum kelimesi, Roma ve Bizans imparatorluklarına delalet eden bir tabir olup, bazen,

Romalılar devleti için, bazen de Bizanslılar için kullanılmıtır. Orta Asya’da da bu tabir

Roma devleti manasına gelmektedir. Sonraları kelimenin manası gittikçe daralmıtır. 7

Roma-Rum kelimeleri, Anadolu yerlisi kelimelerdir. Prof. Dr. Ramsay “Grek

medeniyetinde Asyalı unsurlar-Asian. Elements in Grek Civilization adlı kitabında diyor

ki: “Hesychius 8 dan örendiimize göre Kume-Kome-Rume-Rome kelimeleri Anadolu

köylerinin Anadolu’ya mahsus kurulu tarzlarını gösteren kelimelerdir. Bu köyler bir

sokak (Ruma) veya bir cadde (Rume) üzerinde bir sırada dizilmi evlerle kurulurlar. Köy

büyüdükçe sokak çoalır. Bir köy halkı veya komu kadınlar birbirlerine kometis derler.

5 Hasan Karaköse, Ortaça Tarihi ve Uygarlı ı, Ank. 2002, s. 2616 Halil Demirciolu, Roma Tarihi, C. 1, Ank. 1998, s. 2-37

slam Ansiklopedisi, “Rum Maddesi” , C. 9 , st. 1964, s. 7668 Eski Yunan dilinde bir lügat sahibidir, skenderiyeli’dir.



3

Rume, Rome kelimeleri daha ziyade su kenarında ve su geçitlerinde kurulan köylere

verilen adlardır. Görülüyor ki Avrupa’daki Roma kelimesi Anadolu’da Rum olmutur. 9

Roma tarihinin baka tarihlere benzemeyen bir ciheti vardır: buna da bir ehrin adı bir

devletin tarihine alem olmutur. Bu tarih aslında, Roma dahil bütün talya ve Akdeniz

kavimlerinin müterek tarihidir.

Roma M.Ö. IV. Yüzyıl ortasında, hala küçük ve alelade bir ehir devletiydi. Kati

genileme ihtiyacını M.Ö. IV. yüzyılın ikinci yarısında duydu. Roma devleti M.Ö. I.

yüzyılda yani kuruluundan altı asır sonra Atlantik’ten ta Fırat boylarına kadar uzanan

tekbir “devlet” olarak, Akdeniz havzasında, tarihte ilk defa siyasi bir mekan vahdeti

kurmaya muvaffak oldu. Fakat Roma tarihinin cihan tarihindeki önemi, devletin sürdüü

bu uzun ömürden deil, belki, onun devlet olarak yaptıı tesirlerle medeniyet ve kültür

baarılarından gelmektedir: her eyden evvel batı dünyasına miras kalan “tam devlet”

mefhumu, bir ehir devleti halinden Akdeniz dünyasında bir cihan devleti haline gelen bu

Roma devletinin eseridir.

Roma devleti ve yarattıı medeniyet ve kültür kıymetlerinin büyük çounluu bugünkü

medeni dünya devletleri içinde hala tesirini göstermekte devam etmektedir.10 Dünya

tarihine damgasını vuran böyle bir devletin yönetimi ve gelimesi partici ve pleb diye ikiye

ayrılan Roma halkının içinde yaadıı eski Roma devleti krallık rejimi altında bulunan bir

ehir devleti idi ve bunun bütün hususiyetlerini taıyordu. Fakat bu devlette teokratik bir

nizam yoktu. Çünkü burada kral (rex), Tanrı veya Tanrının vekili deildi. Bir bakıma

Roma cemaatinin vücuda getirdii büyük ailenin babası demek olan kral, devletin siyasi,

askeri, adli ve dini efi, baka bir deyimle en yüksek idare amiri, en yüksek komutanı, en

yüksek hakimi ve en yüksek sahibi idi. Kralın bütün bu salahiyetleri ise onun tam hukukluvatandalardan aldıı bir emretme kudretine dayanıyordu. Kral yaptıı ilerde de ihtiyar

meclisine danıırdı.

Roma, ikiye bölünmesinden çok daha önce, daha talya’ya bile tam hakim olmadan,

Etrüsk Krallar zamanında vaziyet biraz deimi görünüyor. Krallar Etrüsk hükümdar

9

Cemal Mersinli, “Roma-Rum Kelimeleri”, Belleten, C. V, S. 17-18, s. 15910 Halil Demirciolu, Roma Tarihi, C. 1, Ank. 1998, s. 2-3



4

elbiseleri giydiler, taç taktılar, asa taıdılar ve tahta oturmaya baladılar.11 Etrüsk Krallıı

döneminde Eski Akdeniz-Anadolu yüksek ehir kültüründen ve dolaylı olarak Güney

talyan Grek kolonilerinden etkilenmeye balamı, ayrıca ekonomik ve kültürel ilikilerle

ran kültür çemberiyle irtibat kurmutu. III. yüzyıldan itibaren Sasaniler ile yaadıı

etkileim, daha sonra Bizans tarafından Araplar ve Türkler ile de sürdürülmütür. Yüzyıllar

sonra imperiumlatıkça belirli bir ölçüde Doululaırken, yayıldıı yerlere Roma

karakterini de aılayan bu dev boyutlu yapının corafi alanında artık aır basan Helenistik

kültür hamurunun yorulduu bölgeler, ilerdeki bölünmede zaten Dou Roma

mparatorluu’na dönüecekti. Klasik Grek biçimin öncesine ve Dou’ya yönelerek klasik

zihniyetten uzaklaan Helenizm’in Geç Roma ile bulutuu kültür sentezinde Dou

geleneinin öelerini bünyesine katan Bizans, batan beri ayrıca pagan Batı Roma’dan

farklı olarak, daha onunla ortak çatıyı paylaırken bile, Konstantin’in yöneliinde

görüldüü gibi, bir Geç Roma-Helenistik-Hıristiyan-Dou kimliine kavumutu. 12

Gerçekte bir inanç lehine reddedilmesi gibi sarsıcı olayların tek bir bireyin kiisel

deneyiminin sonucu olarak ortaya çıkması enderdir. Çounlukla, sorunlu ve karmaa dolu

dönemlerde duyarlı kiilerin yaama karı deien bakı açıları ve tutumlar

gelitirmelerinden doar. Hıristiyanlık döneminin balamasıyla Roma böyle bir dönemden

geçiyordu. Bir yandan tek tanrılı bir inanç olan Yahudilik, dier yandan dou kökenli

mistik inançların yaygınlıı sonucu, Romalıların birçou akıldıı davranıları olan ve pek

çou insan zaaflarının en zayıflarına sahip çok sayıda tanrıya dayanan eski pagan

inançlarının geçerliliini sorgulamaya balamılardı. Roma’nın giderek artan ekonomik ve

siyaset sorunları da bu kukuların güçlenmesine katkıda bulundu. Bunun yanı sıra

çalımaları yalnızca sahiplerini varsıllatıran ve devlete bir yararı olmayan büyük köle

nüfusuyla, ngiltere’de Northumberland’den Galya ve spanya’ya, oradan Kuzey Afrika’ya

ve oradan da tüm talya, Yunanistan, Türkiye, Suriye ve Mısır’a kadar uzanan geni topraklarıyla ve bundan da anlaılacaı gibi çok çeitli uluslarıyla Roma mparatorluu

yönetilebilmek için artık çok büyüktü. Roma çekimelerle bölünürken egemen sınıflar

etkin olmayacak kadar kendi isteklerini gerçekletirmeye yönelmiti; yöneticiler

tembellemiti ve aydınlar yönetimi giderek daha çok eletiriyorlardı. Caeserlerin yerlerini

11 Halil Demirciolu, Roma Tarihi, C. 1, Ank. 1998, s. 53-5412 Gümeç Karamuk, “Daılmı Roma mparatorluu’nun Alanında Roma Zihniyetinin zleri”, Belleten,

C.LXVIII, S.253, Ank. 2004, 628 - 629



5

baka caeserler aldıysa da bunun bir yararı olmadı. Çökmeyi durdurmak için ortak yönetim

sistemi ortaya atıldı. Diocletionus (284-305) Roma’da da merkezilemi yönetimin yerini

almak üzere bölgesel yönetim merkezleri kurulursa durumun düzeleceine inanmaya

balamıtı. Bunun için sarayını bugünkü Anadolu yakasında olan Nikomedia’ya (zmit)

taıdı ve orada kendisini Roma’nın doudaki topraklarının hükümdarı sayarak çevresini

Doulu ya da daha çok Persli bir hükümdarın debdebesi ve protokolüyle donattı. Aynı

zamanda da üç ortak yönetici atadı. Bunlardan biri yani Maximianus Milano’dan talya ve

Afrika’yı dieri yani Constantıus, Trier’den (bugünkü Almanya) Galya, Britinya ve

spanya’yı ve sonuncusu olan Galerius da Selanik’ten Illyria (bugünkü Dalmaçya ve

Transilvanya), Makedonya ve Yunanistan’ı yönetecekti. Oysa bu önlemler durumun iyiye

gitmesine yardımcı olmadı: Bunun yerine bu ortak yönetim ilkesi, tek bir bütünün parçası

olmakla övünen insanlarda bölünme düüncesini dourdu. Umutsuzluk, çöküntü ve

tembellik Roma’da egemen olmayı sürdürdü ve iç sava çıktıında, Diocletianus

karılatıı güçlüklere sırtını dönerek, Adriyatik kıyılarında imdi Split diye bilinen yerde

kendisi için yaptırdıı görkemli sarayında yaamını sürdürmek üzere inzivaya çekildi. Bin

dört yüz yıl sonra, on sekizinci yüzyılın büyük ngiliz mimarı Robert Adam bu sarayın

kalıntılarını büyük bir hayranlıkla inceledi ve onun birçok niteliini zamanın beenisine

uyarladı. 13

Henüz daılmamı Roma mparatorluu tek baına bir Avrupa, Asya veya Afrika

imparatorluu deil, hepsinin birlikteliini oluturan bir Akdeniz gücüydü ve Akdeniz

birliinin canlı temsilcisiydi. O zamanlar ortak bir uygarlık çemberini oluturan Akdeniz

dünyası kendi içinde oldum olası çok kültürlü bir yapıya sahipti. Nitekim Roma’nın

bölünmesiyle, siyasal corafyaların en kapsamlı biçimde Grek Dou ile Latin Batı ana

kategorilerine ayrıması, esasında öteden beri tabanda var olan karakter farklarının eninde

sonunda tavana yansımasıydı. Roma’nın yani Akdeniz birliinin parçalanması demek,budur, her ne kadar o Akdeniz birlii varlıını bugün bile belirli bir ölçüde tartımasız

sürdürüyorsa da. Elbette ki bu ana kategoriler kendi içlerinde birer homojen yapıya sahip

deildi, ama her imparatorlua özgü olan yerel kültürler çokluunun üstündeki ortak

uygarlık çatı yapısının yerini –bu Osmanlı’da da böyleydi, aynen Roma’da olduu gibi-

Akdeniz birliinin parçalanmasıyla, gitgide daha bariz bir biçimde, daha rahat

algılanabilecek biçimde iki odaklı bir yapı aldı. lerde, bu sürecin balamasından çok

13 Tamara Talbot Rice, Bizans’ta Günlük Ya am, Çev. Bilgi Altınok, st. 2001, s. 15- 16



6

sonra, slam’ın ortaya çıkıı ve Greko-Romen uygarlık çemberine fetihleriyle girmesiyle,

eski Akdeniz birliinin bozulmu iki odaklı tablosuna bir yenilik eklenmi, o iki dünya

arasına, yani Grek Dou ile Latin Batı arasına, onların ayrımlamasını olsa olsa daha da

körükleyecek olan bir slam kültür çemberi adeta bir takoz gibi girmi 14 ve bir zaman tesis

edemeyecei bir barı vazeden Hıristiyanlıın aksine hiç çekinmeden kılıç ile silahlanmı

olarak ortaya çıkmıtır. Bu kılıç daha Peygamber hayatta iken, Filistin’e karı birkaç küçük

ve pek baarılı olmayan akınlar eklinde, Roma devletinin eyaletlerini yalamıtı. 15

Akdeniz birliinin parçalanması sonucunda, yüzyılların akıında, artık kendi damgalarını

ortak damganın üstünde vurgulayabilen üç kültür odaı aır basmaktadır. Ancak bunlar da

yine ana kategorilerdir. Din Ortaça’ın çok önemli bir siyasal faktörü olduundan, burada

tablonun tarifi din grupları ile sürdürülebilir: Dou Hıristiyanlıı-Batı Hıristiyanlıı

ayrıması, XI. yüzyılın ortasında artık tam bir büyük kopua, Kilise kopumasına varacak

ölçüde asırlar sürecek olan bir yabancılama ve bu iki Hıristiyan çatısının ya da kültür

çemberinin arasına giren bir slam kültür çemberi.

Roma zihniyetinin izleri üzerinde düünürken, ön planda beliren bir konu, siyasal

kültürdür. Gerek Roma mparatorluu’nun alanında, gerekse Roma yönetiminin Dou

Roma-Batı Roma biçiminde ikiye bölünmesinden sonra burada bir batı corafyasından

elbette söz edilebilirken, henüz siyasal kültürüyle farklılamı bir Batı dünyası yoktur.

Kökenleri Avrupa’nın tarihsel geliiminde yatan ve kendine özgü bir uygarlık çatısını

çarıtıran Batı kavramı, henüz Antikite’de var olmayan bir zihniyettir. Zaman içinde ve

ancak Cermen faktörü iin içine girince Avrupa’nın oluumuyla Erken Ortaça’ın 16 ileri

safhasında dünyaya gelecek olan Batı, Roma mirasını batan beri sahiplenmekle birlikte,

Antikite’den uzaklaan müstakil bir evren olarak, Bizans karısında artık erginlemesi

kanıtlanmı lk Batı mparatorluu olan Karolenj mparatorluu’nda hayat bulacaktı.

Roma’nın ikiye bölünmesinden ve araya giren üçüncü bir gücün Batı’nın Dou’dan

uzaklamasını hızlandırdıından bahsederken, din gruplarına göre bir kültür tasnifi

yapılırken Dou Hıristiyanlıı ile Batı Hıristiyanlıı arasına giren bir slam kültür çemberi

denmiti. te bu tasnife siyasal kültürleri de ekleyecek olursak, tarihsel gelimesinde din

14 Gümeç Karamuk, “Daılmı Roma mparatorluu’nun Alanında Roma Zihniyetinin zleri”, Belleten, C.LXVIII, S.253, Ank. 2004, 621- 62215 Steven Runciman, Haçlı Seferleri Tarihi, Çev. Fikret Iıltan, C. I, Ank. 1989, s.1216

Gümeç Karamuk, “Daılmı Roma mparatorluu’nun Alanında Roma Zihniyetinin zleri”, Belleten,C.LXVIII, S.253, Ank. 2004, 621- 622



7

ile devleti birkaç yüzyıllık bir süreçte birbirinden uzaklatıran Batı Hıristiyanlıı ile onunla

badaan Batı siyasal kültürü karısında –Hıristiyanlık olsun, slam olsun, ite burada din

farkı herhangi bir ekilde ortak siyasal kültür çemberine mensup olmaya engel deil-

tarihsel gelimelerinde din ile devleti bir bütün olarak kurumsallatıran Dou Hıristiyanlıı

ve slam’ı, yine kaba tasnif içinde, Dou siyasal kültür ana kategorisinde birlikte

görüyoruz. 17

Roma mparatorluu’nun geçirmi olduu kültür ve din krizi cihan tarihinin en

mühim hadiselerinden biridir. Antik putperest medeniyet Konstantin tarafından IV. asrın

balangıcında tanınmı, Büyük Teodos tarafından aynı asrın sonunda esas din ve devlet

dini ilan edilmi olan Hıristiyanlıkla çarpıtı. Birbirinin tamamıyla aksi iki telakkiyi temsil

eden bu iki zıt unsurun yekdieriyle bir kere çarpıtıktan sonra hiçbir zaman anlama için

iltisak noktası bulamayacaı ve birinin dierini tardedecei farz olunabilirdi. Fakat hadisat

bunun tamamıyla aksini gösterdi. Hıristiyan Grek-ark medeniyeti tevlit ettiler. Bu

medeniyetin merkezi Roma mparatorluu’nun yeni payitahtı Konstantiniye (stanbul)

oldu. 18

Umumiyetle bu kabil bir mezhep tebdili bir kavmin, yahut bir devletin tarihinin

balangıcında bunların mazisinin ruhlarda salam temelleri atmadıı veyahut kaba ve

iptidai tasvirlerden baka bir ey yaratmadıı zamanlarda vuku bulur. Bu takdirde kaba

putperestlikten Hıristiyanlıa geçi kavimde yahut devlette derin bir buhran tevlit ederiz.

Fakat IV. asır Roma tarihi için vaziyet bütün bütün baka idi. mparatorluk devlet

ekillerinde zamanı için kemale ermi asır dide bir medeniyete malikti; arkasında, fikirleri

ve görü tarzları halk arasında kök salmı bir mazisi vardı. Bu devlet IV. asırda bir

Hıristiyan devleti eklini almakta, yeni mazisiyle hali ihtilafa dümekte, hatta bazen bu

maziyi inkar etmekte, bizzarure had bir kriz ve derin bir hercümerç geçirecekti. Artık

putperest dünyanın, halkın ihtiyaçlarını hiç olmazsa dini sahada karılamadıı aikardı.Yeni ihtiyaçlar, yeni arzular domutu: Bunları birçok ve muhtelif sebeplerden dolayı,

ancak Hıristiyanlık tatmin edebilirdi. 19

17 Gümeç Karamuk, “Daılmı Roma mparatorluu’nun Alanında Roma Zihniyetinin zleri”, Belleten,C.LXVIII, S.253, Ank. 2004, 62318

A. A.Vasılıev, Bizans mparatorlu u Tarihi, Çev. Müfid Mansel, C.1, Ank. 1943, s. 5119 A. A.Vasılıev, a.g.e. s. 51- 52



8

Roma mparatorluu’nun hızlı bir ekilde büyümesi ve sınırlarını geniletmesi,

devletin tek merkezli idaresinde bir takım sorunları ortaya çıkardı.20 Büyük Roma

mparatorluu’nun 395 yılında imparator I. Theodosius’un ölümünü müteakip

imparatorluk topraklarının iki olu arasında idari bakımdan ikiye ayrılmasıyla Balkan

yarımadası, Anadolu, Mezopotamya, Suriye, Filistin ve Mısır ülkelerini kapsayan dou

yarısı, imparatorluun batı yarısının daha 476 yılında ortadan kalkmasıyla - bizim dou

Roma mparatorluu veya Bizans mparatorluu adıyla tanımladıımız- Büyük Roma

mparatorluunun tek temsilcisi olarak kaldı. 21 Kavimler göçünün balamasıyla büyük

kitleler halinde Tuna’yı aarak güneye sarkan kavimlerin yama akınları 22 ve dier siyasi,

askeri, ekonomik sorunlardan dolayı Batı Roma siyasi hakimiyetini kaybederken dou

parçası olan Bizans siyasi yaantısını yaklaık olarak bin yıl gibi bir süre daha devam

ettirdi. 23 Roma 410’da yamalandıı zaman Konstantinopolis’te üç günlük yas ilan edildi.

Dou Roma mparatoru II. Theodosius bunun dıında Batı bakentine pek az yardım etti.

Fakat Theodosius’un bakanları bu olaydan sonra Konstantinopolis’i büyük surlarla

kuatmaya baladılar. Hala günümüz stanbul’unu çevreleyen Theodosius’un surları,

ortaça boyunca Roma mparatorluu’nun ayakta kalan bakenti olarak

Konstantinopolis’in zapt olunmaz konumunu özetledi. Herhangi bir düman 1453’e kadar

bu surlarda gedik açmadı. 24 Roma’nın bir parçası olan Bizans, Kavimler göçüne ve dier

siyasi gelimelere muhatap olmasına ramen, Roma’nın aksine yıkılmadan daha az

tahriplerle çıkmıtır. te Kavimler göçünde asıl hedef Bizans olmasına ramen Bizans’ın

parçalanmamasının bir takım sebepleri olmutur. Bu sebeplerin baında sahip olduu

corafi konum, maddi ve kültürel zenginlikleri gelmektedir. Burada, ticari ilikilerin

eskilii, deneyimli zanaat gelenei, daha ılımlı bir kölelik gibi unsurlar, Roma

mparatorluu’nun karılatıı bunalımı yumuatıyordu. Ayrıca Bizans, köle ve kolon

isyanlarını bastırmayı ve en az batıdaki kadar iddetli barbar saldırılarını durdurmayı

baardı. Dou, Helenistik krallıkların eski büyük dou krallıklarından devraldııekonomik, siyasal ve kültürel deerleri henüz korumaktaydı. Yüz binlerce kiinin yaadıı

20 M. V. Levtchenko, Kurulu undan Yıkılı ına Kadar Bizans Tarihi, Çev. Maide Selen, st. 1999, s. 1321 Iın Demirkent, “1082-1302 Yılları Arasında Bizans-Batı likilerine Kısa Bir Bakı”, Tarih Dergisi, S.XXXVI, st. 2000 s. 137-15422 Iın Demirkent, “14. Yüzyıla Kadar Balkan Yarımadası’nda Bizans Hakimiyeti”, I.Kosova Zaferinin 600.

Yıldönümü Sempozyumu (26 Nisan 1989) Bildiriler , T.T.K. Yay. Ank. 1992, s.1- 1123

M. V. Levtchenko, Kurulu undan Yıkılı ına Kadar Bizans Tarihi, Çev. Maide Selen, st. 1999, s. 1324 Peter Brown, Geç Antikça ’da Roma ve Bizans Dünyası, Çev. Turhan Kaçar, st.2000, s. 85



9

stanbul, skenderiye ve Antakya, çok gelimi ticaret ve sanayi merkezleriydi. Batı siteleri

can çekiirken, Bizans mparatorluu’nun belirli kentleri büyüme eilimi gösteriyordu.25

Bugün, ilim aleminde Bizans mparatorluu adı altında tanınan ve bin yıldan fazla

süren uzun ömürlü devlet, aslında bir Dou Roma mparatorluudur. Nitekim, Bizanslılar

kendi devletlerinin adı olarak bunu hiç kullanmamılardır ve imparatorluun adına “Roma

Devleti” ve kendilerine de “Romalılar” demilerdir. Dou Roma Devleti’nin balangıcı

330 yılıdır ve Bizans adı, modern devirde bu devletin tarihi aratırmaya balandıı zaman,

batı ilim aleminde kullanılmaya balanmıtır. 26 Bizans mparatorluu kavramı tarihçilerin

bir icadıdır ve mparatorluun hayatta olduu dönemde hiçbir zaman kullanılmamıtır.

mparatorluun Yunanca adı Basileia tön Romania (Roma mparatorluu) veya sadece

Romania idi. Dou Roma halkı da kendisini Romalı olarak adlandırırdı. Türkler ve Araplar

ise Rum kelimesini kullanırlardı. Batı Avrupa'da imparatorluktan "Bizans" diye

bahsedilmeye balanması Alman tarihçi Hieronymus Wolf'un 1557 yılında Corpus

Historiae Byzantinæ adlı eserinin yayımlanmasının ardındandır. 1648 yılında Byzantine du

Louvre (Corpus Scriptorum Historiæ Byzantinæ) ve 1680 yılında da Du Cange'nin

Historia Byzantina adlı eserlerin yayımlanmasından sonra Montesquieu gibi Fransız

yazarların arasında Bizans kelimesi popüler hale geldi. 27 Zira bu yeni devletin merkezi

olarak seçilen yerde, M.Ö. yüzyıllarda Byzantium adında bir ehrin bulunmasından

kaynaklanır. I. ve II. yüzyıllarda, doudaki fetihlerden sonra çok büyüyen ve hudutların

aırı derecede genileyen Roma mparatorluu’nun dou arazisi, çok uzaklara kadar

eriiyordu. Aynı zamanda Mısır, Suriye ve Anadolu gibi eski medeniyetlerin beii olan

bu sahalar, imparatorlukta her bakımdan aır basmaya balamıtı. Üstelik bu ülkeler,

merkez Roma’dan çok uzakta bulunduklarından idare edilmeleri güçlükle karılanıyordu.

Bu yüzden II. ve III. yüzyıllarda imparatorlar artık, Roma’da oturmuyorlardı ve

mparatorluk için yeni bir merkez aranıyordu. mparator Büyük Konstantin, stanbul’un

bulunduu sahayı imparatorluk merkezi olmak bakımından çok uygun bulunduundanburada ina ettirdii yeni ba ehrinin 330 yılında açılıını yapıyor ve eski merkez Roma

terk edildiinden gittikçe ihmale uruyordu.

25 M. V. Levtchenko, Kurulu undan Yıkılı ına Kadar Bizans Tarihi, Çev. Maide Selen, st. 1999, s. 1326 erif Batav, Bizans mparatorlu u Tarihi Son Devir (1261-1461) T.K.A.E. Yay. Seri: III, S.A.25, Ank.

1989, s. 527 lber Ortaylı, Son mparatorluk Osmanlı, st. 2006, s. 44



10

Merkezi douya nakledilen devletin ordusu ve idare tarzı Romalı, dili ve kültürü

Latindi. Bu yeni muhitte ise, çoktan beri burada yerlemi bulunan Yunan dili ve kültürü

ile Dou’nun saray, devlet görenei ve terifatı bunlara eklenecekti. Ayrıca, IV. yüzyılda

devletin dinleri arasında serbest bırakılan Hıristiyanlık da kuvvetlenince, gelecekteki

Bizans toplumunu oluturan unsurlar tamamlanmı oluyordu. 28 Latince VI. yüzyılın

ortalarına dek sarayın resmi dili olmasına ramen, imparatorluk giderek daha Yunan ve

Hıristiyan bir kimliine bürünmekle, Atina ve Roma gelenekleriyle ilikisini giderek

kesmekteydi. Tarihçiler VI. yüzyılın ilk yarısını imparatorluun tarihinde bir ayrım çizgisi

olarak kabul etmekte ve bundan dolayı da sonraki dönemlerde Roma yerine Bizans

terimlerini kullanmayı tercih etmektedir. 29 Bu suretle eski Roma mparatorluu’ndan çok

farklı ve yeni corafi artların belirtildii temeller üzerinde gelien imparatorlukta, daha

VI. yüzyılın sonunda Latince tamamıyla unutuluyor ve onun yerine Yunan dili ve kültürü

alıyordu.

Bundan sonraki yüzyıllarda bu yeni devletin en mühim problemleri arasında,

devletin resmi dini haline gelen Hıristiyanlık için de ba gösteren itikat münakaaları ile

devleti dı dümanlara karı savunmak en büyük yeri alıyordu. mparatorluk bu tarihten

sonra, hayatının sonuna kadar hudutlarını savunabilmek için bütün kuvvetlerini harcamaya

mecbur olmutur. IV. yüzyılda dou sınırları Sasanilerin tehdidi altındadır ve bu hal

slamiyet’in gelimesiyle Sasani Devleti’nin sona ermesine kadar sürer. IV. ve V.

yüzyıllarda kuzeyde ve batıda Cermen ve Türk kavimleri, bunların arkasından da Islavlar

ortaya çıkarlar. Türk kavimleri ile Islavlar, bundan sonraki yüzyıllarda imparatorluu en

fazla megul eden ve varlıını tehdit eden dümanların baında gelir.

Hıristiyanlıın kuvvetlenerek yayılmaya baladıı IV. yüzyıldan sonra, içine

dütüü büyük mezhep kavgaları ve bunun sonunda Latin kilisesiyle ortaya çıkan ihtilaflarimparatorluu içeriden kemiren balıca meselelerindendir. VI. ve VII. yüzyıllarda

Balkanlarda ve talya’da büyük arazi kaybına urayan ve Anadolu’da slamiyet’in

hücumları neticesinde hudutları çok daralan imparatorluk, sadece Anadolu ile

Yunanistan’daki arazisini koruyabiliyor ve bu suretle gerçek Bizans devleti haline geliyor.

Bundan böyle Ortodoks mezhebi ile Yunan dili ve kültürü imparatorluun iki temel unsuru

28 erif Batav, Bizans mparatorlu u Tarihi Son Devir (1261-1461) T.K.A.E. Yay. Seri: III, S.A.25, Ank.

1989, s. 529 John Freely, Saltanat ehri stanbul, Çev. Lale Eren, st. 1999, s. 98



11

haline gelir ve bu vasfını imparatorluk hayatının sonuna kadar sürdürür. Mısır, Suriye ve

Filistin’i slam’lara kaptıran talya da, Cermenlerin ve Balkanlarda Islavların yerletii

arazisini kaybeden devlet baehrinin önüne kadar gelen Arapları güçlükle geri püskürtür.

VII. ve VIII. yüzyıllarda Arap istilası, Islav akınları ve içeride patlak veren

ikonaklazm mücadeleleri yüzünden çok buhranlı bir dönem yaayan imparatorluk IX.

yüzyılın sonundan balamak üzere toparlanmaya balar ve X. yüzyılda slam aleminin

zaafa uraması ve iç ihtilaflara dümesini de fırsat bilerek karı taarruza geçen Bizans

uzun zamandan beri ilk defa arazisini geniletir, XI. yüzyılda parlak devirlerden birini

yaar. Fakat bu yüzyılın ikinci yarısında douda Türk kavimleri, Batıda Normanlar

imparatorluu tehdide balar. XI. yüzyılın ikinci yarısında idaredeki beceriksizlik ve buna

paralel olarak mahalli ve askeri durumunun sarsılması üzerine XII. yüzyılın sonuna doru

süratle çökme alametleri gösterir ve 1204’te IV. Haçlı seferi düzenleyen Hıristiyan

ordularının hücumları sonuçlarında parçalanır. mparatorluk arazisinin büyük bir kısmı

Latinler arasında bölüülür ve Grek halkının bir kısmı Batı Anadolu’ya sıınır ve merkezi

znik olmak üzere geçirdii 57 yıllık sürgün hayatından sonra baehir stanbul’da kurulan

Latin mparatorluu’nun zayıflaması ve znik mparatorlarının dirayetli idareleri

sayesinde, 1261’de eski baehrini alarak orada yerleir. Lakin bundan sonra yeni bir

hayata balayan imparatorluk, eski devirlerin bir gölgesinden ibarettir. Maliyesi, ordusu

bozulmu, yeni ve kuvvetli dı dümanlara çevrilmi bulunduundan bu yeni artların

mücadele dolu hayatına dayanamayarak sonunda Türkler tarafından ortadan kaldırılır. 30

Pagan devletin Hıristiyan devlet olduu ve Roma’nın sahip olduu üstünlüü

Konstantinopolis’e kaptırdıı, Konstantinos’un saltanatı, pekala, Bizans tarihinin

balangıcıdır. Ama aynı zamanda, Roma tarihi ile Bizans tarihi arasında belirgin bir kesinti

olmadıını da unutmamak gerekir. Bizans tarihi, üç yüzyıla yakın bir süre, Justinianos’unimparatorluun birliini yeniden salamak konusundaki baarısızlıına kadar, Roma

imparatorluunun devamı gibi görünür. Roma’nın ve barbar istilalarıyla karı karıya olan

Yunanistan’ın mirası, ite bu üç yüzyıl boyunca yava yava Bizans’a aktarılmı ve derin

30

erif Batav, Bizans mparatorlu u Tarihi Son Devir (1261-1461) T.K.A.E. Yay. Seri: III, S.A.25, Ank.1989, s. 6 - 7



12

etkilerle ilenen devlet, Bizans imparatorluunun temel özellikleri olacak olan özellikleri

almıtır. 31

IV. yüzyıldan itibaren, Roma mparatorluu’nun görünüteki birliine ramen

birçok defa imparatorluun iki kısmı ayrı imparatorlar tarafından idare edilerek birbirinden

ayrılmaya baladı. Nihayet 395 yılında imparator Büyük Theodosios (379-395) ölürken iki

olu Arkadios ve Honorios’a ikiye bölünmü bir miras bıraktı. Böylelikle çoktan beri

hazırlanmakta olan ayrılık kesinlemi oldu. Bundan sonra da Dou Roma mparatorluu

kurulmu bulunuyordu. 32

3. stanbul’un Kuruluu ve Corafi Konumu

Her insan topluluu bu dünya yüzünde muhakkak bir yer igal eder. Buna biz

corafi mekan diyoruz. Tarih aynı mekan üzerinde çeitli istikametlerde gelimi nice

insan grupları tanımaktadır. Corafi faktörler, tarihe müessir kudretler içinde ancak bir

imkanlar grubunu tekil ederler. u halde bir tarihi oluun iyice anlaılması için, insan

topluluunun üzerinde yaadıı memleketin alelitlak corafyasının bilgisi deil, bu

mekanın içinde o topluluun hayatına corafi faktörler eklinde tesir eden imkanlargrubunun bilgisi lazımdır.33 Bundan dolayı Konstantinopolis’in corafi konumunu genel

hatlarıyla tanıtacaız.

mparator, niçin eski Roma’yı terk ederek hükümdarlıın merkezini arka

naklediyordu? Caeserların mürik ve gayrimemnun ehrinden az zevk duyan Konstantin,

onun yerini haklı olarak, imparatorluun karılatıı yeni zaruretlere kafi gelmeyecek

vaziyette buluyordu. Got tehlikesi, Pers tehlikesi, Tuna boyunda ve Asya’da kendini

hissettiriyordu. Illirya’nın kuvvetli halkı, müdafaa için mükemmel menba arz ediyordu; bu

müdafaayı tanzim için Roma pek uzaktı. Dıocletion bunu vaktiyle anlamı ve O da arkın

cazibesini duymutu. Herhalde Konstantin’in “Yeni Roma”yı kurduu gün Bizans

mparatorluu balamıtı. 34

31 Paul Lemerle, Bizans Tarihi Çev. Galip Üstün, st. 2004, s. 1332 Charles Diehl, Bizans mparatorlu u Tarihi, Çev. Cevdet R. Yularkıran, st. 1939, s. 12-1333

Halil Demirciolu, Roma Tarihi, C.I, Ank. 1998, s. 1- 234 Charles Diehl, Bizans mparatorlu u Tarihi, Çev. Cevdet R. Yularkıran, st. 1939, s. 10-11



13

Konstantinos içinde bulunduu sert koullarda, savaın ya da barı halinin deiik

gereklerine göre saygınlıının gösterii içerisinde, geni imparatorluun eyaletlerini birbiri

ardından geziyor, ya da bulunmasında zorunluluk duyulan yerlere uçarcasına yetiiyor,

kiisel ya da imparatorluun dümanlarına karı her zaman için tetikte duruyordu.

Gönencinin doruuna geldii gibi yaamının da sonuna yaklatıı zaman gücü ve tahtın

güvenlii bakımlarından daha az deikenlie elverili olabilecek bir hükümdarlık konak

yerinin saptanması gerektiini tasarladı. Bu elverililie göre yaptıı seçimde Avrupa ile

Asya’nın birletii noktayı yeledi. Amacı, Tuna ile Tanais (Don) arasında yaayan

barbarları yerlerinde tutmak, alçaltıcı bir antlamanın kösteklerine zor dayanan Pers

Kralı’nın tutumunu daha yakından denetleyebilmekti. Konstantinos, adının ününü

sonsuzlatıracak bir kent kurma tutkusundan da kendini kurtaramıyordu.35 Konstantinos

gözünü Byzantion kentine, kendi adını taıyacak olan yeni, yenilenmi kente ve

imparatorluun gelecekteki bakentine dikmiti. Gelecekte bakent olacaından emindi

ama bu konuda verdii karar risk taıyordu.36

sa’dan 330 yıl sonra, imparator Konstantin dört gün süren enlikler arasında

imparatorluun merkezini Roma’dan Boaziçi kıyılarına resmen taıdı ve imparatorlua

yeni bir bakent baıladı. Be yıldan beri buna çalımaktaydı. Hıristiyanlık fikrinin

gücünü anlamı ve zaferini sezmi olan bu usta politikacı, imparatorluun birliini ancak

Hıristiyanlıın salayabileceini de hissediyordu… Eer yeni bir düünce, gençletirilen

bir iktidarın manevi çatısını tekil edecekse, bunun kutsal ve ei görülmedik bir ehirde

ıık saçması gerekiyordu. Öyle bir ehir ki ihtiamda dii kurdun ehrini, Roma’yı geride

bırakabilsin. Efsaneye göre bizzat Tanrı, uyuyan imparatora göründü ve ona bakentinin

yerini gösterdi. Konstantin’in saltanatının bu iki büyük olayı Hıristiyanlıın kabulü ve

Roma’nın Bizans lehine terk edilii mutlak suretle birbiriyle balantılıdır.

Konstantinopolis Konstantin’in ehri bundan böyle Roma’nın ve Romus ve Romulus’unehrinin yerine geçiyordu. 37 Megore göçmenlerinin, içlerinde Bizans adlı birinin

önderliinde gelip Avrupa kıyıları üzerinde Boaziçi’nin güney ucuna yerlemelerinden

beri bir yıldan az bir zaman geçmemiti. Bunlar önderlerinin adından dolayı Bizans ismini

35 Edward Gıbbon, Roma mparatorlu u’nun Gerileyi ve Çökü Tarihi, Çev. Asım Baltacıgil, C.2, st. 1995,s. 6-736

Michael Grant, Roma’dan Bizans’a, Çev. Z. Zühre lkgelen, st. 2000, s. 1937 Auguste Bailly, Bizans mparatorlu u Tarihi, Çev. Haluk aman, C. 1, st. trz. s. 11



14

verdikleri bir koloni kurmulardı. 38 ehir bu adı uzun müddet taımıtır. O, Trakya’nın ve

Greklerin dier ehirleri arasında erefli bir mevkiye sahiptir. Evvela sa domadan önce,

601 yıl Ispartalıların hakimiyeti altında kaldı. Bu ehir adeta Avrupa’nın bir kapısı,

Avrupa’dan Asya’ya geçmek için bir köprü idi. 39 Yunanistan ile Karadeniz kapıları

arasında deiim, aralıksız ve önemliydi. Hakim bulunduu boazın denize açıldıı yerde

ve tam dou ile batıyı ayıran sınırda yer alan yeni koloni, corafi bakımdan ideal transit,

antrepo, yükleme ve boaltma noktası oluyordu. Arabistan’dan, ran’dan, Mısır’dan

kervanlar hep ona, Haliç’in mükemmel barınaına doru yöneliyordu, bütün Akdeniz

ehirlerinden ticaret gemileri gelip yüklerini oraya boaltıyorlar ve oradan ipek, tahıl,

baharat, fildii, sanat eserleri, kıymetli madenleri yüklüyorlardı. ki dünyayı birbirine

ulatıran deniz kanalının bekçisi Bizans onu diledii gibi açıp kapayabiliyordu. Med

savaları süresinde askeri bakımdan oynadıı önemli rol, mevkiinden ileri gelmektedir.

ttifakın kıymetine aklı eren ve karılıını ödetmesini bilen Bizans, sa’dan sonra II.

Yüzyılın sonunda Yakındou’nun en önemli ehirlerinden biri haline gelmiti. 40

mparatorluk kenti adıyla kazandıı yüzeysel konumuna göre incelersek: 41 Bizans

Konstantinopolis’i Avrupa’nın en güney dousundaki uzantıyı oluturan üçgene benzer bir

yarımada üzerinde kurulmutur. 42 Büyük Konstantin, ehri tesisi esnasında, ehri geni bir

surla techiz etmiti. 43 Bizans ehri, kuzeyde Haliç, güneyde Marmara ve batıda .S. 447’de

yani Geç Roma dönemi Konstantinopolis’in son genilemesi sırasında II. Theodosius

tarafından yaptırılan kara surları ve daha sonra denize bakan kısımları da çevrelemek üzere

ina edilen savunma duvarlarıyla sınırlandırılmıtı. Savunma dairesinin dı sınır çizgisi 20

kilometreden fazlaydı ve bunun 5.3 kilometresini Haliç kıyısında uzanan surlar, 7

kilometresini Theodosius surları ve 20 kilometresini de Marmara Deniz surları

oluturmaktaydı. Bizans duvarlarının çevreledii alan da yedi tepe vardır. Bunların altısı

Haliç’e paralel giden yamaçtan dieri ise iki doruktan meydana gelip ehrin güneybatıkısmında Marmara’dan yükselir. 16. yüzyılın ortasında yazan Fransız gezgin Pierre Gilles

(Petrus Gyllius), Bizans ehrinin topografyasıyla ilgili öncülük eden çalımasında bu yedi

38 Auguste Bailly, Bizans mparatorlu u Tarihi, Çev. Haluk aman, C. 1, st. trz. s. 1239 N. Iorga, “stanbul’un Zabtı Hakkında hmal Edilmi Bir Kaynak”, Çev. Fazıl Iıközlü – Adnan S. Erzi, Belleten, C.XIII, S. 49, Ank. 1949, s. 12040 Auguste Bailly, Bizans mparatorlu u Tarihi, Çev. Haluk aman, C. 1, st. trz. s. 1241Edward Gıbbon, Roma mparatorlu u’nun Gerileyi ve Çökü Tarihi, Çev. Asım Baltacıgil, C.2, st. 1995,s. 742

John Freely - Ahmet S. Çakmak , stanbul’un Bizans Anıtları, Çev.F.Gülru Tanman, st. 2005, s. 343 Philipp Schweinfurt, “stanbul Suru ve Yaldızlı Kapı”, Belleten, C. XVI, S.62, Ank. 1952, s. 261



15

tepeyi nian olarak kullanmıtır. Birinci tepeyi Konstantinopolis yarımadasının ucundaki

yüksek yer olarak belirlemi, Haliç sırtlarında bulunan be tepeyi de sırasıyla numaralamı

ve güneybatıda Marmara denizindeki ikiz doruklu tepeyi de yedinci tepe olarak

isimlendirmitir. 44 Kırk beinci enlem üzerinde bulunan imparator kenti yedi tepesinin

üzerinden Avrupa ve Asya’nın karılıklı kıyılarına hükmeder. klimi ılıman ve salam,

topraı verimli limanı güvenli ve genitir. Ankara’dan buraya gelen dar yol rahatlıkla

savunulabiliyordu. Boaziçi ve Hellespont (Dardanelles / Çanakkale Boazı)

Konstantinopolis’in iki kapısı sayılabilir. Bu iki önemli geçidi elinde bulunduran hükümdar,

bunların denizden gelecek herhangi bir dümana karı kapayıp ticaret gemilerine açık

tutabilir… Bu nitelikleri Konstantinopolis’i doal olarak büyük bir hükümdarlıın merkezi

ve bakenti yapmaktaydı. 45

Sonunda Konstantinos kendine uygun bir yer buldu… Burası Avrupa’dan Fırat

Irmaı’na giden yolun, Ege ve Karadeniz’i birbirine balayan Boaziçi adlı deniz

geçidiyle çok görkemli biçimde kesitii noktaydı.46

Roma mparatorluu açısından IV. yüzyılın baındaki en önemli olaylar, içten

kölelerle kolonların balattıkları devrimci dalga, dıtan da barbar saldırıları oldu.

mparatorluun eski bakenti (Roma) ekonomik bir bunalımın katkısıyla devletin siyasal

merkezi olarak önemini yitirdi. 330’da stanbul Boazı kıyılarında kurulan yeni bakent,

Yeni Roma ya da Konstantinopolis olarak adlandırıldı. Yeni bakent eski Megara kolonisi

Byzantion’un üstünde kuruldu ve daha sonra bir Ortaça imparatorluu’nun merkezi

oldu.47 Bizans mparatorluu, içinden çıktıı Roma mparatorluu gibi bakentiyle

özdelemitir: Yeni Roma’dan Konstantinopolis’le, imparatorluun bütün kentlerini

geride bırakarak en parlak döneminde 400.000’e yakın bir nüfusa ulamıtır. 48 Dıardan

gelen nüfusun artıı nedeniyle imparator (Konstantin) acil bir konut sorunuyla karılatıysada, sorunu bizi imrendirecek bir yetkinlikle çözdü. Bugün hala kentin kuzeyinde bulunan

Belgrad Ormanlarından kereste, Proconnessus’dan ( Marmara Adası) da mermer

salanabiliyordu. Zamanın inaat birlikleri yeterince mimar ve kalfa salayamadıklarından

imparator yanlarına kendi teknik okullarında yetien çırakları da görevlendirdi. aırtıcı

44 John Freely - Ahmet S. Çakmak , stanbul’un Bizans Anıtları, Çev.F.Gülru Tanman, st. 2005, s. 345 Michael Grant, Roma’dan Bizans’a, Çev. Z. Zühre lkgelen, st. 2000, s. 2246 Michael Grant, Roma’dan Bizans’a, Çev. Z. Zühre lkgelen, st. 2000, s. 2047

M. V. Levtchenko, Kurulu undan Yıkılı ına Kadar Bizans Tarihi, Çev. Maide Selen, st. 1999, s. 1148 Michel Kaplan, Bizans’ın Altınları, Çev. hsan Batur st. 2001, s. 55



16

bir hızla bitirildi. “Roma bir günde kurulmamıtır” derler ya, Yeni Roma neredeyse bir

günde yapılmıtı. 49

Konstantin’in yeni Roması 324-336 yılları arasında kurulmutur. 330’da idareciler

ehre yerlemeye baladılar. Yani ehrin merkezi olan Konstantin Forumunda kırk gün

süren enlikler yapıldı. Devlet adamları Roma’dan stanbul’a çarıldılar. mparatorla

birlikte ehrin imarına katıldılar.50

Kuruluundan itibaren stanbul’da da, Roma’daki gibi saray, forum ve hipodrom

yapıldı. Kent, Roma’dan, Atina’dan ve imparatorluun dier kentlerinden taınan antik

sanat eserleriyle donatıldı. stanbul ve çevresi, tara yönetiminden ayrı tutuldu; Roma gibi,

birçok baııklık ve imtiyazdan yararlandı.51 Trakya’dan çok sayıda halk getirilerek

ehirde iskan edildi. Bu nüfusun çok süratle arttıı ehirde V.yüzyılda, Roma’dan daha

kalabalık olduu anlaılıyor. Bu nüfusun beslenmesi daha Konstantin döneminde büyük

zorluklar çıkarıyordu. Bunun için Mısır, Suriye ve Anadolu’dan buday, arap, ya

getirilerek halka daıtılıyordu.

Konstantin zamanında bu imparatorluk ehri, görüldüü gibi Grek ehri

Byzantion’un doal bir devamı deil, batan sona bir hamlede gerçekletirilmi ve genç

Roma dünyasının mimari esprisiyle donanmı yeni bir kurulu idi.52

Yeni Byzantion’un tarihlendirilmesi tam kesin deilse de törensel açılı gününün

326 yılına rastlamı olduu sanılır. Konstantin’e adanarak Konstantinopolis denmesine ise

330 yılında balandı. mparatorun o sırada Tuna üzerinde olması bütün bu hareketleri daha

da canlandırdı. Yeni kentin bir üstünlüü de Haliç gibi çok iyi bir limana sahip olmasıydı.

Ayrıca hem karadan, hem denizden savunulabiliyordu; Küçük Asya’nın ve Suriye’ninönemli sanayi ve kültür merkezlerine gerek kara, gerekse deniz yoluyla ulaımı kolaydı.

Konstantin burayı tam bir Hıristiyan kenti yapmak için gösterdii kararlılık dikkate

deer. 53 Yeni yönetimin merkezi Hıristiyan bir bakent olmalıydı, eski Roma’nın karı

49 Michael Grant, Roma’dan Bizans’a, Çev. Z. Zühre lkgelen, st. 2000, s. 2050 www. turkeyistanbul.com/html/modüles.php?name 51

M. V. Levtchenko, a.g.e. s. 1152 www. turkeyistanbul.com/html/modüles.php?name



17

koyan dinsiz kurum ve kurulularından baımsız olmalıydı. Konstantin’in dindar

yeniliklerinin hepsi çok baarılı olmalıydı. Nika Konseyi birlemi Roma Dünyasını yalnız

bir imparatorluk altında tanıtıyor sonradan ortaya çıkan yönetimin ileri kiliseyle birlikte

yönetileceinin açık iaretlerini veriyordu. Dini birlikler bundan böyle imparatorluk

politikasının en temel ekliydi. Konstantinopolis batının yüzü ve Danubian’ın savunması

için bir strateji merkezi ve aynı zamanda Ortodoksluun kalesi, yeni kurulmu kilise ve

devletin bekçisi olmalıydı. 54 Konstantin’in yarattıı kentin tek bakenti olacaını ve

oranın yeni ya da ikinci Roma anlamında altera Roma adıyla anılacaını- halbuki gayri

resmi olarak daha 324 yılında bile böyle dendiini sanıyoruz- balangıçta duyurmamı

olabilir. Bu, nihai amacı olsa da… steinin gerçeklemesi yakındı… Konstantinopolis,

imparatorun oturacaı kent olarak kuruldu ve bir yönetim merkezi olarak geliti…55

Bizans’ın bata, imparatorluk hukuku olmak üzere Geç-Antik/ Roma geleneini

sürdürdüü bilinen bir gerçek. mparatorluk olmanın yani merkezilemenin gerekleri

zamanın ve corafyanın koullarına uyarlamak bugün üzerinde yaadıımız toprakların

Bizanslı / Rum / Yunan yöneticileri tarafından da sürdürülmütür. Merkezilemenin

gereklerini baında politik gücün, paranın, metanın, nüfusun, sanatın toplandıı bir bakent

yaratmak gelir. te, imparator I. Konstantinos IV. yüzyılda Konstantinopolis’in temellerini

attıında, eski Roma kentine rakip ona aynı imparatorluk geleneini devam ettiren, yeni,

Hıristiyan bir bakentin alt yapısını kuruyordu.56

Konstantin’in Bosphorus’taki bakenti bulduunda niyeti, ikinci Roma’yı kurmaktı.

mparatorluk bürokrasisinin bütün sistemi bu yeni karargaha kopyalanmıtı. talya’nın soylu

aileleri de orda yerletirilmeye yüreklendirilmiti. Halkın geçim ve yer ihtiyacı da

salanmıtı. 57 Konstantin’in bu uygulaması: imparatorluun merkezi olarak Nova Roma’yı

kurması gerek iç ve gerekse dı politika bakımından son derece isabetli olmutur. Zirayüzlerce seneden beri Roma mparatorluu için Balkan Yarımadası talya’dan daha mühim

roller oynamak da idi. En iyi asker ve imparatorları Balkan Yarımadası temin etmek de idi.

53 Michael Grant, Roma’dan Bizans’a, Çev. Z. Zühre lkgelen, st. 2000, s. 2154 N.H. Baynes and H. St. L.B. Moss, Byzantıum An Introductıon To East Roman Cıvılızatıon, London 1962,s. 2 - 355 Michael Grant, Roma’dan Bizans’a, Çev. Z. Zühre lkgelen, st. 2000, s. 2156 G. Ece Turnatar, “ Bizans Döneminde Konstantinopolis’in aesi” Toplumsal Tarih, S.12, st. 2003, s. 8657

N.H. Baynes and H. St. L.B. Moss, Byzantıum An Introductıon To East Roman Cıvılızatıon, London 1962,s. 2 - 3



18

Trakya Yarımadasının dousunda, stanbul Yarımadasının ucunda kurulan yeni imparatorluk

merkezi devrin geopolitik zaruretlerinin bir icabı olduu gibi 226 senesinden beri daimi

surette iki cephede harp yapmak da olan imparatorluk için de yerinde bir hareketti. Avrupa

ile Asya’nın adeta birbirlerine kavutuu noktada, en mühim boazın müntehasında, kara ve

deniz yollarının telakisinde hakim bir mevkide olan yeni imparatorluk merkezi iki büyük

tehlike bölgesi tekil eden Fırat ile Aaı Tuna arasında tam merkezde olması dolayısıyla her

iki kültür dünyasının aracılıı rolünü de üzerine almı bulunuyordu. 58

Konstantinopolis, incelikler kraliçesi, medeni dünyanın payitahtı idi. Kuvvetli

müdafaa duvarları gerisinde, “Allah’ın muhafaza ettii” bu ehir, sinesinde sayısız

güzellikler saklıyordu. Bütün ziyaret edenleri ahenkli güzellii ve muhteem merasimiyle

hayrete düüren Ayasofya; on neslin, güzelliini artırmak için çalıtıkları mukaddes saray,

hükümetin ahaliyi elendirmek için bütün oyunları içinde topladıı At Meydanı, etrafında

Bizans hayatının toplandıı debdebesi, pazarların zenginlii, meydanları ve sokakları

dolduran ve ehri müzelerin en dikkate deeri haline koyan eski sanatın aheserleri stanbul,

yalnız baına yedi fevkalade güzellik (acaibi seb’ai alem)- vaktiyle bütün eski alemin bildii

kadar- arz etmekle gurur duyardı. Bir muharririn dedii gibi “O, yedi yıldız gibi bunlarla

süslenmiti”. arkta olduu gibi garpta da, yabancılar Bizans’ı altın yıldızlar içinde

parıldayan dünyada esiz bir ehir diye tahayyül ederlerdi. Araplarda olduu gibi Slavlarda,

uzak Fransa’da olduu gibi talya’da Bizans cazibesi ve medeniyetinin yaptıı tesir derin idi;

Makedonyalı imparatorlar zamanında Grek devleti mevcut devletlerin en kuvvetlisi idi; ve

takdirde beraber, Bizans, dünyanın hırsını – ilerisi için aır tehlike- arttırıyordu. 59

Konstantinopolis’i daha önce hiç görmemi olanlar büyülenmilerdi; dünyada böyle

ulu bir kentin var olabileceini akılları almıyordu. Yüksek surlarına, surları çepeçevre

berkiten büyük burçlarına, azametli evlerine, bizzat görmemi olan hiç kimsenininanmayacaı sayıdaki yüksek kiliselerine diktiler gözlerini; dierlerinin hepsinden üstün

olan kenti enine boyuna süzdüler. stedii denli cesur olsun, her erkek bu görüntü karısında

titredi. 60

58 Afif Erzen, “stanbul ehrinin Kuruluu ve simleri” , Belleten, C. XVIII, S. 70, Ank. 1954, s. 14459

Charles Diehl, Bizans mparatorlu u Tarihi, Çev. Cevdet R. Yularkıran, st. 1939, s. 11260 Andrew Dalby, Bizans’ın Damak Tadı Kokular, araplar, Yemekler , Çev. Ali Özdemir, st.2004, s. 11



19

Hiçbir ad Bizans’ınki kadar itibara ve üne sahip olmamıtır; muazzam ve

karmakarıık faciaların birbiri ardınca daha göz alıcı bir akıını hayallerde canlandıracak bir

baka ad bulunmaz. Onu duyunca hükümdarlar, imparatorluklar, kilise ileri gelenleri:

Erguvani bir süs içinde sıra sıra kafileler halinde gözlerimizin önünden geçer. Dounun

günei altında amfi basamaklarına yıılmı, cokun haykırıları ve hiddetli naraları ile mavi

veya yeil earplı araba koucularını izleyen kalabalıkları hatırlarız. Barbar ve ei

görülmemi batıl inançlı ve zalim bir medeniyet; politika faciaları, ak faciaları, din faciaları,

öç almalar, entrikalar, zorbalıklar sonu gelmez din bilimi tartımaları, hadım suikastları,

kıymetli talarla bezenmi giysiler, mozaiklerle ilenmi mermer saraylar düünürüz.

Efsanevi zenginliklerin, siyasi anlayıın ihtiamıdır. 61 Dounun ve batının bütün sanat

hazineleri stanbul’a gelip üst üste yıılıyor ve birbirine karııyordu. Ticaret ve fikir merkezi

stanbul, kendini estetie olduu kadar metafizie kaptırmı stanbul, hem son derece

insancıl duygularla dolu olan ve hem de insan hayatına kıymet vermeyen stanbul,

mahallelerde kaynaan kalabalıklarla mermerden ve altından saraylarda ihtiam saçan

seçkinler tablosunu aynı zamanda gözlere seren stanbul, fikrin bütün hünerlerini son incelik

derecesine vardıran ve fakat bütün ilkel ihtiraslara karı duramadıı bir atılma arzusunu

muhafaza eden stanbul gerçekten yeni bir dünyanın merkezi, birbirinin içine girip eriyerek

Bizans medeniyetini douracak olan üç medeniyetin Roma, Antik ve Dou medeniyetlerinin

karıması ve birleme noktasıydı. 62

Konstantinopolis’in kurulması, aynı zamanda, yeni bir uygarlıın çıkı noktası

oldu. Bu uygarlık, “Bizans” uygarlıı adını hak ediyordu, çünkü o güne kadar, tarihte

hiçbir kent Konstantinopolis kadar kendine özgü ve sürekli etki yapmamıtı. mparatorluk

her yandan tehdide, saldırıya urayacak, istila edilecek, ama Konstantinopolis, bütün

bunlara, on bir yüzyıl boyunca direnecekti. Ve Bizans uygarlıını oluturan Yunan-Latin,

Dou ve Hıristiyan öelerinin birlemesi, Konstantinopolis’in surlarının koruması altında,bu kentin sarayları, manastırları ve iliklerinde gerçekleecekti.63

mparatorluk artık Roma’nın deil Konstantinopolis’indi…

Konstantinopolis artık imparatorun oturduu ve hükümet ilerinin yürütüldüü bir

yönetim kentiydi.64

61 Auguste Bailly, Bizans mparatorluk Tarihi, Çev. Haluk aman, C. 1, st. trz. s. 962 Auguste Bailly, Bizans mparatorluk Tarihi, Çev. Haluk aman, C. 1, st. trz. s. 2263

Paul Lemerle, Bizans Tarihi Çev. Galip Üstün, st. 2004, s. 3164 Michael Grant, Roma’dan Bizans’a, Çev. Z. Zühre lkgelen, st. 2000, s. 22-23



20

B R NC BÖLÜM

STANBUL SARAYLARININ KURULU U VE GENEL YAPISI

“Saray anlamına gelen, Latince palatium, Grekçe palation kelimesinin Roma’da

imparator sarayının yer aldıı Palatine Tepesi’nden kaynaklandıına inanılmaktadır. Burası

III. yüzyıla kadar Roma imparatorlarının resmi ikametgahı olduundan kelime literatüre bu

ekilde girmitir. Roma mparatorluu’nun doudaki Hıristiyan bölümü olan Bizans’ta da

saraylar, palation ya da hükümdar evi anlamına gelen basileos oikia gibi adlarla anılmıtır.1

M. Laberte Büyük Saray (Grand Polais) adlı kitabında “imparatorların konutunun farklı

dönemlerde yapılmı, birbirleriyle uyumları tartımalı yapılar yıınından meydana

geldiini” yazmaktadır. Bütünün onuncu yüzyılda savunma amacıyla oluturulduu da

unutulmamalıdır. Tıpkı Moskova Kremlin’inde ve bir zamanlar sultanların sarayında

olduu gibi salamlatırılmı duvarlarla çevrili geni bir yapıydı. “çinde geni bahçeler,

avlular, revaklar, muazzam kabul daireleri, hükümdar, ailesi, sarayın yüksek rütbeli

subayları ve muhafızlar için çok sayıda konutlar, nihayet birbirinin üzerine sıkımı ve

yalnızca papalık Roma’sına benzetilebilecek kiliseler, apeller, ibadethanelerden oluan bir

dini binalar yıınıydı.”2

mparatorluk bir kez bölündükten sonra, çok geçmeden büyük Konstantinos’un

kurduu Konstantinopolis hiç deilse imparatorluun dou yarısında bakent olarak kabul

edildi. Yeni kurulan, daha dorusu yeniden kurulan bu kentin yukarıda gördüümüz gibi

birçok olumlu nitelii vardı. Bu avantajlar bir kent olarak yaamasını ve yüzyıllarca Bizans

mparatorluu’nun bakenti kalmasını saladı. mparatorun oturduu yer niteliiyle

Konstantinopolis yalnızca yöneten ehir deil, aynı zamanda imparatorluun da

merkeziydi.3

Konstantinopolis’in büyük yapılarının kuruluu Konstantin ile Jüstinyen devri

arasında uzanır.4 Justinianus, kamu yararına iler yaparken kendi saygınlıını ve rahatını

da unutuyor deildi. Yangından zarar gören Bizans sarayı yeni bir anlayıa göre görkemli

1 www. Tarihvakfi.org.tr/haberayrinti.asp?ID=5412 Gustave Schlumberger, Prens Adaları, Çev. Haluk Çalayaner, st. 2000, s. 1933

3

Michael Grant, Roma’dan Bizans’a, Çev. Z. Zühre lkgelen, st. 2000, s. 244 www. turkeyistanbul.com/html/modüles.php?name



21

biçimde onarıldı. Kapıları ya da çatısı nedeniyle Khalke denilen giri ve büyük salon tüm

yapı üzerine bir düünce verebilir. Geni bir kare kubbeyi tutan çok büyük sütunları ve yer

döemesiyle çeitli renkten mermerle kaplı duvarları vardı. Renkler içinde lakonya zümrüt

yeili, phrygiolnın ate kırmızısı ve deniz mavisi, mavi damarlı beyaz taı seçiliyordu.

Kubbedeki ve duvarlardaki mozaiklerde Afrikalılarla ve talya halklarına karı kazanılan

utkular simgeleniyordu. Yaz aylarında Justinianus, özellikle Teodora, Marmara’nın Asya

yakasında, Kadıköy’e yakın yerde bulunan zengin Heraeum saray ve bahçelerinde

kalıyorlardı. Zamanın ozanları, bu sarayın betimlemesinde doayla sanatın güzellikleri

arasında mutlu ve az rastlanılan güzellik uyumunu, tepelerle aaçlıkların tatlı havasını

övmülerdir. Ne var ki, imparatorla imparatoriçenin peinden gelmek durumunda olan çok

sayıda görevli ve hizmetli, kendilerinin kaldıı yerlerin yetersizliinden yakınıyorlardı. 5

Bizans devrinde stanbul’da mevcut bulunan yapıların en önemlileri arasında, üphesiz ki

sarayları saymak lazımdır. Ancak, bir ikisinin harabesi müstesna olmak üzere, bugün

bunların çoundan geriye bir iz bile kalmadı. Muhteem Bizans sarayları Latin istilası ve

idaresi (1204-1260) devrinde evvela yama edildi, sonra harap olup gitti.6

1. Sarayların Corafik Konumu

Bizans imparatorluk saraylarının yerinin belirlenmesi hususunda, balangıçta Roma

geleneklerine uygun olarak belirli kurallar sürdürülmütür. mparatorluun doudaki ikinci

bakenti olarak kurulan Konstantinopolis’in ilk imparatorluk sarayı olan Büyük Saray da,

Selanik ve Sirmium’daki gibi saray ve hipodrom bir bütünlük oluturacak biçimde

kurulmutu. Romalıların yaamında hipodrom, atlı araba yarılarının yanı sıra resmi ve

dini törenlerde imparator ile tebaasının bir araya geldii önemli bir toplantı alanı olmutur.

Sarayların kurulduu bölgenin deniz manzarasına sahip oluu ve deniz ulaımı için

liman kurulmasına olanak vermesi gibi doal avantajları, imparatorluk sarayının yerinin

belirlenmesinde önemli rol oynamıtır. Daha geç dönemlerde ise Blakherna Sarayı’nın

yerinin seçilmesinde, bakentin önemli kiliselerinden biri olan Tanrı Anası’na adanmı

5 Edward Gıbbon, Roma mparatorlu u’nun Gerileyi ve Çökü Tarihi, Bizans Çev. Asım Baltacıgil, C.4,st. 1994, s. 85 - 866

Midhat Sertolu, “Bizans Sarayları Ve Saray Maceraları” Hayat Tarih Mecmuası,C. 2, S. 12, st. 1976, s.12



22

Blakherna Kilisesi’nin bulunmasının yanı sıra, Haliç’in deniz ve orman manzarası ile

denizden ulaım imkanı da etkili olmalıdır.

Bizans sarayları denize ve manzaraya hakim, teraslandırılmı yamaçlar üzerine

kurulmutur. Çevresi aaçlar, çiçek tarhları ve çemeleri olan, cennetin bir mikrokosmosu

olarak algılanabilecek görkemli, geni bahçe ve parklarla kuatılmıtır. Bu saraylar, tek ve

büyük bir blok yerine birbirlerine merdiven, koridor ve geçi mekanlarıyla balanan,

bahçeler içine daılmı yapılardan oluan komplekslerdir.

Sarayların tümünde görülen bir dier ortak özellik de, saray yapılarının çevresinin

kalın bir duvarla kuatılarak güvenlik altına alınmasıdır. Tasvirlerden anlaıldıı üzere,

Bizans sarayları surlarla çevrili kentlere benzemektedir. 7

Sonraki çaların gelimesini etkileyen yapılardan biri Konstantin’in Ayasofya’nın

yapıldıı tepenin güneye bakan yamaçlarına kurulan saray idi. Bu saray sonradan Bizans

mparatorları tarafından geniletilerek, Hipodromun güneyinden Marmara sahiline kadar

inen büyük bir saraylar kompleksi eklinde ehrin güneydou köesini kaplayacaktır.

Konstantin’in portikleri ikisi, bu saraylarla ilikili olarak, I.Tepenin etrafını dolanarak

kuzeye doru dieri Dafne Sarayı’ndan balayarak sahil boyunca surlara, yeni Etyemez’e

kadar uzanıyordu.8

Deniz kıyısında Hipodromdan Ayasofya’ya uzanan ve daha sonra Osmanlı

Türkiyesi’ndeki sultanların malikanesi olan sarayın kapladıı görkemli alanı kaplıyordu.

Saray kıyıdaydı; kayaların üstünde yüksekte...9 Bu alan kıyıdaki surlara kadar bayır aaı

iniyordu ve buradan görünen manzara Marmara Denizi’nden Haliç’e ve daha douya,

Asya kıyısını ve hinterlandını (ard bölge) kucaklayan boazın Marmara Denizi’ne açılıınakadar uzanıyordu. Bu kapalı alan içinde sayısız yapı vardı ve her iki durumda da

imparatorun malikanesi ve mülkü olmanın yanı sıra, kilisenin en kutsal emanetleri ve

ulusun en deer verdii yapıtlar da buralarda korunuyordu.10

7 Gülgün Körolu, Sur içinde mparatorluk Mekanları Konstantinopolis’teki Bizans Sarayları, Toplumsal

Tarih Dergisi, S.152, st. Austos 2006, s. 13-148 www. turkeyistanbul.com/html/modüles.php?name 9

Samih Rifat, “ Yitik Kente Yedi Kapı” Sanat Dünyamız Dergisi, S. 69-70, st. 1998, s. 4710 Tamara Talbot Rice, Bizans’ta Günlük Ya am, Çev. Bilgi Altınok, st. 2001, s. 40





24

Birkaç sene içinde stanbul revaklarla çevrilmi forumlar, sarnıçlar, zafer kemerleri, saraylar

gibi eserlerle süslenmitir. 13

Saraylar dıa kapalı iç bahçelere ya da kemerli kapılarla çevrili, galerilerle balanan

avlulara açılırdı. Katlar sokaa doru teraslarla uzantı yapar, pencereler genellikle cumbalı

olurdu. Saraylardaki büyük salonlar çok sayıda konuu atafatlı biçimde aırlamaya

elverecek biçimde tasarlanır, yaama mekanları ise büyük rahatlık sunacak biçimde

düzenlenirdi. Halkın yaadıı evlerden farklı olarak saraylar, banyolardan balayarak her

türlü konforu sunardı.14

Bizans saraylarını görmü olanlar, tavan ve duvarların rengarenk parlayan

mozaiklerle, zeminin ise imparatorluun çeitli eyaletlerinden getirilmi renkli mermerlerle

kaplı, gösterili yapılar olduklarından söz ederler. Saray yapıları, kullanıldıkları dönemler

içinde deiik konulu resimlerle bezenmitir. Bezemede, Hıristiyan inancı ile ilgili dini kii

ve kompozisyonlar, imparator ve ecdat portreleri, imparatorların kahramanlıklarını gösteren

sava ya da av tasvirleri hemen her dönemde tercih edilmitir, ancak tamamen din dıı

konularla bezenmi bölümlerin olduu da söylenmektedir. Örnein Khrysotriklinos’un

duvarlarının tamamen bitkisel desenlerle bezenmi olduu bilinmektedir. Eustathios

Makrembolites, saray bahçesindeki bir pavyonda saflık, dayanıklılık, ılımlılık ve adalet gibi

erdemlerin genç kız görünümünde kiiletirildii alegorik figürlerden söz etmektedir. Ayrıca

saray bahçeleri ve Boukoleon Limanı, antik kentlerden getirilmi pek çok heykel ve

kabartmalarla süslenmiti.

Saraylarda göz kamatıran kumalar, deerli metal ve talarla süslü avize, kandil ve

kap kacak kullanılıyordu. Görenleri hayrete düüren, özel bir mekanizma sayesinde çalıan

ve “automata” olarak adlandırılan mekanik eyalar, özellikle yabancı elçi ve ziyaretçilerietkilemek için kullanılıyordu. Cremonalı Liutprand, Bizans sarayındaki kükreyen aslan,

üzerinde akıyan kular olan aaçlar, yerden tavana kadar yükselen taht gibi automata’ların

benzerlerini Badat’taki Aaç Sarayı’nda gördüünü belirtmektedir. 15

13 Sanat Ansiklopedisi, “Bizans Sanatı Maddesi” , C.1 st. 1998, s. 258-26014 Michel Kaplan, Bizans’ın Altınları, Çev. hsan Batur, st. 2001, s. 6615 Gülgün Körolu, Sur içinde mparatorluk Mekanları Konstantinopolis’teki Bizans Sarayları, Toplumsal

Tarih Dergisi, S.152, st. Austos 2006, s. 14



25

Bizans’ın dinsel olmayan mimarisi hakkında, kilisenin kendisi hakkında

bildiklerimizden daha azını biliyoruz, hemen hemen hiçbir ey hayatta kalmamis.

Mozaiklerin neyi betimlediklerinin veya fildileri üzerindeki bazı iddialarda dinsel

olmayan binaların neye benzedikleri hakkında bilgi sahibi deiliz. 16 Konstantinopolis’te,

Büyük Saray’ın yer mozaiklerinin çou beyaz bir zemin üzerine ‘balık pulu biçiminde’

yapılmı hayvan resimlerinde oluur. Bu dekor, o zamana dek etkisini Antakya’da

gösteren sonra da Konstantinopolis’te sürdüren dou helenizminden etkilenmi görülür.17

Virtüozca teknikleri ve renk etkileri yaratma açısından çou zaman göz kamatırıcı

olan Bizans sanatı, hem imparatorluun saray çevresinde ve kilisede düzenledii karmaık

törenin görkemini ve aaasını yansıtan bir ayna, hem de Bizans’ın büyük ilgi gören,

zaman zaman da yeniden canlandırılmaya çalıılan klasik döneme özgü geçmiinde açılan

bir kapı ilevi görür. Aslında Dumbarton Oaks koleksiyonunda bulunan silenuslu gümü

tabak ve büyük sarayın mozaikleri gibi antik dönemlere özgüymü gibi görünen ustalıkla

ilenmi sanat yapıtları sırası ile VI. ya da VII. yüzyıldan kalan bu yapıtlar ilk bakıta,

Bizanslıların Romalı pagan ataları tarafından yapılmı izlenimini verir.18

stanbul’da Bizans dönemi saray yapılarının çok az bir bölümü kalıntılar halinde

günümüze ulaabilmitir. Büyük Saray’dan günümüze, hangi yapılarla ilikili olduu

henüz kesinlememi olan bir kule ile Sultanahmet Külliyesi’nin arastası altında kalmı

olan apsisli, revaklı zengin döeme mozaiklerine sahip bir yapı kalıntısı ulamıtır. 10-11

yüzyılda geniletilen Boukoleon Sarayı’nın cephesi, arkadaki tonozlu salonun bir bölümü

ile anıtsal merdiven kısmı, Blakherna Sarayı’ndan ise Tekfur Sarayı ve Anemas Zindanı

denilen yapılar ile sarayın hangi bölümüne ait olduu bilinmeyen pencereli cepheler ve

dehlizler kalmıtır. 19

3. Saray Kompleksi

Bizans’ın sembolü olan Büyük Sarayın temelleri stanbul’u kuran I. Konstantinos

devrinden balıyor, yani IV. yüzyılda. Her imparator yeni yapılar ilave ediyor. Evet

16 David Talbot Rice, The Byzantines, London 1962, s. 9417 Sophıe Orcasberro, “Mozaiin Kısa Bir Tarihi” Çev.Elif Göktepe, Sanat Dünyamız Dergisi, S. 69-70, st.1998, s.15318 Gary Vıkon, “Bizans Sanatı” Çev. Deniz Hakyemez - Yurdanur Salman, Sanat Dünyamız Dergisi, S.69-70,

st. 1998, s. 1219 Semavi Eyice, “Anemas Zindanı ve Kulesi”, stanbul Ansiklopedisi, C.II, st.1959, s. 853-859



26

ilavelerle büyüyor. Böyle yeknesak bir bütün deil bu saray. 20 Saray alanında, içlerinde

imparatorların aileleriyle birlikte ikamet ettikleri özel dairelerinin olduu yapıların yanı sıra

senato, taht, tören salonları ve yemek salonları, ayrıca kilise ve apel gibi dini yapılar,

hamam, kıla ve saray çalıanları için barınma mekanları, hazırlık, bakım, depo, sarnıç, ahır

ve avlular, oyun salonları ve darphane, takı, deerli kuma ve giysilerin hazırlandıı

atölyeler de bulunmaktadır. 21

3.1. mparatorun Resmi Dairesi

Konstantinopolis’teki kompleks yedi sarayın dıında Oktagen (sekiz köeli yapı) diye

bilinen imparatorun resmi dairesini de kapsıyordu. Pantheon diye bilinen imparotoriçenin

resmi malikanesi Dafne sarayına bitiik olan Ayestefenos kilisesinin yanındaydı bunların

her ikisi de imparatorlar tarafından kutsal olaylar için kullanılırdı.

3.2. Taht Odası

Devletin taht odası, VII. yüzyılın sonlarında üzeri bir kubbeyle örtülen bitiikteki

Khrysotriklinium’daydı. Taht bir mihrap gibi, büyük salonun en ucunu oluturan apsiste

duruyordu. Burada taban salonun tabanın düzeyine göre daha yükseltilmiti ve altın sırma

bir kumala örtülüydü. Bu platforma çıkan basamaklar porfirdi; tahtsa imparatorlar

tarafından kullanılan tüm dierleri gibi tepesinde bir gölgelik (kanopi) bulunan çift aralıklı

bir klineye benziyordu; önüne bir tabure konurdu. Tepesindeki apsisin kavsi cam

mozaikten yapılmı bir sa betimlemesi ve ‘Kralların Kralı’ yazısıyla bezeliydi. Bu taht

odası X.yüzyıla kadar en önemli ve en kutsal oda olarak kaldı ve içinde imparatorluk tacını

ve süslerini barındırdı. Buna da deerli ta kakmalı iki tane org bulunuyordu.

Theophilos’un gören elçileri akınlıa düüren, mekanik tahtı da buraya kurulmutu.22

3.3. Saray Odaları

20 Ekrem Iın, “Bizans yok demekle Bizans yok olmaz” Prof. Dr. Semavi Eyice ile Bizans sanatı üzerine…

Sanat Dünyamız Dergisi, S.69-70, st. 1998, s. 10321 Semavi Eyice, “stanbul’da Abbasi Saraylarının Benzeri Olarak Yapılan Bir Bizans Sarayı”, Belleten,

C.XXIII, S. 89, Ank. 1959, s. 79-9922 Tamara Talbot Rice, Bizans’ta Günlük Ya am, Çev. Bilgi Altınok, st. 2001, s. 40



27

Saray kompleksi içinde her biri belli bir dizi tören için kullanılan çok sayıda salon,

konferans odaları ve resmi odalar vardı. 23 Kabul salonları sarayda verilen davetlere

öykülenerek gösterili yemeklerin düzenlendii yerlerdi.24 Bunlardan en önemlileri

arasında Onopodion (Daphne Sarayı’na giri salonu) diye bilinen yapı, adaylar odası

(imparatorluk muhafızları tarafında kullanılan oda), imparatorluk askerlerinin salonu

(bunlar saray muhafızlarının bir bölümüydü ve imparatorluk askerleri olarak hareket

ederlerdi), Lykhni (Tribunal yakınında, imparatorun Tribunal’e geldiinde önce kabul

edildii daire, planlı kubbeli yapı) ve en önemlisi de kompleks içinde tüm yapılara

ulaabilen saraya ilikin Khalke bulunuyordu. Justinianos’un zamanından beri bu mozaik

kompozisyonlarla bezeli bir oda içeriyordu. Khalke’yle aynı hizada, ama onun kuzeyinde

bulunan pavyon biçimindeki dier geçit saray ile imparatorun hipodromdaki locasını

birbirine balıyordu.

3.4. mparator Malikaneleri

mparatorluk ailesinin yazın kaldıı nci Sarayı ve yalnızca kı aylarında kaldıı dier

malikaneleri de içeren komplekste 20.000 hizmetlinin görev yaptıı düünülür. Erguvan

Saray ya da Marmara’nın kıyılarına yakın olan Magnavra Sarayı’ndaki zifaf odası gibi

belli amaçlar için kullanılan baka malikaneler de vardı. Bunlardan ikincisinde, yalnızca

imparatoriçenin özel olarak belirlenmi kurallara göre yıkanması gereken evlendii günü

izleyen bir hamam vardı.

3.5. Kilise ve apel

Saray kompleksi içinde çok sayıda kilise ve apel bulunuyordu. Bunlardan en çok

saygı gören; Khrysotriklinion’un içinde ya da yanındaki söylev vermek için kullanılan

Aziz Theodoros Kürsüsü, Sigma ve vaftizhaneydi.25

Kiliselerin fikri gelimee olan büyük hizmetleri halkın sempatisini çekmee ve aynı

zamanda siyasi hayat üzerine mühim tesirler icra etmeye velhasıl sanatta ruhi bir teevvü

kendini göstermee baladı. Kilise daha III. yüzyılda ahaliden ayrı bir tekilat vücuda

23 Tamara Talbot Rice, a.g.e. s. 41-4224

Michel Kaplan, Bizans’ın Altınları, Çev. hsan Batur, st. 2001, s. 7925 Tamara Talbot Rice, Bizans’ta Günlük Ya am, Çev. Bilgi Altınok, st. 2001, s. 41-42



28

getirmi, tedricen hükümete de nüfuz etmi, sonraları ise kilise ile hükümet arasında bir

fark kalmamıtır.

Bizans’ta bilhassa Jüstinyen döneminde yükselmeye balayan saray, hamam, ve

saire gibi binalar arasında en çok göze çarpan kiliselerdir. Müteakip devirlerde

imparatorların kilise inasında birbirine rekabet ettikleri bir gerçektir. stanbul’da yer yer

yükselen ve adetleri yüzleri aan kiliseler, bunun en beli ifadesidir. Bizans mimarları

stanbul ve çevresinde sayısız kilise ina etmilerdir. Bu yüzden bunlar mütedeyyin halk

tarafından sevildikleri gibi imparatorlar tarafından da daimi surette himayeye mazhar

olmulardır. 26

apel, küçük kilise yani ayazma. Sarayın içindeki bu tapınak aslında deiik

okumaları hak ediyor. badet yerinin sarayın içine alınması ve bu küçük kilisenin ehrin

katedralinde daha görkemli ayrıntılarla bezenmesinin üzerinde düünmeliyiz…

Bir saray apelinde toplu ibadet yapılan bir anda rahiplerin ve papazların arkasında

apsis, orada da sa var. Ona dönük ekilde yerletirilmi sıralarda oturanlar ise muhtemelen

kralın maiyetindekiler, onların arkasında da kral var. Yani göklerin kralı ile yerlerin kralı

karı karıya ikisinin de maiyeti, vekilleri hemen önlerinde. Sanki kralın locasının konumu

bu yüzden en arkada yapılmı. Ancak unu unutmayalım ki apel zaten sarayın içinde.

Yani ruhani dünyevinin içinde ve rahip de kral da böyle. 27 Sarayın kapısındaki Blakerna

Kilisesi imparatorluk apeli haline gelmiti; bu esiz sarayın imparator, imparatoriçe ve

sayısız soyluları dini törenleri burada iliyorlardı. Büyük Pulkeria’dan Konstantinos

Dragazes’e varana dek bütün imparator ve imparatoriçeler bouk sesi bugün hala kriptadan

gelen kutsal kaynakta (hagiasma) yıkanmılardı. V. ve XV. yüzyıllar arasında bakentin

buraya gelmemi hiçbir sakini, Bizans’a gelip de burayı tavaf etmemi, hiçbir yolcu yoktu.Porphyrogennetos’ların muazzam bakentinden daha fazla ziyaret edilen bir tapınak yoktu.

Yok edilemez giysi, Meryem’in Himation ya da Maphorion’u nihai olarak buraya

yerletirilmiti. Bu ünlü kıyafet, Leon’un saltanatı sırasında, 469’da Kudüs’te dindar bir

Musevi hanımın evinde bulunmu, önce Aziz Petrus ve Markos kilisesine emanet

edilmiti. Romanos Lakapenos Sloven ve Bulgarların çarı vahi Simeon ile görümeye

26

Aziz Ogan, “ Fethiye Camii” , Belleten, C. XIII, S. 50 Ank. 1949, s. 27327 www. google.com.tr. / apel



29

giderken “ruh üflemesiyle hamile kalan Meryem’e inanmanın salayacaı korumayı hiçbir

okun delemeyecei” düüncesiyle zırh olarak bu elbiseyi giymiti.28

3.6. Hipodrom

“Hipodrom” at binenlerin, atların meydanı anlamına gelir. 29 Augustaion’un güneyinde

bulunan ve Konstantinos tarafından bakentle aynı gün, 11 Mayıs 330’da kurulan

Hipodrom, ilk günden beri Konstantinopolis’in yaamında birincil rol oynaya gelmitir.

Roma’daki Circus Maximus’a öykünülerek yapılmıtır. X. yüzyıla dek tahtadan olan, daha

sonra mermer döenen tribünler 30.000 ile 50.000 arasında izleyici alabiliyordu.

Konstantinopolisliler at yarıı tutkusunu Roma’dan almılardı. Yarılar ücretsiz azık

daıtımı kaldırıldıında bile ilgi çekmeyi sürdürmütü. XII. yüzyıla dek hiçbir bayram,

yıldönümü ya da zafer olmazdı ki yarısız kutlansın.

Taraftarlar balangıçta renklerle belirlenen dört demos ya da takım halinde

örgütlenmiti; ancak kısa sürede Beyazların Mavilere, Kırmızıların da Yeillere dahil

olmasıyla geriye balıca iki takım kalmıtı. Bunların ilevi yalnızca yarıların

düzenlenmesi ve maliyetin karılanmasıyla sınırlı kalmıyordu: Bu iki takımın yüksek

unvanlı bakanları ( demarkhos) yüzlerce demoi’den oluan milisleri yönetirdi; bu milisler

de kent asayiinden sorumlu oldukları gibi gerektiinde surları korurlardı. 30

Hipodrom, Bizans’ta genel yaantının merkezidir. Kaynaan kıpırdanılar, mülevves

izbelerde mayalaan halk, orada ortak varlıının, kütlesinin, gücünün, bilincine erer. Orada

kaderinin hakimini imparator despot, otokrat, basikus-seyreder; uzaktan ona tanrısal bir

nefesin hareket halindeki tasviri gibi tapınılır; fakat bazen de, boanan bir kızgınlık patlayıı

içinde ona karı ayaklanır ve bu, mesela, bir Andronikos Komnenus’a pist üzerindeuygulanan korkunç ve ayrıntılı ikence halini alır.

Bütün Bizans tarihçileri bir nokta üzerinde birleirler: Agora’dan ziyade, forumdan

ziyade, sirkin duvarlarının içi halk ihtiraslarının kabardıı potadır. ‘Hipodromun durumuna

göredir ki, Konstantin imparatorluk sarayına yön verdi ve Justinionus, Ayasofya’yı bina

28 Gustave Schlumberger, Prens Adaları, Çev. Haluk Çalayaner, st. 2000, s. 18329

www. istanbul.gov.tr/Default.a&px?pid=300 30 Michel Kaplan, Bizans’ın Altınları, Çev. hsan Batur, st. 2001, s. 61



30

etti, diye yazıyor. Alfred Rimbaud, dikbalı Ortodoks Kilisesi bile metropolün hafifçe

güneydouya eilmesine rıza gösterdi. Bu itibarla sirk, kutsal saraya, kiliseye ve ehre

kanunu empoze ediyordu. Her ey ona ba emeye mecburdu. ki muazzam dikilita

sayesinde bugün bile belli olabilen hipodrom ekseni, bütün Bizans dünyasının çekimine

tutulduu eksen idi.31

Baka zamanlarda, Hipodrom, Bizans halkına tiksindirici deil erefli enlikler

sunardı; generallerin malup dümanlara karı zaferlerini, bu halk orada kutlardı. Hukuki

tartımaları da orada izlerdi. Zira mahkemeler oradaki kemerler altında vazife görürlerdi.

Nihayet idam cezaları sirkin çerçevesi içinde infaz olunur, zamanın konumun mahkumları

urattıı akla gelmez ikenceler orada uygulanırdı. Hatta bazen seyirciler bir dinsizin veya

rüvet yiyen bir nemrudun diri diri yakılması ziyafetine bile koarlardı. Bütün bu

sebeplerden ötürü, hipodromun önemi Bizans hayatının en önemli safında yer tutardı.

Bütün bir halkın ihtirasları orada karılaır, çoalır ve onun mermer duvarları içine hapis

olunca ortak cezbenin çılgınlıına kadar taardı.32

3.7. Resmi Kurum ve Dier Yapılar

Bu kompleks içinde gemilerin limana güvenle girmelerini salayan ve aynı

zamanda da bir röle sistemi aracılııyla imparatorluun uzak yörelerine de sinyaller

gönderen Pharos Feneri dalık bir burun üzerindeydi. Balıca resmi yapılar ve depoların

yanı sıra imparatorun kiisel kullanımı için üstün kaliteli lüks malzemelerin üretildii ipek

tezgahları, imparatorluk imalathaneleri ve atölyeleri de aynı kompleks içindeydi.

mparatorun sava atlarını, binek atlarını ve pelo taylarını barındıran kiisel ahırları elinin

altındaydı; hipodromdaki yarılarda kullanılmak üzere ayrılan yarı atları da aynı yerdeydi.

mparatorların Anadolu’da geyik ve ayı avlarken kullandıkları köpek ve çitaları barındırankulübeler ve tavan ve av kularını izlerken kullandıkları ahinleri barındıran kafesler,

garip hayvanlardan oluan olaanüstü koleksiyona sahip özel hayvanat bahçesinin

yakınındaydı. Yine imparatorun kuhanesi, silahhanesi, darphanesi, hazinesi ve arivleri de

aynı çevredeydi.33

31 Auguste Bailly, Bizans mparatorluk Tarihi, Çev. Haluk aman, C. 1, trz. s. 4932

Auguste Bailly, a.g.e. s. 5633Tamara Talbot Rice, Bizans’ta Günlük Ya am, Çev. Bilgi Altınok, st. 2001, s. 42



31

4. mparatorluk Sarayı Dıındaki Saraylar

“Proasteion” denilen sayfiye sarayları, imparatorluk saraylarına oranla daha az

sayıdaki yapılardan oluan ve geçici sürelerle kullanılmı yapılardır çünkü imparatorlar iyi

vakit geçirmek için birden çok sayfiye sarayını kullanabiliyordu.

Bizans mparatorlarının Büyük Saray ve Blakherna Sarayı dıında kendi mülkleri

olan ya da ailelerinden kiilerin sahip oldukları sarayları ve büyük evleri (domus-oika) de

vardı. Sözgelimi Theodosius ailesinin ehirde birçok sarayı vardı. I. Theodosius’un birinci

karısı Aelia Flavia Flacilla’nın sarayı I. bölgede (Ayasofya ile Manganlar arası), ikinci

karısı olan Galla’nın sarayı ise II. bölgede (hipodromun kuzeyi ile Sarayburnu arası) yer

alıyordu. Ayrıca ehrin X-XI. bölgesi (Fatih-ehzadebaı) içinde, adını Flacilla’dan alan

bir saray daha vardı. Theodosius ailesinden, 6. yüzyılın tanınmı simalarından luliana

Anicia’nın saraylarından biri de ehzadebaı’nda, Polyeuktos Manastır Kilisesi’nin kuzey

ya da kuzeybatısında bulunuyordu. 34

Manuel Komnenos’un Kariye yakınında Theodoros Metakites’in yaptırdıı özel bir

saray (günümüze ulamadı), Ttabzon’daki Komnenoslar Sarayı Bizans saray yapılarının

örnekleridir. Yazlık saraylar da ayrı bir grup oluturur. stanbul’da Bostancı’da Brias

Sarayı, Samandra’da bir saray, Rhegion (Küçük Çekmece ) Sarayı, Aretas (Haramidere)

Yazlık Sarayı, Hepdoman (Bakırköy) Sarayı, Anadolu’da Silifke’de Akkale Sarayı,

Milet’te Baris çiftlii yakınındaki saray, Fırat kıyısında Digenis Akrites bu türün

örnekleridir.

Trabzon’daki Komnenoslar Sarayı’na ilikin bilgiler azdır. Bu saray, konuk odaları,

imparator dairesi, hazine bölümü, ariv ve hükümet yapısından oluuyordu. XI-XII.Yüzyıllara tarihlenen yapı, ulaımı güç bir kayalıa kurulmutu. Batı yönündeki sarayın

dousunda bir yol, güneydeki odalarla surlar arasında da geni bir alan vardı. Günümüze

ulaan odalar deiik zamanlara tarihlenir. Destek duvarlarıyla güçlendirilen teraslar, üç ana

bölümü ayırıyordu. Güneydou köedekiler en güçlü ve yüksek yapılardı. Bunlardan sonra

‘epiphamia’ denen ana salon ve oturma odaları geliyordu. Mahkeme yapısı tek bölümlüydü.

34

Gülgün Körolu, Sur içinde mparatorluk Mekanları Konstantinopolis’teki Bizans Sarayları, ToplumsalTarih Dergisi, S.152, st. Austos 2006, s. 14



32

Sarayın duvar ve pencereleri günümüzde de durmaktadır. Teraslar, toprak ve molozla kaplı

olduundan odalar ve bölümler kesinlikle belirlenememektedir. Ancak üst katların alt

katlardan önemli olduu bilinmektedir. Orta bölüm ilginçtir, yanında güneydoudaki kare

planlı yapının mparatoriçe Theodora’nın yatak odası olduu sanılmaktadır. Türk döneminde

burası terkedilmitir. Ancak bu bölüme bir Türk hamamının yapılmı olması ilginçtir.35

Her uygarlıkta olduu gibi, Bizans’ta da imparatorun sarayı bir çekim merkezi

olmu, dier soylular ve üst düzey yöneticilerin saray ve evleri imparatorun sarayına yakın

yerlere kurulmutu. Theodosius döneminin soylularından Antiokhos ve Lausus’un halen

kalıntıları görülebilen sarayları hipodromun kuzeybatısında, Justinianus’un ünlü

komutanlarından Belisarius’un sarayı, Büyük Saray’ın pek uzaında olmayan Konstantin

Forumu (Çemberlita) civarında bulunuyordu. Palaiologoslar döneminin ünlü isimlerinden

Theodore Metokhites’in sarayı ise Blakherna’nın kuzeyinde, Khora Manastırı (Kariye)

yakınlarında yer alıyordu.

Erken Bizans döneminde özel saraylar için Sarayburnu ile Yenikapı sahili (I-IX.

bölge), Beyazıt-Gedikpaa (VII. bölge) çevresi ile Fatih-ehzadebaı (X-XI. bölge)

arasındaki bölgenin tercih edildii görülmektedir. II. Theodosius dönemi kara surlarına

yapılıncaya kadar, surların dıında olan Samatya’da soylu ve zenginlerin malikanelerinin

bulunduu, temel kazılarında ortaya çıkan mimari kalıntılar ve döeme mozaiklerinden

anlaılmaktadır.

Bizans’ta imparator ve soyluların yanı sıra patriklerin de sarayları vardı.

Konstantinopolis patriinin sarayı, Ayasofya’nın güneyinde bulunuyordu. 36

5. mparatorluk Sarayları

Bakenti, ehirlerin kraliçesi Konstantinopolis’ten dört bir yana ıık saçmı olan

Bizans mparatorluu 1100 yıl süreyle varlık gösterdi. Ortaçaın en uzun ömürlü kurumu

35 Özkan Erturul, Bizans Kültürü (Genel Bakı), st. trz. s. 16-1836




33

oldu.37 Bizans sarayının bütün ortaça tarihinde ünlü debdebesi, ince ve karıık terifat

usulleri komu kavimleri hayran bırakan ihtiamı 38 döneme damgasını vurdu.

Hiç üphesiz ki uzun asırlar dünya siyasetinde var olan bir devletin içinde bulunduu

siyasi, ekonomik ve kültürel hayatını ortaya koyan en önemli unsurlardan birisi saray ve

saray yaamıdır. Bizans sarayının siyasi ve toplumsal yaamdaki yerini ve önemini,

ulaabildiimiz balıca büyük saraylardan bahsederek bunu kısmen de olsa ortaya

koymaya çalıacaız.

5.1. Büyük Saray

üphesiz Bizans sarayları içinde en eskisi ve en önemlisi, Büyük Konstantin tarafından

kurulup yüzyıllar boyunca yeni yapıların eklenmesi ile geniletilen Büyük Saray’dır. Saray

hakkında bilgilerimiz, toprak üstünde bulunan ve sarayın hangi bölümüne ait olduunu

bilemediimiz kalıntılarla, sarayı görmü olanların anlattıklarına dayanmaktadır. Sanat ve

mimarlık tarihçilerinin sarayla ilgili yayınlarında verdikleri bilgiler ve rekonstrüksiyonlar,

gerçeklii arkeolojik kazılar olmadan kanıtlanamayacak yorumlar olarak kalmaktadır.

Bizans’ın en eski sarayı olan bu saray kompleksine Bizanslılar; Palation (Saray),

Hieron Palation (Kutsal Saray), Basileos Oikia (mparator Evi), Hipodromou Palation

(Hipodrom Sarayı), Palaion Palation (Eski Saray), Orta Bizans dönemindeki en yaygın

kullanılan adlandırılııyla Mega Palation (Büyük Saray) demilerdir. 39

Büyük Konstantin, Roma mparatorluu’nun Roma’dan sonra doudaki ikinci bakenti

olarak seçtii ve Konstantinopolis adını verdii kentte, hipodromun dousu ile kentin

katedrali olan Ayasofya’nın güneyinde kalan düzlüe, imparator ve ailesinin resmiikametgahı ve aynı zamanda imparatorluun yönetim merkezi olacak bir saray yaptırmıtı.

IV. yüzyılda ina edilen sarayın planıyla ilgili bilgi bulunmamasına karın,

Diokletianus’un Split’teki sarayı gibi dikdörtgen planlı, etrafı surlarla çevrili bir Roma

askeri kampı (castrum) görünümünde ve muhtemelen aynı ölçülere sahip olduu

37 Donald M.Nıcol, Bizans’ın Soylu Kadınları On Portre, 1250-1500 , Çev. Özden Arıkan, st. 2001, s. 138 M.Fuad Köprülü, Bizans Müesseselerinin Osmanlı Müesseselerine Tesiri, st. 1986, s. 17639




34

düünülebilir. Saray, Konstantin’den sonra tahta geçen hemen tüm imparatorlar tarafından

yeni yapıların eklenmesi, bazılarının yıktırılarak yerine baka yapıların ina edilmesiyle

geniletilmiti. 40

Bizans mparatorluk saraylarının kesin sınırlarla ayrılan iki bölümde incelenebilir;

imparatorluun ilk yüzyıllarında hükümdarlar hemen hemen daima Büyük Saray’da

oturdular. Bu yapı sıklıkla Bukoleon Sarayı ya da Mor Saray adlarıyla anılır. 41

Ayasofya saray gurubu içerisinde ilk sırada yer alan 42 hem Zosimos tarafından hem

de Khronikon’da anlatılan Büyük Saray, Hipodrom’un hemen dousuna doru, Birinci

tepedeki bahçenin ortasında, Marmara’ya kadar inen teraslar üzerine kurulmutu. Bu

büyük kompleks, 43 ilk önce I. Konstantinos (306-337) zamanında yapıldı ve I. Justinyanus

(527-565) tarafından hemen hemen yeniden ina ve birçok imparatorlar tarafından da

muhtelif zamanlarda tamir edilip geniletildi. Ahırkapı sırtlarında bulunuyor ve bugünkü

Sultanahmed Camii ile brahim Paa Hamamını ve kısmen de önündeki parkı kapsayan

sahayı içine alıyordu.

Büyük Saray tekbir binadan ibaret deildi. Birçok zamanlarda yapılmı ilavelerden

meydana geliyordu. Lakin bu ilaveler arasında bir ahenk gözetilmiti. Bununla beraber dı

görünüü bir saraydan çok, ortaça atoları gibi, müstahkem bir mevkie benzerdi. Ancak,

Bizans mparatorları aynı zamanda Ruhani Reis sıfatını da taıdıklarından halkın üzerinde

ihtiam duygusu yaratmak için, iç süslemelere son derece itina etmilerdi.

Bu saray kırk hektarlık bir alanda yapılmıtı. Genel olarak Ayasofya civarındaki bir

bina grubu ile Marmara kıyısındaki bir bina grubundan mürekkepti. 44 Bu binalardan,

sekizgen planlı ve kubbeli, sonradan sarayın taht odası ve merasim merkezi olacak olanKhrysotriklinos (Altın Hol); Magnavra denilen bazilika eklinde bir tören salonu; deniz

kenarındaki Bukoleon Sarayı; Augusteion’a açılan, sarayın anıtsal girii Khalke;

40 Semavi Eyice, “stanbul’da Bizans mparatorlarının Sarayı:Büyük Saray”, Sanat Tarihi Ara tırmaları

Dergisi, S.3, st.1988 Eylül, s. 3-3641 Gustave Schlumberger, Prens Adaları, Çev. Haluk Çalayaner, st. 2000, s. 19242 Midhat Sertolu, “Bizans Sarayları ve Saray Maceraları” Hayat Tarih Mecmuası, C. 2, S. 12, st. 1976, s.1243 John Freely - Ahmet S. Çakmak , stanbul’un Bizans Anıtları, Çev.F.Gülru Tanman, st. 2005, s. 2744

Midhat Sertolu, “Bizans Sarayları ve Saray Maceraları” Hayat Tarih Mecmuası, C. 2, S. 12, st. 1976, s.12



35

Hipodrom’daki imparatorluk locası Kathisma en dikkate deer yapılardı. 45 I.

Konstantinos’un yaptıı kısım 532 yılındaki Nika ihtilali sırasında harap olmutur. Bu

ihtilal, ırken Yunanlılıkla ilgisi olmayıp Yunan kültürü ile yetimi olan Slav asıllı I.

Justinyanus devrine rastlar. 527 yılında 35 yaında bulunduu sırada imparator olan bu zat,

hilekar ve haris kimseydi. Gayesi, eski Büyük Roma mparatorluu’nu ayakta tutmaya

harcamıtır.46

Büyük Saray’ın ana girii bir çift göz alıcı tunç kapıdan oluuyordu. Bu sarayda

dülenemeyecek bir debdebe içinde Bizans’ın kalbi atardı. VI. yüzyılda Justinyanus

Ephesos’tan getirdii tunç atları buraya koyduunda, bu kompleks içinde o kadar çok eski

sanat yapıtı toplanmıtı ki, bu alan gerçek bir müzeye dönmütü. VIII. yüzyıldan sonra bu

koleksiyona düzenli bir biçimde imparatorların ve imparatorluun kahramanlarının

heykelleri eklendi.47

Theophilos döneminde (826-842) Büyük Saray’a yeni bölümler yaptırılmıtır. Bunlar

arasında, Trikonkhos adındaki yonca planlı kabul salonu, giriindeki yarım daire eklindeki

revak (Sigma) ve avlu (Phiale), Tetraseron, Mysterion, Pyksites, Eros, Karianos, Margarites,

Kamilas, Mousikos ve Saksideimo adındaki yapılar vardır. Theophilos’un zevkine uygun

olarak, bu yapıların mimarilerinde ve süslemelerinde slam saraylarından etkilerin

bulunduu kaynaklarda belirtilmitir. Bu dönemde Konstantinopolis ile Badat sarayları

arasında karılıklı armaanlar alınıp verilmitir. Halife Harun Reid’in sarayındaki mekanik

aygıtların (autamata) aynısı Bizans Sarayı için de yapılmıtı. Magnaura’daki altı basamakla

çıkılan ve “Süleyman’ın Tahtı” olarak adlandırılan taht yabancı elçilerin ziyareti sırasında,

gizli mekanizmalar sayesinde tavana kadar yükselirken, tahtın iki yanındaki altın kaplama

bronz aslan heykelleri kükrüyordu. II. Justinus’un ina ettirdii Khrysotriklinos’ta yer alan

ve Theophilos’un bizzat kendisinin yaptıı büyük bir dolap, iki altın org ve bir mekanizmasayesinde üzerinde kular uçuan altın aaç görenleri hayrete düüren eyalardı. Bu yıllarda

sarayın, Konstantin dönemindeki Romalı görünümünden uzaklaarak daha doulu bir

görünüm kazandıı anlaılmaktadır.

45 John Freely - Ahmet S. Çakmak , stanbul’un Bizans Anıtları, Çev.F.Gülru Tanman, st. 2005, s. 2746 Midhat Sertolu, “Bizans Sarayları ve Saray Maceraları” Hayat Tarih Mecmuası, C. 2, S. 12, st. 1976, s.

1247 Tamara Talbot Rice, Bizans’ta Günlük Ya am, Çev. Bilgi Altınok, st. 2001, s. 44



36

mparator I. Basileos (867-86) ise Kainourguion, Pentakoubouklion ve Aetos adındaki

yüksek yapı ile polo alanının (Tyzkanisterion) yakınlarına Hagios Elias ve Nea kiliselerini

ina ettirmiti. Bu dönemden itibaren imparatorlar, Sarayburnu yakınlarında kurulmu olan

Mangana Sarayı’nda oturmayı tercih etmilerdir. VII. Konstantin ve taht ortaı I. Romanos

Lekapenos döneminde (913-59) ise Khalke ve birçok saray yapısı onarım görmü ve

Kamilas’ta büyük bir kütüphane ina ettirilmiti. I. Manuel Komnenos (1143-80),

Boukoleon’un yukarısındaki terasa Altın Andron denilen maiyet salonunu ekletmiti.

Komnenos ailesinin Bizans tahtında olduu yıllarda Blakherna Sarayı önem kazanmıtı,

ancak Mangana ve Büyük Saray halen kullanılıyordu. Fakat kısa bir süre sonra mparator II.

Isaakhios Angelos, sarayın terk edilmi yapılarının inaat malzemelerini baka yapılarda

kullanmak üzere söktürmütü.

1204 - 1261 yılları arasında stanbul’u igal eden Latinler Büyük Saray’a yerlemi ve

ilk toplantılarını burada yapmılardı. Latin igalinin bitmesinden sonra, VIII. Mikhail

Blakherna Sarayı’nın onarımı tamamlanıncaya kadar Büyük Saray’da ikamet etmiti.

Sonraki yıllarda Büyük Saray iyice ıssızlamı, buradaki yapıların ta ve mermerleri baka

yapıların inaatında devirme malzeme olarak kullanılmıtır. stanbul’un fethedildii yıllarda

Büyük Saray’ın metruk bir halde olduunu, Batılıların, yaptıı gravürler ve Fatih Sultan

Mehmed’in kaleme aldıı Farsça beyit göstermektedir: “Kayser’in kasrında örümcek

perdadarlık ediyor. Efrasiyab’ın sarayında da bayku nevbet çalıyor.” 48

Büyük Saray terkedilmi imparatorlar ina ettirdikleri yeni saraylara yerlemiler

ancak, mparatorluun yeni mekanları hiçbir ekilde Büyük Saray’dan (great palace)

asaı bir düzeyde olmayıp çaın yazarlar orası için hayranlık uyandıran tanımlamalar

bırakmılardır. Terk edilmi Büyük Saray (Great Palace) yıkılmaya yüz tutmutur. XV.

yüzyılda da artık sadece bir harabe olan saray Türklerin zamanında tamamen yıkılmıtır. 49

48 Semavi Eyice, “stanbul’da Bizans mparatorlarının Sarayı: Büyük Saray”, Sanat Tarihi Ara tırmaları

Dergisi, S.3, st.1988 Eylül, s. 3-3649

A.A.Vasiliev, History Of The Byzantine Empire 324-1453, Vol. II , 1976, s. 503 ve Margaret Mullet andRoger Scott, Byzantium And The Classical Tradition, T.T.K. Küt. 1981, s. 107- 108



37

Büyük Saray’ın büyük bir bölümü görünüe göre XII. yüzyılda yıkılmaya balamıtır,

ayrıca yapılan kazı sonuçları sarayın bir bölümünün çöp toplama merkezi (ana çöplük)

olarak kullanıldıını göstermektedir. mparator daha sonra yeni bir saraya sınır duvarlarının

altın boynuz ( golden horn) olarak bilinen yere yakın bir saraya Blakherna’ya taınmıtır.

Sarayın bir kısmı, baka bir deyile Tekfur Sarayı (tekfurun sarayi) diye Türk ismi ile

bilinen veya The Palace of the Constanine Porphyrogenitus ( Konstantin Porphyrogenitus’un

Sarayı ) olarak bilinen kısmı halen yaamaktadır. 50

Geni bir alana yayılmı, büyük bir kompleks oluturan Büyük Saray’dan günümüze,

sadece hangi yapılara ait olduu henüz anlaılmayan bir rampalı kule, halen Mozaik Müzesi

olarak kullanılan ve zemini döeme mozaikleriyle kaplı, apsisli ve revaklı bir mekan ile,

Pittakia olarak adlandırılan Ayasofya’nın dousundaki bölgede, stanbul Arkeoloji

Müzelerinin sürdürdüü arkeolojik kazılar sonucu gün ııına çıkan mimari kalıntılar ve

duvar resimleri ulaabilmitir. 51

5.1.1. Büyük Saraydaki Daireler

Büyük Saray, gayet geni bir iç avlu, yedi koridor, dört kilise, dokuz vaftiz yeri,

dört kıla, üç büyük daire, be büyük divanhane, üç büyük yemek odası, prenslere mahsus

on daire, yedi özel daire, daireleri birbirine balayan üç yol, bir kütüphane, bir silahhane,

bir manej yeri, iki hamam ve bahçede birbirinden ayrı sekiz kökten meydana gelmiti.

Bütün bu daireler o ekilde düzenlenmiti ki, imparator hiç dıarı çıkmadan sarayda

kabul resimlerinde, Ayasofya’da dini törenlerde veya hipodromda at yarılarında hazır

bulunabilirdi. Odaların duvarları resim ve mozaiklerle süslüydü. Her odanın duvar süsleri,

kullanılıına ve özelliine göreydi.

Ayasofya civarındaki binalar grubu Halki, Dafni ve Kutsal Saray adı altında üç

kısımdan kuruluyordu. Halki veya Halke sarayın giri bölümünü tekil eder ve bu isimli

koridordan dolayı böyle anılırdı. Bu koridor, sarayın Ayasofya= Ogüsteon meydanına

açılan kapısına ulaırdı. Bu kısımda bu koridordan baka, Hz. sa adına bir kilise, Ruhani

50 David Talbot Rice, The Byzantines, London, 1962, s. 9551

Semavi Eyice, “stanbul’da Bizans mparatorlarının Sarayı:Büyük Saray”, Sanat Tarihi Ara tırmaları Dergisi, S.3, st.1988 Eylül, s. 3-36



38

meclisin Konsistiyoryum adlı toplantı salonu, muhafızlara mahsus karakol, mabeyncilere

ait daireler, büyük ziyafet salonu, kabul salonu ve mahkeme salonu bulunmaktaydı.

Konsistiyoryuma fildii ile süslü üç kapıdan girilirdi. Bunun sonunda ve yüksekçe bir

yerde imparatorun muhteem bir tahtı bulunmaktaydı.52

5.2. Dafne Sarayı

Ayasofya grubundaki ikinci saray Dafne’dir. I. Konstantinos tarafından ina

ettirilen bu merkezi bina, öbürlerinden daha yüksek olup mparatorun resmi ikametgahı

idi. Burası ile Hipodrom’da bulunan ve imparatorların oyunlarını seyretmeleri için

yapılmı olan Katizma arasında balantı vardı. Öyle ki, saraydan doruca Katizma’ya

geçmek mümkün bulunuyordu.

Dafne birçok kabul salonlarından, kiliselerden ve dairelerden mürekkepti. Roma’dan

getirilmi olan Dafne heykeli dolayısıyla bu isimde anılırdı. Bu sarayın Ogüsteon denilen

dairenin tavanına kıymetli talarla ve altınla büyük bir taç ilenmi bulunuyordu. Dafne, üstü

örtülü bir koridorla balardı. Bu koridor, sekiz köeli bir binaya varırdı. te, yukarıda

bahsettiimiz bölümler, burada idi.

Halki ile Dafne arasında Triklinyum diye anılan mehur ziyafet salonu bulunmakta

idi. Burası Roma usulündeydi. Yani davetliler yattıkları yerde yemek yerlerdi. Resmi

ziyafetler için kullanılan Triklinyum, bu ekilde üç yüz misafiri alacak büyüklükteydi.

mparatora ve özel misafirlerine ait kısım ise, on dokuz kiilik olduundan, on dokuz

yataklı Triklinyum diye anılırdı. Herkes yemeini uzanmı ve yarı yatmı halde yerdi.

Yemek kapları som altındandı. Yemekten sonra meyve getirilen altın kaseler o kadar aırdı

ki, elde deil, üstü erguvan renkli kumalarla örtülü iki tekerlekli arabalarda taınırdı.Tavandaki halkalardan, yaldızlı meinlerden halkaları bulunan üç ip sarkar, uçları vazo

eklindeki meyve kaselerinin kulplarına balanır ve bu ipler çekilerek kaseler sofranın

üzerine alınırdı. Dairenin her tarafı altın yaldızlıydı. Aynı ekilde olan tavan, zamanla

harap olduundan VII. Konstantinos Porfirogenetos (912-959) tarafından onarılmı ve yer

52

Midhat Sertolu, “Bizans Sarayları ve Saray Maceraları” Hayat Tarih Mecmuası, C. 2, S. 12, st. 1976, s.14



39

yer sekiz köeli hücreler ilave olunmutu. Bu hücreler dal ve yaprak motifleri taıyan

dantel eklinde oyma mermerlerle süslenmiti

Hz. sa’nın doumu yortusu ile haçın suya atılması töreni günlerinde, imparator

devlet ricalinden, kumandanlardan ve ehrin ileri gelenlerinden on iki kiiyi buraya davet

eder kendisi dahil olmak üzere, on üç kii Hz. sa’nın son yemeini temsil ederlerdi.

5.2.1. On Dokuz Yatak Mahkemesi

Bu binanın önünde ise ‘On Dokuz Yatak Mahkemesi’ denilen geni bir avlu ve

bunun önünde bir sed vardı. Yüksek memuriyetlerin verilmesi, asalet ünvanlarının tevcihi

gibi törenler burada yapılırdı. mparator, yanında patrik bulunduu halde bu seddin üzerinde,

törende hazır bulunacak öbür kiiler ise Triklinyum’u sedde balayan revakların altında yer

alırlardı. mparatorla mparatoriçe sedde çıkan merdivenleri tırmanırlarken, en ileri devlet

erkanı da basamaklarda dururlardı.

Yeni imparatorlar, Ogüsteon salonunda taç giydikten sonra buraya gelerek sedde

çıkarlar ve alkılanırlardı. mparatoriçe, seddin önündeki parmaklıa kadar ilerler ve büyük

haçın önündeki mumları yakarlardı.

Öbür binalar ina edildikten sonra Dafne zamanla metruk bir hale gelmitir.

mparatorlar da burada artık oturmaz oldular. Yalnız, adet olan bazı törenler için gelir ve

törenden sonra giderlerdi.

5.3. Kutsal Saray

Bu gruptaki üçüncü kısım, Kutsal Saray’dı. Burası içi saray sayılmaktaydı. Genel

ekli Rumcadaki Sigma harfine benzediinden, bu isimle veya Trikong diye de anılırdı.

Burada, büyük bir meydan vardı. Ortasında, kenarları gümülü bir havuz ve bu

havuzun ortasında kabuk eklinde altın bir tekne bulunurdu. Bunun içine gelip geçenlerin

alıp yemesi için çeitli yemiler konulurdu. Bu meydandan sonra, on be sütuna dayanan

geni bir revak gelir ve bunun altında dört mermer sütunun tuttuu kubbe ile örtülü



40

imparatorluk tahtı bulunurdu. Resmi günlerde ve bayramlarda imparatorlar burada

oturarak saray halkının tebriklerini kabul ederlerdi. Yine burada IX. Yüzyılda mparator

Teofilos (829-842) ina edilmi iki katlı ve Badat kökleri taklit edilerek yapılmı bir

saray bulunduu bilinmektedir.

ç sarayın en önemli bir dairesi de Hiris-Triklinyum denilen yerdi. mparator II.

Jüstınos (565-578) tarafında ina edilip kendisinden sonra mparator Tiberyus (578-582)

tarafından geniletilen ve muhteem hale getirilen bu daire, sekiz kenarlı bir bina idi.

Üzerinde bir kubbe ve kubbenin etrafında on altı pencere vardı. Sekiz kenardan her birinin

üzerinde bir mihrap hücresi bulunur ve bunlardan birbirine geçilirdi. Kapının karısına

rastlayan hücrenin, kanatları gümü kaplı iki kapısı vardı. Kapının birinin üzerinde Hz.

sa’nın, öbüründe Hz. Meryem’in resimleri mevcuttu.

ç sarayda, saraya ait evlenme, kabul resimleri ve bazen taç giyme törenleri

yapılırdı. Bu törenlerin çou, ran hükümdarının seremoni usullerinden alınmıtı. Bu salon,

sarayın avlusuna bitiikti ve avludan dorudan doruya buraya girilirdi. mparator, büyük

bir perdenin arkasında bulunurdu. Kendisini ziyaretçilere gösterecei zaman tahtına oturur

ve ailesine mensup olanları, devlet ve saray erkanını yanına alırdı. Sonra perde açılır ve

imparator görünürdü.

Salonun arkasında imparatorun yazlık ve kılık özel daireleri bulunmaktaydı…

mparatorun yazlık dairesi ise tek kattan ibaret olup, burada bir yatak odasıyla salon

bulunuyordu. Altında zemin katı vardı.

5.4. Mangana Sarayı

Mangana Sarayı’nın yeri, günümüzde Sirkeci-Cankurtaran tren istasyonları

arasında bulunmakta olup, akropolün dousunda, Deirmenkapı ile ncili Kök

arasındadır. Buradaki yapılar askeri bölge içinde kaldıından ziyaret edilememektedir.

Bölgede, 1921-23 yılları arasında, Demangel ve Mamboury arkeolojik kazılar

yapmılardır. Kazılarda ortaya çıkarılan yapılar, Bizans kaynakları ve bölgedeki kalıntıları

görmü seyyahların da verdii bilgilere dayandırılarak Mangana Sarayına ait birimler

olarak tanımlanabilmitir. Ayrıca bu bölgede, Hagios Georgios Mangana, Hodogetria ve



41

Soteros Philantropos manastırlarına balı kurulular olan kilise, apel, mezar binası,

vaftizhane, hastane ve yalılar evi gibi yapılarla kütüphane, hukuk ve felsefe okulu ve amfi

tiyatro olduu da bilinmektedir. 11-15. yüzyıllar arasında ayakta olan bu yapıların büyük

bir kısmı Osmanlı döneminde yıktırılmı olmasına ramen, teras duvarları ve sarnıç olarak

da kullanılmı bazı alt yapı kalıntıları halen mevcuttur. Kentin en güzel manzarasına sahip

bu alanda, mparator Mikhail Rhangabe’nin (811-13) ve mparatoriçe Zoe’nin kuzeni

Sklerina’nın (11.yy) konakları yer alıyordu.

I. Basileos (867-76) tarafından yaptırılmı olan ve adını, bölgede yer alan bir kule

ve sava araç gereci deposundan alan Mangana Sarayı, dier Bizans sarayları gibi bahçeler

içinde kurulmu çeitli bölümlerden oluuyordu. kametgah olarak kullanılan ana bölüm

ise oldukça gösterili, be katlı bir yapıydı. Sevgilisi Sklerina’nın konaı da bu civarda

olduundan, mparator IX. Konstantin Monamakhos bu sarayı yeniden yaptırırcasına

onartmıtı. Bizans tarihinde özellikle X - XII. yüzyıllar arasında bu sarayın kullanıldıını

gösteren olaylar vardır. Mikhail Dukas’ın dul ei Maria ve olu bu sarayda

hapsedilmilerdi. Anna Komnena, babası I. Aleksios Komnenos’un aır hastalıı sırasında

buraya taındıını ve burada babasının yaama veda ettiini belirtmektedir. Sarayın sahil

surlarına yakın olması nedeniyle, denizden gelebilecek düman saldırılarından korkan

imparatorlar daha güvenli bir yer olan Blakherna Sarayı’na yerlemeyi uygun görmütü. 53

mparatorlarla imparatoriçelerin nikah törenlerinin burada yapılması adetti. Sonra,

alkılar arasında Mangana’daki zifaf odasına giderlerdi. Zifaf odasında helezon eklinde

özel bir yer vardı. mparator ve zevcesi, kilisede nikahlarını kıyan rahip tarafından

balarına konulan gelin ve güvey taçlarını burada bırakırlardı.54

Mangana Sarayı’nın terası heykellerle bezeliydi; oraya konduu bilinen en sonheykel mparator Phokos’un (602-610) büstüydü. Saray IX. Yüzyılda terk edilmi 55 bir

süre yönetim hizmetleri için kullanılmı ve daha sonra mparator II. Isaakhios Angelos

tarafından XII. yüzyıl sonlarında yıktırılmıtır. XIII. yüzyıl baında bölgedeki kiliseleri

ziyarete gelen Rus hacılar sarayın kalıntılarını bile görememilerdir.


Tarih Dergisi, S.152, st. Austos 2006, s. 1954

Midhat Sertolu, “Bizans Sarayları ve Saray Maceraları” Hayat Tarih Mecmuası, C. 1, S. 1, st. 1977, s. 3255 Tamara Talbot Rice, Bizans’ta Günlük Ya am, Çev. Bilgi Altınok, st. 2001, s. 43



42

Günümüzde, Mangana Sarayı’na ait olması mümkün yapı kalıntılardan ilki, Soteros

Philantropos Ayazması’nın arkasındadır. Kısmen demiryolu tarafından tahrip edilen bu

kalıntı, üç bölümden oluan, üstündeki katlar ile ilgili bilgi vermeyen, dikdörtgen planlı bir

alt yapıdır. Bu kalıntının yakınlarında, saray olma ihtimali fazla, içi toprak ve moloz

dolmu bir alt yapı kalıntısı daha vardır. Denize doru açılan kalıntının sarayı çarıtıran

cephesinde sadece sütun kaideleri ve payelerin alt kısımları mevcuttur. Bu yapı kalıntısının

yakınlarında bir de hamam kalıntısı vardır. 60.37x39.45 m ölçülerindeki alt yapı üç nef ve

buna balı iki yan kanattan olumaktadır. Sarnıç olarak kullanılmı içi toprak dolu kalıntı,

dört nefli bazilikal plandadır. Dikdörtgen planlı yapının iki uzun tarafı desteklerle

güçlendirilmitir. Üç nefli yapının orta bölümü (merkezi sarnıç), 33 kubbeli tonoz ile

örtülüdür. Kubbeler uzunlamasına üç sıra oluturmaktadır. Merkezi sarnıcın ortasındaki

enine aks, üç kubbe ile örtülmütür. Aralarda kubbeleri destekleyen, alternatif olarak

sıralanmı 10 sütun ile 10 haçvari paye bulunmaktadır. Bu taıyıcıların üstlerinde, beyaz

mermerden sütun balıkları ve üzerlerine haç ilenmi impostlar vardır.

5.5. Blakherna Sarayı

II. Theodosius dönemi surları (5. yüzyıl) yapılıncaya kadar, Blakherna adındaki

yerleim Konstantinopolis’e komu bir kasaba veya köy durumundaydı. ehir surlarının

batıya alınmasından sonra, kentin XIV. bölgesi olan bu yerleim bölgesinde, Bizans’ın

önemli kiliselerinden biri olan ve Meryem’in alının (maphorion) muhafaza edildii

Theotokos Kilisesi bulunuyordu. Bizans imparatorlarının ehrin dıındaki bu önemli kiliseyi

ziyaretleri sırasında kullandıkları, kiliseye galeri veya merdivenle balanan ve Triklinos

olarak adlandırılan yapı; kabul salonu, ibadet yeri ve yatak odasından oluan, imparatora ait

küçük bir köktü. mparator burada giysisini deitirip dinleniyor ya da önemli dinsel

törenlerde ziyafetler veriyordu. 56 Ve av kökü olarak da kullanmaktaydılar. 57 Bu yapıyadaha sonraki yıllarda Soros, Danubios, Okeanos ve Anastasios denilen bölümler eklenmiti.

XI. yüzyıla kadar belirli zamanlarda kullanılan Blakherna’daki sayfiye sarayı, özellikle

Komnenos ailesinin Bizans tahtında olduu dönemden itibaren büyütülmü, etrafı güçlü


Tarih Dergisi, S.152, st. Austos 2006, s. 2057 Midhat Sertolu, “Bizans Sarayları ve Saray Maceraları” Hayat Tarih Mecmuası, C. 1, S. 1, st. 1977, s. 28



43

surlarla çevrilerek koruma altına alınmı, 1453 yılına kadar kullanılan büyük ve gösterili bir

imparatorluk sarayı olmutur. 58

Büyük Sarayı gözden çıkaran I. Manuel Blakherna’yı öylesine geniletip

güzelletirdi ki; yeni malikanenin kurucusu olarak benimsendi. 59 Bu saray I. Manuel

Komneneos’un (1143-1180) saltanatı sırasında parlak bir saray yaamının merkezi oldu.

1204’te Haçlılar Konstantinopolis’i igal edip kutsal toprakları Müslümanların elinden

kurtarmak yerine burayı yamalarken; Blakherna’nın da görkemli eyalarını soyup bu sırada

sarayı da tahrip ettiler.60 Nitekim Bizans’ı zapt ettikten sonra Latin imparatorları burada

oturmular, lakin medeniyetçe geri oldukları için çok harap etmilerdir. Domuz kızartmak

için salonların orta yerinde yakılan atelerden duvarları simsiyah oldu. Süslü odalara hayvan

balayıp ahır haline getirildi. Nitekim ehir yine Rumların eline geçince mparator VII.

Mihael Paleologos (1261-1282) ancak esaslı surette onardıktan sonra burada oturabilmitir.61

mparator ve saray halkının deniz yolunu kullanarak buraya geldikleri, bunun için

Haliç kıyısındaki Ksilo Porta (Ahap Kapı) önündeki rıhtımı kullandıkları bilinmektedir.

Blakherna saray kompleksi, Haliç’e kadar inen dik bir yamaç üzerindeki teraslar üzerine

kurulmutur. 62 Sarayın mimarisine bakacak olursak; Grek tarihçilerin en sık kullandıkları

tanımlamayla bu yüksek, çok yüksek konutlar “ ta hypsita, ta hypsitotata” buradaydı, bizim

villehardoun’imiz de yüksek Blakerna Sarayı diye adlandırıyor. Zeminin bu noktadaki

yükseltisi hatırı sayılır derecede olmakla birlikte Blakherna Sarayı’nın mimarlarının

yapılarını olutururken bununla yetindiklerini sanmamak gerekir. Eimi çok sert olan bu

kadar geni bir sarayın kuruluuna hiç de uygun deildi. Kapı önlerinde ve bina içlerinde

çok sayıda taraça ve düz ayak avlular ina etmek gerekiyordu. Bu amaca ulamak için bazı

yerlerde muazzam tonozlar yapıldı, bazı yerlerde de temelleri tepenin eteklerinde bulunan

koskoca istinat duvarları oluturularak yıılan toprak desteklendi. Böylece sarayınçevresinden geni gezinti alanları elde edildi. ehrin içine bakan saray buradan bütün

bakente ve varolarına hakimdi. Taraçalar, varlıını hala sürdüren ve Konstantinopolis’in


Tarih Dergisi, S.152, st. Austos 2006, s. 2059 Gustave Schlumberger, Prens Adaları, Çev. Haluk Çalayaner, st. 2000, s. 19260Tamara Talbot Rice, Bizans’ta Günlük Ya am, Çev.Bilgi Altınok, st. 2001, s. 4561 Midhat Sertolu, a.g.m. s. 2962




44

altıncı tepesini, Blakherna Sarayı tarafından tamamen kaplanan yedincisinden ayıran

oldukça derin bir vadinin üzerinde yer alıyordu. Batı bölümü belki de en ilginç olanı;

koskoca tonozların üzerinde yükselen imparatorluk konutu burada Konstantinopolis

surlarıyla birleiyor ve bu birliktelik surun uzunca bir bölümünde süregidiyordu; anıtsal sur

ve kuleler sarayın duvarını oluturuyorlardı. mparatorlar, dorudan kırlara bakan pencere ve

balkonlardan bugün Eyüb’ün kutsal kubbesinin ve zarif minarelerinin yükseldii yerdeki

Kosmidion’un geni ve gölgelik derinliklerine göz gezdirirken Trakya ovalarının meltemini

içlerine çekebiliyorlardı. 63

Blakherna saray kompleksinden günümüze en iyi durumda ulaan yapı olan Tekfur

Sarayı’nın Manuel’in yaptırdıı saray olduu görüü yaygındır. Bu yapı dıında, Blakherna

Sarayı’ndan günümüze Anemas Kulesi ya da Zindanı adını taıyan, Isaakhios Komnenos’un

yenilettiini kitabesinden örendiimiz, 14 numaralı burcun altında bulunan, sarayla

balantılı olduu son yıllarda yapılan temizlik ve restorasyon çalımalarında ortaya çıkarılan

tonozlu dehlizler ve hangi yapıya ait olduu bilinmeyen pencereli duvarlardan baka bir

kalıntı ulamamıtır. 64 Anemas, mparator Aleksios’a suikast hazırlıı sırasında yakalanan

Arap kökenli bir Müslüman’dır ve yakalandıktan sonra kendi adıyla anılacak olan Blakherna

Sarayı’nın zindanında pek çok önemli ahıs ile birlikte mahkum olarak tutulmutur. 65

1403’te Konstantinopolis’e gelen spanyol Elçi Ruy Gonzales de Clavijo da eserinde,

Blakherna Sarayı’nı ayrıntılı bir ekilde anlatıp, Anemas Kulesi’nin yabancı elçiler için

geçici ikametgah olarak kullanıldıını belirtmitir. 66

5.6. Tekfur Sarayı

Tekfur Sarayı olarak bilinen binanın yıkıntıları Konstantinopolis’teki Bizans saray

mimarisinin yasayan tek örnei olarak sayılmaktadır. Saray ehrin kuzey kösesindekiBlakherna bölgesinde bulunup sarayın uç katli dikdörtgen ve açık bir pasaj seklinde giri

63 Gustave Schlumberger, Prens Adaları, Çev. Haluk Çalayaner, st. 2000, s. 194 - 19564 Semavi Eyice, “Anemas Zindanı ve Kulesi”, stanbul Ansiklopedisi, C.II, st.1959, s. 853-85965 Anna Komnena, Alexiad , Çev. Bilge Umar, st. 1996, s.5166

Ruy Gonzales de Clavijo, Anadolu, Orta Asya ve Timur, Timur Nezdine Gönderilen spanyol SefiriClavijo’nun Seyahat ve Sefaret zlenimleri, Çev. Ö.R. Dorul, st. 1993, s. 49



45

katli bir yapısı vardır. Binanın tamamı Konstantinopolis’teki dinsel olmayan genel mimari

stili hakkındaki çok deerli bir kanıttır. 67

Roma ve Erken devir Bizans sarayları, ehrin merkezinde Hipodrom civarında

bulunurdu. 7 – 8. yüzyıldan itibaren Haliç kıyılarından tepeye devam eden surlara bitiik

bölümde, geni bir alana yayılmı Blakherna Saray kompleksi, fethe kadar kullanıldı.

Sarayın günümüze gelen tek pavyonu, surlara bitiik ina edilmi Tekfur Sarayı 68 adı ile

tanınan bu yapı Bizans sarayları hakkında fikir veren bir örnektir. 69

Tekfur aslında Ermenice bir sözcük. Taç taıyan anlamına geliyor. 70 Bizans’tan

bugüne kalmı tek saray, Bizans döneminin taç giyme törenlerinin mekanıydı. 71

Bizans’taki adı kesin olarak bilinmemektedir. Seyyah ve tarihçilerin Alman Prensesin

Sarayı, Konstantin Sarayı, Porphyrogennetos Sarayı, Yüksek Ev, Deerli Saray ve

Palatium mperatoris gibi adlarla andıkları yapının Tekfur Sarayı olduu sanılmaktadır. 72

Burası mparator VII. Konstantinos Porfirogennetos (912-959) tarafından yapılmı

olmakla mehurdur. Bu unvan, sarayda ve saltanat odasında domu olan prenslere

verilirdi.73 Bu sarayın II. Teodosyos (408-450) zamanından beri mevcut olduu ve bu sırada

surların dıında o zamanlar Gotların oturduu yedinci mahallede bulunduu iddia edilmitir.

Hatta I. Justinyanos (527-565) tarafından onarıldıı için bir ara Justinyanos Sarayı diye

anıldıı bilinmektedir. Bizans yapıları üzerinde incelemelerde bulunan bazı uzmanlarsa,

bunun Blakherna Sarayı’nın bir parçası olduunu ileri sürmülerdir. Bazıları ise Ayasofya

meydanındaki Bizans’tan itibaren mesafeleri gösteren mil taından, yani Milliyaryum’dan

itibaren yedinci milde bulunduu için Heudoman diye anıldıını söylemilerse de

Heudoman Sarayı Milliyaryum’dan yedi mil mesafede bulunan Makri Hara= Yakınköy yani

Bakırköy’deydi

67 J.M.Hussey, The Cambridge Medieval History, Vol. IV The Byzantine Empire Part II, Goverment, Churchand Civilisation, Cambridge 1967, s. XXX 68 http://www.istanbulyeditepe.com/caglar-boyu-istanbul-eserleri/tekfur-sarayı.asp69 http://www.istanbul.edu.tr/Bolumler/guzelsanat/bizanssanat.htm70 http://www.arkitera.com/v1/haberler/2004/04/14/tekfur.htm71 www.evrensel.net/01/08/24/toplum.html72 Gülgün Körolu, Sur içinde mparatorluk Mekanları Konstantinopolis’teki Bizans Sarayları, Toplumsal

Tarih Dergisi, S.152, st. Austos 2006, s. 2173 Midhat Sertolu, a.g.m. s. 30



46

Dier bir iddiaya göre de, burası I. Konstantinos tarafından yapılmı ve I.

Justinyanos tarafından onarıldıktan sonra Heudoman mahkemesi adı verilmitir. Ancak,

eski planların incelenmesinden, Heudoman mahkemesinin buraya bitiik olan bir burç

olduu anlaılmaktadır ki, bunun yanındaki kapı Kerko Porta diye anılan mehur Kirka

Pili= Cambazhane kapısıdır.

Bütün bu bilgilerin mukayese yoluyla deerlendirilmesinden çıkan netice ise udur:

Türkler tarafından Tekfur Sarayı- ve bir ara da Kibrithane- diye anılan bu yer

I.Konstantinos tarafından yapılmı, I.Justinyanos tarafından onarılmı, nihayet VII.

Konstantinos tarafından yenilenmi ve onun lakabıyla Porfirogennetos diye anılmıtır.

Blakherna, Bizans imparatorlarınca daimi ikamet yeri olarak seçildikten sonra, Tekfur

Sarayı daha da önem kazanmıtır.

Dı cephesi klasik Bizans mimarisinde görünen karıık tarz kırmızı tula-ta-

mermer karıımı bir yapı tarzına sahip olmakla birlikte pencerelerin çevresinde bulunan

kırmızı beyaz mozaikler açısından önemli bir deer taımaktadır. 74 Bugün bu saraydan

yalnız dört duvarla pencereler ve alt katın bir kısım sütunları kalmıtır. Dört köe ve üç

katlı olan binanın cephesi mozaiklerle süslüydü. Zemin katı, iki sıra sütunlara dayanan

kemerlerle örtülü bulunuyordu. Avlu tarafından, yani kuzey yönünden girilen kısımda dört

köe bir ayakla ayrılmı, her biri ikier kemerden mürekkep iki kısım vardı. Bu sütunların

taları yumuak olduu için zamanla levha levha dökülmütür. Sarayın ikinci katında

dikdörtgen eklinde büyük bir sofa vardı. Burası, törenlere mahsustu. Cephe tarafındaki

balkon, dıarıya doru çıkmı kemerler üzerine oturtulmutu. ehre bakan yüzündeyse bir

ehniin vardı ve salona rastlayan kısmı bir mihrap eklindeydi. Bugün yalnız bunun

dayandıı ta çıkıntılar kalmıtır. Sarayın bu katı, surların hemen bir misli

yüksekliindeydi. Genel görünüü ise, muhteem ve zarifti. Bahsettiimiz ehniin birkubbe ile örtülü binanın üstü ise beik örtüsü denilen ekilde bir çatıyla kaplıydı. Binanın

etrafındaki mermer kuak hala duruyorsa da, yapıyı tutan sütunların hepsi zelzeleler

dolayısıyla yıkılmıtı. Mermerlerin cilası kaybolmu, sütun balıklarının oymaları kısmen

harap olmu, kısmen toprakla dolmutur. Dıarıdaki kemerler topraa gömülmü, zemin

katın kemer ve kubbeleri çökmü, saray tam bir harabe haline gelmitir.75

74

www.netyorum.com/sayı/117/20030109-08.htm75 Midhat Sertolu, “Bizans Sarayları ve Saray Maceraları” Hayat Tarih Mecmuası, C. 1, S. 3, st. 1977, s. 54



47

6. mparatorun Özel Mülkü Olan Saraylar

6.1. Myrelaion Sarayı

Günümüze salam durumda ulaan Myrelaion Manastır Kilisesi (Bodrum Camii),Aksaray ile Laleli semtleri arasındaki bölgededir. 11. yüzyıl ortalarında Tarihçi oannes

Skylitzes, IX. bölgede, Myrelaion Kilisesi ile mparator I. Romanos Lekapenos’un özel

mülkü olan bir sarayın varlıından söz eder. Patria’da, Romanos’tan önce de burada bir

manastırın bulunduu, adının ikonoklazma hareketinin en radikal imparatoru V.

Konstantin tarafından, “pis kokulu” anlamına gelen Psarelaion olarak deitirildii

belirtilmitir. Suda’da, burasının önceleri Sofist Kraterios’un konaı olduu, daha sonra bu

özel arazinin Romanos (920) tarafından ele geçirilip, buradaki daha eski bir rotundo’nun

sarnıca dönütürülerek üzerine saray ve bitiiine de alt katı büyük bir kripta (mezar

apeli) olan kilise ina ettirildii yazılmıtır.

mparator burada kendisi ve ailesi için saray, kilise ve mezarlıktan oluan bir

kompleks oluturmutu. Kilisenin kriptasına I. Romanos’un ei ile ailesinden pek çok kii

gömülmütü. Kei Georgios ve Tarihçi Theophanes, mparator Romanos’un sarayı bir

süre kullandıktan sonra kadınlar manastırına dönütürmü olduundan söz etmektedir.

D. Talbot Rice’ın 1930 yılında ve stanbul Arkeoloji Enstitüsü’nün, Rudolf

Naumann’ın bakanlıında 1965-66 yılları arasında yaptıı kazılarla, Bodrum Camii’nin

altındaki kripta ve bitiiindeki merkezi planlı yapı ayrıntılı olarak incelenmitir. Bu

çalımalar sırasında, merkezi planlı yapı ayrıntılı olarak incelenmitir. Bu çalımalar

sırasında, merkezi planlı yapının üzerine ina edilmi olan saraya ait duvar temel

kalıntılarından sarayın planı elde edilebilmitir. Rotundo’nun dou yarısı üzerinde saray

yapısı, batı yarısı üzerinde de sarayın önünde açık bir teras eklinde uzanan avlu yer

alıyordu. Birbirine bitiik olan saray ile kilise arasında, küçük bir köprü vasıtasıyla geçi

salanmıtı. ki ya da üç katlı saray binasına, ortadaki dikdörtgen planlı 8x22 m

ölçülerindeki ana binanın zemininde bulunan ve 5 sütun üzerine oturan 6 kemerli bir

revaktan giriliyordu. Revak bölümünün her iki yanında (kuzey ve güneyinde), kanat

biçiminde kare planlı mekanlar vardı.



48

Geç Antik döneme ait (IV - V. yüzyıl) olan fakat yapılı amacı bilinmeyen

Rotundo’nun, ilk kullanılı evresinde, Roma’daki Pantheon Tapınaı ve Selanik’teki

Hagios Georgios Kilisesi’ndeki gibi üzerinin kapak biçiminde büyük bir kubbe ile

örtülmü olması mümkündür. Kuzey ve güneyde iki anıtsal girii olan yapının iç

duvarlarında, karılıklı gelecek ekilde yarım daire ve dikdörtgen büyük niler vardır. 10.

yüzyılda yeniden kullanılan yapının içine 70 tane sütun yerletirilmi, üzeri çapraz tonoz

ve sarayın altına gelen kısım ise saray yapısının aırlıını karılamak üzere sarnıç haline

dönütürülmütü. Rotundo’nun güneyinde bulunan, 80’li yıllarda otopark yapmak

amacıyla kaldırılan yarım daire eklindeki 8 basamaın da sarayla balantılı olduu

düünülür. Benzer ekildeki basamaklar, hipodrom yakınındaki Antiokhos Sarayı’nda da

vardır. Buradaki kemerli giriin kuzeyinde, duvar mozaikleri ile yeniden kullanılmı

mimari plastik parçalar ele geçmitir.

stanbul’un fethinden sonra, ilk olarak Giovanni Valvassore tarafından tahta baskı

olarak yapılmı (1520) stanbul panoramasında, Coliseo de Spriti olarak adlandırılmı

yarım daire bir yapı ile üzerinde iki katlı bir bina kompleksi dikkati çekmektedir. Burası

Rotundo’nun olduu bölgeye denk dümektedir. Naumann, bu yapının Myrelaion Sarayı

olabileceini belirtmektedir. 76

7. Kaynaklarda Adı Geçen Sur çindeki Dier Saraylar

Bizans kaynaklarında, Bizans imparatorlarına ait kent surlarının içinde, dıında ve

dier ehirlerde olan ve büyük bir kısmı günümüze ulamamı birçok sarayın ya da kökün

ismi geçmektedir. Bu yapıların çou Bizans döneminde kullanılamaz hale gelmi veya

yıktırılarak ortadan kaldırılmıtır.

Hagios Agathonis Sarayı’nın, Forum Tauri’nin güney dousunda olması

mümkündür. Bu civardaki mparatorluk Hamamı’nın yanında ise mparator I. Leo’nun

Forum Tauri Sarayı bulunuyordu. Julianus ve Sophia limanları civarında, adını yakınındaki

Aziz Kosmas ve Damianos’a adanmı kiliseden alan Kosmas ve Damianos Sarayı vardı.

Theophanes, adı geçen bu sarayın, II. Justinianus döneminde (569-70) yaptırılmı

olabileceini belirtmektedir. mparatoriçe Aelia Verina’nın (457-74) Sophia Limanı

76

Gülgün Körolu, Sur içinde mparatorluk Mekanları Konstantinopolis’teki Bizans Sarayları, ToplumsalTarih Dergisi, S.152, st. Austos 2006, s. 22-23



49

civarında Bazilika Sarayı bulunuyordu. 7. yüzyılda Patris Bonos tarafından yaz sıcaından

korunmak amacıyla yamaca dayalı bir saray yaptırılmıtı. mparator Romanos Lekapenos

(920-44) zamanında bu saray yeniden yaptırılırcasına onarılmıtı. Bonos Sarayı’nın Fatih

semtinde, Yavuz Sultan Selim Camii’nin bulunduu tepede, aynı isimle anılan açık su

sarnıcının yakınlarında olduu söylenmektedir. mparator I. Konstantin’in annesi

Helena’nın 4. yüzyılın balarında yaptırılmı olan ve Heleniana adını taıyan sarayı,

Heleniana veya Kserolophos (Esekapı-Cerrahpaa?) adını taıyan semtteydi. Vlanga

(Langa) ya da Eleutherus (Akasaray-Yenikapı) bölgesinde mparatoriçe Eirene’nin (780-

802) bir sarayı olduu bilinmektedir. 77


Tarih Dergisi, S.152, st. Austos 2006, s. 23-24



50

K NC BÖLÜM

YÖNETMN MERKEZ SARAY

On ikinci yüzyıla kadar Konstantinopolis’teki Büyük (ya da Kutsal) Saray yalnızca

iktidardaki ailenin malikanesi deil, aynı zamanda devlet yönetiminin de merkeziydi, çünkü

sivil ya da askeri her devlet görevlisinin yönetimdeki mevkisine göre sarayda bir mevkii vardı.1

Bütün devletlerde saraylar yalnızca ikamet yeri, yenilip içilen, elenilen ve hükümdar

ailesinin oturduu bir mekandan ziyade asıl önemini yönetimin merkezi oluuyla, idarenin,

ekonominin yönlendirildii hükümet merkezi olarak önem taımaktadır. Bütün bunların yanı

sıra saraylar bütün millet ve kültürlerde devletin gücünü, politikasını ve toplumsal yapıyı en iyi

ekilde aksettiren yapılar olmutur. Zira çou zaman devletin büyüklüünü, ina ettirdikleri göz

kamatırıcı yapılarla ortaya koymaya çalıan devletlerin yanı sıra, zaman zaman son derece

sade yapılarla devletin politikasını bu sade mimariyle ifade etmeye çalıan devletler de

olmutur. 2

1. mparatorun Seçilmesi ve ktidar Anlayıı

Bizans medeniyetini oluturan bütün unsurlar, imparatorda birleir ve kaynaır. Bizans

milletlerin üstünde yükselir, fakat Bizans’ın doruundaki tahtında bir kii oturur ki bu,

dier birçok unvanları arasında despot, otokrator, basileus gibi adlar taır. Birbirlerini

izleyileri imparatorluun tarihini yapan olayları incelemeden önce, hükümdarın ne

olduunu gözden geçirmek gerekir; zira mutlak imparatorluk düüncesi, onu kiiletiren

insanlar kim olursa olsun yüzyıldan yüzyıla kalır.

Aır ilemeli dokusu göz kamatırıcı kıvrımlarla yere dökülen elbiselerinin ve

mantosunun ihtiamı ile canlı bir ilah haline gelmi; ayaında erguvan rengi ayakkabıları,

baında kıymetli talarla bezenmi tacı, altın kuaı, altın gerdanlıkları ile bütün o topoz,

safir ve yakutlar ırmaı içinde ıık saçan ve kaskatı duran imparator, dier insanlar içinde

bir insan olmaktan çıkar. O dini ikonların en parlaıdır. Elinde tuttuu egemenliin bizzat

1

Tamara Talbat Rice, Bizans’ta Günlük Ya am, Çev. Bilgi Altınok, st. 2001, s. 392 Michel Kaplan, Bizans’ın Altınları, Çev. hsan Batur, st.2001, s. 31-32



51

sembolüdür. Bu egemenlik sadece Roma mparatorluu’nun mirası deildir; o buna dou

mutlakiyetlerinin etkisiyle denetimsiz, hudutsuz bir otoritenin inancını da etkilemitir.

Roma’da imparatorun çou zaman, gücü korkunç kaprisler halinde beliren, bir tiran olduu

gerçektir. Fakat bu ya delice davranı ya da kuruluların meru kılmadıı bir aırı giditir.

Bizans’ta hal böyle deildir, imparatorluk gücü orada gerçekten mutlaktır. Ne bir devlet

ileri gelenleri kurulu, ne de bir millet temsilcileri meclisi aldıı kararların doruluunu

denetime tabi tutulamaz. Kilise bile, itirazlara ve bazı isyanlarına ramen, ona ba eer ve

üstünlüünü kabul eder. O savaa ve barıa karar verdii gibi dini inançlarda da son sözü

söyler; kanuna itaat etmez, onu yaratır.

Hükümdar akıllı, kararlı ve devletin çıkarlarına balı olduu zaman,

imparatorluun kendi ululuu ve refahı dorultusunda etki yapan bir gücün iyiliklerini

hemen duyması bununla izah edilir. Fakat tek hakim zayıf, kaygısız ve akılsız ise yayları

kopan devlet, en yüksek zirvelerden ba döndürücü bir hızla uçurumlara doru kayar.

Böyle bir mutlakiyetin ölçüsüz karakteri, bütün Bizans tarihi boyunca saltanat kavgalarının

ve kuvvete bavurmaların bu kadar sık olmasını izahta bize yardım eder. Bunlar zulme

karı elde olan tek silahlardı. 3 Halka bu yüce göreve halkın isteiyle yükselmi sıradan

insanlar olarak görülmek isteyen kimseler oldukları izlenimini vermek için büyük çaba

harcayan Roma caeserlerinin aksine, Constantinus tek hükümdar olur olmaz bir

imparatorun makamını, güçlerini ve unvanlarını aldı. Ayrıca hem Roma mparatorluu’nun

yöneticisi ve hem de tanrının yeryüzündeki vekili olarak tüm dier krallardan önde

geldiinde ısrar etti. Konstantinopolis’in imparatorunun yeryüzündeki yüce hükümdar

olduu kavramı Constantinus’un ardıllarınca da desteklendi ve 395 yılında imparator I.

Theodosius’un ölümü üzerine Roma mparatorluu’nun Dou ve Batı olarak bölünmesine

karar verilene kadar tartımasız sürdü. Dou, Arkadius’un imparator olduu

Konstantinopolis’ten yönetilecekti. Roma’dan yönetilen batıysa ikincil bölge sayılıyordu. 4

mparator sadece ordunun baı kumandanı, en yüksek hakim ve yegane kanun

koyucusu olmakla kalmaz; o aynı zamanda kilisenin ve doru inancın koruyucusudur. O

tanrının seçtii kiidir ve bu sıfatla sadece hakim ve efendi deil, aynı zamanda tanrının

kendisine emanet ettii Hıristiyan devletinin yaayan sembolüdür. O, fani-beeri

3

Auguste Bailly, Bizans mparatorluk Tarihi, Çev. Haluk aman, C. 1, st. trz. s. 9-104 Tamara Talbat Rice, Bizans’ta Günlük Ya am, Çev. Bilgi Altınok, st. 2001, s. 20



52

atmosferin dıında tanrı ile dorudan doruya ilikili olup kendine özgü bir siyasi-dini

kültün konusudur. Bu kült günbegün imparatorluk sarayında etkin seremonilerle, kilise ve

bütün maiyet alayının katılması ile icra edilir; sa-sever hükümdarı tasvir eden her resimde,

onun kutsallatırılmı ahsını çevreleyen her eyde, onun herkes önünde sarf ettii veya

kendisine hitap eden her kelimede ifadesini bulur. Teb’ası onun önünde yere kapanmak

suretiyle, proskynese ile selamlarlar. Ancak Bizans saray seremonisinin aırı ihtiamı gibi

bu debdebe içinde tezahür eden imparatorluun her eye kadir azametinin kökü de Roma-

Hellenistik gelimede mündemiçtir. te Bizans imparatorluk sarayının bu kendine mahsus

ihtiamı ve Bizans mparatorluu’nun douyu anımsatan bazı hayat formları doudan

Sasani Devleti’nden ve daha sonra Arap hilafetinden dorudan doruya alınıp

benimsenenlerle birlikte daha da belirli bir hale gelen bu dou unsurlarıyla bir zamandan

beri dolu gelimeden domutur. 5

“Tahta en iyi olan geçer” idealine balı kalmayı kuramsal olarak sürdüren

Bizans’ta tahtın babadan ola geçmesi ilkesi ilemiyordu. 6

Tıpkı eskiden Roma’da olduu gibi, imparatoru (basilevs) ordu ilan eder ve bir kalkan

üstünde kaldırarak iktidara getirir; senatonun ve halkın yaptıı ise sonradan bu “seçimi

onaylamaktır”; Konstantinopolis’te bu törenler Hipodromda yapılır.7 Ancak hükümdarlık

unvanının veriliinin en önemli aaması yine de Ayasofya’da gerçekleir: Patrik yeni

hükümdara tacını giydirir. Böylece artık hükümdar kendisini “Tanrının seçilmi kulu” Tanrının

yeryüzündeki vekili olarak tanıtır. Gökyüzünde Tanrının tuttuu yeri dünyada o

doldurmaktadır. mparatora patriin taç giydirmesi, imparatorun yeryüzünde Tanrının seçilmi

temsilcisi olduu inancının görsel kanıtı olarak yorumlandıından, bütün Bizans’ta olaanüstü

önemli bir eylem sayılıyordu. Böylece imparatorlar kısa bir süre sonra kutsal kiiler kadar saygı

görmeye baladılar.8 Zaten dünya Tanrının krallıının bu suretinden ibarettir. Elbetteki Tanrıkimi isterse onu seçecektir. Kendi seçtii kiinin eksikliklerini de onu tahtından ederek

cezalandırır: mparatorun mutlakiyeti böylece zorbalıkla yumuatılmı olur.9

5 Georg Ostrogorsky, Bizans Devleti Tarihi, Çev. Fikret Iıltan, Ank. 1995, s. 28 - 296 Barbara Hill, Bizans mparatorluk Kadınları ktidar, Himaye ve deoloji, Çev. Elif Gökteke Tut st. 2003, s.337 Michel Kaplan, Bizans’ın Altınları, Çev. hsan Batur, st.2001, s. 31-328

Tamara Talbat Rice, a.g.e. s. 319 Michel Kaplan, Bizans’ın Altınları, Çev. hsan Batur, st.2001, s. 32



53

Bizanslıların insanların yaadıı toprakların hepsine (oikavrene) hükmetmek gibi bir

iddiası vardı. Her ne kadar Arap halifeliinin gücü karısında bu düüncelerini biraz

deitirmek zorunda kalmı olsalar da, Bizanslılar için, en azından ilke olarak, yabancı diye bir

ey yoktu. mparator anlama imzalamazdı. Öteki güçlere yapılan tüm anlamalar imparatorluk

çıkarlarına aykırı düse bile, karılıksız ve tek yanlı ödün verme biçiminde ele alınırdı. Bizans

imparatorluu tüm ülkeleri, baımsız ve kendisinden daha güçlü olsalar bile, belli bir

hiyerariye göre sıralardı. Elbetteki tüm Hıristiyan halklarının babası ve hükümdarlar ailesinin

baı olarak gördüü Romalı Konstantinopolis mparatoru kendisini bu hiyerarinin en üstüne

yerletirirdi.

mparatorlar dier hükümdarları ya arkada yada oul biçiminde nitelerdi, yada batılı

ülkelerinin hükümdarları için geçerli olduu gibi karde kabul edilirdi. Her devletin söz konusu

sıralamadaki yeri gereksinimine göre deitirilebilirdi, saygınlıını arttıran bir hükümdarın

Bizans mparatoruna yakınlık derecesi de artardı.10

2. Tanrısal ktidar ve Saraya Yansıması

Saray yaamı görkemli bir dinsel oyundu. Bu oyunda mparator büyük bayramlarda sarayın

altın yemek salonunda (Khrysotriklinos) masasında on iki konuk aırlar, önemli günlerde ise

özenle seçilip getirilmi yoksulların ayaklarını yıkayarak sa rolü oynar yabancı konukların

karılanması evrensel olma iddiasındaki bu Hıristiyan imparatorluunun iktidar anlayıını bütün

açıklııyla gösterir.11

mparator sadece ordunun ba kumandanı, en yüksek hakim ve yegane kanun koruyucusu

olmakla kalmaz; O aynı zamanda kilisenin ve doru inancın koruyucusudur. O Tanrının seçtii

kiidir ve bu sıfatla sadece hakim ve efendi deil, aynı zamanda Tanrının kendisine emanet

ettii Hıristiyan devletinin yaayan sembolüdür. O, fani-beeri atmosferin dıında Tanrı ile

dorudan doruya ilikili olup kendine özgü bir siyasi-dini kültün konusudur. Bu kült gün-

begün imparatorluk sarayında etkin seremonilerle, kilise ve bütün maiyet alayının katılması ile

icra edilir; sa-sever hükümdarı tasvir eden her resimde, onun kutsallatırılmı ahsını

10

Michel Kaplan, a.g.e. s. 4711 Michel Kaplan, a.g.e. s. 33



54

çevreleyen her eyde, onun herkes önünde sarf ettii veya kendisine hitap eden her kelimede

ifadesini bulur.12

3. Saray ve Yönetim

Bizans, deien koullara yeni biçimler de vermeyi bildii yüksek nitelikli bir yönetim

anlayıını Roma mparatorluu’ndan miras almıtır.13

Yeni bir devlet merkezinin kurulması zorunlu olarak ona uyumlu bir sivil ve askersel

yönetimiyle düzeninde kuruluunu gerektirir.14 stanbul’un bir bölgesini tümüyle kaplayan

gösterili imparatorluk sarayı, yönetimin bütün yollarının ulatıı hükümet merkeziydi.15

mparatorluun genel kuruluu içerisinde önemli yer tutan yüksek dereceli görevler üç

sınıfta toplanmaktaydı: 1.ünlüler 2. spectabilis’ler ya da saygı duyulanlar 3. clarissimiler ki

(saygı deerler anlamındadır) . Romanın sadelik zamanlarında bu addan kapalı biçimde bir

saygı deyimi olarak yararlanılıyordu. Sonraları ise bütün senato üyelerinin, dolayısıyla bütün

eyalet yöneticilerinin özel sıfatı haline geldi.16

Antik geleneklere sıkı sıkıya balı kalmak Bizans mparatorluu’nun özel bir kudret

kaynaı idi. Grek kültürü geleneklerine dayanmak kudretiyle Bizans yüzyıllar boyunca

dünyanın en önemli kültür ve aydınlanma merkezi olarak ayakta durmutur. O, Roma

Devleti’nin geleneklerine dayanarak ortaça dünyasında bir devlet olarak üstün durumunu

muhafaza etmitir. Bizans Devleti emsali bulunmayan, çok geni ve yetitirilmi bir memurlar

cihazına, üstün bir sava tekniine, gelitirilmi bir hukuka ve çok ileri bir iktisadi ve mali

sisteme sahiptir. Emrindeki çok büyük servetler vardır ve devlet bütçesinin parasal iktisadi

temeli gittikçe güçlenir. Bu bakımdan Bizans Devleti, ilkel doal iktisadiyatları ile muahhar

antik devir ve ortaça ülkelerinden esas bakımdan farklıdır. Ödeme gücü en iyi devrelerinde

hemen hemen sonsuz görünümü uyandıran Bizans’ın kudret ve itibarı her eyden önce paraca

zenginliine dayanır. Bu görüntünün arka yüzü ise, bu devletin her eyi ve herkesi bu mali

12 Georg Ostrogorsky, Bizans Devleti Tarihi, Çev. Fikret Iıltan, Ank. 1995, s. 2913 Michel Kaplan, Bizans’ın Altınları, st.2001, s. 3314 Edward Gıbbon, Roma mparatorlu u’nun Gerileyi ve Çökü Tarihi, Çev. Asım Baltacıgil, C.2, st.1995, s. 1815

M. V. Levtchenko, Kurulu undan Yıkılı ına Kadar Bizans Tarihi, Çev. Maide Selen, st. 1999, s. 2016 Edward Gıbbon, a.g.e. s. 20



55

gereksinmelerine köle yapan hazinecilik zihniyetidir. Onun mükemmel yetitirilmi idare cihazı

aynı zamanda en vicdan tanımaz sömürünün bir aleti idi. Bürokratik devletin belkemiini tekil

eden usta Bizans memurlar müessesesi en kötü bir ahlaksızlık numunesidir. Bizans

memurlarının atasözü halini almı irtikap ve ihtirası halk için en korkunç bir musibet idi.

Devletin serveti ve yüksek kültürü, halk kitlelerinin yoksulluu, hukuk yoksunluu ve

hürriyetsizlii bahasına salanmıtır.17

mparatora en yakın görevliler, gloriosi unvanıyla anılan dou Prafectus pratorio’su stanbul

valisi, guastor, daireler bakanı ile iki maliye memuru idi. En yüksek memur, imparatorluun

büyük bir kısmını yöneten, bölgenin yasama, yürütme ve yargı ilerinden sorumlu dou

Prafectus pratorio’suydu. Onu, bakenti yöneten stanbul valisi izlerdi. Daireler bakanı

(magister officiorum), imparatorluk sarayının bakanı ve babakandı. Saray muhafız birliklerinin

(schola), güvenliin, posta hizmetlerinin baıydı; yabancı elçilerin kabulünü de içermek üzere

uluslar arası ilikileri yürütürdü; son olarak da, imparatorun buyruklarını ileten ve görevlilerin

dilekçelerini yanıtlayan dört mühürdarlıı yönetirdi.

Kutsal Saray guastoru (genellikle deneyimli bir hukukçu) adalet ve günlük hukuk ilerinin

yürütülmesiyle görevliydi. Hazine comes’i hazineyi özel ve devlet arazileri comes’i ise,

imparatorun özel hazinesini, sarayları, arazileri, haraları, v.b. yönetirdi. Emirlerinde çok sayıda

görevli olan bu sivil yüksek memurlara, iki asker stanbul garnizonu birliklerine komuta eden

ve aynı zamanda ordunun baı olan askeri komutanlar (magistri militum) ya da prasentalis de

katılırdı. Bu yüksek memurların çalımaları, Diocletianus döneminden beri consistorium diye

adlandırılan imparatorluk konseyi tarafından düzenlenirdi.

Görevlerini tanımlamak biraz zor olmakla birlikte, imparatorluk seçimlerinden dı siyaset

konusundaki en önemli ilere, adalete ilikin en hassas sorunlara kadar balıca siyasal rolüüstlenen senato ya da synklitos kurumu da korunmutu. Senatonun önemi, devletin o günkü ve

geçmiteki tüm yüksek görevlilerini bir araya toplamasından; üyeler arasındaki en zengin ve en

etkili unsurların çıkarlarını dile getirmesinden kaynaklanıyordu.18

17

Georg Ostrogorsky, Bizans Devleti Tarihi, Çev. Fikret Iıltan, Ank. 1995, s. 3018 M. V. Levtchenko, Kurulu undan Yıkılı ına Kadar Bizans Tarihi, Çev. Maide Selen, st. 1999, s. 21



56

stanbul senatosunun üyeleri, irsi hukuka uygun olarak Roma senatör ailelerinin evladı idi

ve stanbul senatosunun hukuki bakımdan Roma senatosu ile eitlii ancak Konstantinos

zamanında saptanmı olmasına ramen daha büyük Konstantinos eski Roma aristokrasisinin

temsilcilerini büyükçe sayıda stanbul’a çekmeye muvaffak olmutu. Ancak stanbul senatosuna

bunlardan baka, her eyden önce üç üst derecedeki imparatorluk memurları, illustres,

spectabiles ve clarissimi girmek imkanı buldu. Esas bakımdan senatörler, ister eski aristokrat

ailelerinden, ister yeni memuriyet asillerinden olsun, büyük arazi sahipleri idi. Bu en yüksek

içtimai tabakanın asıl aırlıı senatoya mensup olmalarında deil, bu zenginliklerinde ve

imparatorluk hizmetindeki mevkilerinde idi. Sayıları IV. yüzyılın ortalarında 2000 kadar olan

senatörlerin çounluu da çiftliklerinde yaamayı tercih etmekteydi. Aktif senato üyesi olarak

fiilen herhalde, imparatorluun en yüksek memurlarının mensup oldukları illustres’lerin tekil

ettii sayıca en küçük grubun temsilcileri faaliyet göstermekteydi.19

Senatodaki toprak sahipleri, imparatorluun gücünü, doal olarak kendi çıkarları

dorultusunda kullanmaya çalııyorlardı. Ama senato ne tek ne de birlemi bir sınıfı temsil

ediyordu. ktidar ve nüfus için çetin bir mücadeleye girimi çeitli gruplardan oluuyordu. Bu

gruplardan birinin yönetimini kabul eden tahtı kaçınılmaz ekilde dierleriyle mücadeleye

sürükleniyordu.20 En yüksek rütbelerde bulunanlar senatoya giri hakkına sahip olur. VII.

yüzyıldan beri senato bir tartıma ve karar alma mercii olarak ilevini yitirip senatörün, einin

hatta dul einin ve çocuklarının dahi olduu bir toplumsal sınıf haline gelmitir. Bununla

birlikte unvanlar miras olarak devredilmez. Bir senatörün olunun da babasından sonra senatör

olabilmesi için unvan alması gereklidir.21

Bizans mparatorluu, sivil yönetim ve adalet bakımından dou ve ıllyricum olmak üzere

iki prafectura’ya ayrılmıtı. Prafectus pratorio’ların maiyetindeki ilk memurlar dou

Prafectura’sında (Mısır, Dou, Pontos, Asya, Trakya) ıllyricum’da (Daçya, Makedonya) ikitane olan yedi diocsis’in baındaki vicarius’lardı. Diocesis’ler provincia’lara bölünürdü.

Bizans’ta 60 provincia vardı. Her provincianın sivil yönetimini, balıca görevleri vergi salmak

ve toplamak, düzeni ve adaleti salamak olan prasidiolis’ler yürütürlerdi.22 Bu yasaların

uygulanması balıca iki ilemden ibaretti: 1. genel olarak saptanmı vergi tutarını, her eyalete,

19 Georg Ostrogorsky, Bizans Devleti Tarihi, Çev. Fikret Iıltan, Ank. 1995, s. 3520 M. V. Levtchenko, Kurulu undan Yıkılı ına Kadar Bizans Tarihi, Çev. Maide Selen, st. 1999, s. 2121

Michel Kaplan, Bizans’ın Altınları, Çev. hsan Batur, st.2001, s. 40-4122 M. V. Levtchenko, Kurulu undan Yıkılı ına Kadar Bizans Tarihi, Çev. Maide Selen, st. 1999, s. 21-22



57

her kente ve de Roma mparatorluu’nun her bireyi ile bölütürmek, 2. çeitli vergileri

toplamak ve imparatorun kasalarına atmak…23

Yönetim, en üst düzeyde merkezi bir duruma getirilmiti. Dorudan stanbul tarafından

atanan bir memurlar ordusu, taradaki önemsiz görevleri bile üstleniyor ve halkı vesayet altında

tutuyordu. Sonuçta, yerel özellik tüm ifadesini yava yava yitirdi. Sivil halk, memurlar kastı

tarafından haklardan yoksun, yalnızca vergi ödeyen bir sürü olarak görülüyordu. Kamu

görevleri parayla satın alınıyordu ve bu yolla göreve gelenler, ödedikleri parayı, kukusuz en

kısa sürede vergi yükümlülerinden çıkartmaya bakıyorlardı. Despotik ve bürokratik Bizans

mparatorluu: Halk kitlelerini, kamu ilerine katılımın tamamen dıında tutmaya çalımakla

birlikte, V. ve VII. yüzyıllarda bunu tam anlamıyla baaramadı. Söz konusu iki asırlık dönemde,

demeler ya da Hipodrom hizipleri olan maviler ve yeiller, hem eski demokrasinin bir kalıntısı

hem de önemli bir siyasal etken olarak gözükür.

Çadalarına göre demeler ikili bir görünüm sergiler; bazen Hipodromdaki spor oyunlarının

tarafları, bazen de Bizans mahallelerinin siyasal örgütleridir. Bizans demeleri, Helen ve Roma

dönemindekiler gibi, kentlerin mahalle ya da yönetim birimlerinin temsilcileriydi. Belirli

ekonomik ve güvenlik ilerini yapar; mahalledeki dirlik ve düzenlii salar; aynı meslekten

kiiler aynı mahallelerde oturduklarından, genellikle aynı meslee sahip olurlardı. Çounlukla,

yönetim birimlerinin halk meclisi ilevini görürlerdi. steklerini ortaya koyabilecekleri sirkte,

Hipodromda toplanırlardı. Her deme, yarımalarda rakibini mizansen ve kazandıı baarılarla

geçmeye çalıırdı. Yakınlık balarına göre mahalle halkını çevresinde toplayan bir merkez olur

ve bu ekilde genileyip, özgün bir siyasal parti oluturarak, hem sivil hem de askeri, büyük

özerk örgütlere dönüürdü.

Manojlovic’in ulatıı sonuçlara göre, maviler, stanbul’un en aristokratik mahallelerinde,senatörlerin, erafın ve zenginlerin saraylarının, konaklarının bulunduu yerlerde otururlardı.

Yeiller ise, toplumun daha demokratik kesimini, tüccarları, zanaatçıları, denizcileri temsil

ediyorlardı. Hipodrom, kamuoyunun kendisini, yönetimin bazen dinlemek zorunda kalacaı

kadar yüksek sesle ifade ettii tek mekandı. Hükümet, demeler arasındaki gizli çekimelerden

yararlanarak çounlukla, birine yüklenmek için dierine dayanıyordu. Ama, bu siyaset her

23 Edward Gıbbon, Roma mparatorlu u’nun Gerileyi ve Çökü Tarihi, Çev. Asım Baltacıgil, C.2, st.

1995, s. 44



58

zaman yürümüyordu. Yönetime karı duyulan kızgınlık, bazen öyle bir düzeye çıkıyordu ki,

yeiller ve maviler birlikte isyan ediyorlardı. Sözgelimi, 532’de, 30.000’i akın insanın hayatına

mal olan korkunç bir katliamdan sonra bastırılabilen Nika ayaklanması da böyle olmutur.24

3.1. Yönetime Dinin Etkisi

415’te Theodosios’un ablası Pulkheria, imparatorluun yönetimini ele geçirdi. Anthemios

yerini, 405’ten önce görev yapan Avrelianos’a bıraktı. Yönetim bundan böyle belirgin bir dinsel

çehreye büründü. Pulkheria’nın etkisiyle saray, bir manastıra dönütü. Gün, mezmurlar ve ncil

okumakla balıyor, kilisenin emrettii tüm ayinler tam saatinde yapılıyordu. Hükümet bu

duruma yakıır biçimde hogörüsüzlüün, dinsel eziyetin önem kazandıı bir görünüm aldı.

416’da, papaların kamu görevine getirilme hakkı kaldırıldı; özellikle eyalet valisi

yapılmadılar.25

3.2. Din- Devlet Politikası

Justinion, imparatorluun o eski ihtiamını geri getirmek isteiyle, bir fermanında öyle

diyordu: “ Geçmite var olan her eyi… deeri azalmı olmakla birlikte… yeniden kuruyoruz…

Romalıların adını soynaklı, devletimizden geçmiin daha büyük bir ölçüde canlanmasını

salayacaız.” Yeni imparatorun biricik hedefi bu muazzam topraklar üzerinde “Tek devlet,

Tek kanun ve Tek kilise” prensibini yerletirmekti. Gerekli mali, askeri ve hukuki reformlardansonra , kiliseyi her türlü vasıtayı kullanarak avuçlarının içine almak istiyordu. Kısaca tarihte

‘cesaropapizm’ diye bilinen devlet adamı olmak; yani hem imparator hem de papa olmak,

Justinion’un temel din devlet politikasının vazgeçilmez ilkesi olmutur. Zira o kendisini Tanrı

tarafından seçildiini ve bütün icraatlarında hata yapmaması için melekler tarafından

gözetildiine inanıyordu.26

3.3. Bakaldırılar ve mparatorun Deimesi

Bizans yaamının her yönü en küçük ayrıntılara kadar düzenlenmi olmasın karın,

Konstantinopolis’in yoksulları her zaman günlük gereksinmelerinden o kadar yoksundular ki

bakaldırmakla kaybedecek hiçbir eyleri yoktu. Bunun için honutsuzluklarını ifade etmekten

hiçbir zaman kaçınmadılar.27 Ezilen kitlelerin, bu dönemde sık sık patlak veren bakaldırıları,

24 M. V. Levtchenko, Kurulu undan Yıkılı ına Kadar Bizans Tarihi, Çev. Maide Selen, st. 1999, s. 22-2325 M. V. Levtchenko, a.g.e. s. 3326 Mehmet Çelik, Siyasal Sistem Açısından Bizans mparatorlu u’nda Din-Devlet ili kileri (Kurulu undan X.

Yüzyıla kadar), C. 1, Elazı,1994, s.62-6327 Tamara Talbat Rice, Bizans’ta Günlük Ya am, Çev. Bilgi Altınok, st. 2001, s. 47



59

içinde bulundukları umutsuzluun göstergesi idi. yi belirlenmi bir hedefle geliiyor ve

çounlukla imparatorluk yönetiminin en büyük nefreti toplamı temsilcilerine suikastlar

eklinde sergileniyordu.28 Bakentte sık sık bakaldırılar oluyordu. Bu sık sık hükümdarın

deitirilmesiyle son bulurdu. Bunun sonucunda Bizans tahtında dokuz hanedan ve sayısız

gaspçı birbirini izledi. Yine de batan beri tüm imparatorlukla imparatorun kendisine deilse

bile imparatorluk makamına karı derin bir saygı duyulurdu.29

4. Bizans Diplomasisi

Antik geleneklere sıkı sıkıya balı kalmak Bizans mparatorluu’nun özel bir kudret

kaynaı idi. Grek kültürü geleneklerine dayanmak suretiyle Bizans yüzyıllar boyunca dünyanın

en önemli kültür ve aydınlanma merkezi olarak ayakta durmutur. O, Roma Devleti’ningeleneklerine dayanarak ortaça dünyasında bir devlet olarak üstün durumunu muhafaza

etmitir. Bizans devleti emsali bulunmayan çok geni ve yetitirilmi bir memurlar cihazına,

üstün bir sava tekniine, gelitirilmi bir hukuka ve çok ileri bir iktisadi ve mali sisteme

sahiptir. Emrinde büyük servetler vardır ve devlet bütçesinin parasal iktisadi temeli gittikçe

güçlenir. Bu bakımdan Bizans devleti; ilkel doal iktisadiyatları ile muahhar antik devir ve

ortaça ülkelerinden esas bakımından farklıdır. Ödeme gücü en iyi devrelerinde hemen hemen

sonsuz görünümü uyandıran Bizans’ın kudret ve itibarı her eyden önce paraca zenginliine

dayanır. Bu görüntünün arka yüzü ise, bu devletin her eyi ve herkesi bu mali gereksinmelerine

köle yapan hazinecilik zihniyetidir. Onun mükemmel yetitirilmi idare cihazı aynı zamanda en

vicdan tanımaz sömürünün bir aleti idi. Bürokratik devletin belkemiini tekil eden usta Bizans

memurlar müessesesi en kötü bir ahlaksızlık numunesidir. Bizans memurlarının atasözü halini

almı irtikap ve ihtirası halk için en korkunç bir musibet idi. Devletin serveti ve yüksek kültürü,

halk kitlelerinin yoksulluu, hukuk yoksunluu ve hürriyetsizlii bahasına salanmıtı.

Krizler devresi III. yüzyılın yarattıı koullar Diokletionus’un büyük reform eserinde

müessir oldular. Daha önceki gelimenin bir muhasebesini yapmak ve meydana gelen

gelimeleri bir sistem içinde birletirmek suretiyle Diokletionus bütün devlet idaresinin

temelden reorganizasyonunu gerçekletirdi. Diokletionus’un reformu Büyük Konstantinos

tarafından gelitirilip tamamlandı ve böylece Bizans sisteminin çıkı noktası olan yeni bir idare

nizamı meydana geldi. Bütün önemli noktaları ile Diokletionus – Konstantinos nizamı tüm

28

M. V. Levtchenko, Kurulu undan Yıkılı ına Kadar Bizans Tarihi, Çev. Maide Selen, st. 1999, s. 16529 Tamara Talbat Rice, a.g.e. s. 47



60

erken Bizans devri boyunca varlıını korudu. Bu nizamın asıl temelleri olan imparator

kudretinin otokrasisi, devletin merkeziletirilmesi ve bürokratlatırılması ise Bizans yaadıı

sürece devam etti. Diokletionus ve Konstantinos’un bütün tedbirlerine, görmezlikten

gelinemeyecek bir ekilde, karııklıklar devresinde sarsılmı olan imparator otoritesinin

kuvvetlendirilmesi ve imparatorluk kudretini yükseltmek gayesi hakim kalmıtır. Sadece

senatonun ve mazideki cumhuriyet devrinde kurulmu dier faktörlerin nüfuzunu kısıtlamaya

deil, aynı ekilde tek tek idare makamlarının yetkilerini tam olarak saptayarak böylece büyük

kudret birikimlerini, nerede olursa olsun önlemeye çalımak gayreti bundandır. Sivil ve askeri,

merkezi ve eyalet idarelerinin yetkileri büyük bir ihtimamla birbirine karı sınırlandırıldılar.

Tek tek idare dalları, hiyerarik bir sisteme uygun olarak organize edilmi devletin baında

bulunan ve bütün devlet cihazını merkezden idare eden imparatorun ahsında birleir. 30

Dou Roma mparatorluu’nun sivil yönetici sınıfı, hayatta kalma sanatını zor bir okulda

örendiler. mparatorlar, diplomasinin sava kadar önemli olduunu, dolayısıyla bir o kadar

pahalı olması gerektiinde ısrar ediyorlardı. te tam da batılı senatörlere vergi borçlarını

ödemeyebilecekleri söylendii sırada Konstantinopolis’in senatörleri, Atilla’nın

imparatorluunu nihayetinde yıkacak olan ödenei karılamak için karılarının mücevherlerini

satmaya zorlandılar. Zira bürokrasi genellikle sadece imparatorun teveccühünden destek alan

acımasız yabancılar tarafından yönetiliyordu. Anastasius’un praefectus praetorio’su Suriyeli

Marinus Batı Roma çökerken Dou imparatorluunu kurtaran tipik mali uzmanlardandı: “ ve

üstelik gece bile, ( Marinus’un ) yataının baucunda asılı kalem ve mürekkep, yastıının

yanında yanan bir lamba dururdu ki, düüncelerini not alabilsin; gündüz de bu düüncelerini

imparatora anlatabilsin ve ona nasıl davranılması hususunda akıl verebilsin.”

mparatorun saray yetkilileri – hepsinden önemlisi büyük hadım mabeynciler - geleneksel

yönetici sınıfın dıından deviriliyordu. Böylece saraydaki gölge hükümet, imparatorutebaasından koparmı oluyordu. Gerçekten de Bizans idaresinin sırrı, bu herkesten önemli ve

arka plandaki bir avuç insanın taralıların nabzını bürokrasinin cilalı yönetiminden çok daha iyi

tutabilmesiydi. Konstantinopolis, imparatorluun Grek çekirdeinin çok uzaında kalan,

geleneksel bürokrasinin devirildii hırslı taralıların hedefi olmutu. 31

30

Georg Ostrogorsky, Bizans Devleti Tarihi, Çev. Fikret Iıltan, Ank. 1995, s. 30 - 3131 Peter Brown, Geç Antikça ’da Roma ve Bizans Dünyası, Çev. Turhan Kaçar, st.2000, s. 87



61

Bizans diplomasisi, askeri tedbirleri ikmal ederek, bütün dünyada, imparatorluun nüfuz ve

itibarını temine çalııyordu. Münasip surette para ve hediyeler daıtarak imparatorluun

dümanlarını birbirinden mahirane ayırmakla imparatorluun hudutları üzerinde dalgalanan

Barbar kavimleri Bizans hakimiyeti altına sokuyor ve zararsız bir hale getiriyordu. Din

propagandası ile de onları Bizans nüfuz dairesi içine alıyordu. Hıristiyanlıı Karadeniz

kıyılarından Habeistan yaylalarına, sahralarına götüren din heyetleri orta zamanda Grek

politikasının en bariz vasıflarından biriydi. Bu suretle imparatorluk, Suriye ve Yemen Arapları,

imali Afrika Berberleri, Ermenistan hudutlarında Lazlar ve Tzanesler; Tuna boylarında

Heru’ler, Gepid’ler, Lombardlar Hunlar ve hatta kiliselerinde Roma mparatoru için dua edilen

uzak Gol kıtasının hükümdarlarına kadar birçok kavimleri kendisine tabi yapmıtır. 32

Eski Yunan kültürü ve Roma devlet geleneini miras almı olan Bizans Devleti, esaslı

diplomatik teamüllere sahipti. Bütün dünyayı bir tek Hıristiyan Roma imparatorunun hakimiyeti

altında birletirmeyi nihai bir hedef olarak benimsemi olan Bizans açısından diplomasi, devlet

menfaatlerini gerçekletirmek ve korumak için, genellikle birçok mal ve can kaybına sebebiyet

veren savalardan daha önce gelmekteydi. En sava tutkunu imparatorun bile amaçlarına

ulamak içini kılıç yerine diplomasi sanatına bavurmayı daha avantajlı gördükleri

anlaılmaktadır. Bizans Devleti dier devletlerle ilikilerin düzene sokulması ve sava

tehlikesinin azaltılması amacıyla bazen uzun süren görümelere sahne olan mahirane ve çok

yönlü diplomatik giriimlerde bulunmutur.

Bizans Devlet bürokrasisinde diplomasi ile ilgilenmek üzere özel bir birim bulunmaktaydı.

En yüksek devlet bakanı denilebilecek Magister Officiorum, maliye ve askeri görevlerinin yanı

sıra resmi törenlerin düzenlenmesi, yurt dıına gönderilecek elçilerin seçilmesi, yabancı

elçilerin karılanıp aırlanması ve imparatorun huzuruna çıkarılması gibi protokol görevleriyle

de yükümlüydü. Bizans’ın dı politikasına ilikin bu tür görevler, muhtemelen M. VII.yüzyıldan itibaren Logothetes tou dromou adı verilen müstakil bir birime balı olarak birçok

tercüman bulundurulmakta ve scrinium barbarorum denilen dier bir alt makam stanbul’a

gelmi olan yabancı heyetlerin bakentte kaldıkları sürece bu amaçla hazırlanmı özel

misafirhanede aırlanmaları, gezilerinde rehberlik edilmesi, hareketlerinin izlenmesi gibi

32

Charles Diehl, Bizans mparatorlu u Tarihi, Çev. Cevdet R. Yularkıran, st. 1939, s. 37



62

görevler ifa etmekteydi. Elçilik heyetlerinin geli ve gidilerinde bakent dıındaki

seyahatlerinde güvenlik ve asayi yine ilgili devlet makamları tarafından salanmaktaydı.

Bizans’ın dı ilikilerinde diplomasiye aırlık vermi olması, Bizans diplomasinin

karakterini çeitli ekillerde etkilemitir. Diplomatik giriimler arasında nezaket kurallarına

önemle riayet edilmesi, anlamalara genellikle uyulması, karı tarafa deerli hediyeler

verilmesi, mümkün mertebe tenkitten sakınarak olumlu hususların övülmesi, bazen siyasi

amaçlı evlilikler yapılması ve sürekli imparatorluun ihtiamını vurgulamaya yönelik

tedbirlerin alınması gibi uygulamaların yanı sıra, dier devletler arasındaki dümanlıkların

körüklenmesi, iç karııklıklar sırasında asillere destek verilerek kıkırtılması, elçilere veya dier

önemli ahıslara rüvetler verilerek ülkeleri aleyhine faaliyet yapmalarının salanması gibi

entrikalara da bavurulmaktaydı. Her insanın bir bedeli olduu anlayıından hareketle bütün bu

pahalı diplomatik entrikalar, imparatorluun yüce çıkarları adına yapılır ve ülke için asla prestij

kaybı olarak görülmedii gibi baarı olarak algılanırdı. mparator VII. Konstantinos (913 – 959)

De Administranda mperio adlı eserinde olu Romanos’un dikkatlerini “öteki milletlere”

çekmekte ve onların corafi, tarihi, kültürel, ekonomik ve siyasi durumlarının yanı sıra üçüncü

ülkelerle ilikilerinin de izlenip devlet menfaatlerine uygun olarak onların birbirine

düürülmesine yönelik avantajların kaçırılmamasını tavsiye etmekteydi. Dier ülkelerle yapılan

anlamaların Bizans açısından balayıcılıı da yine, umumiyetle imparatorluun menfaatleri

ölçüsünde söz konusu olabilirdi. mparator I. Anastasios’un (491 – 518) “ülke çıkarları için

gerektii takdirde imparatorun yalan söylemesi veya anlamayı bozması kanun gereidir” sözü

burada hatırlanabilir. 33

Komu ülkelere karı isabetli politikalar belirleyebilmek ve uygun artlarda onları birbirine

düürmek için o ülkelerin stratejilerini, iç problemlerini, zayıf noktalarını ve dier devletlerle

ilikilerini bilmek gerekiyordu. Bu konularla ilgili bilgilerin toplanması ve ayrıntılı raporlarınhazırlanması elçilerin temel görevleri arasında yer almaktaydı. Bunun bir neticesi olarak

Bizans’a mahsus bir yenilik olmak üzere, Eski Yunan’da görülen ve balıca nitelii gür bir sese

sahip olma ve iyi konuabilme olan “hatip – diplomat” (Orators, Advocates) tipinin yerini artık,

belli bir eitimden geçen ve balıca görevi gittii ülkelerde gözlemlerde bulunup bilgi toplamak

olan “gözlemci – diplomat” tipi almı bulunmaktaydı. Bu sebepledir ki, devleti temsil etmek

33

Casim Avcı, slam – Bizans li kileri, st. 2003, s. 45 - 46



63

üzere gönderilecek elçilerin seçilmesinde büyük titizlik gösterilirdi. Elçilerin resmi, sivil veya

askeri kesimden olmasından çok, görüülecek konuların özelliine göre birikimli, yetenekli, dil

bilen, ikna kabiliyetine ve gerekli diplomatik kıvraklıa sahip olmasına dikkat edilir, kendilerini

imparatorluk menfaatlerine adayabilecek ideali sergilemeleri beklenirdi.

Bizans’a gelen yabancı elçilere uygulanan protokolle ilgili bilgiler I. Justinianos’un (527 –

565) magister officiorumu Petros Patrikios’a izafe edilen De Cerimoniis adlı eser ile VII.

Konstantinos’un (913 – 959) istei üzerine telif edilen ve aynı adı taıyan eserde yer almaktadır.

Bizans’a gelen yabancı elçiler stanbul’a varmadan önce Kadıköy’e ( Khalkedan) veya ehrin

dier giri noktalarına ulatıklarında ilgili devlet birimince görevlendirilen temsilci tarafından

karılanırdı (apantesis). Burada elçilere yolculuun nasıl geçtii, herhangi bir aksaklık olup

olmadıı sorulur ve her türlü ilgi gösterilirdi. Daha sonra elçilerin aynı zamanda yakın takibe

alınması imkanını da veren özel binada ( metaton, aplekton, palatium) aırlanırdı. Misafirhane

yatma, beslenme ve ısınma için gerekli donanıma sahip olduu gibi içinde veya hemen

yakınında sadece elçilere mahsus bir 34 hamam (balaneion) da yer almaktaydı. Elçiler

üniformalı ve zırhlı korumalar eliinde misafirhaneden saraya veya dier yerlere normalde

özel yetitirilmi ve süslenmi atlar üzerinde gidip gelirlerdi.

Elçiler Logothetes tou dromou tarafından karılandıktan sonra saraydaki özel kabul

salonunda imparatorun huzuruna çıkarılırlardı. Bu merasimin ana gayesi müzakereler olmayıp

sarayın göz kamatırıcı debdebesi içinde elçileri etkilemek ve cihan imparatoru (basileus tes

oikumenes) olarak imparatorun gücünü ve ihtiamını sergilemekti. Kabul salonundaki taht

üzerinde altın taç ve mor (erguvani) merasim elbisesiyle marur bir edayla oturmakta olan

imparatorun huzuruna, tören kıyafetleri giyinmi, senato üyeleri ve dier yüksek devlet erkanı

da protokol sırasına girerek tanzimlerini sunar ve imparatorun çevresindeki yerlerini alırlardı.

Bundan sonra Logothetes tou dromou eliinde salona alınan elçiler, altından yapılmı suniaslanların kükreyileri ve yine altın kaplama aaçların üzerindeki altın kuların ötüleri arasında

bir veya üç defa yere kapanmak suretiyle imparatora doru ilerlerdi. 35 mparatorun önünde

yerlere kapanılır, erguvan kırmızısı harmanisinin etei öpülürdü. 36 Bu tür törenlerde imparator

genellikle sessiz ve sakin kalır, onun adına elçilere Logothetes, yolculuun nasıl geçtii ve

kendi devlet bakanlarının nasıl olduu gibi hususlara dair genel sorular sorardı. Dier taraftan,

34 Casim Avcı, slam – Bizans li kileri, st. 2003, s. 4735

Casim Avcı, slam – Bizans li kileri, st. 2003, s. 4836 Paul Lemerle, Bizans Tarihi Çev. Galip Üstün, st. 2004, s. 11



64

elçiler, imparatora doru yaklaıp beraberindeki mektubu sunmaya hazırlanırken taht, özel

ayarlanmı hidrolik bir sistemle yukarıya doru yükseltilir ve böylece imparatorun

“eriilmezlii” (di endeixin, thaumaste) vurgulanmak istenirdi. Törenin son kısmında bir iyi

niyet, dostluk ve barı simgesi olarak getirilen hediyeler imparatora takdim edilirdi. Suni olarak

yapılmı hayvanların sesleri arasında elçilik heyeti salondan ayrılırdı.

Resmi kabuller dıında elçilerin onurlarına yemek verilir ve bu sırada elçiler imparatorla

görüüp konuma imkanı elde edebilirlerdi. Yemekte kendilerine, altın tepsiler içerisinde belirli

miktarda gümü hediye edilirdi. Elçilerin istek üzerine daha baka gayri resmi sebeplerle

imparatorla kısa veya uzun süreli görümeleri ve konumaları da mümkündü.

Kendi elçilerinden, gönderildikleri ülkeler hakkında mümkün olduu kadar çok yönlü bilgi

ve istihbarat almalarını isteyen Bizans Devleti, ülkeye gelen yabancı elçileri yakından takip

eder ve onların devlet menfaatlerine büyük özen gösterirdi. Elçiler, aynı zamanda casusluk

yapabilecekleri dikkate alınarak yakından takip edilir, hatta bu yüzden genel uygulamanın

aksine bakente yaklatıklarında deil, daha ülke sınırından içeriye girer girmez imparatorluk

yetkilileri tarafından karılandıkları olurdu. Elçilerin uluslar arası hukuka uygun olarak

dokunulmazlıkları kabul edilmi olmakla birlikte, ülke aleyhine çalıtıkları tespit edilen veya

devlet otoritesine karı saygısızlıı görülenler hapisle cezalandırılırlardı. 37

5. Konstantinopolis’teki mparatorlar

Dou mparatorluu’nun bütün olumsuz olayların hatta vergi aırılıından kaynaklanan

tehlikeli durumların üstesinden gelmesine karın, imparatorlar (her ne kadar devletlerini onlar

ya da danımanları ayakta tutabildiyse de) çounlukla öyle heyecan verici ve gösterili kiilie

sahip deillerdi. 38 Roma’nın ilk Hıristiyan imparatoru I. Konstantinos, kentler için yer seçimikonusunda, kendisinden bin yıl önce gelen Yunanlı yerleimciler kadar iyiydi. M.S. 330’da

Byzantion’u kendisinin doudaki yeni bakenti, ikinci Roma olarak seçti. Onun tarafından

“yeniden kurulan” ve Konstantinopolis diye yeniden adlandırılan saygıdeer kentin yazgısında,

bin yüz yıl süreyle, günümüzde genellikle bakentinin özgün adından ötürü “Bizans

37

Casim Avcı, slam – Bizans li kileri, st. 2003, s. 4938 Michael Grant, Roma’dan Bizans’a, Çev. Z. Zühre lkgelen, st. 2000, s. 61



65

mparatorluu” olarak bilinen geç dönem Roma mparatorluu’nun bakenti olarak dünya

çapında bir üne kavumak vardı. 39

Balangıçta Konstantinopolis, en iddialı deyile, Roma’nın küçük eitiydi. Muazzam Roma

mparatorluu, ilk önce reformcu imparator Diocletionus (284 – 305) tarafından yürürlüe

konulan bir düzenlemeyle 286’da idari olarak ikiye bölünmü ve Konstantinopolis,

Konstantinos tarafından dou yarısının bakenti olmak üzere seçilmiti. mparatorluun iki

yarısının çok farklı yazgıları oldu. ki bakentin de…

Roma kısa süre sonra batı bakenti olarak yerini Milano’ya bıraktı ve Batı mparatorluu

sonunda 476’da yok oldu. Roma’nın kaderinde, talya’nın 19. yüzyıldaki yeniden birlemesine

dek, bakent statüsünü 1400 yıl tekrar ele geçirememek yazılıydı.

Ama papalar bütün dönem boyunca Tiber’in hemen karısındaki Vatikan kentinden

ruhani dünyayı ve geni bir dünyevi nüfuz alanını yönetmeyi sürdürdüler.

Bu arada Dou imparatorları istikrarlı bir monariyi, kimi zaman zorbaca, kimi zaman

barıçıl hanedan deiiklikleriyle kesintiye urasa da, oldukça uzun dönemler boyunca

sürdürdüler. Böyle yeni bir hanedanın ortaya çıkıı, tarihçi Prokopios tarafından öyle aktarılır:

I. Leon imparatorluk tahtına oturduunda, llirya kökenli üç genç çiftçi, Zimorkhos, Dityvistos

ve Justinos orduya katılmaya kararlı olarak Vederiano’dan geldiler. Byzantion’a dek tüm yolu

yayan kat ettiler; vardıklarında kendi sırtlarındaki pelerinlere evdeyken sarıp taımı oldukları

çifte pimi ekmeklerinden baka hiçbir eyleri yoktu. Bu genç çiftçi Justinos, günün birinde,

Prokopios’un sekiz ciltlik savalarının kahramanı ve aynı yazarın Gizli Tarih’inin kötü adamı

olan kanun koyucu ve Fatih I. Justinianos’un babası imparator I. Justinos olacaktı. 40

Bizans mparatorlarının katıldıkları savalara ilikin oldukça çok ey biliyoruz. Az ya daçok cokuyla taraf tuttukları hizip çatımalarına ilikin fazlaca ey biliyoruz. Ne var ki, bu

imparatorların birey olarak, günlük hayatlarında nasıl birileri olduklarına ilikin çok az ey

biliyoruz. Bizans tarihi, çada tarihçilerin yazdıı bir dizi öykü anlatıcı tarihle oldukça

kapsamlı olarak ele alınmıtır; ama bu tarihler kiisel alana nadiren deinir. Bize saray hayatını

gerçekten olduu gibi yansıtır görünen yalnız birkaç metin var. Prokopios’un ki barut gibi

39

Andrew Dalby, Bizans’ın Damak Tadı Kokular, araplar, Yemekler , Çev. Ali Özdemir, st.2004, s. 1340 Andrew Dalby, Bizans’ın Damak Tadı Kokular, araplar, Yemekler , Çev. Ali Özdemir, st.2004, s. 14



66

eletirel, daha dorusu küfürbazdır. Onun Gizli Tarih’i bunlardan biridir. Birkaç yüzyıl sonra

bilgin Mikhail Psellos’un Chronogoraphia balıklı kuru ve gözlemleyici saray anılarında

Psellos, yönetimleri altında yaadıı on üç imparatordan birini öyle tanıtır: VIII. Konstantinos

çok iri yarıydı, boyu iki buçuk metreye yakın olup oldukça salam bir fizie sahipti. Karın

kasları güçlü, bünyesi ne yerse yesin hazmedecek denli iyiydi. Sos hazırlamakta çok

becerikliydi; 41 son ki türlü türlü aız tatları olan insanların itahını uyandırmak istercesine

yemeklerine renk ve lezzetlerle çeni katardı. Boazının ve cinselliin hükmü altındaydı. Zevk

dükünlüü, eklemlerinde bir hastalıa neden olmutu. Özellikle her iki ayaı o denli kötü

durumdaydı ki, yürüyemiyordu ve imparator olduundan bu yana, onun bir yere yaya gitmeyi

yelediini bilen yoktu; eyere salam oturduu için her yere atla giderdi. VIII. Konstantinos, u

anda bildiimiz kadarıyla, bütün Bizans imparatorları listesinde tek amatör açıbaıydı.

Marcionus; Marcionus’un dönemine ilikin kaynaklarımız yeterli deildir. Ancak

dindar ve yürekli olduu açıkça bilinmektedir. Dier taraftan Dou mparatorluu’nun içinde

bulunduu güçlüklerin Batının ki kadar tehlikeli olmadıı onun zamanında anlaılmaya

balanmıtı. 42

I. Leon; Leon adını taıyanların ilki olan bu imparator, kahramanlık yada hiç deilse

krallık ölçüsüne göre Yunanlıların beenmeyecei prensler dizisinden kendisine verdikleri

“Büyük” sanıyla ayrılmıtır. Zaten velinimetinin (Germen generali Aspar) baskısına gösterdii

sert dirençte, Leon’un görevinin ve ayrıcalıklarının bilincinde olduunu ortaya koyar.

mparator I. Leon güçlü bir saduyuya sahipti ve etki altında kalmadan düünebilirdi.

Dou mparatoru I. Leon, “Büyük” sanını hak etmese de dikkate deer yetenekleriyle

sivrilmiti; zihni aydınlık, çalıkan ve akıllı bir kiiydi, amaçlarına nasıl ulaacaını bilirdi.

Okuma yazma bilmemesine karın, edebiyat ve bilimin deerini kavramıtır. Bir filozofa maa balamasını eletiren saray adamına u yanıtı verdii söylenir: “Tanrı izin verse de yalnızca

bilim adamlarına para versem!”

Zenon; mparator I. Leon’un hemen arkasından damadı Zenon tahta çıktı (474 – 491).

Onun konumu çok zayıftı. Ölen imparatorun damadı olarak ailede sevilmemesi bir yana, aile

41

Andrew Dalby, Bizans’ın Damak Tadı Kokular, araplar, Yemekler , Çev. Ali Özdemir, st.2004, s. 1542 Michael Grant, Roma’dan Bizans’a, Çev. Z. Zühre lkgelen, st. 2000, s. 64



67

içinde de rakipleri vardı. Senato üyelerinin oluturduu aristokrasi ondan nefret ediyor ve

sonradan görme diye horluyorlardı. Isaurialı olduu için gerek halk gerekse ordu tarafından

desteklenmiyordu. Kiisel nitelikleriyle ordunun saygısını kazanabilecek bir adam da deildi.

Fiziksel görünüüyle kimseyi etkileyemezdi. Kahraman deildi. Üstelik hazine neredeyse iflas

etmiti. Zenon’un dönemi, orduda çıkan ayaklanmalarla geçti; on yedi yıl tahtta kalmayı,

becerikli ve kimsenin gözünün yaına bakmayan bir yönetim tarzıyla baarabilmiti. 43

Krallar soyundan yetimi bir kahramanın hiçbir ruhsal ve bedensel nitelii bulunmadan,

hiçbir kral soyundan gelme niteliine ve de yüksek yetilere sahip olmadan Roma Erguvanını

kuanan aaılık Isaurialıdan tiksinmesi doaldı. Teodosius soyunun sönmesinden sonra,

Marcianus ve Leon, yaradılıları gerei, Pulcheria’nın ve senatonun seçimini kabullendiler. Bu

iki hükümdardan sonuncusu, söz dinleme ve minnet borcunu imparatora aır biçimde ödeten

Aspar’ın ve ailesinin katilinin eliyle tahta çıkabildi, bu yüzden de lekelenmi oldu. Kızı

Ariadne’nin olu olan torunu henüz çocuk yatayken Leon’un ve Dou mparatorluu’nun

hiçbir karı çıkmasına uramaksızın onun kalıtçısı oldu; Isaurialı olan babası mutlu

Trascalisscus, bu barbar adını bırakarak Yunan adı olan Zenon’u aldı. Büyük babasının

ölümünde olunun tahtına saygıyla yaklatı ve bir kayra olarak imparatorlukta ikinci adam

olmayı kabul etti. Genç çalıma yoldaının ansızın ve zamansız ölümü, tutkusunu bundan daha

iyi destekleyici durum bulunamayacaından, kendisi üzerinde kukuların domasına neden

oldu. O sıralarda Konstantinopolis sarayını kadınlar ve bunların tutkuları yönetiyordu. Leon’un

dul ei Verina, imparatorluu kendi malı olarak ilan edip, Dou’nun asasını eline vermi olduu

nankör uaı tahttan indirmeye kalkıtı. Bakaldırmadan haber alan Zenon, ivedilikle Isauria

dalarına kaçtı ve aaılık senato oy birliiyle, Afrika seferindeki alçaklıı bilinen Verina’nın

kardei Basiliscus’u ibaına çaırdı. Ne var ki gaspçının saltanatı bunalımlı ve kısa süreli oldu.

Kıvanmayanlar (memnun olmayanlar) Zenon’u kaçtıı yerden geri çaırdılar; ordu

komutanlarını, bakenti ve de ne dümanlarıyla karılamayı ne de onlardan baılanmayıistemeyi göze alamayan ve bütün ailesini, yüreinde insanlık taımayan bir yenen’in açlık ve

souk acılarına çarptırmasına bırakan Basiliscus’u ele geçirdiler. Gözü pek Verina, ne boyun

eiyor ne de erinç içinde yaayabiliyordu. Ordusuna komuta etmekte olan generali yitirdii

halde çabasını sürdürdü. O komutanın saygınlıı yok olduktan sonra isteini elde etti. Suriye’de

ve Mısır’da yeni bir imparator ortaya koydu. Yetmi bin kiilik bir ordu kurdu ve, o çaın

43

Michael Grant, Roma’dan Bizans’a, Çev. Z. Zühre lkgelen, st. 2000, s. 65 - 67



68

geleneklerine inanmak gerekirse, Hıristiyan keilerin ve puta tapan büyücülerin önceden

bildikleri gibi, son soluunu verinceye dek verimsiz bakaldırılarla yaadı. Entrikaları Dou’yu

altüst ederken, kızı Ariadne tatlılıının ve balılıının bütün kadınlık nitelik ve erdemleriyle ün

salmaktaydı. Kaçıında kocasını yalnız bırakmadı ve dönüünde annesinden eini baılama

kayrasında bulunmasını yalvararak istedi. 44

I. Anastasius; Zenon’un ölümünde Ariadne, bir imparatorun kızı, anası ve dulu

niteliiyle, evlenmek üzere elini ve imparatorluu sarayın eski hizmetkarlarından Anastasius’a

verdi. Anastasius, yirmi yedi yıl kalacak ve onun deerlilii, halkın beenisini yansıtan u

sözlerle tanıtlanacaktı: “Bildiiniz gibi saltanat sürün!” 45

mparator Anastasius’un dönemi Dou Roma mparatorluu’nun o çadaki niteliini

özetler. Bir zamanlar teoloji dersleri veren Anastasius 46 oldukça katı dini kurallara balıydı

ama din adamı deildi. Fakat onun büyük ünü, imparatorluk maliyesini düzeltmesinden

gelmektedir. Onun, bu sonuca yolsuzlukları önleme ve savurganlıa set çekme yolunda attıı

adımlarla vardıını görürüz. 47 Bir vergiyi – ehirlerin o zamana kadar vermek zorunda olduu

altın vergisini – kaldıran tek geç Roma mparatoruydu. Müthi çalıkanlıı sayesinde, öldüü

zaman hazinede otuz iki bin libre (yaklaık 14.500 kg) altın fazlası vardı. 48 Prokopius,

imparator Justinianus’un hizmet ve erefini, bu hükümdarın seleflerinin, bilhassa Anastasius’un,

hisselerini ona mal etmek suretiyle çok mübalaalandırmıtır. 49 Bir Edessa kroniinde

Anastasiusla ilgili bilgiler gözümüze iliir: Bu uzak sınır ehrinde imparator, halkının “küçük

babası” di. Hatta dini düüncelerinin muhaliflerine göre bile “Anastasius iyi bir imparatordu,

keileri sever, fakir ve dertlileri korurdu”. Din politikasında Dou Roma toplumunun bir ürünü

olduunu söylemek hata olmaz. Samimi bir “monofizit” olduu halde, her eyden önce dini

barı için çalımıtı. Her türlü aırılıı yasakladı. Anastasius 517’de Roma’dan gelen bir

rahipler heyetini kabul etti; bu kabul Hıristiyanlık dünyasının dou ve batı yollarının ne kadarayrı dütüünü gösteriyordu. Batı’daki Katolik kilisesi kapalı bir elit halini almıtı; gelimemi

ülkelerdeki sömürgeci güçler gibi Roma kilisesi, kendisini ve görülerini ıslah olmaz “dünya”ya

44 Edward Gıbbon, Roma mparatorlu u’nun Gerileyi ve Çökü Tarihi, Bizans Çev. Asım Baltacıgil, C.4,st. 1994, s. 7 - 845 Edward Gıbbon, Roma mparatorlu u’nun Gerileyi ve Çökü Tarihi, Bizans Çev. Asım Baltacıgil, C.4,st. 1994, s. 946 Peter Brown, Geç Antikça ’da Roma ve Bizans Dünyası, Çev. Turhan Kaçar, st.2000, s. 9147 Michael Grant, Roma’dan Bizans’a, Çev. Z. Zühre lkgelen, st. 2000, s. 6948

Peter Brown, Geç Antikça ’da Roma ve Bizans Dünyası, Çev. Turhan Kaçar, st.2000, s. 91- 9249 Ernst Honigmann, Bizans Devleti’nin Do u Sınırı 363’den 1071’e Kadar , Çev. Fikret Iıltan, st. 1970, s. 9



69

gerekirse güç kullanarak kabul etmek zorunda hissediyordu. Aristokrat geçmilerinden güç

bulan Roma kilisesinin senatör piskoposları boynu eik, kültürden yoksun halk karısında

kendilerini çok üstün görüyorlardı. Din adamı olmayan hükümdara ne yapmaları gerektiini

söylemeye alımılardı. Romalı heyet Anastasius’a Katolik inancını halka bir haçlının

kararlılııyla kabul ettirmesini söyledi. Oysa Dou Roma imparatoruna böyle bir tavsiye bir

baka dünyadan, daha barbar bir dünyadan gelmi gibiydi. Anastasius cevabında bir hizbin

görülerini bütün dierlerine kabul ettirmek için sokakları, kan deryasına döndüremeyeceini

yazdı. i, imparatorluunun yarısını yasadıı hale sokmak deildi; tebaasının zengin inanç

yelpazesini bir araya getirebilecek bir formül bulmaktı: “Size barı diliyorum” dedi papaya,

“size barıımı sunuyorum”.

te bu noktada yollar ayrılıyor: Ortaçada Batı Avrupa’ya kilise militanı, fikri hakim

oldu. Bütün görü ayrılıklarının altında istikrarlı, birleik bir imparatorluk olan, konsensus

politikalarında da uzun süredir hüner kazanmı olan Bizans’ta büyük “Kilise Barıı” ideali için

uratı. Son cümlesinde Anastasius papaya Justinianus’un görkemini gösteren kelimelerle

seslenecekti: “Bana engel olabilirsiniz muhterem efendim; bana hakaret edebilirsiniz fakat bana

emredemezsiniz…” 50

I. Justinos; I. Justinos lliryalı bir köylüydü; erlikten subay sınıfına yükselmi ve 65

yaında comes excubitorum (koruma birlii komutanı) olmutu. Bizans tahtına 68 yaında çıktı.

Kendi haline bırakılmı olsaydı, dokuz yıl süren saltanatının her anında, uyruklarınca,

seçimlerinin ne denli kötü olduunu onlara anlatmı olacaktı. Bilgisizlii Teodorik’inkine eitti.

Bilimden yoksun olmayan bir çada, ne gariptir ki, iki hükümdar da okuma bilmiyordu.

Justinos’un ökesi Got Kralı’nınkinin aaısındaydı. Onun sava sanatındaki deneyimi, bir

imparatorluu yönetmesi için ie yarayamazdı. Her ne denli deerliydiyse de zayıflık duygusu

onu belirsizlikle güvensizlie ve korkuya yöneltiyordu. 51 Saygıdeer bir askeri geçmie sahiptiama, sivrilmi biri deildi. Ne kültürü ne de yönetim deneyimi vardı. Dümanları onun cahil

olduunu ve adını yazarken mühür kullandıını iddia ederlerdi.

Bu nedenle geri zekalı ve aptal olduu söylenirdi. I. Leon, Zenon ve Anastasius’un

aksine I. Justinos askerlik mesleinde yükselmiti. Eer I. Büyük Constantine’inden sonra en

50 Peter Brown, Geç Antikça ’da Roma ve Bizans Dünyası, Çev. Turhan Kaçar, st.2000, s. 91- 9251

Edward Gıbbon, Roma mparatorlu u’nun Gerileyi ve Çökü Tarihi, Bizans Çev. Asım Baltacıgil, C.4,st. 1994, s. 39 - 40



70

büyük imparator olacak kiiyi Dou tahtına oturtmasaydı, dokuz yıllık dönemi tarihte pek fark

edilmeyecekti; çünkü ne savamı ne de büyük harcamalar yapmıtı. Çocuu olmamı, ölen

erkek kardeinin olu Justinianus’u kendisine varis göstermi ve hızla yükselmesini salamıtı.52

I. Justinianus; Justinianus’un saltanatı tahta çıkıından balayarak ölümüne dek otuz

sekiz yıl yedi ay ve on üç gün sürmütür. Justinianus, sırasıyla Dardania, Dacia be Bulgaria

adları verilen bakımsız ve yabanıl bir ülkenin barbarlarından, adı sanı bilinmeyen bir ailenin

çocuu olarak, günümüzde Sofya denilen Sardica örenleri yakınında dünyaya geldi. Talihini,

amcası Justinos’un serüvenci ruhuna borçludur. 53

Amcası Justinos ile “Yöneten ehir”e bir Balkan köyünden sürüklenmiti:

Justinianus’un anadili Latinceydi. Justinos muhafız birlii komutanı iken kazara imparator

olduu zaman, varisi Hustinianus’un Latinceye imparatorluk dili olarak deer vermesi köyünde

deil, Konstantinopolis’te olmutu. Justinianus, Konstantinopolis’te Grekçe teoloji literatürüne

derin bir ainalık kazandı ve anti-monofizit hizipten yana tavır aldı. Yine Konstantinopolis’te

demimonde (kibar fahieler çevresi) ile iliki kurdu: Hipodrom hizipleriyle politika oyununa

giriti, yarı atları yetitiren Teodora’yla evlendi. 54 Justinianus, sevilerinin (ak) konusunu

yüceltmekten ve zenginletirmekten kıvandı, sevgilisinin ayaklarına Dou’nun hazinelerini

serdi. Justinos’un yeeni belki de dinsel kuruntulara kapılarak bu nikahsız karısına kutsal yasal

e niteliini vermeyi kararlatırdı. Ne var ki, Roma yasaları, bir senatörün aaılık kökenli yada

tiyatro mesleinden gelen onursuz bir kadınla evlenmesini kesinlikle yasaklıyordu.

mparator Justinos adına, eskiden kalma hukuk kuralını kaldıran bir yasa yayımladı.

Kiiliklerini tiyatroda aaılatmı olan mutsuz kadınlara (fermanın deyiiyle) onurlu pimanlık

olanaı veriliyordu. Onlara en ünlü Romalılara eit bir evlenme yapabilmeleri iznisalanıyordu. Bu hogörü fermanından hemen sonra Justinianus ile aıının saygınlıı

ölçüsünde saygınlıa yükselen Teodora’nın evlenme törenleri yapıldı. Justinos erguvanı

yeenine giydirince, Konstantinopolis Patrii de tacı, Dou imparatorunun ve imparatoriçesinin

balarına koydu. Roma geleneklerinin katı tutumunun hükümdar elerine tanıdıı onurlar ne

52 Michael Grant, Roma’dan Bizans’a, Çev. Z. Zühre lkgelen, st. 2000, s. 15353 Edward Gıbbon, Roma mparatorlu u’nun Gerileyi ve Çökü Tarihi, Bizans Çev. Asım Baltacıgil, C.4,

st. 1994, s. 38 - 4354 Peter Brown, Geç Antikça ’da Roma ve Bizans Dünyası, Çev. Turhan Kaçar, st.2000, s. 93



71

Teodora’nın tutkuları ne de kocasının büyük tasarıları için yeterliydi. Justinianus, Teodora’yı

kendisine eit düzeyde baımsız saltanat ortaı olarak tahta oturttu. Eyalet yöneticilerinin

istenen balılık (biat) yemininde Teodora’nın adı Justinianus’unkiyle birlikte anıldı. 55

Örnek alınacak bir kendini tutma (nefse hakimiyet) ve kanıklık yeteneine sahipti. Ne

var ki Teodora’ya karı duyduu aktaki balılık, çok sayıda ve deiik gönül serüvenlerine

girimi olsaydı hep etkili olmayacaktı biçiminde zararlı olmu, sert yönetim rejimi de bir

bilginin özeniyle deil bir keiin bo inançlarına göre saptanmıtır. Yemekleri gösterisiz ve

kısa süreliydi. Büyük perhiz gününde içecei yalnız su oluyor ve sebzelerden baka ey

yemiyordu. ki gün iki geceyi hiçbir ey yemeden geçiren Justinianus’un mizacındaki güçlülük

ve dinsel balılıı da böyleydi. Dinlenmesi hiçbir ölçüyle düzenlenmemiti. Bir saatlik uykudan

sonra ruhsal canlılıı vücudunu da kamçılıyor, afak sökünceye dek gezindiini ve okuyup

çalıtıını gören mabeyncileri akına dönüyorlardı. Bu denli düzenlenmi bir yaam onun

zamanını da çoaltıyordu. Bu zamanı bilgiler edinmek ve ileri yönlendirmek yolunda

kullanıyordu. Yerli yersiz ve ince noktalara inen karımalarıyla yönetimin genel akıını

bozduu yolunda ona suçlama da bulunulabilirdi. Müzisyenlerle mimarların, ozanlarla bilim

adamlarının, hukukçuların ve din bilginlerinin mesleksel bilgileri üzerine bile söz sahibi olma

savındaydı. Hıristiyan mezheplerinin badatırılması konusundaki giriimi baarısız kalmısa

da Roma hukuku üzerindeki çalıması, çabasının ve becerisinin soylu bir anıtıdır.

mparatorluun yönetilmesinde daha az ussal ve daha az mutlu oldu. Saltanatı büyük yıkımlara

sahne olmutur. Halk ezilmi ve küskün duruma dümütü.56

Justinianus bu imparatorluun çeitliliinin, büyüklüünün ama aynı zamanda

çelikilerinin de simgesi olmutur. 57 Allah’ın sevgilisi, vekili ve dünya yüzünde mümessili

sıfatıyla gerek giritii ve dini mahiyetleri itiraz götürmeyen harplerde gerek dünyada Ortodoks

dinini yaymak için sarfettii büyük gayretlerde, gerek kiliseyi idare ve din muhalefetinibastırma tarzında Ortodoksluun ampiyonu olmaya çalıtı. Bütün hayatınca, ihtiraslı ve

muhteem bu iki hayalin tahakkuku için çalıtı. Bu Makedonya köylüsü, iki büyük fikrin büyük

55 Edward Gıbbon, Roma mparatorlu u’nun Gerileyi ve Çökü Tarihi, Bizans Çev. Asım Baltacıgil, C.4,st. 1994, s. 47 - 4856 Edward Gıbbon, Roma mparatorlu u’nun Gerileyi ve Çökü Tarihi, Bizans, Çev. Asım Baltacıgil, C.5,

st. 1995, s. 279 - 28057 Michel Kaplan, Bizans’ın Altınları, Çev. hsan Batur, st.2001, s. 18



72

mümessili idi: mparatorluk fikri, Hıristiyanlık fikri; bu iki fikre sahip olmasından tarihte ölmez

bir isim bırakmıtır. 58

II. Justinianos; Babası IV. Konstantinos (668-685)’un ölümü üzerine Bizans

mparatoru olan II. Justinianos, ihtiyatsızlık ve tedbirsizlii ile bazen çılgınca olan

hareketlerinin bir neticesi olarak stanbul’da 695’de bir ayaklanmaya sebebiyet vermi ve

tahtından indirilerek burnu kesildikten sonra Kırım’da Kerson’a sürgün olarak gönderilmitir. 59

Bizans tarihçilerinden VIII. asırda yaayan Teofanis’in yazdıına göre, Justinianos menfasına

giderken “Amasra Adası”nda bulunan Kiros adlı bir rahiple konumak imkanını bulmutur. Bu

konuma esnasında Kiros, eski imparatora tahtını tekrar elde edeceini haber vermitir. Gayesi

belki sadece, dümü bir insanın maneviyatını yükseltmek belki de zayıf bir ihtimalle de olsa

ileri de bir menfaat salamak olan Kiros’un “eer kehaneti çıkmazsa bir ey kaybetmi

olmayacaını, fakat aksi vuku bulduu taktirde çok eyler kazanabileceini” de düünmü

olması muhtemeldir. Muahher bazı müellifler tarafından ismi yanlı olarak Kiriakos eklinde

zikredilen, bu rahibin ehemmiyetsiz gibi görünen bu kehanetinin nasıl bir netice verdii bilinir.

Filhakika Justinianos ümitsizlie dümeyerek uzun ve karıık maceralardan sonra 705 yılında

tekrar Bizans tahtını elde etmitir. Kendisinden sonra tahta geçenlerden ve 695 ayaklanmasında

aleyhinde çalıanlardan korkunç bir surette intikam alırken, Justinianos stanbul patrii

Kallinikos’un da dümanca hareketlerini hatırlayarak, bu zatın gözlerini oydurduktan sonra

Roma’ya sürgün etmitir. Bo olan patriklik makamına da 706 yılı baında Amasralı Rahip

Kiros getirildi. Kiros’un patriklii, velinimetinin ikinci defa imparatorluu boyunca yani 711’e

kadar devam etmitir. Yeni bir ayaklanma neticesinde tekrar tahtını kaybeden Justinianos

öldürülünce Kiros da makamını terk etmek mecburiyetinde kalmıtır. 60

III. Leon; III. Leon Isaurialı, Araplara karı zafer kazanan ilk Bizans imparatorudur.

718 yılında Arapların Konstantinopolis kuatmasını kaldırmalarını salamıtır. 61

Mikhail Stratiotikos; Daha çok uzun yıllar hüküm süreceine dair bir kehanete

ölünceye kadar inancını muhafaza etmi olan yetmilik imparatoriçe (Teodora) ruhunu daha

teslim etmeden saray, Mikhail Stratiotikos adında yalıca bir memuru tahta çıkardı. Ordu bu

58 Charles Diehl, Bizans mparatorlu u Tarihi, Çev. Cevdet R. Yularkıran, st. 1939, s. 2859 Edward Gıbbon, The Decline and Fall of the Roman Empire, New-York, Trsz, C. II, s. 87360 Semavi Eyice, “Amasra Büyükada’sında Bir Bizans Kilisesi”, Belleten, C. XV. S. 60, Ank. 1951, s. 475 -

47761 Michel Kaplan, Bizans’ın Altınları, Çev. hsan Batur, st.2001, s. 20



73

imparatoru tanımaktan imtina etti ve kendi bakumandanına taç ve tahtı salamaya azimli

olarak derhal stanbul üzerine yürüdü. Mikhail hiç mücadele etmeden tahttan feragat etti ve

kumandan Isaakios Komnenos imparator oldu.

Isaakios Komnenos; Dier birçok Bizans asilzadesi gibi Isaakios da ancak iki nesilden

beri asalet sınıfına dahil olmu bulunmaktaydı. Babası Trakyalı bir savaçı, muhtemelen ulah

asıllı olup II. Basileios’un taktirini kazanmıtı. mparatordan Paphlagonia’da arazi koparmı ve

orada Castra Comnenon adında büyük bir saray ina ettirmiti; burası hala (bunun deitirilmi

ekli olarak) Kastamonu adını taımaktadır. Isaakios ve kardei Ioannes babalarının arazisini ve

askeri kabiliyetlerini tevarüs etmiler ve her ikisi de Bizans aristokrasisine mensup kızlarla

evlenmilerdi. Isaakios’un karısı, eski Bulgar Krallık ailesinden bir prenses, Ioannes’in zevcesi

ise büyük Dalasseni ailesinin variselerinden birisiydi. Zenginliine, ordunun bakumandanı

bulunmasına ve ordu tarafından desteklenmesine ramen Isaakios, hükümet tedbirlerinin

memurlar tarafından durmadan baltalandıını, sabote edildiini müahede ediyordu. ki yıl

içinde sabrı tükendi, bir manastıra çekildi. Olu yoktu; bundan dolayı Konstantinos Dukas’ı

kendine halef seçti. Baldızı Anna Dalassena onun bu hareketini asla affetmeyecekti.

Konstantinos Dukas (1059 – 1067); Konstantinos Dukas, Bizans asalet sınıfının pek

muhtemel olarak en eski ve en zengin ailesinin reisi bulunmaktaydı. Fakat kariyerini sarayda

yapmıtı. Isaakios bundan dolayı onun her iki parti tarafından da tutulacaını ümit etmiti.

Fakat kısa zamanda Konstantinos’un eilimlerinin mensup olduu sınıfın temayüllerine

uymadıı meydana çıktı. mparatorun hazineleri bombotu; ordu tehlikeli bir ölçüde kudretliydi.

Problemi çözmek için bavurduu çare silahlı kuvvetleri azaltmak oldu. ç siyasete ait bir önlem

olarak Konstantinos’un attıı bu adım pekala savunulabilirdi; fakat buna mukabil Bizans

tarihinin hiçbir devresinde devletin müdafaa güçlerini azaltmak cihetine gidilmemesi gerekirdi.

Özellikle bu sırada atılan böyle bir adım gerçekten birçok felaketi davet edebilirdi. 62 Saltanatısekiz yıl sürdü ve bu, Isaakios Komnenos’un politikasına karı ve onu imparatorlua yükseltmi

olan asker takımına karı kesin bir tepki devri oldu. Siviller, memurlar, burjuva sınıfı yeniden

iktidara sahip olduklarını gördüler; senato tekrar en mütevazi kastlara mensup yüksek dereceli

memurlar kalabalıının istilasına uradı. Bu bir burjuvalama rejiminin bir demokratlaması, bir

çeit radikalizmin askerlere ve kilise mensuplarına karı zaferi idi. Ordu azaltıldı, fakirletirildi,

tehlikeli eflerin yerine kendilerine güvenilen kabiliyetsizler getirildi, komutanları özellikle

62 Steven Runciman, Haçlı Seferleri Tarihi, Çev. Fikret Iıltan, C. I, Ank. 1989, s. 42-43



74

korku veren sınır garnizonlarının mevcudu hiçe indirildi. Sekiz yıl süresince Konstantinos

Dukas bu tahrip politikasını mutaassıp bir inatla devam ettirdi. Fakat 1067’de öldüünde asker

takımı, bir kere daha, galip gelecekti. Bu, imparatorluun kuvvetlerini tüketen bir denge oyunu

idi. 63

Konstantinos Dukas 1067 yılında ölünce genç olu VII. Mikhail’i ana-imparatoriçe-

naibe Eudokia nezaretinde arkada bırakmıtı. Ertesi yıl Eudokia, bakumandan Romanos

Diogenes ile evlendi ve onu imparatorlua yükseltti. 64

Romanos Diogenes; Konstantinos Dukas’ın dul ei Eudokia, haklı bir üne sahip general

Romanos Diogenes ile evlenmekte acele etti. Böylece askeri aristokrasi, üstünlüünü tekrar

aldı; ordu ve efleri imparatorluun bütün ikramlarına ve ihsanlarına eritiler. Romanos seçkin

bir asker ve samimi bir vatanseverdi; fakat karı karıya kaldıı görevi çözmek için dahi olmak

lazımdı. Devletin emniyetinin Ermeniye’yi geri almayı gerektirdiini anladı. Fakat Bizans

ordusu artık elli yıl önceki gibi mükemmel bir sava aleti olmaktan uzaktı. Eyalet birlikleri,

kendi bölgelerini akınlardan korumaya yetmedikleri gibi, imparatorun seferlerine katılmak

imkanına da sahip deildiler. 65 Selçuklulara karı savaların yeniden balaması ile kendini

gösteren bir prestij politikası, tembellik ve siliklik politikasının yerini aldı kaybedilmi olan bir

gelenek, bir hükümdarın askerlerinin baında sefere çıkıı yeniden görüldü. 66

Aleksios Komnenos (1081-1118); mparator Aleksios Komnenos’un üç olu, dört kızı

olmutu. Ioannes, oullarının en yalısıydı ama bütün çocuklarının yaça en büyüü,

Nikephoros Bryennios ile evli bulunan ve Kaisarissa eref unvanını taıyan Anna idi. Aleksios,

Ioannes’i dier çocuklarına tercih etmekte olup hiç kukusuz onu kendisine halef seçmi ve bu

sebeple de onun kırmızı imparator papuçları giymesine müsaade ederek ona Basileos ünvanını

vermiti. Ana imparatoriçe Irene ise bütün nüfuzunu Anna lehinde kullanmaktaydı ve kocasınaIoannes’i çekitirmekten bıkıp usanmıyordu. Ioannes’in kararlarında aceleci ve mütereddit

olduunu söylüyor, erkee yaramayan, gevek yaayı biçimiyle alay ediyor, onun iler-tutar

yerini bırakmıyordu. Bazen sözü Bryennios’a getiriyor ve onu göklere çıkarıyordu. Aleksios da

“ yataımı ve hakimiyetimi paylaan kadın, aklın baında deilmi gibi beni kızının lehine fikir

63 Auguste Bailly, Bizans mparatorlu u Tarihi, Çev. Haluk aman, C. 2, st. trz, s. 27364 Steven Runciman, Haçlı Seferleri Tarihi, Çev. Fikret Iıltan, C. I, Ank. 1989, s. 4865 Steven Runciman, Haçlı Seferleri Tarihi, Çev. Fikret Iıltan, C. I, Ank. 1989, s. 4866

Auguste Bailly, Bizans mparatorlu u Tarihi, Çev. Haluk aman, C. 2, st. trz, s. 273



75

deitirmeye ve haklı ve öülmeye deer düzene karı mücadeleye sürmeye çalımaktan

vazgeç. Bizans imparatorlarından, tahtına layık kendi olunu bir tarafa bırakıp tacını damadına

teslim eden var mı? Böyle bir ey olmusa bile biz bunu kaide deil ancak istisna sayabiliriz.

Benim durumuma gelince, benim gibi, hukuki olarak deil de akrabalarının kanı ve

Hıristiyanlıa aykırı bir ayaklanmayla iktidara ulamı bir kimsenin, halefini tayin ederken

kendi et ve kanını bir tarafa bırakıp bu Makedonyalıyı seçmesi karısında bütün Bizans

kahkahayı atıp benim aklımı yitirdiimi zanneder” demiti. Aleksios, Makedonya bölgesinin en

zengin ve kudretli ehirlerinden Orestias meneli olduu için Nikephoros Bryennios’a

“Makedonyalı” derdi. Aleksios, kimsenin olmadıı kadar içine kapanık ve düzenbazdı;

dalavereyi en büyük akıllılık sayar ve planları üzerinde pek az konuurdu.

Hayatının sonu yaklatıında Mangana Sarayı’nın görkemli salonlarında, zor nefes

alarak ölümle sava halindeydi. Olu Ioannes, onun sonunun gelmekte olduunu görüyordu.

Annesinin kendisini sevmediini ve hükümdarlıı ablasına aktarmak istediini de biliyordu. Bu

sebeple, kendisine taraftar olan akrabalarına meseleyi açtı. Bunların hepsinden çok kardei

Isaakios’a güveniyordu. Annesine görünmeden hastanın yattıı odaya girip, üzüntüsündenmi

gibi kendisini babasının üstüne atarak gizlice onun mühür yüzüünü parmaından çıkarıp aldı.

Bazıları onun bunu babasıyla anlaarak yapmı olduunu söylemektedir. Ioannes hemen

güvendii adamlarını etrafına topladı; onlara elde ettii baarıyı haber verdi ve süratli bir at

üstünde, silahlı kiiler refakatinde Büyük Saray’a kotu. Managana Sarayı’nda ve ehrin

sokaklarında, taraftarları ve bu haber üzerine toplanan kalabalık onu sevinçle imparator olarak

selamlamaktaydılar. 67

Aleksios Komnenos’un dı politikasında ızdıraplı durumların artması nihai olarak

kaybedilen talyan hükmü ve Bizans otoritesinin Balkanlarda ciddi olarak zayıflamasıyla,

Bizans gücünün Asya’da tamamen çöktüü göze çarpıyordu. Dahili (iç) hadiseler, dengedurumları çok zayıflamı merkezi bir hükümeti gösteriyordu. Ciddi ekonomik zorluklar,

paradaki develüasyon, eski sosyal ve ekonomik dönemin yapısındaki daılmalar (veya

çatlaklar). Aleksios, “Ben yeni tesisler ve yeni balangıçlar için ehrin büyük yapılarının

sütunlarını (ki kendi tasarladigi) kurmak zorundaydim.”

67

Niketas Khoniates, Hıstorıa (Ioannes ve Manuel Komnenos Devirleri), Çev. Fikret Iıltan, Ank. 1995, s. 3- 4



76

Onun restorasyon ii, her nasılsa, geçici ve yüzeysel olarak basarili oldu. Erken Ortaça

Bizans’ının durumu Heraclius'un ve III. Leo’un zamanındaki ile benzerlik gösteriyor ve

çöküün sınırlarında olduuna benziyordu, ama ayni zamanda imparatorluk çok olaanüstü

olmazsa bile uzun sure kendi politikasını yeniden kurmasını salayacak iç kaynaklara

(zenginliklere) sahipti, ve batan baa her ey Asya’yı kontrol altında tutma denemeleri ve

imparatorluun en büyük arzusu idi.68

Ioannes Komnenos (1118-1143); Aleksios’un 37 yıl ve dört buçuk aylık hükümetinden

sonra Ioannes imparator sıfatıyla devletin yönetimini eline aldı; akraba ve dostlarını

yakınlıklarına uygun oranlarda mükafatlandırdı. Kendisini çok sevdiini hissettii ve tahtını de

herkesten çok borçlu olduu kardei Isaakios ile çok sıkı bir balılık içindeydi. Ona tahtta ve

sofrasında kendisine e yer verdii gibi, babası Aleksios’un daha önce Isaakios’a bahetmi

olduu Sebastokrator unvanını da tasdik ve teyid etti. Kendi danımanlıklarına, akrabalarından

Parakoimomenos unvanını verdii Ioannes Komnenos ile Protovestiarios Gregorios Taronites’i

tayin etti. Bunlardan Ioannes, iler bütünüyle kendi isteine uygun yürümediinde, kızgın

kızgın kalarını çatardı ve kendisini o kadar büyük görmekteydi ki, kısa zamanda makamından

oldu. 69

Ioannes’in birçok olu vardı. Bunlardan en yalısı Aleksios’u, purpur ve kırmızı papuç

(imparatorlara mahsus papuç) giymesine müsaade ederek, ereflendirmiti; ahali kendisini

imparator olarak selamlarken bu olunun adını zikretmek zorundaydı. Daha küçük yata olan

oulları, Andronikos, Isaakios ve en küçük olu Manuel’i Sebastokrator unvanıyla

ereflendirmiti.

mparator Ioannes (1143 yılı nisanında) ava çıktı ve sürüden ayrı yaayan bir yaban

domuzuna rastladı. Mızraını hayvanın gösüne sapladı eli geveyip mızraı kaydırdı. Elindenkurtulan mızrak da bu arada imparatorun yanında bulunan ve uçlarına zehir sürülmü oklarla

dolu kuburlua çarptı. Tersine dönen kuburluktan düen zehirli oklardan birisi de imparatorun

küçük parmaı ile yüzük parmaı arasındaki ete battı. Zehirlenme bir süre sonra yayıldı ve

68

George Ostrogorsky, Hıstory Of The Byzantıne State, Belgrad 1968, 356- 35769 Niketas Khoniates, Hıstorıa (Ioannes ve Manuel Komnenos Devirleri), Çev. Fikret Iıltan, Ank. 1995, s. 5



77

sonunda hayati önemdeki uzuvlara ulatı. Yava yava bu uzuvlar souyarak cansızlatılar ve

imparator da pek az sonra ruhunu teslim etti.70

Manuel Komnenos (1143-1180); Manuel’in imparator seçilmesi ve baehre baarılı

girii dolayısıyla icra edilen Tanrı’ya ükür ayininden sonra Manuel – Patrik Leon Styppes

vefat etmi olduundan – patriklik tahtına ve kilisenin dümenini eline almaya layık ve aynı

zamanda büyük kilise (Ayasafya)’de baına imparatorluk tacını giydirecek bir adam aramaya

baladı. Bunun için akrabalarının en önemlileri, senatörler ve yüksek ruhanilerle isti arede

bulundu. Birçok kii üzerinde duruldu ve nihayet büyük çounluk Okseia manastırına mensup

bir kei, Mikhail, üzerinde birleti. Çünkü bu, namusu ile tanınmı, çok aydın bir kiiydi.

Böylece Mikhail patrik seçildi ve derhal kendisini patrik olarak kutsayan Manuel’i imparator

olarak takdis etti. mparator kiliseye girdiinde aabeyi Isaakios da refakatindeydi ve iki karde

– hiç kimsenin ümit etmeye bile cesaret edemediini gerçekletirerek – birbirlerine barı

öpücüü verdiler. Çok çabuk öfkelendii ve çou zaman anlamsız nedenlerle insanları ölçüsüz

cezalara çarptırdıı için Isaakios’u halk sevmiyordu. Üstelik O, koca cüssesine ramen

korkaın biriydi ve erkee benzer tarafı yoktu. Bütün bunlardan ötürü her iki kardein gerçekten

hükümdar sıfatına layık, hakim babaları Ioannes, Manuel’i taç ve taht için seçtiinden dolayı

herkes tarafından övüldü ve hatırası bir kez daha tebcil olundu.

mparator Manuel, üç ay eksik otuz sekiz yıl hükümdarlıktan sonra öldü. Pantokrator

kilisesi giriinde, yan tarafta gömülüdür. 71

Dou mparatorlarını genel olarak deerlendirecek olursak: mparatorluklarını Bizans

dönemine taıyan Dou imparatorları (tümüyle silik kiiler olmasalar da) kiilikleriyle ve

yaptıklarıyla öne çıkan insanlar deillerdi; yine de uzun süre tahtlarında kaldılar ve Dou

mparatorluu öyle ya da böyle Batıdaki karılıı gibi çökmeyip yaamını daha yüzlerce yılsürdürdü.

Dou da, Batı da barbarların etkisine aynı derecede açıktı. Sonlarının ayrı olması, politik

koullarının farklılıından deil, yöneticilerinin karakterlerinden kaynaklanmıtır. Batıda

Theodosius’un soyu tükendikten sonra ( .S. 455) imparatorlar kısa ömürlü kuklalar oldu.

70 Niketas Khoniates, Hıstorıa (Ioannes ve Manuel Komnenos Devirleri), Çev. Fikret Iıltan, Ank. 1995, s. 2671

Niketas Khoniates, Hıstorıa (Ioannes ve Manuel Komnenos Devirleri), Çev. Fikret Iıltan, Ank. 1995, s. 35- 154



78

Onları imparator yapan da, tahttan indiren de kendi ordularının komutanlarıydı. Komutanların

tamamı istisnasız Germendi.

Öte yandan Dou’da imparatorlar, tahtlarını silah ya da entrikayla tehdit eden hırslı ve

gözü yükseklerde olan komutanları sırayla ortadan kaldırıyorlardı… Ordularında Germenlerin

hiçbir zaman batıdaki güce yükselmemi olması, bu ii kolayca baarmalarını salamıtır. 72

72

Michael Grant, Roma’dan Bizans’a, Çev. Z. Zühre lkgelen, st. 2000, s. 72



79

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

SARAY YA AMI VE MPARATOR

Yönetimin merkezi imparatorluk binası, dier bir deyile tüm emirlerin çıktıı

Konstantinopolis’teki imparatorluk sarayları,1 sadece mimarisi ve ihtiamıyla deil Bizans

siyasetine yön veren olaylarıyla, entrikalarıyla, elence yaamıyla da oldukça dikkat

çekmitir. Bu anlayı içerisinde bu bölümde, imparatorun ailesinde-protokole, dinsel

törenlerden-ölenlere uzanan bir tabloyu vermeye çalıacaız. Bu tabloyu verirken de

amacımız Bizans siyasetini, toplumsal yapısını kısmen de olsa ortaya çıkarmaktır.

1. mparator ve Saray Törenleri

Saray yaamı büyük bölümü söylevlerden meydana gelen törenlerle

düzenleniyordu. mparatorun huzurunda yalnızca encomia (övücü konumalar) deil ama

aynı zamanda düün söylevleri ve cenaze töreni söylevleri de veriliyor, mezar yazıtları

okunuyordu. Kent çevresinde geçit alaylarının düzenledii dinsel enlikler, bir göreve terfi

edilme törenleri ya da Hipodromda düzenlenen oyunlar saray yaamını renklendiriyordu.

Bütün tören alaylarında, ölenlerde ya da ayinlerde rütbe sırasına sıkı sıkıya balı

kalınıyordu; önde imparator ve imparatoriçe, onların ardında Caesar, nobilissimos ve

kuropalates gidiyordu. Unvan ve resmi görev taıyanlara rütbelerini gösteren nianlar

verilmiti. mparator yalnızca kendine ait parlak erguvani-kızıl giysiler giyiyor ve erguvan

rengi mürekkeple yazıyordu. Erguvan rengine yakın öbür renkler imparatora en yakın

rütbelere ayrılmıtı. Doruk noktası imparatora ulaabilmek olan bu mutlak hükümdarlıın

kiisel niteliini göz önüne alırsak, söz konusu kuraların önemi açıkça anlaılır. 2

Ortodoks kilisesinin ikona-kırıcılık üstündeki zaferi, dinde ekilciliin gelimesine,eski geleneksel seremonilere dönüe, sarayda terifatın, üst mevkilerin, unvanların

artmasına katkıda bulunmutur. Bu ekilcilik, terifat, mevkiler anlamsız deildi; her

birinin, devletin siyasal örgütlenmesinde önemli bir varlık nedeni ve yeri vardı. Kurumsal

bakımdan mutlak irade sahibi ‘basileus’ların davranıları, uygulamada, zincirleme

seremoniler ve karmaık bir terifatla yöneten sınıfın ortak bilgeliini ve deneyimini

1 Büyük Larousse Sözlük ve Ansiklopedisi, “Bezs/ Cami Maddesi” C. 4, st. 1986, Milliyet , s. 17182

Barbara Hill, Bizans mparatorluk Kadınları ktidar, Himaye ve deoloji, Çev. Elif Gökteke Tut, st. 2003,s. 32



80

simgeleyen protokol kurallarıyla sınırlanmıtı. O çada hiçbir ey, imparatoru katı

protokol kurallarına uymaktan alıkoyamaz; yaam tarzını geleneksel ekillerine karı

çıkmasına izin veremezdi. Seferde ya da döndüünde; sirkte; nadide mermerler ve

muhteem mozaiklerle bezenmi sarayının geni, atafatlı dairelerindeki kabullerde;

Ayasofya’ya ya da baka bir kiliseye gidiinde, imparator her adımını bir seremoni

kuralına göre atıyordu. Bizans hükümdarını insanlıın geri kalanından ayıran büyük farkı

vurgulamaya yönelik bu karmaık protokol ve abartılı saygı sayesinde, imparator Tanrının

yeryüzündeki temsilcisi gibi görünüyordu.3

Tüm yönetim saray ve kamu görevleriyle ilikili kiilerin, soyluların ve memurların

sırasını kesin ekilde belirleyen bir hiyerariye dayanıyordu.4 Mevkiler sivil olsun, askeri

olsun, hizmet yada komuta kademelerine karılık gelir. Mevkilere gelecekler imparator

emriyle belirlenir, mevkileri her an geri alınabilir. Buna karılık unvanlar ve bu mevkilerin

nianları ilke olarak yaam boyu geri alınmaz. Bunlara artık kaldırılmı eski yüksek

memurların adları verilir. (Sezar, magistros, patrikios, konsül, protospatharios yada “ birinci

kılıççı gibi”)5 Bu makamlara, çou zaman gerçek ve hiyerarisi iyice belirlenmi görevler de

ekleniyordu. En yüksek mevkiler genellikle hadımlar tarafından igal edilen preapositos

yada seremoni bakanlıı, parakimomenos yada bamabeyincilik, protovestiarios yada

gardropçubaılık idi.6

Unvan ve mevki hiyerarisi, geni ölçüde birbirine kouttu. Daha önemli bir mevkie

geçildikçe daha yüksek bir unvan elde edilir. Mevkiinin de kazandırdıı bir iktidar vardır,

ortak toplumsal konumu yükselten unvandır. Bir kiiyi tanımlarken adından önce unvanı

belirtilir, mevki ise belirtilmek zorunda deildir, dolayısıyla ikincildir. XI. yüzyıldan

balayarak alçak mertebedeki unvanlar satın alınabilir oldu, hatta imparator VII.

Konstantinos’un yazdıı törenler kitabının içinde bu unvanlarla ilgili bir tarifebulunmaktadır.7 Saraydaki tören kuralları, en üst düzey görevlilerin imparatorlarla belli bir

“samimiyet” içinde olmalarına olanak tanır, özellikle de imparatorun bu kiilere altın

salonda verdii yemekler sırasında; her birinin saray hiyerarisi içindeki yerine göre

hükümdara ne kadar yakın oturabilecei bellidir. Saray yaamına getirilen bu katı düzene

3 M. V. Levtchenko, Kurulu undan Yıkılı ına Kadar Bizans Tarihi Çev. Maide Selen, st. 1999, s. 1754 M. V. Levtchenko, a.g.e. s. 1445 Michel Kaplan, Bizans’ın Altınları, Çev. hsan Batur, st. 2001, s. 40-416

M. V. Levtchenko, Kurulu undan Yıkılı ına Kadar Bizans Tarihi Çev. Maide Selen, st. 1999, s. 1447 Michel Kaplan, a.g.e. s. 35



81

(taksis) Bizanslılar büyük saygı duyar ve üst düzey görevlileri bu kuralları taktika adını

verdikleri kitaplarda toplardı.8

Saray törenleri hem karmaık hem de sıkı kurallara balıydı. X. Yüzyıla gelinene

kadar o denli karmaıklamıtı ki, aydın ve yetenekli imparator VII. Konstantinos

Porphyrogenitos bunu tüm ayrıntılarıyla törenler kitabına kaydetmeyi gerekli görmütü.

Öncelikle Konstantinos töreni “iç uyumun dı biçimi” olarak tanımlamı ve “törenlerin saray

saygınlıını arttırdıına” ilikin inancını ifade etmitir. Onun tanımladıı belli balı törenler

dizisi Justinionos zamanında incelenmi ve imparatorun bakentinden ayrılıında ve oraya

dönüünde, hipodromdaki oyunlar gibi törenler de hazır bulunmasında, elçilerin kabulünde,

dinsel ve resmi bayramlarda olduu gibi taç giyme sırasında imparatorluk ailesindeki

doumlarda, evliliklerde ve cenazelerin gömülmesi sırasında izlenecek kurallar

belirlenmitir. Fakat ince ayrıntılar X. Yüzyıla kadar kesinlememiti.

Bu törenlerin baında gelen mparatorun uurlanma ve karılanma törenidir. Bir

imparator bakentinden ayrıldıı yada oraya geri döndüünde oulları, patrik,senatörler, üst

düzey ordu ve donanma mensuplarına kent sınırlarının uygun bir noktasında uurlanır ya da

karılanırdı. Eer Avrupa’ya yaptıı bir seferden dönüyorsa, o zaman bu karılama töreni

bakentin batısında kara surlarındaki Hebdoman Kalesi’nde yapılırdı. Bazen de aynı çevrede

bulunan bir çadırda yer alırdı. Karılama töreni yapıldıktan sonra, imparatorun bakentine

altın kapıdan girmesi ve muhafızlarının baında atlı olarak Mese ya da Ana caddeyi kat

ederek Theodosios ve Konstantinos forumlarını geçtikten sonra Hipodrom yanından

ilerleyerek geriye Büyük saraya ulaması gelenek olmutu.9

Saray törenlerinden ikincisi elçilik heyetlerinin kabulü törenidir. Bu törenin ilk

sahneleri elçi ve maiyeti Bizans sınırına vardıında balardı. Konstantinopolis’e vardıındadiplomat ve maiyetindekiler kendilerine ayrılan eve götürülürlerdi. Toplantı için

karılatırılan günde, elçinin kendi hükümdarından imparatora getirdii ve imparatordan

alacaı armaanlar herkesin görebilmesi için sarayda sergilenirdi.

8

Michel Kaplan, a.g.e. s. 359 Tamara Talbat Rice, Bizans’ta Günlük Ya am, Çev. Bilgi Altınok, st. 2001, s. 48-49



82

mparatoru görür görmez herkesin dizleri üzerine çökmesi beklenirdi. Bu görünüm

görkemi onu görme ayrıcalıına sahip kiiler üzerinde istenen etkiyi yaptıktan sonra elçi

tahta doru götürülürdü; ama ilerlerken basileus’un önünde diz çökmek üzere üç kere

durdurulurdu.

mparatorların giyimi: mparator yakasının çevresi, gösünün ve sırtının ortasına kadar

mücevherler ve ilemelerle bezeli bantlar ile süslenmi gösterili brokardan yapılmı dar ve

uzun bir giysi giyerdi. Taçlar biçim açısından zamana göre biraz deiirdi.10 mparatorlar

mor giysiler, mor ayakkabılar giyerlerdi. Mor odalarda ya da salonlarda dolaırlardı. Mor

Bizans’ın kutsal rengiydi.11 Mor, Bizans imparatorlarının ve imparatoriçelerinin simgesi.

Mor odalarda douyorlar, mor salonlarda tahta çıkıyorlar, öldükten sonra mor lahitlere

konuluyorlar. 12 Koyu erguvan rengi bir deniz kabuklusundan alınmı ve yalnızca

imparatorun kutsal kiiliine özgü kılınarak sarayın kullanımına ayrılmıtı. Tahtın

ayrıcalıından, buna el uzatacak tutkulu kimseler, hükümdarın saygınlıına karı suç ilemi

sayılıyorlardı. 13 Erguvani ipek kuma yalnızca imparatorun kullanımı içindi. mparator, üst

düzey görevlilerine ve anlama yaptıı yabancı hükümdarlara bu kumatan yapılmı

görkemli armaanlar verirdi.14

2. Dinsel TörenlerVaftiz Töreni: Yüzyıllar geçtikçe imparatorun hem kiisel konumunu güçlendirmek

hem de mevkiinin onurunu arttırmak için çevresindeki görkemi arttırmak üzere ayrıntılı bir

saray töreni geliti. mparatorun her kesmi görünüü, tıpkı debdebeli bir dekor önünde

deimez bir biçimde gözler önüne serilen bir bale gösterisi gibi kurallara uygun olarak

düzenlenmi ve tasarımlanmıtı.

Katedrale giderken ve orada dönerken yapılan resmi törende yer alan herkes beyazgiysiler giyiyorlardı. mparatorluun en soyluları alayın en önünde yürürdü. Onları binlerce

yıldız gibi parıldayan yakılmı mumları taıyan imparatorluk alayları izlerdi. Yüksek

10 Tamara Talbat Rice, a.g.e. s. 5011 Orhan Duru, “stanbul Bizans’ı” Sanat Dünyamız Dergisi, S. 69-70, st. 1998, s. 5712 Prokopius, Bizans’ın Gizli Tarihi, Çev. Orhan Duru, st.2001, s. 713 Edward Gıbbon, Roma mparatorlu u’nun Gerileyi ve Çökü Tarihi Bizans, Çev. Asım Baltacıgil, C.4,

st. 1994, s. 6314 Michel Kaplan, Bizans’ın Altınları, Çev. hsan Batur, st.2001, s. 74



83

mevkideki bir soylu, imparatorun bebeini taırken erguvan giysiler içindeki babası onun

peinden giderdi. Seyirciler bile gösterili giysiler giyerlerdi. 15

mparatorun Defnedilme Töreni: Bir imparator öldüünde gövdesi, baında tacı,

üzerinde divitission’u, khlamys’i ve erguvan rengi papuçlarıyla on dokuz Klineli salona

konurdu. Ayasofya katedraline balı olan ruhban sınıfı ve senatörler aıtlar söyleyerek

çevresinde dururlardı. Üç kere, ‘Git mparator, Efendilerin Efendisi, Lordların Lordu seni

çaırıyor’ diye baırdıktan sonra, imparatorun gövdesi saray muhafızları tarafından

Khalke’ye götürülürdü. Oradan da Mese yoluyla son dinlenme yerine taınırdı. Ölen

hükümdarın son dinlenme yerine varıldıında öne çıkıp, ‘Gir mparator: Kralların Kralı,

Efendilerin Efendisi’diye baırmak terifatçıya düerdi ve sonra da yine o, ‘Tacını çıkar’

diye baırırdı. Bu sözler üzerine devlet tacı ölü adamın baından çıkarılır ve yerine erguvan

renginde bir çember takılırdı. Bundan sonra tabut kapatılır ve gömülürdü. Bir imparatoriçe

söz konusu olduunda da benzer bir tören yapılırdı.16

Dinsel Bayramlar: sa’nın temsilcisi rolündeki imparatorun her biri kendine özgü

bir biçimde kutlanan balıca dinsel bayramlarda yerine getirmesi gereken görevleri vardı.

Pagan geleneklerinden birçou Hıristiyan törenlerine uyarlanmıtı. Böylece bir pagan

gelenei olan 15 Austos’ta babozumunun kutlanması imparator ve patriin pek uzak

olmayan bir bada babozumu bayramını kutlamak üzere bir alayın baında kenti terk

etmeleri için bir nedendi. Bu gibi olaylarda imparatorun atının bacaklarına ve kuyruuna

ipek kurdeleler balanır ve koumlarına mücevherler kakılırdı. Noel gününün saptandıı X.

yüzyılın sonuna kadar Güne Tanrısının onuruna 25 Aralık’ta ulusal bir bayramın

kutlanması gelenek olmutu. Bu kutlamalar sırasında Güne Tanrısını temsil eden imparator

köken olarak Güne Tanrısının simgesi olan bir hale ile ortaya çıkarak bir tür geleneksel bir

pantomim oynardı 17

mparatorla konuklarının, Noel günü On Dokuz Divanlı Ev’de nasıl akam yemei

yedikleri üstüne, kronolojik olarak üç yüzyılı kapsayan en az dört tasvir var. lki, kuramsal

bir tasvir: Seremoniler Kitabı’nın bir parçasını oluturuyor, aaıda tasvir edilecek olayda

kitabın derleyici Liutprand’a ev sahiplii ediyordu. Burada, imparatorun Ayasofya’dan

15 Tamara Talbat Rice, Bizans’ta Günlük Ya am, Çev. Bilgi Altınok, st. 2001, s. 47-4816

Tamara Talbat Rice, a.g.e. s. 5517 Tamara Talbat Rice, a.g.e. s. 52



84

saraya götürüldüü olay anlatılır bize. Hükümdarın bu özel günde, akam yemeinde

yanında hazır bulunanlar tarafından nasıl dalkavukça bir alkıla selamlandıı anlatılır;

konuklar arasında, Liutprand gibi Phrangoi ya da Frenkler ile Harun gibi Agarenoi ya da

Araplar gibi, imparatorlua uzak yerlerden gelen insanların da bulunduunun dorulandıını

görürüz. Ancak yemek salonunda neler olup bittii konusunda bilgi verilmez.

kinci tasvir, 949’da ziyaretlerinin ilkinde Konstantinopolis’in onu hala etkileyecek

gücü olduu bir zamanda Liutprand’dan gelir. O dönemde, kendisi böyle anlatır bize, akam

yemeinde uzanma uygulaması sarayda bile istisna haline gelmiti.

Hz. sa Efendimizin bizzat doduu günde, burada sofraya daima on dokuz yemek

takımı konulur. mparator ve konukları bu vesileyle, normal olarak yaptıkları gibi sofraya

oturmayıp divanlarına uzanırlar ve her ey, gümü deil, altın kaplarda sunulur. Ama

yemeklerden sonra adamların kaldıramayacaı kadar aır olan ve mor kumala örtülü

sedyeler üstündeki üç altın çanakla meyve getirilir. Bunlardan ikisi sofraya öyle konulur:

Tavandaki açıklıklardan aaı altın yaldızlı deriyle kaplı ve altın halkalarla donatılmı üç ip

asılıdır. Bu halkalar, çanaklardan çıkan kulplara tutturulur ve alttan yardım eden üç ya da

dört adamla çanaklar, tavandaki hareket edebilen bir aygıt yoluyla sofranın üstüne indirilir

ve aynı yolla tekrar kaldırılır.

Noel’de unlar olur. O (imparator) Müslüman tutsakları getirir ve bu masalara

oturtur. mparator altın masasında yerini aldıında, her biri iki tekerlekli küçük arabaların

üstünde dört altın kap getirilir. Bu kaplardan inci ve yakutlarla kaplı olan birinin, Davut’un

olu Süleyman’a; benzer biçimde kaplanmı olan ikincisinin, Davut’a; üçüncüsünün

skender’e ve dördüncüsünün Konstantinos’a ait olduu söylenir. Bunlar imparatorun önüne

konur ve baka hiç kimse o kaplardan yiyemez. mparator sofradayken onlar orada durur; okalktıında onlar da kaldırılır. Ondan sonra Müslümanlar için, baka masaların üstüne birçok

sıcak ve souk yemek konur ve imparatorluk terifatçısı duyuruda bulunur: “mparatorun

baı üstüne yemin ederim ki, bu yemeklerde hiç domuz yoktur!” bunun ardından irili ufaklı

gümü ve altın tabaklardaki yemekler imparatorun konuklarına sunulur.

Sonra organon (org) denilen bir ey getirilir. Bir zeytinyaı presine benzer, dikkat

çekici ahap bir nesne olup salam deriyle kaplıdır. Derinin üstüne çıkacak, biçimde içine



85

altmı tane bakır boru yerletirilmitir ve onların derinin üstünde görünen bölümü altın

yaldızlıdır. Farklı uzunlukta olduklarından onların ancak küçük bir bölümünü görebilirsin.

Bu yapının bir yanında, bir demircininki gibi bir körük yerletirdikleri bir delik var.

Organon’un iki ucuna ve ortasına üç haç yerletirilmitir. Körüü çalıtırmak için iki adam

gelir ve usta ayakta durup boruların üstüne basmaya balar ve her boru, akorduna ve ustanın

çalıına göre, imparatora övgü ezgisini seslendirir. Bu arada konuklar masalarına oturtulur

ve ellerinde zillerle yirmi adam içeri girer. Konuklar yemeyi sürdürürlerken müzik de sürer

gider. 18

3. Saray Elenceleri

Bizans enliklerinin sayısı yüksekti.19

Konstantinopolis’te ya da dier büyük kentlerdeoturduundan Hipodromdaki sirk gösterilerine ve araba yarılarına bakanlık etmek

imparatorun görevi idi. Kökeni pagan olmasına karın bu tür elenceler Bizans tarihinin

büyük bir bölümünde, yalnızca kentin kurulmasının onuruna 11 Mayıs’ta özel kutlamaların

yer aldıı Konstantinopolis’te deil, fakat belli aralarla çevredeki dier Hipodromlarda da

düzenleniyordu. Bu olayların balıca öesi her arabaya yan yana dört atın koulduu araba

yarılarıydı. Konstantinopolis’te oyunların balaması için iaret vermek imparatora

düüyordu. Her günün sonunda yarılar bitiinde kazananlara ödüllerini daıtırdı; bunlar bir

aurigarion (altın bir arma) gümü bir mifer bir kemerden oluurdu.20 Ayrıca elçilerin

görevlerini bitirmesinden sonra, çounlukla imparator onun onuruna bir ölen verirdi.

Konuklar kesin bir öncelik sırasına göre oturtulurdu.21

4. mparatorun Günlük Yaamı

Yasa ve düzenin tek kaynaı olarak imparator zorunlu olarak çok megul bir insandı.

Onun için gün uzundu. Her sabah kapısının üç kere vurulmasıyla uyandırılırdı. Dua etmeküzere Altın salona giderdi sonra kahvaltısını etmek üzere Altın tahtına otururdu. Kahvaltısını

ettikten sonra mabeyincisini kabul eder ve o günün ilerini onunla görüürdü sonra

kendisiyle görüülecek önemli ileri olan bakanları ve görevlileri kabul ederdi. O günün

18 Andrew Dalby, Bizans’ın Damak Tadı Kokular, araplar, Yemekler , Çev. Ali Özdemir, st.2004, s. 103-10519 Andrew Dalby, Bizans’ın Damak Tadı Kokular, araplar, Yemekler , Çev. Ali Özdemir, st.2004, s. 10320

Tamara Talbat Rice, Bizans’ta Günlük Ya am, Çev. Bilgi Altınok, st. 2001, s. 5221 Tamara Talbat Rice, a.g.e. s. 49-51



86

ileri sonuçlandırıldıında bakanlar çekilirdi, ama patrik çounlukla imparatorla ölen

yemei yemek üzere kalırdı.

mparator hemen hemen düzenlenen her resmi belgeyi imzalamak

zorunluluundaydı. Her belgenin tepesine özel bir yazı türüyle ve çok büyük harflerle

imparatorun adı ve unvanı yazılır, imparator imzasını erguvan rengi mürekkeple belgenin

altına atardı. mparatorun imzaladıı her belge ariv dosyalarına kaydedilirdi

mparatorlar çok megul kimseler olmalarına ve Bizans yaamının (ve özellikle de

saray yaamını) dikkatle tanımlanmı kurallarla sıkıca denetlenmesine karın, Bizans

hükümdarlarının yalnızca birer kukla olduklarını düünmek yanlı olur. Hepsi de dengeli ve

salam kiilikli insanlardı; birçounun ilgilendii pek çok konu vardı ve bo saatlerini kendi

kiisel zevkleriyle ilgilenerek geçirirlerdi. Bazıları çok arkada canlısıydı ve kendileriyle ve

aile bireyleriyle resmi olmayan yemeklere katılmaları için konuk davet etme

alıkanlıındaydılar ve buna karılık uyruklarının evlerindeki yemek davetlerini de kabul

ederlerdi. Hepsi de gizlilik içinde tam bir aile yaamı sürerdi.

VI. Leon polisin, serserilerin tutuklanması için verdii emri uygulayıp uygulamadıını

bizzat görmek üzere geceleyin yalnız baına ve kılık deitirerek Konstantinopolis

sokaklarında gezmeyi alıkanlık edinmiti. Leon haber vermeden manastırları gezmeyi ve

son dakikada yemek yemek üzere orada kalmayı çok severdi. IV. Mikhael (1034-1041)

devrim korkusu içinde yaıyordu ve insanların belki de ona karı fesat tertip etmek için

gruplar halinde toplanıp toplanmadıklarını görmek üzere Konstantinopolis sokaklarında

atıyla dolaırdı.22

5.mparator Ailesinin Özel Ya

amı

Bütün imparatorluk saraylarının kapıları düzenli bir biçimde her ölenden sonra saat

üçte kilitlenir ve ertesi gün afakla birlikte açılırdı. Kapıları kapama ve açma görevi aynı

zamanda papazlık rütbesine erimi bir rahip olan kapıcı baına verilmiti. mparatorluk

ailesinin özel yaamı kapıların kapanmasıyla balardı. lle yaz akamlarında erkekler ok ve

cirit atmak yada güre karılamalarını izlemek gibi sporlarla uraırlardı. VIII.

22

Tamara Talbat Rice, Bizans’ta Günlük Ya am, Çev. Bilgi Altınok, st. 2001, s. 53-55



87

Konstantinos gladyatör dövülerini çarıtıran bir dövü olan gymnopodia’yı yeniden

gündeme getirmiti. VI. yüzyılda satranç ve tavla gibi oyunlar doudan Konstantinopolis’e

gelmiti ve sıksık sarayda oynanıyordu. VIII. Konstantinos dama ve zar oyunlarının

tutkunuydu. IX. Yüzyılda Theophilos ran’dan poloyu getirdi. Polo kısa bir sürede Bizans’ta

yaygınlatı; Konstantinopolis’teki ve dier kentlerdeki hipodromlarda sıksık halka açık

maçlar düzenleniyordu. XIII. Yüzyılda o kadar yaygındı ki, Trapezos (Trabzon)

imparatorluu kurulduunda oranın imparatorları için özel bir polo sahası yapıldı.

Konstantinopolis’teki imparatorlar bu oyundan o kadar holanıyorlardı ki birçou bu oyunu

kendi özel polo sahalarında oynuyorlardı, ama hava kötü olduunda da soytarılar, cüceler,

taklitçi komedyenler ve akrobatlar soylu efendilerini elendirmek üzere her zaman el

altındaydılar. Komnenosların saltanatı sırasında yaam özellikle en ve tasasız, biraz batılı

ve temelde çadatı. Bu hanedanın imparatoriçeleri soyfiyedeki villalarında balolar,

konserler ve mim gösterileri düzenlemekten çok holanırlardı. Bu villalar batan beri

imparatorların köklerini atı kulübelerini ve atolarını yaptırdıkları bakentin dıındaki

çekici çevrelerde olurdu.23

5.1. Saray Kadınları

Eski Ça Hıristiyanlıında ve özelikle manastır çevrelerinde, kadın iki zıt kutup

içerisinde deerlendirilmektedir; bir yanda kadın içinde Havva’nın izini taıyan, kendini

beenmi, itaatsizliin sembolüdür ve ahlaki olarak yükselmek isteyenler için büyük bir

engeldir. Öbür tarafta ise, kadın aynı zamanda Meryem idi. Kontrollü, mütevazi ve kendisini

dine hizmete adamı kadınlar övülüyor, özellikle din için ehit veya gazi olmu ve manastır

ehli kadınlar erkeklerle eit olarak görülüyordu. 24

Her ne kadar bilgimiz yeterli olmasa da, görebildiimiz kadarıyla yönetimdekierkeklerin çounluu ikinci sınıf kiiler dince sözü geçenlerse kadınlardı. Bu kadınlar

gerçekten etkileyici kiiliklere sahiplerdi. Yalnızca kilise ve manastır konularında çok

önemli bir ilevi yerine getirmekle kalmıyorlar, aynı zamanda dier meselelerde de aktif bir

ekilde yer alıyorlardı ve onlar Bizans tarihindeki güçlü rollerini sürdürdüler. 25

23 Tamara Talbat Rice, Bizans’ta Günlük Ya am, Çev. Bilgi Altınok, st. 2001, s. 4624 Turhan Kaçar, “Ioannes Chrysostomus’un Düüü: Dou Roma Bakenti’nde Din ve Politika” , Belleten,

C. LXVII, S. 250, Ank. 2004, s. 75725 Michael Grant, Roma’dan Bizans’a, Çev. Z. Zühre lkgelen, st. 2000, s. 80



88

Bizans kadın dümanlıı konusunda ünlüdür ve çounlukla ataerkil bir devlet olarak

gösterilmitir. Kukusuz Bizans’ta kadın dümanları vardı; yaadıkları dönemde seslerinin

duyulabilecei ve geride görülerine ilikin kanıtlar bırakabilecekleri bir konumdaydılar.

Eitimli din adamları sınıfının üyeleri ya da okuryazar çileciler olarak kutsallıkları

dolayısıyla çadalarından saygı görüyorlardı; yazdıkları toplanıyor sonraki kuaın

yararlanması için kopya ediliyordu. Tarihçilerin çalımaları için bu yazılar yok olmadan

korunabildi çünkü kendi dönemlerinde önem taımaktaydı. Ne var ki kadınlar üstüne pek

gönül okayıcı olmayan görülerin ya da buyurgan eletirilerin çokluu bazı eyleri haber

vermektedir. Yasa, vaaz ya da benzeri eylerin seslendirilme sıklıı, çounlukla söz konusu

malzemede ifade edilen gereklerin yerine getirilmediini gösterir. Ataerkil bir toplumda

bitmeyen sorun u ekilde ifade edilebilir: Kadınlar söz konusu toplumun süreklilii için son

derece önem taıdıkları halde ne sahip oldukları önemin farkına varmalarına, ne de o önem

dorultusunda hareket etmelerine asla izin verilmez. Bizans gerek ekonomik gerekse çocuk

dourma açısından kadınların önemini özellikle hukuk alanında kabul etmitir. 26

Bizanslı kadınlar manastıra kapatılmıyordu ve kısıtlayıcı giyim yasalarına tabi

deillerdi. Ama sokaklarda çok fazla kadın görmek alıılagelmi bir ey deildi ve kadınlar

genellikle peçe takıyorlardı. Dönemin tarihçileri bir olayın ne kadar sarsıcı olduunu

vurgulamak için çounlukla sokaklara çıkan ya da peçelerini yırtan kadınları betimler.

Kadınların evde yabancı erkeklerle karılamasını önlemek ve bu karılamadan doabilecek

tehlikeler konularında yalı General Kekaumenos’un saduyusuna ilikin 11. yüzyıl

söylentileri kadınların kendi evlerinde serbest olduklarını göstermektedir. mparatoriçenin

sarayda “harem dairesi” olsa da, bu bölüm ana kabul salonlarından yalnızca perdeyle ayrılan

ve erkeklerin girmesine izin verilen bir bölümdü. mparatoriçenin hamileliinin son

günlerini geçirdii ve doum yaptıı ayrı bir oda vardı. Bu oda erguvan rengi döenmiti.

mparatorun meru çocuklarını belirten “erguvan-odada-doan” ya da porfirogennitosunvanının ortaya çıkmasına yol açmıtır. mparatoriçe bu bölümde hamileliinin son

günlerini doacak çocuu için giysiler dikerek geçiriyordu. Giysi dikmek her toplumsal

düzeyden kadın için kukusuz tek ticari etkinlik olmasa da, en önemli etkinliklerden biriydi.27

26 Barbara Hill, Bizans mparatorluk Kadınları ktidar, Himaye ve deoloji, Çev. Elif Gökteke Tut, st. 2003,s. 1527




89

Saraylarda kadınlar gündelik ilerin uzaında, harem dairelerinde yaardı.28 Bizans

imparatorluu, IV.yüzyıldan 1453’te düüüne dein, bin yıl egemenlik kurmutur. Bu bin

yıl boyunca kadınlara yaamın hemen her alanında sınırlamalar getirilmiti. Bunlardan

bazıları yasal tebli dierleri de ima eklindeydi. IX. Yüzyıldan Bizans’ın düüüne dek,

Bizanslılar, kadınlar konusunda ender rastlanır bir tutuculuk sergilemilerdir. Kadınları

toplumdan tamamen soyutlamak adına adımlar atmılardır. Örnein, imparatorluk ailesinin

kadınları sarayın içinde erkeklerden uzak özel bir bölgeye yerletirilmiti; kentli kadınlar da

Konstantinopolis’in büyük katedrallerine gittiklerinde tapınaın sol tarafına, sada oturan

erkeklerden uzaa otururlardı.29

XIII. ve XIV. Yüzyıllarda Bizanslı kadınlar, önceki kuaklara göre daha özgür

hissediyorlardı kendilerini ve yaptıklarında olsun, söylediklerinde olsun daha fazla özgüven

sergilemekteydiler. Bizans toplumu, bütün dönemlerde de olduu gibi kelimenin tam

anlamında yine ataerkildi. Ancak sıksık da imparatoriçe, prenses, ana rahibe gibi kimliklerle

de güçlü mütehakkim kadınlar çıkarıyordu. Bunun en ünlü örnekleri Justinionos’un karısı

mparatoriçe Theodora, entelektüel prenses Anna Komnena ve VIII. Yüzyıl sonunda yaayıp

tam bir imparator olarak hüküm süren, hatta az kalsın Charlenogne ile evlenecek olan

imparatoriçe Eirenejdi.30

5.1.1. Anne

Bizanslı ideal imparatorluk annesinin nasıl olduu konusunda bir fikir edinmek için bir

takım söylevlerden, arkı sözlerinden ve tesellilerden yararlanılabilir; ohrili Teofilaktos’un

Konstantinos Dukas ve annesi Alanialı Maria’ya, Aleksios Komnenos ve annesi Anna

Dolassene’ye hitaben verdii söylevler teselli ve Prodromos’un sebastokratorissa Eirene’nin

olu için söyledii doum günü arkısı bunlardan birkaçıdır.

XI. yüzyıl ortalarından imparatorluun bitimine kadar Bizans’taki kadınlar için en

güçlü ideolojik rol anne rolüydü. Orta dönem Bizans’ında ömür boyu bakire kalarak

cinselliin yadsınması ve rahibelerin (gerekirse) kılık deitirmesi iktidara giden birer yoldu.

Komnenosların aile imparatorluunda hanedanı devam ettirmek amacıyla çocuk yapılması

28 Michel Kaplan, Bizans’ın Altınları, Çev. hsan Batur, st.2001, s. 8029 Diane Toullatos-Mıles, “Bizans’ta Kadın Besteciler” Çev. Asuman Kafaolu-Büke, Sanat Dünyamız

Dergisi, S. 69-70 , st. 1998, s. 14430 Donald M. Nicol, Bizans’ın Soylu Kadınları On Portre,1250-1500, Çev. Özden Arıkan, st. 2001, s. 3



90

kadınların en önemli görevleriydi ve dolayısıyla da kadınların potansiyel olarak en çok güç

saladıkları alan buydu. deolojiyi hem yansıtan hem de yasalara döken hukuk, babanın

ölümünden sonra reit olmayan bir çocua vesayet edecek en uygun kiinin anne olduunu

kabul ediyordu. Dul kadın ailesinin reisi olarak kabul ediliyor, cinsiyetleri vesilesiyle

kadınlara verilmeyen kimi sorumlulukları üstleniyordu. Bütün mallar çocukları için korunup31 saklanmak üzere dul annenin yönetimi altındaydı; eitim, evlilik ve drahoma konularını

halletmek onun göreviydi. Yasa gerei çocuklar annelerinin haklarını elinden alamıyordu ve

ona saygı gösteriyordu.

Annelikle ilikilendirilen ilk erdem dourganlıktır. Teofilaktos Maria’ya hitaben

yazdıı söylevde, Tanrının annelii sevdiini dile getirerek annelerin kurtuluunu ilan

etmitir; Anna Dolassene’ye övgüüsnü onun dourgan anneliiyle dorua çıkarmıtır. Anna

elbette Maria’dan daha baarılıydı; Maria’nın bir çocuuna karılıko, sekiz çocuk

dourmutu. Teofilaktos gerçekten de çocuların mutluluk verdiini anneye deinirken 112.

Mezmur’u alıntı yaparak Anna’ya “kutsanmı” diyebilirdi. Anna Komnene için bir cenaze

töreni konuması yazan 12. yüzyıl retorikçisi Tornikes, çocukların bir kadın için kocadan

daha önemli olduunu çünkü erkekle kadın arasındaki çözülmez baı güçlendirdiklerini ve

balılıı ilk bataki duruma getirdiklerini vurgulamıtır. Ailenin torunlara ve torunların

torunlarına uzanan genilemesi Anna’nın nasıl öbür kadınları geçtiini ve onların baarılarını

gölgede bıraktıını ortaya koymaktadır.

Ailenin yalnızca geniletilmesi deil, iyi ve saduyulu bir biçimde yönetilmesi de

annenin göreviydi. Maria’ya bir annenin çocuklarının ölçülüünü gözetmesi gerektii

hatırlatılıyordu; Anna ise ailesinin bütün farklı dallarını birletiren ve onlara yardım eden

kök olduu için övülüyordu. Çocukların dünyayla yüzlemeye hazırlanmak için zihinlerinin

gelimesi gerekiyordu; bunun için uygun öretmenler tutmak ve çocukları ölçülü, ılımlıolmaya alıtırmak yine annenin göreviydi. Anna Dolassene imparatorluk saraylarında ölçülü

ve sagörülü bir atmosfer yaratmıtı ve ailesi nasıl yaanması gerektii konusunda canlı bir

örnek olutururken, çevrelerindeki insanları erdemli olmaya tevik etme rolünü üstleniyordu.

Eirene’nin olu için yazılan doum günü söylevi bile, kısa olmakla birlikte Eirene’nin

olunu asker olmaya hazırlayacaı beklentisi taıyan bir ifade içeriyordu. Briennios’un

31




91

verdii bilgiye göre Anna Dolassene küçük oullarının ilerideki eitimi için çaba

göstermitir. Söylevde deinilmeyen bir baka benzer görevse dinsel anlamda rehberlik

salanmasıydı. Anna Dolassene bu alanda da görevini yerine getirdi: Aleksios için Roussel’e

karı düzenledii seferde ona elik edecek manevi bir baba tayin etti. Hoca tutmak annenin

ie uygun kiilerle, yani imparatorluun aydın sınıfıyla ilgili bilgi sahibi olmasını, onlarla

temas kurabilmesini gerektiriyordu. Çocuk bakmak kadınların kendi insiyatifleriyle hareket

edebilecei ve bundan dolayı övgü kazanabilecei bir edimdi. Yenilenme ancak

kabullenilmi bir rol içinde, yenilikçi davranı o rol için uygunsuz olarak algılanmadıı

sürece gerçekleebilir. Bu olgu, VI. Konstantinos’un annesi ve naibi, 8. yüzyılda yaamı

imparatoriçe Atinalı Eirene tarafından ortaya konulmutur. Henüz tahta çıkamayacak kadar

genç bir imparatorun annesi olarak kazandıı güçlü konumdan yararlanan ve egemen

ideolojinin kadınlar için meru gördüü bir rolü oynayan, Atinalı Eirene, olu reit olduktan

sonra iktidarı tam anlamıyla elinde tutmayı baarmıtır. Ama kilisenin nezdinde bir anne

olarak öhreti, daha sonraki kuakların nezdinde çocuunu kör eden anne rolünü

gölgelemesine karın, yaptıkları rahatsızlık yaratmıtır. Tek baına hüküm sürdüü dönem

görece kısadır.

Bizans’ta olması beklendii üzere iyi bir anne yaamını Tanrı’ya yöneltmeliydi, bu

da zamanının çounu çocukları için dua etmeye ayırmak demekti. Teofilaktos Alanialı Maria

için dua etmekle soluk alıp vermenin aynı ey olduunu söylemitir. Anna Dolassene ise

bütün gecelerini dualar ve gözyaları içinde geçiriyordu ve böylece çocukları için zaferi

garantiliyordu. Aleksios’a skitlere karı kazandıı zaferlerden dolayı defne dallarından taç

giydiren, Anna Dolassene oldu. Cennetle insanlar arasında dindarca aracılık etmek yalnızca

aileyle sınırlı deildi, ama annenin özel rolü öteki inanlara da ayrıntılı bir ilgi ve özen

göstermesini gerektirmiyordu. 32

5.1.2. E, mparatoriçe

Herhangi bir mutlakıyet rejiminde erkekler ve kadınlar mutlak hükümdarla

ilikilerine göre tanımlanırlar; Bizans’ta da durum böyleydi. mparatorun çevresindeki bütün

erkekler imparatorla olan ilikilerine göre tanımlandıı için, Komnenoslar dönemin tarihsel

32

Barbara Hill, Bizans mparatorluk Kadınları ktidar, Himaye ve deoloji, Çev. Elif Gökteke Tut, st. 2003,s. 84 -85



92

balamında kadınlara da aynısını uygulamak kabul edilebilir bir yöntemdir. Bu bir toplumsal

cinsiyet (gender) farkı deil, siyasal bir sistemdir. Kadınların imparatorla ilikisi, gerek

kendileri gerekse toplum hakkında o dönemde en önemli eylerden biriydi. Kimisi

imparatorun karısıydı, kimisi ise duldu. Bizans toplumu ve ideolojisinde farklı medeni

durumların yarattıı etki açık ve anlaılır bir hale gelecektir. 33

Bizans’ta imparatoriçenin ayrıcalıklı bir konumu vardı. mparatorla evlenince taç

giyiyor ve o andan itibaren imparatorluk meruiyetinin aktarımcısı olarak görülüyordu.

Gösterili giysilerini giyerek kendi kadınlarının eliinde tören ve ayinlerde yer alıyordu.

ölenlerde yöneticisiyle birlikte bir masası vardı. mparator öldüünde imparatoriçeye tahtın

varisini seçme ya da onunla evlenme çarısında bulunulması, imparatorluun ilk

yüzyıllarından itibaren bir gelenek haline gelmiti. Bizans, tahtın babadan ola geçtii bir

toplum olmamasına karın, saltanattaki aileler arasında bir ba bulunmasına deer

veriliyordu. Eski imparatoriçenin yeni imparatorla evlenmesi bu baı en ekonomik biçimde

salıyordu. Yeni imparatorun seçilmesi de imparatoriçenin kiiliine ve imparatorluun o

zamanki özel durumuna balı olarak imparatoriçenin insiyatifine bırakılabilirdi. Birçok

imparatoriçe özellikle 8. yüzyılda Atinalı Eirene ve 9. yüzyılda Teodora, henüz tahta çıkacak

yaa gelmemi oullarına naiblik etmilerdir. Ne var ki, 11. yüzyıl kadınlarının siyasal gücü

ve 12. yüzyılda uradıkları nüfuz kaybı, bireysel beceriye ve dolayısıyla beceriksizlie balı

deildir. Ayrıca bu açıklama gerektiren bir olgudur. 34

Bizans imparatoriçelerini, daima münzeviler olarak düünmeye çok hazırız, fakat çok

az yönetimde kadınların, Bizans mparatorluu’nda olduundan daha iyi bir konumu ya da

daha önemli bir rolü veya politika ve yönetim üzerinde daha büyük etkisi olmu tur. Bu,

haklı olarak iaret edildii gibi, “ortaçadaki Yunan tarihinin en dikkate deer noktalarından

biridir”… Bizans tarihinin hemen her yüzyılında ya kendisi saltanat süren ya da daha çokegemen güçle tahta ortak olup, imparatorları iktidara getiren kadınlara rastlanır. Bu kadınlar

da ne otoritenin öne çıkan belirticileri, ne de esası eksikti. 35

33 Donald M.Nicol, Bizans’ın Soylu Kadınları On Portre, 1250-1500 , Çev. Özden Arıkan, st. 2001, s. 334 Barbara Hill, Bizans mparatorluk Kadınları ktidar, Himaye ve deoloji, Çev. Elif Gökteke Tut, st. 2003,s. 1835

Charles Diehl, Bizans mparatorlu u Tarihi, Çev. Cevdet R. Yularkıran, st. 1939, s. 80



93

mparatorlua mensup Bizanslı ideal e aynı zamanda ideal hükümdar eiydi. Art

arda imparatoriçe olan iki imparatoriçe –Eirene Piroska (Macaristanlı Eirene) ve Bertha-

Eirene-çin sırasıyla Prodromos ve Ohrili Basileios’un yazdıı iki mezar yazıtı, imparator

karısının hangi erdemlerle hatırlanmasını diliyorsa, onları öne çıkarmıtır. Prodromos’un

Eirene Piroska için yazdıı mezar yazıtı kısaydı ve soylu bir kan, soylu bir aile ve

dourganlık niteliklerini içeriyor, kibir ve kendini beenmilikten kaçınma, alçakgönüllülük

gibi yan anlamlarıyla manastır yaamını kapsıyordu. Prodromos’un Eirene’nin kocası II.

Ioannes için yazdıı mezar yazıtında Eirene’ye bir kez daha deinilmitir. Bir kez daha

imparatorun karısı, taıdıı soylu kan ve güçlü ailesinden ötürü övülmü, bütün batının

efendisi olarak betimlenmitir. Yine dourgan bir anne olarak baarıları yüceltilmi,

oullarının ve kızlarının sayısı da belirtilmitir.

Barı zamanlarında kocasına elik etmek bir imparator einde övgüye deer bir

davranı olmakla beraber, kocasıyla birlikte sefere gitmek ayrı bir konuydu. Basileios,

Bertha’nın batıda savaa giderken Manuel’e elik ettiine deinmez, ama saray yazarı

Ioannes Tzetzes, Bertha’nın öyle yaptıını belirtmitir: Dristna’daki (Silistre) bir dostuna

yazdıı bir mektupta Tzetzes, Bertha’nın sefere gitmesiyle, imparatoriçenin ııından

yoksun kaldıını belirtmekle, Bertha’nın, büyük olasılıkla bir eytanın dürtmesi sonucu

“yumuak ve hassas imparatoriçelerin” doasına aykırı davrandıından yakınmaktadır.

Tzetzes’in seferde kocalarına elik eden imparatoriçelere yönelik dümanca tutumu, 11.

yüzyılda Eirene Dukaina, Aleksios’la birlikte yolculua çıktıında da gözler önüne

serilmitir. Anna Komnene, Eirene’yi eve dönmesi konusunda uyaran kaba küfürlü yazıların,

imparator ve imparatoriçe çiftinin çadırının kapısından atıldıını anlatmaktadır.

deal eten bir erdem daha bekleniyordu: En azından 12. yüzyılda, ideal ein

kocasına umutsuzca, umarsızca aık olması gerekiyordu. Bu, yalnızca karıkoca ilikisi içindeyaanmasına izin verilen bir duyguydu. mparatorluun sonuna kadar, kadınların yıkıcı ve

dizginlenmez ehveti, meru bir koca dıında herhangi bir erkee yöneldiinde

eletiriliyordu. Akominatos’un 12. yüzyıl tarihi, tutkularını dizginleyemeyen ve zina ileyen

kadınların sayılıp dökülmesiyle doludur. Ama yasal gereklere uyulduunda Bizanslılar

duyguların dıa vurulmasından yanaydılar. Basileios, Bertha ile Manuel arasında var olan

görü birlii ve uyumdan sık sık söz etmektedir. Prodromos’un, Anna Komnene’nin Kafkas

gelini Teodora için yazdıı mezar yazıtı, bir erkekle karısı arasındaki akın dokunaklı bir



94

tablosunu çizmektedir: “Teodora hastaydı, ölmek üzereydi, ama hiç ikayet etmiyordu. Tek

dilei sefere gitmi olan, canı kadar sevdii kocasını görebilecek kadar yaamaktı. Kocasının

yokluu canını yakıyor, aklını baından alıyordu. Sonra Ioannes ortaya çıktı: Teodora onu

sevgiyle kucakladı, aladı; kocası da inleyip aladı. Teodora’nın gerdanındaki çukurları

gözyalarıyla doldurdu; yüzünü ve altın rengi saçlarını okadı; kederinden bayılacak

gibiydi.” Bu yazıt, Bizanslıların “karıkoca sevgisinde vefa” anlayıına dair ayrıntılı bir

örnektir. Söz konusu anlayı 11. ve 12. yüzyıllarda halkın gitgide daha çok sevip

benimsedii bir anlayıtır. 36

deal e ve hükümdar karısı iyi bir aileden gelme, dourgan, kocasına aık,

muhtaçlara karı merhametli, hayır ileriyle kendini gösteren bir filantropia ile dolu kadındı.

Bu açıdan imparatoriçenin dıa dönük bir rolü vardı; insanlarla konuması, onların

gereksinimleriyle ilgilenmesi bekleniyordu. Bir dereceye kadar, adaletin çarklarına da

müdahalede bulunabilirdi. mparatoriçenin merhameti, suçluları, ölüm cezasından

kurtarabilirdi. Ohrili Basileios, Bertha-Eirene’nin baarıya ulaan müdahaleleriyle ilgili

belirli örnekler vermemektedir, ama Anna Komnene Aleksiad’da öyle bir olaya ilikin kayıt

dümütür: Annesi Eirene, Aleksios’a yalvararak Mihael Anemas’ı son dakikada

kurtarmıtır. Kukusuz böyle baılama taleplerine yalnızca imparator uygun bulursa

karılık veriliyordu, ama ideal rolün içinde adalete aldırı etmemeye varan bir merhamet, bir

e ve hükümdar karısı için erdem sayılıyordu. 37 mparatoriçe olmayan kutsal kadınlar da

önemli bir ilev yürütmülerdi. 38

mparatoriçeler içinde biri vardı ki Teodora… Kıbrıslı bir Yunanlıydı. Babası

Konstantinopolis hayvanat bahçesinde bakıcıydı. Zaten yozlamı toplumun deerlerini daha

gençken umursamama cüretkarlıı, ona Yarım Dünyanın Kraliçesi unvanını kazandırdı.

Daha da artan cüretkarlııyla Dou Yarım Kürenin imparatoriçelii konumuna yükseldi.

Fakat Teodora düüncesiz ve uçarı bir kadın deildi. Ayrıca ister arkıcılıı

benimsesin, isterse azizelii, seçtii yolda çekinmeden yürürdü… Teodora’nın ününü

36 Barbara Hill, Bizans mparatorluk Kadınları ktidar, Himaye ve deoloji, Çev. Elif Gökteke Tut, st. 2003,s. 8837 Barbara Hill, Bizans mparatorluk Kadınları ktidar, Himaye ve deoloji, Çev. Elif Gökteke Tut, st. 2003,

s. 89 - 9038 A.A.Vasılıev, Hıstory of the Byzantine Empire 324-1453, Vol. II , Wısconsin 1976, s. 441



95

gölgeleyecek, onu unutturacak giriimler olmusa da, güçlü kiilii Bizans’ın mozaikleri

gibi parıldamaktadır.

Kukusuz, tövbekar olması ve dıarıdaki yaamdan elini çekmesi Justinianus’a

kurduu bir tuzaktı. Justinianus onu sabahtan akama kadar tavan arasındaki gösterisiz

odada iplik eirirken bulurdu. 39 Justinianus’un kalbini kazandıktan sonra kendisiyle

evlenmeye ve beraberce tahta çıkmaya muvaffak olunca herkesin nefret ve hayretine mucip

olmutu. Yaadıı müddetçe -548’de ölmütür- imparatorun üzerinde mutlak bir nüfuz

sahibi olduu ve devleti onun kadar belki ondan daha fazla idare ettii muhakkaktır.

Kusurlarına ramen –parayı, nüfuzu severdi ve tahtı muhafaza için ekseriye hain, gaddar,

kinlerini unutmazdı- bu büyük haris ahsiyetin yüksek kabiliyetleri, iddeti, metaneti, kararlı

ve kuvvetli bir iradesi, doru ve berrak bir siyasi duygusu vardı ve belki ahane kocasından

daha doru görüyordu. 40

Teodora, gözüpekliini halkın arasındaki kargaalar ve saraydaki terör olaylarına dek

uzattı. Evlendikten sonra namuslu, hiçbir tartımaya meydan vermeyecek denli temiz

kalmıtır ve amansız dümanları bile bu konuda ona karı hiçbir söz söylememilerdir. Her

ne denli, Akakios’un kızı aka doymusa da, görevi ve durumu karısında keyifleri ve

alıkanlıklarında gösterdii özveriler dolayısıyla karakterinin salamlıı övülmeye deerdir.

stekleri ve dualarına karın, hiç yasal olu olmadı; Justinianus’la evliliinin tek meyvesi

olan kızı da küçük yatayken yaamını yitirdi. Bununla birlikte, imparator üzerindeki

etkinliini, her zaman için sürdürdü. Beceriklilii ya da deerlilii ile kocasının sevgisini

kazanmasını bildi.

Evliliinin yirmi dördüncü, saltanatının yirmi ikinci yılında kanserden öldü.

Dou’nun en temiz ve en soylu kadınlarıyla evlenebilecek olan Justinianus, bu fahiekomedyenin arkasından, onulmaz acılarla gözyaı döktü. 41

Teodora döneminde, bütün kadınların ahlakı bozulmutu. Kadınlar kocalarını

aldatınca bir ceza görmüyorlardı ve böyle bir davranı onlar için ne bir tehlike yaratıyor ne

39 Michael Grant, Roma’dan Bizans’a, Çev. Z. Zühre lkgelen, st. 2000, s. 15540 Charles Diehl, Bizans mparatorlu u Tarihi, Çev. Cevdet R. Yularkıran, st. 1939, s. 2941

Edward Gıbbon, Roma mparatorlu u’nun Gerileyi ve Çökü Tarihi, Bizans Çev. Asım Baltacıgil, C.4,st. 1994, s. 51



96

de bir zarar veriyordu. Zira yaptıkları kanıtlanan kadınlar bile ceza dıı kalıyorlardı. Çünkü,

hemen imparatoriçeye gidiyorlar ve kocalarına karı dava açarak bir suçları olmayan

kocalarını da mahkemeye sürüklüyorlardı. Haklarında bir ey kanıtlanamayan kocalar,

aldıkları çeyizin bir katı para ödemek zorunda kalıyorlar ve sadık olmayan elerinin

gösteriye giriip utanmadan aıklarına çarıda bulunduklarını yeniden görmek azabına

katlanıyorlardı. Aıkların çouysa, gerçekte aıklık görevleri nedeniyle kazanç salayıp

geçinmekteydiler. Bu durumda artık kocarlın aızlarını kapatıp kırbaçtan kurtulmaktan

memnun görünmelerine amamak gerekir. Kocalar, karılarının yaptıkları her eyi ho görüp

farkında deilmi gibi davranmaya, karılarının ileri ne kadar edep dıı olsa ses

çıkarmamaya balamılardı. 42

5.1.3. Kız Karde ve Kız Evlat

deal kız karde ideal kız evlatla aynı nitelikleri sergiliyordu. kisi de ailelerini

sevmek ve onlara hizmet etmek durumundaydı. Manuel Straboromanos’un Eirene

Dukaina’ya erkek kardei Mihael Dukas’ın ölümü üzerine yazdıı tesellide bir kız kardeten

beklenen ideal davranı örnei sergilenmektedir. Eirene Mihael’in hastalıı boyunca yiyip

içmeden ve uyumadan kendi salıını yitirmek pahasına kardeine bakmıtı. Özverisinin

nedenlerine yapıtta deinilmemekle birlikte izlerini sıradan bir gözlemcinin görebilecei

biçimde hala yüzünde taıdıı belirtilmitir. Eirene erkek kardei için yas tutuyordu, ama

üzüntüsünü yiitçe ve sessizce yüklenmiti. mparatoriçe yorgunluktan ve üzüntüden

çökmü görünüyordu. Bunun sebebini Manuel’e bir dostu söyledi; aksi taktirde Manuel,

Eirene’nin hasta olduunu sanacaktı. Burada Aleksios Komnenos’un son hastalıında derin

bir balılıkla babalarına bakan üç kız gibi ideal kız evlat figürleriyle bir paralellik vardır.

Aleksios Komnenos’un kızları hep hazırdılar; annelerine destek oluyor, babalarını

doyuruyor, alnını siliyor, annelerini olabilecek daha kötü eylerden koruyarak aileninmoralini yüksek tutmaya çalııyorlardı. Kız karde ve kız evlat rolleri ne kadar dokunaklı ve

pratik açıdan önemli olursa olsun kadına pek iktidar bahetmez. Komnenos aile

imparatorluu’nun bir parçası olarak kız karde ve kız evlatlar e niteliiyle önemliydiler,

ama e seçimine bizzat katıldıklarına ya da bunu herhangi bir ekilde etkilediklerine ilikin

42 Prokopius, Bizans’ın Gizli Tarihi, Çev. Orhan Duru, st. 2001, s. 110



97

elimizde hiç kanıt yoktur. Yazgılarının potansiyel anlamı ve önemi aracılar için iktidara

dönümedi. Anne olma sırasının kendilerine gelmesini beklediler. 43

5.2. Evlilik

Aile kurmak için Bizanslıların kullandıkları bir takım yöntemler vardı. Gerçek

fiziksel evlilik çok önemli olmakla birlikte bu, yöntemlerden sadece biriydi. Yaygın olarak

kullanılan bir baka yöntem manevi akrabalıktı. Bu, fiziksel akrabalıkla aynı yükümlülükleri

taıyan bir badı. Daha da yaygın bir yöntem evlat edinmeydi. Evlat edinme bir yenilik

deildi, yüzyıllardır süren yaygın bir uygulamaydı. Ama 11. ve 12. yüzyıllar boyunca daha

çok aile evlat edinmeye balamıtır. Bu durum karılıklı yükümlülük ve sadakat gerektiren

bir ba yaratılmasına giderek daha fazla önem verildiini gösteriyordu. 44

O dönem boyunca evlilik baları zorunlu olarak hem önem hem de saygı açısından

arttı; bu durumun haber verdii kültürel deiim baarılı Komnenoslar tarafından

imparatorluun dönüüme uratılmasıyla tamamlandı. Deiimin kökenlerinin Makedonya

Hanedanı’na dayanmasına ramen 15. yüzyılda ayakta kalan imparatorluk, o hanedanın

yönettii imparatorluk deildi. Aile adlarının kullanılması yalnızca, esas olarak aileye daha

geni anlamda da evlilik birliine verilen önemi vurguluyordu. Aileler arasındaki ittifaklar

önem taırken kadınların da e olarak bir rolü vardı. Bununla birlikte e seçme gücü ve

evlenince taıdıkları önem toplumdan topluma deiiklik göstermitir. mparatorluk ailesine

üye 11. yüzyıl kadınlarının çou evlilik konusunda konuma özgürlüüne sahipti ve aile

çıkarlarında rol oynadıkları düünüldüünden, çounlukla bu evlilikleri bizzat ve serbestçe

ayarlayabiliyorlardı. Bu ideoloji kadınlara gerçek bir güç veriyor, tarihsel kaynaklarda

kadınların görünürlüünü arttırıyordu. Zira 11. yüzyıl siyaseti destek grupları oluturarak

imparatorluk iktidarının ele geçirilmesi çevresinde dönüyordu. 45

Bizans imparatorluunun altın çaında gerçek bir ‘Romalı’nın yani Bizanslının bir

yabancı ile evlenmesi hiç de ho karılanmazdı. X. Yüzyılda Konstantinos Porfirogennetos,

imparatorluk ailesinin üyeleri ile baka ülkelerden kiiler arasında ayarlanan evliliklere karı

ısrarla uyarmıtı olunu. Birtek ‘Franklar’ istisnaydı, sebebi de mesnetsiz bir iddiaydı: Güya

43 Barbara Hill, Bizans mparatorluk Kadınları ktidar, Himaye ve deoloji,Çev. Elif Gökteke Tut, st. 2003,s. 9144

Barbara Hill, a.g.e., s. 6245 Barbara Hill, a.g.e., s. 63



98

Büyük Konstantinos Frank dünyasından gelmiti. Aradan 200 yıl geçtiinde ise imparatorlar

artık etnik saflıklarını korumakta ısrarlı davranmayı göze alacak durumda deillerdi.

Bizans’ı meydana getiren hakiki Romalıların, Hıristiyan aleminin dier bölümünden ayrı bir

ırk olduu hikayesi savunulamazdı. XII. Yüzyılda Komnenos hanedanından dört ya da be

imparator, batı Hıristiyan, yani Latin kadınlarla evlendi. Son hanedan Palaiolagosların

damarında saf ‘ Romalı’ kanının dolatıı pek söylenemezdi. Bizans’ın son yüzyıllarında

diplomatik evlilikler ve onlara elik eden drahonalar, yönetici sınıfların varlıklarını

sürdürmek için bavurdukları bir çare haline gelmiti.46

Bakirelik Bizans toplumunda saygı gören bir durumdu. Fakat kilise hukukuna göre

tek eli evliliin geçerli olduu, zinanın suç sayıldıı bir toplumda imparatorların çounun

metresi vardı ve elerini aldatmaktan çekinmiyorlardı. XII. yüzyılda e aldatma serbest ve

neredeyse resmi kabul gördüü bile söylenebilir. 47

5.3. Boanma:

VI. yüzyıla kadar rızalı boanmaya izin veriliyordu. Daha sonrasında ise boanma

nedeni olan olayların, durumların bir listesine rastlanmaktadır: Zira iktidarsızlık, delilik ve

ihanet. Kilise iki insanın evliliini Tanrı’nın taraflardan birinin ölümüne kadar sürmesini

istedii bir birleme olarak görüyordu. Kadınlar için bu gelimenin sonuçları iki türlü

tartıılabilir. Birincisine göre, kolay boanma kadınların zararına oldu, çünkü kocaları daha

genç ya da daha güzel bir kadın uruna onlardan yasal olarak kurtulabiliyordu. Bununla

beraber kadınlar da mutsuz evlilikten daha kolay kaçabiliyordu. Ayrıca kilise birlemenin

bozulamayacaında ısrar ederken, evlenirken seçim yapılmasını da savunup desteklemitir.

Daha önce bir kadının tercihlerine hiç bavurmamı bir kültür için bu yeni bir eydi. Yine de

boanmaya ilikin olası nedenlerin listesi erkekler için daha kabarıktı; çok uzun süre evdıında kalarak kocasını honutsuz eden bir e de bazı dönemlerde bu listede bulunmutu.

Bir baka yeni gelime, taraflardan biri manastır yaamına girmeyi dilerse kilisenin

boanmaya izin vermesiydi. Erkek de kadın da kutsal yemini etmek amacıyla einden

boanabiliyordu. Kimi zaman erdemli bir çift çocukları büyüdükten sonra farklı

manastırlarda yaamak üzere birbirlerinden ayrılıyordu.

46 Donald M. Nicol, a.g.e. s. 11-1247

Angeliki E. Laiou, “Arzu, Ak ve Delilik: Bizanslıların Gözüyle Cinsel likiler” , Cogito Bizans, S.17, st.1999, s. 187



99

Bir kadının drahoması yani evlenirken ailesinden alıp getirdii mallar üstündeki

hakları olabildiince savunulmutur. Evlilikle çok fazla mal koullara balandıı için,

hukukun kadınlarla ilgili olarak gündeme geldiini görebileceimiz alanlardan biri mal

anlamazlıklarıydı. Kocası yönetebilse de drahoma kadınındı. Kocanın drahomanın

azalmasına göz yumması durumunda kadın bu malı yönetme hakkına sahipti. Kadın ayrıca

kocasının evlenirken verdii ve drahomanın belirli bir oranına göre saptanan düün

armaanlarına da tümüyle sahip oluyordu ve bunları kullanabiliyordu. Elbette gerek

drahomadan gerekse düün armaanlarından evlilikten doacak çocukların yararlanması

amaçlanıyordu; eer kadın kocasından önce ölürse bu malların mirasçısı olarak çocuklar

babalarından önce geliyordu. Ailenin babası öldüünde dul karısı çocukların ve mal mülkün

doal muhafızı oluyordu. Ailenin reisi olarak bir erkein bütün yasal yükümlülüklerine ve

bunları yürütecek yasal yetkiye sahipti. Malların yönetimi, çocukların eitimi,

drahomalarının salanması ve çocukların evlendirilmesi kocasının ölümüyle beraber kadının

omuzlarına yükleniyordu.

Dul kadın bir imparatoriçeyse, bunlara imparatorluun yönetimi de ekleniyordu. Yasal

haklar açısından dul olmak bir kadının elinde tutabilecei en güçlü konumdu. Yeniden

evlenmesi durumunda dul kadın, ilk ailesi ve mallar üstünde –düün armaanları dıındaki-

sahip olduu bütün denetimini çounlukla yitiriyordu. Dolayısıyla yeniden evlenme kadınlar

için güç kaybına neden olan bir seçenekti. 48

6. Saray Entrikaları

mparatorluk sarayı kiisel çıkarlar, düzenci ihtiraslar, kanlı hınçlar kargaalıını

barındırmaktan baka bir eye yaramıyordu.

Bütün Bizans tarihi boyunca, imparatorluun azametli iktidarı, onu

kavrayamayacak kadar zayıf ellere dütüü zaman bu hal kendini gösterecektir. ktidarın

efsanevi cazibesi derhal azgın ihtiraslar yaratacak, efendisinin yanında yaayanların her

biri tahtın basamakları üzerinde yalnız kalmayı ve nihayet fırsat düünce onu igal edeni de

kovmayı kurarak, birbirini boazlamaktan baka bir ey düünmeyeceklerdir. 49

48

Barbara Hill , Bizans mparatorluk Kadınları ktidar, Himaye ve deoloji, st. 2003, s. 15 - 1649 Auguste Bailly, Bizans mparatorluk Tarihi, Çev. Haluk aman, C. 1,st. trz. s. 18



100

Konuya ilikin bir örnek olması açısından;

II. Romanos (959-963) zamanında ordu kumandanlarından Mikeforos Fokas, Girit

adasını Araplardan alarak büyük bir öhret kazanmıtı. Bu sırada Bizans sarayında sefahat,

Theodora devrindeki dereceye ulamı bulunuyordu. Romanos gençliinde, lakonya’lı

Teofano adlı son derece güzel ve uh bir kızla evlenmiti. Kendisi de iri yarı, mavi gözlü,

son derece yakııklı bir delikanlıydı. Teofano, bir süre sonra, 975-1025 yılları arasında

imparatorluk edecek olan II. Vasilyus’u dourunca saraydaki mevkii büsbütün salamlatı.

Nihayet, kocasıyla birlikte imparatorluk tahtına çıktı. Romanos o sırada yirmibir, Teofano

ise on sekiz yaında idiler. Genç kadın, güzellii ve cazibesiyle kocasının üzerinde büyük bir

nüfuz sahibi olmutu. Hatta kayınvalidesiyle görümcelerini o sayede saraydan uzaklatırdı.

Romanos, imparator olduktan dört yıl sonra ölünce Teofano dört çocuuyla dul kaldı.

Bunlardan ikisi erkek, ikisi kızdı. Genç kadın be yaındaki olu Vasilyus ile iki yaındaki

olu Konstantinos adına devleti idareye baladı. Bu sırada devletin en nüfuzlu adamı,

Anadolu ordusu kumandanı ve Girit fatihi Nikeforos Fokas’dı. Kendisi sert, sessiz ve kederli

görünülü idi. II. Romanos vefat ettii zaman her eyi yapabilirdi;lakin hiçbir ey

yapmayarak güzel Teofano ile iliki kurmayı tercih etti. mparatoriçe onu stanbul’a

getirmiti. Kendisine olan hayranlıını biliyordu. Bu adamı hiç sevmemekle beraber,

mevkiini korumak için evlenme teklifini kabul etti. Böylece Nikeforos Fokas 963 yılında

imparator oldu. Teofano’ya olan akı ise, her gün biraz daha artmaktaydı. te bu zat,

dümanlarına karı kendisini korumak için denize yakın ve emniyetli bir yerde oturmayı

doru bularak Teodosyus ve Urmizdas saraylarının etrafını tahkim etti. Teodosyus sarayının

dou ve batı tarafına bazı bölümler ilave ederek, burasını yollar ve teraslar vasıtasıyla

birletirdi.

Nikeforos Fokas, bir süre sonra savalara gitmek için Teofano’yu yalnız bırakmayabaladı. Genç kadın bu sırada kocasının yakııklı yeeni Joannis Çimiskis ile iliki kurdu ve

ona aık oldu. Nihayet bu yüzden 969 yılında kocasını sarayda uyurken öldürtmütür.

mparator yeeninden üphelenmi ve onu bir müddet evvel ehirden sürmütü. Lakin

Çimiskis, Teofano ile daima gizlice haberlemekte idi. Bu sayede bütün tertibat alındı. 969

yılı Aralık ayının onuncu gecesi, saat bete, dondurucu bir poyraz eser ve buram buram kar

yaarken Çimiskis yanında arkadaları bulunduu halde deniz tarafından sandalla geldi ve

gizlice sarayın rıhtımına çıktı. Evvelce kararlatırıldıı gibi, ıslıkla iaret verince, sarayın



101

yukarı seddinde bulunan ve bir gün önce Teofano tarafından içeriye alınmı olan arkadaları

ipe balı bir sepeti aaıya salıverdiler. Bu vasıta ile, Çimiskis en sonra olmak artıyla, hepsi

birer birer yukarıya çıktılar ve ellerinde yalın kılıçları bulunduu halde imparatorun odasına

hücum ettiler.

Lakin, onu yataında bulamadılar. Bu yüzden de çok aırdılar hatta panie kapılır

gibi olup kaçmak istediler. Bu sırada o civarda rastladıkları bir saray hademesini yakalayıp

kendisini imparatorun bulunduu yeri söylemeye mecbur ettiler. Nikeforos Fokas, ayak

sesleriyle uyanarak sıçrayıp kalktı. Lakin, bir kılıç kafasını yardı. Kanlar içinde yere

yuvarlandı. Sürükleyerek Çimiskis’in yanına getirdiler. O da sakalından yakalayıp:

-Nankör!.. Hizmetlerimi unuttun deil mi? Halbuki ben olmasam tahta çıkamazdın. Üstelik

utanmadan beni sürgüne gönderdin. Bakalım seni imdi kim kurtaracak? Diye haykırdı ve

kılıcının kabzasıyla vurup çenesini daıttı. Sonra eliyle kafasını kesti. O sırada olayı duyan

muhafızlar, sarayı kuatmı bulunuyorlardı. Bunun üzerine Çimiskis imparatorun kesik

baını pencereden onlara gösterdi. Nikeforos Fokas’ın öldüüne kanaat getiren muhafızlar,

yeni imparatoru alkıladılar.

Çimiskis, bu olay üzerine hemen Ayasofya’ya kotu ve patrikten kendisini imparator

olarak takdis etmesini istedi. Lakin patrik, kocasının katili Teofano ile ilikilerini

kesmedikçe bunu yapamayacaını söyledi. Çimiskis, cinayete itirakini kesin ekilde

reddederek onu feda edip imparator oldu. Çimiskis ile evlenmeyi uman Teofano ise Kınalı

Ada’daki manastıra kapatıldı. Henüz yirmi dokuz yaında bulunan ve bütün güzelliini

muhafaza eden genç kadın, bu düüe katlanamadı. Bir ay sonra Kınalı Ada’dan kaçıp

Ayasofya’ya sıındı. mparator bunu haber alınca hemen yakalanarak Anadolu’ya

sürülmesini emretti. Teofano bunun üzerine son bir görümede bulunmak için yalvardı.

Karılatıkları zaman ise, vefasız aıını hakaretlere bodu. Yanından zorla çıkarıldı.Çimiskis, elli bir yaında bulunduu halde ölünceye kadar, yani yedi yıl süreyle genç kadın

felaket içinde yaadı. Ondan sonra stanbul’a, çocuklarının yanına döndü. Lakin gururu gibi,

hırsı da sönmütü. Kutsal sarayın bir köesinde itibarını kaybetmi olarak yaadı ve öyle

öldü. 50

50 Midhat Sertolu, “Bizans Sarayları Ve Saray Maceraları” Hayat Tarih Mecmuası, C. 1, S. 1, st. 1977, s.

33,35



102

DÖRDÜNCÜ BÖLÜM

TÜRK – BZANS L KLER

Türkler, Bizans mparatorluu’nun bin yılı akın süresi içinde temas etmi olduu

pek çok millet arasında zaman açısı ve iliki younluu bakımından ilk sırayı

almaktadırlar. Çünkü Bizans mparatorluu kuruluundan yıkılıına kadar devamlı ekilde,

deiik isimler altında da olsa, Türklerle siyasi, askeri, ticari, kültürel balarını

sürdürmütür ve bu temas sadece sınır ötesinde kalmayıp, V. yüzyılın ilk yarısından

itibaren önce Hunların daha sonra Avarlar, Ouzlar, Peçenekler, Kumanlar gibi Balkanlar

yoluyla gelen Türklerin Bizans topraklarında yerlemesiyle de çok daha yakın ilikilerinkurulmasına neden olmutur. Böylece geni kitleler halinden gerçekleen bu yerlemeler

sonucunda, Türklerin, imparatorluun çeitli etnik kökene mensup halkı arasında, belki de

en büyük grubu oluturduunu söylemek, hiç de yanlı bir yorum olmaz. 1

1. Türklerle Bizanslıların Karılaması

Türklerle Bizanslıların ilikisi 1071’de Türklerin Bizans ordusuna karı Malazgirt

Savaı’nı kazanmasından, 1300 yılı balarında Osmanlıların tarih sahnesine çıkması ve

1453 yılında Konstantinopolis’in istila edilmesi sürecinde geçen ortalama 350 yıllık bir

süre ile sınırlı deildir. Aslında Bizanslılarla Türklerin ilikisi 1071 yılından çok daha

gerilere gider. Bizanslıların Türklerle ilikileri Orta Asya’daki bazı Türk boylarının

slamiyet’le tanımasından çok daha önce balamıtı. “Anadolu’ya ilk gelen Türkler

Bulgar Türkleridir. 530 yılında Bizans orduları tarafından bozguna uratılan Türklerin bir

kısmı Bizans tarafından Anadolu’ya geçirilerek Trabzon havalisi ile Çoruh, yukarı Fırat

bölgelerine yerletirildiler.2

Bizanslılarla Türklerin ilk diplomatik ilikileri VI. yüzyılın ortalarında balamıtı.

mparator Justinianos dönemi tarihçisi Prokopios 552 – 558 yılları arasını ele alan Hyper

ton Polemon (Savalar) adlı sekiz kitaptan oluan eserinde Vandal, Got ve ran savalarını

anlatırken kendilerini yakından etkileyen Hunlar ve Avarlar gibi kavimlerin özelliklerinden

1 Iın Demirkent, “Türk Yaamının Bizans’a Etkilerinden Birkaç Örnek”, Tarih Boyunca Türklerde Ev ve

Aile Semineri (25-26 Mayıs 1998) Bildiriler , st. 2000, s. 1452 Mustafa Ekincikli, Türk Ortodoksları, Ank. 1998, s. 76



103

bahsetmektedir. Türklerin VI. yüzyıldan çok önce Orta Asya’da yaadıkları bilinmektedir.

Ancak 552 yılında ilk kez Göktürk Kaanlıı’nın ortaya çıkıına kadar Bizans

kaynaklarında “Türk” adı geçmemitir. Türklerin bu sahada önceleri belki bir boy veya bir

kabile halinde yaamalarına karılık daha sonra büyük bir devlet haline gelmelerinin ve

ticaret (ipek) yolunun güvenliini salama görevini üstlenmi olmalarının adlarının

duyulmasında önemli bir etken olduu söylenebilir. VI. yüzyılın ikinci yarısında Bizans

mparatorluu’nun da önemli bir meselesi olan Türkler böylece tarihi kaynaklarda yer

almılardır. 3

Bizans mparatorluu özellikle 540’lardan sonra doudan Sasaniler, batıdan

Franklar, Gotlar gibi barbar kavimlerin tehdidi altındaydı. Bizans, usta olduu diplomasi

sanatını kullanarak dıardan gelen saldırıları durdurmaya çalııyordu. Bu dönemde Bizans

mparatoru olan II. Justinos’un Türklerle ibirlii yapması için bir fırsat dodu. Bu

ibirliinin salanması her iki tarafın da yararınaydı, 568-569 yılı bu ibirliinin dönüm

noktası oldu. 4

X. yüzyıl ortalarından itibaren Orta Asya’dan ran yoluyla Dou Anadolu

Bölgesi’ne göç edip imparatorluk topraklarında yerlemi Türk toplulukları da vardı ve

bunlar daha o sıralarda Bizans ordularında görev almaya balamılardı. Nitekim bu

dönemde kaleme aldıı De Cerimoniis adlı eserinde mparator VII. Konstantinos

Porphyrogennetos, saray muhafızları arasında Ferganalı Türklerin bulunduunu yazmıtır.

Ayrıca XI. yüzyıl balarında mparator II. Basileios devrinde yurtları Orta Asya steplerini

terk ederek batıya göç etmi ve Anadolu’da Bizans topraklarına yerleerek imparatorluk

hizmetine girmi Türk kabilelerinin varlıından da haberdarız hatta bu Türkler arasından

mparator III. Romanos Argyros’un saltanat döneminde 1029 yılında protospatharios

unvanıyla taltif edilen ve sahip olduu üstün meziyetlerle orduda en yüksek mevkilerdenbirine kadar ulaan kumandan Georgios Maniakes’i belirtmek gerekir. XII. ve XII.

yüzyıllarda ise, Bizans ordularında çok sayıda Peçenek Türkü görev yapmaktaydı. Her ne

kadar bunların sayısını tam olarak bilmek mümkün deilse de, bu döneme ait eserlerde,

Bizans’ın giritii bütün savalarda ve Haçlılara karı halkın güvenliinin salanması

3

Hatice Palaz Erdemir, 6. Yüzyıl Bizans Kaynaklarına Göre Göktürk-Bizans li kileri, st. 2003, s.6-74 Orhan Duru, “Bizans aırtıyor”, Cogito Bizans, S. 17, s.369



104

amacıyla tekil olunan bütün birliklerde, hatta Anadolu’nun birçok kalesindeki

garnizonlarda Peçenek subay ve askerlerinin bulunduuna dair kayıtlar görmekteyiz. 5

2. Selçuklu – Bizans likileri

Bizans mparatorluu, XI. yüzyılda Selçuklu Türklerinin Anadolu’ya girileri ve

kısa sürede Ege ve Marmara Denizi kıyılarına kadar ulaan akınları sonucunda Türkler ile

youn bir iliki içine girdi. mparatorluun yabancıları bünyesinde toplama politikasına

uygun olarak Türkler de, çeitli milletlerden gelenler gibi, ya göç etmek ya da esir alınıp

getirilmek suretiyle Bizans dünyasına katıldı. Bunlar arasında birçok kiinin, saray

unvanları bahedilerek aristokrat sınıf içinde yer aldıını ve özellikle askeri alanda yüksek

mevkilere çıktıını görüyoruz. 6

Anadolu’da devlet kurmu, belli bir uygarlık seviyesine ulamı Anadolu

Selçukluları (1040 – 1246) XI. yüzyılın ortalarından XIII. yüzyılın ortalarına kadar

Bizanslılarla sınır komusu olarak iç içe yaamıtı. Bizans kurumlarına ve Bizans halkına

hiç de yabancı deildi. Anadolu Selçukluları bile Anadolu’da Türkler arasında bir birlik

salayamamıtı. XII. yüzyılın sonlarında Konya ehri etrafında görünen merkezi idare

henüz yoktu. Sadece Bizans’la deil Anadolu’daki çeitli güçler kendi aralarında mücadele

etmekteydiler. Bu arada Anadolu’daki asıl büyük güç Danimendliler olup, bu iki Türk

gücü zaman zaman çatııyordu. 7 Selçuklu Türkleri Anadolu’ya geldiklerinde

Anadolu’daki Türklerden örenecekleri bir ey yoktu. Saygı duyup örnek alacakları sadece

Bizans uygarlıı vardı. Selçuklular Anadolu’ya geldiklerinde salamca oturmu toplumsal

ve siyasal düzenlemeler buldular. Bizans’ın topraklarını ele geçiren Selçuklular onların

devlet düzenini de almılardı. 8 Anadolu Selçukluları Bizanslılarla savamasına ramen

ilikilerini, savatan çok kültür ve ticaret alı-verii üzerine gelitirdiler. ki devlet arasındadikkate deer bir politik ve kültürel alıveri vardı. Ayrıca Bizans mparatorluu’nda

Müslüman tüccarların ticaret yapmalarına izin veriliyordu. Bizans devlet kademelerinin

önemli mevkilerinde özellikle Aksoukh ailesinden Türkler, Selçuklu devlet kademelerinde

de Bizanslılar yer alıyordu. Manuel, Selçuklu kültürüne hayranlıını en somut ekilde

5 Iın Demirkent, “Türk Yaamının Bizans’a Etkilerinden Birkaç Örnek”, Tarih Boyunca Türklerde Ev ve

Aile Semineri (25-26 Mayıs 1998) Bildiriler , st. 2000, s. 145-1466 Iın Demirkent, “Tatikios (Türk Asıllı Bir Bizans Kumandanı)” , Belleten, C. LXVII, S. 248, s. 937

Tuncer Baykara, Türkiye Selçukluları’nın Sosyal ve Ekonomik Tarihi, st. 2004, s. 728 V. Gordlevski, Anadolu Selçuklu Devleti, Çev. Azer Yaran, st. 1988, s. 340



105

Büyük Saray’ın içinde oymalı tavanlı, Selçuklu tarzında bir salon ina ettirerek

göstermitir. 9

Gerçekten de, Bizans mparatorluu bütün ortaça boyunca geri kalmı Batı

toplumuna ilgi duymamı, buna mukabil Dou’nun kültürüne her zaman açık olmu ve

etkisinde kalmıtır. Selçukluların Anadolu’ya yerlemesinden önceki yüzyıllarda,

Balkanlar yoluyla alınan Türk kültürünün yanı sıra, Bizans dünyasında slam sanatının

etkileri de bilinen bir husustur. Bu devir için bir iki örnek vermek istersek, IX. yüzyılda

Tasvir Kırıcı dönemin son imparatoru olan Theophilos (829-842)’un ehrin dıında

(Küçükyalı semtinde) ina ettirdii Bryas Sarayı’nı gösterebiliriz. Bir Bizans tarihçisi

eserinde, Bryas Sarayı’nı “esiz güzellikteki bu saray, Badat Abbasi saray mimari tarzı ve

desenlerinin taklit edilerek ina olunmu bir kopyası idi” sözleriyle tarif etmitir. X. ve XI.

yüzyılın ilk yarısında hüküm süren Makedonya hanedanı devrinde, slam maden ileme

sanatının Bizans’ta moda olduunu, imparator IX. Konstantinos Monomakhos devrine ait

bir tacın etrafındaki motiflerde Samarra’daki sarayın sanat temasının taklit edildiini, hatta

bazı deerli eyaların üzerinde slam süslemeleriyle yarı kufi yazıların bulunduunu

belirten günümüz sanat tarihçileri, ayrıca bu zaman bölümü içinde gerek stanbul’da

gerekse stanbul dıında yapılmı binaların yüzlerinde görülen ta oymacılıının da slam

sanatını yansıttıını söylerler. 10

X. yüzyılda Türk boylarının Anadolu’ya gelmesiyle balayan karma evliliklerde

daha çok Türkler Bizanslı kadınlarla evleniyordu. Bugün kısırlatırılmı anlamında

kullanılan “idi” ortaçada Selçuklulardaki, yabancılarla evlenen Türklerden türeyen

melez kuaı ifade ediyordu. 11

Temel olarak kozmopolit yapıdaki Osmanlı Devleti’nin oluumuna doru giden yolkozmopolit bir ortamda oluacaktı. Osmanlıyı oluturan temel ilke bugüne kadar hep ön

plana çıkartılan din uruna savama kısaca gaza düüncesinden çok, o dönemde

Anadolu’da var olan sosyal yapının gerei olan uzlamacı felsefe ve bu arada Bizans

mirasından mümkün olduu kadar faydalanmak olacaktı. Osmanlı ite bu uzlamacı felsefe

9 John Ash, Bizans’a Yolculuk , Çev. Özge Özgür, st. 2005, s. 15110 Iın Demirkent, “Türk Yaamının Bizans’a Etkilerinden Birkaç Örnek”, Tarih Boyunca Türklerde Ev ve

Aile Semineri (25-26 Mayıs 1998) Bildiriler , st. 2000, s. 147-14811 Bilge Umar, Türkiye Halkının Ortaça Tarihi, st. 1998, s.254



106

ve Bizans kurumları üzerinde Osmanlı Devleti’nin temellerini atacaktı. Bunun da

birletirici gücü bata slam dini ve Anadolu’daki deiik kültürlerin ve ırkların sentezi

oldu. Bu kompleks sentez Osmanlıyı yarattı. Bu sentez oluumu içinde yalnız savaları ve

slam dinini öne çıkartarak, Bizans’ın etnik, kültürel, kurumsal katkısını inkar edersek

Osmanlının oluumunu Türk kültürünün ve kimliinin kökenlerini tam olarak anlamamız

mümkün olmaz. Anadolu’daki Müslüman ve Hıristiyan gruplar birkaç yüzyıl içinde yan

yana yaamayı örenmiler, karılıklı evliliklerle ve Anadolu Hıristiyanlarının

Müslümanlıı seçip Türklerin arasına katılmalarıyla birkaç yüzyıl içinde Anadolu Türk

kimliine yeni bir etnik boyu yeni bir fiziksel görünüm yeni bir kültürel sentez

katmılardır. Yalnız Osmanlı deil biz de bugün bu sentezin uzantısıyız. 12

3. Osmanlı – Bizans likileri

1300’lü yıllarda yeni yeni ortaya çıkan, henüz devlet olma aamasından uzak olan

Osmanlıların Selçuklulardan alacaı bir model kalmamıtı. 1243 yılından sonra,

Selçuklular Anadolu’da aırlıını hissettirmekten uzaktı. Selçuklu sultanları Moolların bir

kuklası haline gelmiti. “Anadolu’nun büyük bir bölümü Moolların ran’da kurdukları

lhanlılar Devleti tarafından yönetiliyordu. Osmanlılar dahil Anadolu Türkmen beylikleri

ran’dan atanan lhanlı valilere vergi vermeye baladılar. Ancak lhanlılar kendilerine biraz

daha uzak olan Orta ve Batı Anadolu’da uzun vadeli siyasi yapılar oluturamadılar. 13

Osmanlıların Bizans’tan etkilendii gibi Selçuklulardan, ran- Sasani mparatorluu’ndan

da etkilendii bir gerçektir. Ancak bu etkileim hiçbir zaman Bizans kadar etkili

olmamıtır. Türkler önlerinde duran büyük bir uygarlıın kültür mirasına sırt çevirmeyecek

kadar pratik zekaya sahip insanlardı. Nitekim onlar da bu mirası reddetmeyerek, bir sentez

yaparak aldıkları mirası gelitirdiler. Osmanlı Devleti bu sentez üzerinde olutu. Bu

sentezin oluumunda Türklerin uyum salama yetenekleriyle Bizans’ın katkısı büyük roloynadı. Osmanlı mparatorluu Bizans mparatorluu ile birleerek domutur. Asya’da

büyük bir güç olmadan evvel Avrupa’da önemli bir güç olmutur. Osmanlılar

Müslümanlardan olduu kadar Selçuklu Mool rejiminden de örnek almılardır. Fakat

Selçuklu Devleti daha küçük alanları kapsamıtır. Genelde yöresel geleneklerin ve komu

Bizans’ın etkisi altında kalmıtır. Tarihi süreç içinde aırlıklı olarak Selçuklulardan çok

12

smail Tokalak, Bizans – Osmanlı Sentezi, st. 2006, s. 19213 evket Pamuk, Osmanlı mparatorlu u’nda Paranın Tarihi, st. 1999, s. 21



107

Bizans ile olan ilikileri Osmanlı Devleti’nin kurumları için bir model oluturdu. Osmanlı

Bizans modelini, kültürünü, devlet kurumlarının ileyi eklini, Müslüman olmu

Bizanslılardan örendiler. 14

Osmanlılar, devamlı güçlenmesini çounlukla sava kazanmakla deil, hakim

olduu yerlerdeki insanlara iyi davranmasıyla, onları kendi sistemiyle adil bir ekilde

uzlatırmasıyla salamıtı. Osmanlıların bu politikası istimalet politikası olarak

adlandırılır. Bu toleranslı yaklaım Roma mparatorluu’nun da balıca politikasıydı. stila

ettikleri bölgelerde bir düzen ve uzlama salamak için oldukça politik ve toleranslı

yaklaırlardı. Genelde Roma’nın salamaya çalıtıı düzene Roma barıı anlamında Pax-

Romana deniliyordu. Osmanlı, Roma/Bizans düzenin birçok uygulamasını kolayca

kendine adapte etti. Osmanlılardan çok daha önce hem Roma hem de Bizans’ta kullanılan,

Osmanlıların sadece ismini deitirerek uyguladıı toprak rejimi ve çeitli yasaları temel

alarak devlet olma aamasına doru ilerlemilerdi. Dolayısıyla, Osmanlılar zaten var olan

ekonomik sistemi fazla deitirmeyerek, bu sistem içinde köylünün eskiye oranla

durumunu daha da iyiletirdi.

Osmanlıların nüfusu tıpkı Bizans’ta olduu gibi kırsal aırlıklıydı, ekonomisiyse

tarıma dayalıydı. Bizans, kırsal bölgedeki köylü üretimini ünitelere ayırmı, buna göre

üretimi takip ederek vergilendirme yapıyordu. Bu ünite bir ailenin i gücü üzerine

ekillenmiti. Bu da bir karı kocanın bir çift öküzle bir günde sürebilecei toprak

miktarıydı. Bizans’ta buna oike/zeugarion deniyordu. Osmanlılardaki adıysa çift hane

sistemi oldu. Çift hane sistemi, Osmanlı sosyal ekonomik yapısını, onu belirleyen belli

balı kurum ve kanunları, tahrir sistemini, miri arazi rejimini, köylü ekonomisini, sosyal

ekonomik sorunları kucaklayan ve açıklayan bir teoridir. Roma mparatorluu dönemine

kadar inen bu sosyal, ekonomik, mali sistem Bizans ve Osmanlı mparatorluklarının

kuruluunu ve uzun ömrünü açıklayan temel rejimi ifade eder. 15

Bizans’ın en yakın sınır komusu olan Osmanlılar ileride kalıcı bir devlet sistemi

kurmayı, Bizans kurumları ve Bizanslılardan örendiklerini kendilerine uyarlayıp, bir

sentez yaparak baarmılardı. Osmanlı adı verilen Türk boyu doru zamanda doru yerde

bulunuyordu. Karılarında gittikçe gücünü kaybeden büyük bir imparatorluk ve onun bin

14

smail Tokalak, Bizans – Osmanlı Sentezi, st. 2006, s. 19615 Halil nalcık, “Osmanlı Devleti’nin Kurulu Problemi”, Do u Batı Makaleler I , st. 2005, s.120



108

yıldan fazla bir zamanda oluturduu devlet modeli vardı. Bizans devlet modelini tanımak

için Osmanlı’nın önünde yüz elli yıllık süresi olacaktı. Aslında Osmanlının devlet olma

aamasındaki engel Bizans deil, daha çok Türk beylikleriydi.

Bütün bu bilgilerin ııı altında Osmanlı Devleti’nin oluumu incelendiinde,

Osmanlı Devleti’nin oluumuna Anadolu Selçuklu Devleti’nin deil, Bizans

mparatorluu’nun model olduu görülür. Zaten Anadolu Selçukluları da, ondan önce

kurulan Müslüman devletler de Bizans ve ran-Sasani modellerini örnek almılardır.

Osmanlılar ile Bizans uzun süre iç içe yaamı, Bizans’tan Osmanlılara kültür ve

bilgi aktarımı çok çeitli yollardan olmutu. Kültür ve bilgi aktarımında etkili olan yollar

öyle sıralanabilir:

1. Karılıklı evlilikler yoluyla (özellikle Müslüman erkeklerle Bizanslı kadınların

evlenmesi),

2. Yerli Hıristiyan halkın din deitirmesi, ele geçen Bizanslı esirler yoluyla ve

uzun yıllar iki toplumun yan yana yaaması sonucu,

3. Ticaret yapma ve karılıklı politik çıkarlar nedeniyle ilk yıllardan balayarak

aralıklarla 1450 yılına kadar süren politik askeri ibirliiyle,

4. Çounlukla Türklerin Ordudan ve yönetimden tasviye edilerek kozmopolit

kurumlamanın oluturulması,

5. Konstantinopolis’in 1453 yılında ele geçirilmesiyle Bizans idari kurumları ve elegeçen Bizans bürokratları sayesinde Bizans mirasının özümsenmesi. 16

29 Mayıs 1453 Salı günü Türk fethiyle Osmanlı mparatorluu’nun payitahtı olarak

slam dünyasına kazandırılan stanbul, 1123 yıl önce yine bir Mayıs günü Roma

16

smail Tokalak, Bizans – Osmanlı Sentezi, st. 2006, s. 201



109

mparatorluu’nun yeni bakenti ilan olunmu ve bütün ortaça boyunca dünya tarihindeki

üstün mevkinini korumutu. Corafi konumunun özellii yüzyıllarca siyasi, askeri ve ticari

açıdan hep önem taımıtı. Mevkinin önemi yanında sahip olduu tabi güzellikler

cazibesini daha da arttırmı, ona “ehirlerin Kraliçesi” unvanını kazandırmıtı. Dou ve

Batı milletlerinin hayranlıını çeken, zenginlii ve zerafetiyle adeta yabancıları büyüleyen

bu muhteem ehir, slam dünyasını da cezp etmiti. Bunu, henüz Arabistan sınırlarının

dıına çıkmamı Müslüman ordularına, stanbul’a sahip olmanın salayacaı üstünlüü

anlatmak gayesiyle Peygamberimizin söyledii “stanbul mutlaka fethedilecektir. Onu

fetheden kumandan ne güzel kumandan ve o ordu ne güzel ordudur” eklindeki hedef

gösteren sözlerinden biliyoruz. 17 Fatih’in stanbul’u fethiyle Osmanlının Bizans mirasını

özümsemesine son nokta konuldu. Klasik Osmanlı düzeni bu miras üzerine ina edildi.

Lüks saray yaamı, lüks giyim kuam, hadımlar, törenler, sultanların çounun arap içmesi,

kendilerinin yeryüzünde Allah’ın gölgesi olduklarını ifade etmeleri gibi uygulama ve

anlayıın hiçbiri slam’ın temel ilkeleriyle örtümüyordu. Bütün bunlar Osmanlıya

özellikle Bizans’tan geçmiti.

4. Bizans’ın Osmanlıya Etkileri

Bizans sınırları içinde kozmopolit etnik yapıyı 1200 yıl baarıyla yönetebilecek

devlet düzeni geleneini Roma’dan alarak gelitirmiti. Aynı kozmopolit yapı üzerinde

hakimiyet kuran Osmanlı’nın kendine miras kalan bu devlet mekanizmasına sırt çevirip

yeni bir sitem gelitirmesi akılcı deildi. Osmanlılar, 1300 yılından 1453 yılına kadar

geçen yüz elli yıllık devlet olma aamasına geçi sürecinde, devletin etkin bir ekilde

ilemesinde eksik kalan yapı talarını tamamlama ansını Bizans’ın komuta merkezi olan

stanbul’u ele geçirdiinde (1453) elde etti. Kurumların isimleri korunarak ya da ufak tefek

deiikliklerle Bizans’ın büyük mirası, bin küsur yıllık devlet idaresi deneyimiylekurumları Osmanlıya uygun hale getirildi. Kısaca özetlersek, Bizans’ın Osmanlıya en son

etkisi 1453 yılında Konstantinopolis’in Türkler tarafından fethedilmesiyle oldu. Bizans

mirası stanbul’un fethiyle Osmanlının klasik devlet düzenine geçmesine son olarak

yardımcı oldu. Osmanlı bu klasik devlet oluumunu Türklerden deil, devlet kurumlarının

17

Iın Demirkent, “Fetih Öncesinde Bizans’ın Siyasi Durumu” , 1. Uluslar arası stanbul’un FethiKonferansı (24-25 Mayıs 1996) Bildiriler , st. 1997, s. 32



110

yardımıyla ve halkın Bizans-Osmanlı sentezi içinde oluan siteme adapte edilmesiyle

oluturdu. 18

Fuad Köprülü’nün Bizans Müesseselerinin Osmanlı Müesseselerine Tesiri adlı

kitabında da durum u ekilde yorumlanmıtır: lkçada Yakın Dou tarihinin en mühim

meselelerinden biri, ran ile Yunan-Roma medeniyetlerinin birbirleriyle mücadeleleridir.

Bu mücadelelerin Sasaniler devrinde yeniden kuvvetlendiini görüyoruz. Bu iki büyük

medeniyetin bin yıldan fazla süren temasları esnasında birbirinden iktibaslarda

bulunacakları pek tabiiydi. Keyaniyan devrinin bir takım anane ve müesseseleri, skender

istilasından sonra kurulan muhtelif Asya monarileri vasıtasıyla, Roma mparatorluu’na

intikal etmiti. Roma, Küçük Asya ve Elcezire fütuhatından sonra, daha çok ran tesiri

altında kaldı. Miladın birinci yüzyılından balayan bu devamlı tesir, Sasani

mparatorluu’nun kurulmasından sonra (M.S. 228) büsbütün kuvvetlendi. Milli ananelerin

kuvvet ve kıymetini idrak ederek hakimiyetlerini o salam esaslar üzerine kuran bu sülale

zamanında, ran mparatorluu, o aralık iç karııklıklar arasında bocalayan, iktisadi ve

manevi bakımlardan bitkin bir halde bulunan Roma’ya karı üstünlüünü pekala

hissediyordu. Kendi zaafı ve gerilemesi karısında Sasani Devleti’nin yükseldiini gören

Roma artık ran’ı bir örnek telakkiye balamıtı. Diocletien’in sarayı, mabut mertebesine

çıkarılan hükümdarın önünde secde etmek adeti gibi adetleriyle, karıık terifat kaidelerine

balı memurları ve hadımlarıyla bizzat o devir adamlarının da iddia ettikleri gibi, Sasani

sarayının bir taklidi idi.

Sasani tesiri Dou Roma’da dahi uzun müddet kuvvetle devam etti. A. Christensen,

Sasani ve Romen adetleri arasında benzeyiler bulunduunu yazdıı gibi, F. Cumont, N.P.

Kondakov, J. Ebersolt gibi alimler de Bizans sarayında sasani adet ve kıyafetlerinin, bir

takım rütbe ve memuriyetlerin taklit edildiinden bahsediyorlar. E. Quatremere, dahabundan bir asır evvel, Bizans saraylarındaki top ve çevkan oyunlarının ran’dan iktibas

edildiini haklı olarak söylemitir. Diehl, daha sonraları devamlı temasta ve ticari ve siyasi

çok sıkı münasebetlerde bulunan bu imparatorluun birçok noktalardan onlara benzediini

söylüyor mesela sarayların ve saray hayatının ihtiam ve debdebesi, terifat usulleri, saray

ve saray entrikalarının devletin siyasi hayatındaki mühim mevkii, askeri ihtilallerin

18

smail Tokalak, Bizans – Osmanlı Sentezi, st. 2006, s. 226-227



111

çokluu, harem hayatı, debdebe ve gösteri merakı, kan dökmek zevki Bizans’ta olduu

kadar Badat’ta da mevcuttu.

Bir taraftan Yunan-Roma medeniyetinin, dier taraftan eski Dou medeniyetlerinin

mirasçısı olan Bizans, yeni doan slam medeniyeti üzerinde elbette mühim bir tesir

edecekti. Kesin bir surette ortaya çıkıyor ki, Bizans medeniyeti, dier bütün medeniyetler

gibi kendisine kısmen varis olan slam-Türk medeniyeti üzerinde müessir olmutur. Maddi

ve manevi hayatın bütün tecellilerinde bu tesiri bulmak kabildir. 19

19 Fuad Köprülü, Bizans Müesseselerinin Türk Müesseselerine Tesiri, st. 1986, s. 207-223



112

SONUÇ

Roma mparatorluu’nun 395 yılında imparator I. Theodosius’un ölümünü

müteakip imparatorluk topraklarının iki olu arasında idari bakımdan ikiye ayrılmasıyla

Balkan yarımadası, Anadolu, Mezopotamya, Suriye, Filistin ve Mısır ülkelerini kapsayan

dou yarısı, imparatorluun batı yarısının daha 476 yılında ortadan kalkmasıyla – bizim

Dou Roma mparatorluu veya Bizans mparatorluu adıyla tanımladıımız – Roma

mparatorluu’nun tek temsilcisi olarak kaldı ve yaamını 1453 yılına kadar sürdürdü.

Bizans ya da Dou Roma mparatorluu M.S. 330’dan 1453’e kadar olmak üzere

bin yıldan daha uzun yaadı. Bu dönemde gününün en önemli gücü sayıldı ve Avrupakültürünün biçimlenmesinde en önemli rolü oynadı. Bizans, Hıristiyanlıı resmi dini olarak

kabul eden, Hıristiyan öretisine göre yaamaya ve bakalarını yönetmeye balayan ilk

büyük devletti. Böylece Bizanslılar hem özel yaamlarında hem de toplumsal ilerinde

çou zaman zalimce, iddetle ve haince davransalar da, onlar için Hıristiyanlık ilkeleri her

zaman çok önemli oldu ve Hıristiyanlıın dayandıı erdemlere karı duydukları saygı

Avrupa’nın temelde Hıristiyan olan uygarlıının çerçevesini oluturmak üzere kuaktan

kuaa aktarıldı.

Roma devlet tarzı, Grek kültürü ve Hıristiyan inancı Bizans gelimesinin ana

kaynaklarıdır. Bu unsurlardan biri çıkarılırsa Bizans’ın varlıı düünülemez. Ancak

Helenist kültür ve Hıristiyan dininin Roma devlet ekli ile bir sentez haline bizim Bizans

imparatorluu olarak adlandırmaya alıtıımız tarihi teekkülü meydana getirmitir. Bu

sentez Roma Devleti’nin aırlık noktasının, krizler devri olan III. yüzyılın gerektirdii gibi

douya kayması ile mümkün kılındı. Aırlık noktasının bu yer deitirii Roma

mparatorluu’nun Hıristiyanlatırılması ve yeni baehrin Boaziçi kenarında kurulması

ile ifadesini buluyordu. Bu iki olay Hıristiyanlıın zaferi ve devlet merkezinin kesin olarak

hellenize edilmi douya nakli Bizans devresinin balangıcını ifade eder.



113

Bizans sarayları denize ve manzaraya hakim, teraslandırılmı yamaçlar üzerine

kurulmutur. Çevresi aaçlar, çiçek tarhları ve çemeleri olan, cennetin bir mikrokosmosu

olarak algılanabilecek görkemli, geni bahçe ve parklarla kuatılmıtır. Bu saraylar, tek ve

büyük bir blok yerine birbirlerine merdiven, koridor ve geçi mekanlarıyla balanan,

bahçeler içine daılmı yapılardan oluan komplekslerdir.

Sarayların tümünde görülen bir dier ortak özellik de, saray yapılarının çevresinin

kalın bir duvarla kuatılarak güvenlik altına alınmasıdır. Tasvirlerden anlaıldıı üzere,

Bizans sarayları surlarla çevrili kentlere benzemektedir.

Bizans sarayları mimari açıdan bakıldıında Roma saray mimarisi tarzında

yapılmı, ihtiam, büyüklük ve gösteri bakımından Roma mparatorluunu aratmamıtır.

Sadece sarayın mimarisi deil içinde kullanılan eyaları da göz kamatırıcı güzellikte ve

zenginlikteydi. Ne kadar büyük ve gösterili olursa saray, Bizans mparatorluu’nun

gücünün göstergesi olarak yorumlanırdı.

Saraylar yönetimin merkeziydi. Bizans mparatorluu buradan idare edilir,

imparator, devlet yöneticileri ve saray görevlileri saray kompleksi içinde kendileri için

yapılan yapılarda kalırdı. mparator sadece ordunun bakumandanı, en yüksek hakim ve

yegane kanun koyucusu olmakla kalmaz; O aynı zamanda kilisenin ve doru inancın

koruyucusudur. O tanrının seçtii kiidir ve bu sıfatla sadece hakim ve efendi deil, aynı

zamanda tanrının kendisine emanet ettii Hıristiyan devletinin yaayan sembolüdür. O

fani-beeri atmosferin dıında tanrı ile dorudan doruya ilikili olup kendine özgü bir

siyasi-dini kültün konusudur. Bu kült günbegün imparatorluk sarayında etkin

seremonilerle, kilise ve bütün maiyet alayının katılması ile icra edilir. Ancak Bizans saray

seremonisinin aırı ihtiamı gibi bu debdebe içinde tezahür eden imparatorluun her eyekadir azametinin kökü de Roma – Helenistik gelimede mündemiçtir. te Bizans

imparatorluk sarayının bu kudrete mahsus ihtiamı ve Bizans mparatorluu’nun douyu

anımsatan bazı hayat formları doudan Sasani Devleti’nden ve daha sonra Arap

hilafetinden dorudan doruya alınıp benimsenenlerle birlikte daha da belirli bir hale gelen

bu dou unsurlarıyla bir zamandan beri dolu gelimeden domutur.



114

Her ne kadar bilgimiz yeterli olmasa da, görebildiimiz kadarıyla yönetimdeki

erkeklerin çou ikinci sınıf kiilerdi ve sözü geçenlerse kadınlardı. Bu kadınlar gerçekten

etkileyici kiiliklere sahiplerdi. Yalnızca kilise ve manastır konularında çok önemli bir

ilevi yerine getirmekle kalmıyorlar, aynı zamanda dier meselelerde de aktif bir ekilde

yer alıyorlardı ve onlar Bizans tarihindeki güçlü rollerini sürdürdüler. Bizans tarihinin

hemen her yüzyılında ya kendisi saltanat süren ya da daha çok egemen güçle tahta ortak

olup, imparatorları iktidara getiren kadınlara rastlanır. Bu kadınlarda ne otoritenin öne

çıkan belirtileri ne de esası eksikti. mparatoriçe olmayan kutsal kadınlar da önemli bir

ilev yürütmülerdi.

Bizans sarayları kendi baına bir ehir gibi tesis edildiinden halktan bir kopukluk

söz konusuydu. Saray kompleksinde saray yaayanları saltanat sürerken halk sefalet ve

zorluklarla hayatını idame ettiriyordu. Bu durum da halkın sık sık isyan etmesine sebebiyet

veriyordu ki bu da çou zaman imparatorun tahtından indirilmesiyle sonuçlanıyordu. Bu

durum, Tanrı’nın yeryüzündeki vekili olan imparatorun kötü idaresinden dolayı Tanrı

tarafından cezalandırılmasıyla yorumlanırdı.

Bizans mparatorluu’nda görülen bu saltanatı Selçuklu ve Osmanlı Devletleriyle

karılatırdıımızda farklılıklar göze çarpar. Selçuklu ve Osmanlı Devletleri’nde de büyük

ve gösterili saraylar yapılmı ama Bizans mparatorluu’ndaki gibi bir ehir görünümünde

saray kompleksi ina edilmemitir. Çünkü Selçuklu ve Osmanlı Devleti’nde yöneticiler

halktan kopuk yaamamı ve halkıyla bütünlemitir. Bizans mparatorluu’nda sık

görülen bu isyan ve bakaldırılar Selçuklu ve Osmanlı Devletlerinde sık görülen bir olay

olmamıtır.

29 Mayıs 1453 Salı günü Türk fethiyle Osmanlı mparatorluu’nun payitahtı olarakslam dünyasına kazandırılan stanbul, 1123 yıl önce yine bir Mayıs günü Roma

mparatorluu’nun yeni bakenti ilan olunmu ve bütün ortaça boyunca dünya tarihindeki

üstün mevkiini korumutu. Corafi konumunun özellii yüzyıllarca siyasi, askeri ve ticari

açıdan hep önem taımıtı. Mevkiinin önemi yanında sahip olduu tabii güzellikler

cazibesini daha da arttırmı ona “ehirlerin kraliçesi” unvanını kazandırmıtı. Dou ve Batı

milletlerinin hayranlıını çeken zenginlii ve zarafetiyle adeta yabancıları büyüleyen bu

ehir slam dünyasını da cezp etmiti. Nihayet 1453 yılında stanbul ehrinin fethiyle



115

Bizans mparatorluu sona erdi. Devletler yıkılsa da farklı milletler tarafından kurulan

devletlerde müesseseler yine devam eder. Siyasi olarak devlet son bulsa da müesseseler

yenilenerek ve gelitirilerek ileriye taınır, yeni kurulan devletlerde hayatını devam ettirir.

Zira Pers medeniyeti Helen medeniyetinde, Helen medeniyeti Roma medeniyetinde, Roma

medeniyeti de Bizans medeniyetinde hayatını devam ettirmitir. Bu durum slam

medeniyetinde de aynıdır. Bir devletin yok olması, o devletin yarattıı medeniyetin yok

olması anlamına gelmez. Karılıklı kültürel alıveri, kendine ait olmayan kültürü kendine

adapte eden toplumun gelimesine hizmet ediyorsa, bu kültür alıverii her zaman mümkün

olur. Kültür ve medeniyetleri siyasi çekimelere alet etmemek gerekir. Netice de bu

deerler insan ve insanlık tarihi için önemlidir. Kültür ve medeniyet alanında bazı

devletler çok ilerleme kaydetmiler bu alandaki rollerini çok iyi üstlenmilerdir. Bu

gelimeler dier devletler tarafından da benimsenmi ve gelitirilmitir. Türk

devletlerinden Selçuklu ve Osmanlıda bunu görmek mümkündür. Kompleksli olmadıı ve

ufkunun geni olması sebebiyle mevcut olan bu deerleri almılar ve kendilerine göre

düzenleyerek daha da gelitirmilerdir.

stanbul’un fethiyle Osmanlı devlet ve saray düzeni protokolleriyle, kurulu

döneminden çok deiik bir karakter gösterir. Osmanlılar, stanbul’un fethinin hemen

ertesinde çok daha karmaık bir devlet ve saray yönetim sistemi gelitirdi. stanbul’un

fethiyle Bizans’ın idari mekanizmasının merkezini, bu mekanizmanın ileyi eklini çok

yakından görerek örenme fırsatı buldu. Osmanlı Devleti’nin yeniden yapılanmasında,

Bizanslı bürokratların bilgi birikiminden, devlet yönetim tecrübelerinden oldukça

faydalanıldı. Onlardan Bizans bürokratik idare ekli ve saray protokolleriyle ilgili çok ey

örenildi. Osmanlıdaki karmaık, gösterili saray törenleriyle giyim kuam birdenbire

olumadı.



116

KAYNAKLAR

1. Tetkik Eserler

ANNA, Komnena, Alexiad , Çev. Bilge Umar, stanbul 1996

ASH, John, Bizans’a Yolculuk , Çev. Özge Özgür, stanbul 2005

AVCI, Casim, slam – Bizans li kileri, stanbul 2003

BAILLY, Auguste, Bizans Tarihi, Çev. Haluk aman, Tercüman 1001 Temel Eser,

C. 1, stanbul trz

BAILLY, Auguste, Bizans Tarihi, Çev. Haluk aman, Tercüman 1001 Temel Eser,

C. 2, stanbul trz

BATAV, erif, Bizans mparatorlu u Tarihi Son Devir (1261 – 1461) Seri: III,

S.A. 25, Ankara 1989

BAYKARA, Tuncer, Türkiye Selçukluları’nın Sosyal ve Ekonomik Tarihi, stanbul

2004

BAYNES, N. H. and H. St. L. B. Moss, Byzantium An Introduction To East Roman

Civilization, London 1962

BROWN, Peter, Geç Antikça ’da Roma ve Bizans Dünyası, Çev. Turhan Kaçar,

stanbul 2000

CLAVJO, Ruy Gonzales de, Anadolu, Orta Asya ve Timur, Timur Nezdine

Gönderilen spanyol Sefiri Clavijo’nun Seyahat ve Sefaret zlenimleri, Çev. Ö. R. Dorul,

stanbul 1993

ÇELK, Mehmet, Siyasal Sistem Açısından Bizans mparatorlu u’nda Din – Devlet

li kileri (Kurulu undan X. Yüzyıla Kadar) , C. 1. Elazı 1994



117

DALBY, Andrew, Bizans’ın Damak Tadı Kokular, araplar, Yemekler , Çev. Ali

Özdemir, stanbul 2004

DEMRCOLU, Halil, Roma Tarihi, C. 1, Ankara 1998

DIEHL, Charles, Bizans mparatorlu u Tarihi, Çev. Cevdet R. Yularkıran,

stanbul, 1939

EKNCKL, Mustafa, Türk Ortodoksları, Ankara 1998

ERDEMR, Hatice Palaz, 6. Yüzyıl Bizans Kaynaklarına Göre Göktürk – Bizans

li kileri, stanbul 2003

ERTURUL, Özkan, Bizans Kültürü (Genel Bakı ), stanbul trz

FREELY, John – Ahmet S. Çakmak, stanbul’un Bizans Anıtları, Çev. F. Gülru

Tanman, stanbul 2005

FREELY, John, Saltanat ehri stanbul, Çev. Lale Eren, stanbul 1999

GIBBON, Edward, Roma mparatorlu u’nun Gerileyi ve Çökü Tarihi, Çev. Asım

Baltacıgil, C. 2, stanbul 1995

GIBBON, Edward, Roma mparatorlu u’nun Gerileyi ve Çökü Tarihi Bizans,

Çev. Asım Baltacıgil, C. 4, stanbul 1994

GIBBON, Edward, Roma mparatorlu u’nun Gerileyi ve Çökü Tarihi Bizans,Çev. Asım Baltacıgil, C. 5, stanbul 1995

GIBBON, Edward, The Decline and Fall Of The Roman Empire, C. II, New-York

trz

GORDLEVSK, V. , Anadolu Selçuklu Tarihi, Çev. Azer Yaran, stanbul 1988

GRANT, Michael, Roma’dan Bizans’a, Çev. Z. Zühre lkgelen, stanbul, 2000



118

HILL, Barbara, Bizans mparatorluk Kadınları ktidar, Himaye ve deoloji, Çev.

Elif Gökteke Tut, stanbul 2003

HONIGMANN, Ernst, Bizans Devleti’nin Do u Sınırı 363’den 1071’e Kadar , Çev.

Fikret Iıltan, stanbul 1970

HUSSEY, J. M. , The Cambridge Medieval History, Volüme IV, The Byzantine

Empire Part II, Goverment, Church and Civilisation, Cambridge 1967, s. XXX

KAPLAN, Michel, Bizans’ın Altınları, Çev. hsan Batur, stanbul 2001

KARAKÖSE, Hasan, Ortaça Tarihi ve Uygarlı ı, Ankara 2002

KOMSYON, “Bezs / Cami Maddesi” , Büyük Larousse Sözlük ve Ansiklopedisi, C.

4, stanbul 1986, Milliyet

KOMSYON, “Bizans Sanatı Maddesi” , Sanat Ansiklopedisi, C. 1, stanbul 1998

KOMSYON, “Rum Maddesi” , slam Ansiklopedisi, C. 9, stanbul 1964

KOMSYON, “Saray Maddesi” , Büyük Larousse Sözlük ve Ansiklopedisi, C. 20,

stanbul 1986, Milliyet

KOMSYON, “Saray Maddesi” , slam Ansiklopedisi, C. 10, stanbul 1966

KOMSYON, “Saray Maddesi” , Meydan Lorousse Ansiklopedisi, C. 10, stanbul

1979

KÖPRÜLÜ, M. Fuad, Bizans Müesseselerinin Osmanlı Müesseselerine Tesiri,

stanbul 1986

LEMERLE, Paul, Bizans Tarihi, Çev. Galip Üstün, stanbul 2004



119

LEVTCHENKO, M. V. , Kurulu undan Yıkılı ına Kadar Bizans Tarihi, Çev.

Maide Selen, stanbul 1999

MULLET Margaret and Roger Scott, Byzantium And The Classical Tradition,

T.T.K. Kütüphanesi 1981

NICOL, Donald M. , Bizans’ın Soylu Kadınları On Portre 1250 – 1500, Çev.

Özden Arıkan, stanbul 2001

NKETAS, Khoniates, Historia (Ioannes ve Manuel Komnenos Devirleri) , Çev.

Fikret Iıltan, Ankara 1995

OSTROGORSKY, Georg, Bizans Devleti Tarihi, Çev. Fikret Iıltan, Ankara 1995

OSTROGORSKY, Georg, History Of The Byzantine State, Belgrad 1968

ORTAYLI, lber, Son mparatorluk Osmanlı, stanbul 2006

PAMUK, evket, Osmanlı mparatorlu u’nda Paranın Tarihi, stanbul 1999

PROKOPUS, Bizans’ın Gizli Tarihi, Çev. Orhan Duru, stanbul 2001

RICE, David Talbot, The Byzantines, London 1962

RICE, Tamara Talbot, Bizans’ta Günlük Ya am, Çev. Bilgi Altınok, stanbul 2001

RUNCIMAN, Steven, Haçlı Seferleri Tarihi, Çev. Fikret Iıltan, C. I, Ankara 1989

SCHLUMBERGER, Gustave, Prens Adaları, Çev. Haluk Çalayaner, stanbul,

2000

TOKALAK, smail, Bizans – Osmanlı Sentezi, stanbul 2006

UMAR, Bilge, Türkiye Halkının Ortaça Tarihi, stanbul 1998



120

VASILIEV, A. A. , Bizans mparatorlu u Tarihi, Çev. Müfid Mansel, C. 1, Ankara

1943

VASILIEV, A. A. , History Of The Byzantine Empire 324 – 1453 , Volüme II,

Wisconsin 1976

2. Makaleler

DEMRKENT, Iın, “1082 – 1302 Yılları Arasında Bizans – Batı likilerine Kısa

Bir Bakı” , Tarih Dergisi, S. XXXVI, stanbul 2000, s. 137 – 154

DEMRKENT, Iın, “14. Yüzyıla Kadar Balkan Yarımadası’nda Bizans

Hakimiyeti” , I. Kosova Zaferinin 600. Yıldönümü Sempozyumu (26 Nisan 1989) Bildiriler ,

Ankara 1992, s. 1 – 11

DEMRKENT, Iın, “Türk Yaamının Bizans’a Etkilerinden Birkaç Örnek” , Tarih

Boyunca Türklerde Ev ve Aile Semineri (25 – 26 Mayıs 1998) Bildiriler , stanbul 2000, s.

145 – 154

DEMRKENT, Iın, “Tatikios (Türk Asıllı Bir Bizans Kumandanı)” , Belleten, C.

LXVII, S. 248, Ankara 2003, s. 93 – 110

DEMRKENT, Iın, “Fetih Öncesinde Bizans’ın Siyasi Durumu” , 1. Uluslar arası

stanbul’un Fethi Konferansı (24 – 25 Mayıs 1996) Bildiriler , stanbul 1997, s. 32 - 40

DURU, Orhan, “stanbul Bizans’ı” , Sanat Dünyamız Dergisi, S. 69 – 70, stanbul1998, s. 57

DURU, Orhan, “Bizans aırtıyor” , Cogito Bizans, S. 17, stanbul 1999, s. 369

ERZEN, Afif, “stanbul ehrinin Kuruluu ve simleri” , Belleten, C. XVIII, S. 70,

Ankara 1954, s. 131 – 154



121

EYCE, Semavi, “Anemas Zindanı ve Kulesi” , stanbul Ansiklopedisi, C. II,

stanbul 1959, s. 853 – 859

EYCE, Semavi, “stanbul’da Abbasi Saraylarının Benzeri Olarak Yapılan Bir

Bizans Sarayı” , Belleten, C. XXIII, S. 89, Ankara 1959, s. 79 – 99

EYCE, Semavi, “stanbul’da Bizans mparatorları’nın Sarayı: Büyük Saray” ,

Sanat Tarihi Ara tırmaları Dergisi, S. 3, stanbul 1998, s. 3 – 36

EYCE, Semavi, “znik’te Bir Bizans Kilisesi” , Belleten, C. XIII, S. 49, Ankara

1949, s. 37 - 51

EYCE, Semavi, “Amasra Büyükada’sında Bir Bizans Kilisesi” , Belleten, C. XV,

S. 60, Ankara 1951, s. 469 - 491

IORGA, N. , “stanbul’un Zabtı Hakkında hmal Edilmi Bir Kaynak” , Çev. Fazıl

Iıközlü – Adnan S. Erzi, Belleten, C. XIII, S. 49, s. 107 – 147

IIN, Ekrem, “Bizans Yok Demekle Bizans Yok Olmaz” Prof. Dr. Semavi Eyice

le Bizans Sanatı Üzerine…, Sanat Dünyamız Dergisi, S. 69 – 70, stanbul 1998, s. 103

NALCIK, Halil, “Osmanlı Devleti’nin Kurulu Problemi” , Do u Batı Makaleler I ,

stanbul 2005, s. 120

KAÇAR, Turhan, “Ioannes Chrysostomus’un Düüü: Dou Roma Bakenti’nde

Din ve Politika” , Belleten, C. LXVII, S. 250, Ankara 2004, s. 745 – 767

KARAMUK, Gümeç, “Daılmı Roma mparatorluu’nun Alanında Roma

Zihniyetinin zleri” , Belleten, C. LXVIII, S. 253, Ankara 2004, s. 621 – 632

KÖROLU, Gülgün, “Sur çinde mparatorluk Mekanları Konstantinopolis’teki

Bizans Sarayları” , Toplumsal Tarih Dergisi, S. 152, stanbul 2006, s. 12 – 24



122

LAOU, Angeliki E., “Arzu, Ak ve Delilik: Bizanslıların Gözüyle Cinsel likiler”,

Cogito Bizans, S. 17, stanbul 1999, s. 187

MERSNL, Cemal, “Roma – Rum Kelimeleri” , Belleten, C. V, S. 17 – 18, Ankara

1941, s. 159 – 161

OGAN, Aziz, “Fethiye Camii” , Belleten, C. XIII, S. 50, Ankara 1949, 271 – 303

ORCASBERRO, Sophie, “Mozaiin Kısa Bir Tarihi” , Çev. Elif Göktepe, Sanat

Dünyamız Dergisi, S. 69 – 70, stanbul 1998, s. 153

RFAT, Samih, “Yitik Kente Yedi Kapı” , Sanat Dünyamız Dergisi, S. 69 – 70,

stanbul 1998

SCHWENFURT, Philipp, “stanbul’un Suru ve Yaldızlı Kapı”, Belleten, C. XVI,

S. 62, Ankara 1952, s. 261 – 267

SERTOLU, Midhat, “Bizans Sarayları ve Saray Maceraları” , Hayat Tarih

Mecmuası, C. 1 / 2, S. 12 / 1 / 2 / 3, stanbul 1976 – 1977

TOULLATOS – MILES, Dıane, “Bizans’ta Kadın Besteciler” , Çev. Asuman

Kafaolu – Büke, Sanat Dünyamız Dergisi, S. 69 – 70, stanbul 1998, 144

TURNATAR, G. Ece, “Bizans Döneminde Konstantinopolis’in aesi” , Toplumsal

Tarih, S. 12, stanbul 2003, s. 86

VIKON, Gary, “Bizans Sanatı” , Çev. Deniz Hakyemez – Yurdanur Salman, Sanat

Dünyamız Dergisi, S. 69 – 70, stanbul 1998, s. 12

3. Dier Kaynaklar

www.google.com.tr./ apel

www.turkeyistanbul.com/html/modüles.php?name

www.Tarihvakfi.org.tr/haberayrinti.asp?ID=541



123

www.istanbul.gov.tr/Default.a&px?pid-300

http://www.istanbulyeditepe.com/caglar-boyu-istanbul-eserleri/tekfur-sarayı.asp

http://www.istanbul.edu.tr/Bolumler/guzelsanat/bizanssanat.htm

http://www.arkitera.com/v1/haberler/2004/04/14/tekfur.htm

www.evrensel.net/01/08/24/toplum.html

www.netyorum.com/sayı/117/20030109-08.htm



124

EK I



125

EK II



ÖZGEÇM

1979 yılında Elazı’da dodum. lk, orta ve lise tahsilimi tamamladıktan sonra

1996 yılında Fırat Üniversitesi Fen – Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümünü kazandım. 2000

yılında lisans eitimi tamamladım. 2005 – 2006 Eitim yılında Fırat Üniversitesi Sosyal

Bilimler Enstitüsü Genel Türk Tarihi Anabilim Dalında yüksek lisans eitimine baladım.

Documents

BİZANS İMPARATORLUĞU'NDA SARAY TE