Bildiri özetleri kitabı içeriğinin

tüm sorumluluğu yazarlarına aittir.

The contents of this Abstract Book

are solely those of the authors.

© All rights reserved.

E-printed in May 2019

e-ISBN 978-605-9622-30-1

No part of this book may be reprinted or reproduced

or utilized in any form or by any electronic, mechanical

or any other means, now known or hereafter invented,

including photocopying and recording, or in any form

of information storage or retrieval systems, without

permission from the publishers.

Web: http://www.eclss.org

Contact: contacts@eclss.org

iii

ECLSS 2019b

6th Eurasian Conference on Language and Social Sciences

Samarkand State University

Faculty of History, Faculty of Philology

Address: 140104, O`zbekiston, Samarqand shahri, Universitet xiyoboni, 15-uy

SAMARKAND, UZBEKISTAN

April 30 - May 1, 2019

ORGANIZING COMMITTEE

Prof. Dr. Rustam KHALMURADOV, UZBEKISTAN [Chair]

Azamat AKBAROV, Ph.D., SOUTH KOREA [Co-Chair]

Dr. Hakim HUSHVAKTOV, UZBEKISTAN

Dr. Alisher ESHTAEV, UZBEKISTAN

Eva EPPLER, Ph. D., UK

Kalbike Omirbaikyzy ESENOVA, Ph. D., KAZAKHSTAN

Hasan KARACAN, Ph.D., TURKEY [Co-Chair]

Nadejda AÇAN, Ph. D., RUSSIA

Beata BOROWSKA-BESZTA, Ph. D., POLAND

Altynshah KURMANALI, Ph. D., KAZAKHSTAN

Juliboy ELTAZAROV, Ph.D., UZBEKISTAN

Prof. Dr. Muslihiddin MUHITDINOV, Ph.D., UZBEKISTAN

Dilorom SALAHIY, Ph.D., UZBEKISTAN

iv

ECLSS 2019b

6th Eurasian Conference on Language and Social Sciences

Samarkand State University

Faculty of History, Faculty of Philology

Address: 140104, O`zbekiston, Samarqand shahri, Universitet xiyoboni, 15-uy

SAMARKAND, UZBEKISTAN

April 30 - May 1, 2019

SCIENTIFIC COMMITTEE

Prof. Dr. Mark SZYMANSKI

Pacific University, USA

Prof. Dr. Maija BURIMA

Daugavpils University, LATVIA

Prof. Dr. Giuli ALASANIA

University of Georgia, GEORGIA

Prof. Dr. Baltabay ABDIGAZIEV

Kazakh National Pedagogical University named after Abai Kunanbayev, KAZAKHSTAN

Prof. Dr. Janalik BALTABAEVA

Kazakh National Pedagogical University named after Abai Kunanbayev, KAZAKHSTAN

Prof. Dr. Georgi GAGANIDZE

Ivane Javakhishvili Tbilisi State University, GEORGIA

Prof. Dr. Vadim KUZMIN

Ural Federal University, RUSSIA

Prof. Dr. Sema ETIKAN

Ahi Evran University, TURKEY

Prof. Dr. Kalbike Omirbaikyzy ESSENOVA

Kazakh National Pedagogical University named after Abai Kunanbayev, KAZAKHSTAN

Prof. Dr. Olga Nosova VALENTYNOVNA

Kharkiv National University, UKRAINE

v

Prof. Dr. Abdullah KIZILCIK

Istanbul University, TURKEY

Assoc. Prof. Dr. Nadejda AÇAN

Ural Federal University, RUSSIA

Assoc.Prof. Dr. Eva EPPLER

University of Roehampton, UK

Assoc.Prof. Dr. Semiha ŞAHİN

Dokuz Eylul University, TURKEY

Assoc. Prof. Dr. Sholpan Myrzakasymovna SHUINSHINA

Institute of Secondary Education Altynsarin National Academy, KAZAKHSTAN

Assoc. Prof. Dr. Giovanni BORRIELLO

Università degli Studi della Tuscia / ITALY

Assoc. Prof. Dr. Zaharah HUSSIN

University of Malaya, MALAYSIA

Assoc. Prof. Dr. Rıza SAM

Uludag University, TURKEY

Assoc. Prof. Dr. Nagima Abzelbekovna ILIYASOVA

Kazakh National Pedagogical University named after Abai Kunanbayev, KAZAKHSTAN

Assoc. Prof. Dr. Raygul RAHMETOVA

Kazakh National Pedagogical University named after Abai Kunanbayev, KAZAKHSTAN

Assoc. Prof. Dr. Gulnur SMAGULOVA

Kazakh National Pedagogical University named after Abai Kunanbayev, KAZAKHSTAN

Assoc. Prof. Dr. Beata BOROWSKA-BESZTA

Nicolaus Copernicus University, Toruń, POLAND

Assoc. Prof. Dr. Hajjah Jariah Mohd JAN

University of Malaya, MALAYSIA

Assoc. Prof. Dr. Tornike SHURGULAIA

Georgian National University, GEORGIA

Assoc. Prof. Dr. Mashitoh MAHAMOOD

University of Malaya, MALAYSIA

Assoc. Prof. Dr. Raihanah Binti Hj AZAHARI

University of Malaya, MALAYSIA

Assist. Prof. Dr. Rouslan JALIL

University of Kentucky, USA

vi

Assoc. Prof. Dr. Muhammet ÖZDEMİR

Katip Celebi University, TURKEY

Assist. Prof. Dr. Nurhodja AKBULAEV

Azerbaycan Devlet İktisat Üniversitesi, AZERBAIJAN

Assist. Prof. Dr. Serkan TÜRKOĞLU

Gaziosmanpaşa University, TURKEY

Assist. Prof. Dr. Ercüment YILDIRIM

Kahramanmaras Sutcu Imam University, TURKEY

Assist. Prof. Dr. Nino CHIABRISHVILI

Ilia State University, GEORGIA

Assist. Prof. Dr. Yusuf Ziyaettin TURAN

Uşak University, TURKEY

Assist. Prof. Dr. Ekin KAYNAK ILTAR

Akdeniz University, TURKEY

Dr. Katya DUNAJEVA

Eotvos Lorand University, HUNGARY

Dr. Marta R. JABŁOŃSKA

University of Lodz, POLAND

Dr. Mani Man Singh RAJBHANDARI

University of Johannesburg, Republic of SOUTH AFRICA

Dr. Alessandro PORROVECCHIO

Université du littoral Côte d’Opale, FRANCE

Dr. Rina Manuela CONTINI

Università degli Studi G. d’Annunzio Chieti e Pescara, ITALY

Dr. Paige WILLIAMS

University of Melbourne, AUSTRALIA

Dr. Wilkinson Daniel Wong GONZALES

National University of Singapore, SINGAPORE

Dr. Marek LUKÁČ

University of Presov, SLOVAKIA

Dr. Ljiljana Kaliterna LIPOVČAN

Institute of Social Sciences Ivo Pilar, CROATIA

Dr. Bruno SURDEL

Renmin University, Beijing, CHINA

vii

Dr. Salma HALIOUI

Brandenburgische Technische Universität Cottbus, GERMANY

Dr. Anantha Raj A. AROKIASAMY

Quest International University Perak (QIUP), MALAYSIA

Kardo Karim Rached MOHAMMAD

University of Human Development, IRAQ

Dr. Lazlo MARACZ

Universiteit van Amsterdam, The NETHERLANDS

Dr. Faizal AYOB

Victoria University, AUSTRALIA

Dr. Cosmin Tudor CIOCAN

Ovidius University Constanta, ROMANIA

Dr. Almaz Rafisovich GAPSALAMOV

Kazan Federal University, RUSSIA

Dr. Aizan Binti Ali Mat ZIN

Universiti Malaya, MALAYSIA

Dr. Tahir ISLAM

The University of Science and Technology, CHINA

Kardo Karim Rached MOHAMMAD

University of Human Development, IRAQ

Adesanya Ibiyinka OLUSOLA

Ekiti State University, NIGERIA

Prof. Dr. Hossein KHOSHBATEN

Sarab University, IRAN

Prof. Dr. Kondratyuk Oksana IVANIVNA

Kiev National University of Trade and Economics, UKRAINE

viii

CONTENTS

Seyahatnamelere Göre On Beş ve On Altıncı Yüzyıllarda Çin ve Hıtay’da Siyasi ve Sosyal Hayat ..... 2

Cultural Transfer and Cross-Cultural Impact of Second and Foreign Language Acquisition ................. 3

Language as an Element of National Identity: Sociolinguistic Approach ............................................... 4

Tatar rivayet ve efsanelerde Aksak Timur’un hayatına dair ................................................................... 5

Ұлттық дүниетанымдағы «қоңыр» сөзінің семантикалық және құрылымдық мәні ....................... 6

Taking into account the experience of other countries for the effective transition of Kazakhstan to the

Latin script ............................................................................................................................................... 7

Bulgar Şehrinin Yıkılmasını Anlatan Tatar Rivayetlerinde Emir Timur İmajı ....................................... 9

Recognizing a personality through the speech performance (on the basis of linguo-criminalistic

analysis) ................................................................................................................................................. 11

Speech situation and case-study method: different methods or merging of terms? .............................. 12

Implementing Project-Based Learning in Teaching English for Specific Purposes for Science Students

............................................................................................................................................................... 13

The historical evolution of Islam and belief systems in the Kazakh steppes ........................................ 15

Impact of Teacher Agreeableness on Their Self-Esteem and Anxiety .................................................. 16

Персидские диваны Ахмад Табибийи Хорезми .............................................................................. 17

Anthropology in Iran, Essence and Obstacles ....................................................................................... 18

Ali Şir Nevâyî’nin Eserlerinde Semerkand ........................................................................................... 19

Eski Türk Yazıt Dilindeki Emir Kipinin Anlamsal Görünüşü .............................................................. 20

İstiarenin Örtük Dünyasından Teşbihin Açıklayıcı Dünyasına: Sâmiha Ayverdi’nin Romanlarında

Sembollerin Görünümleri ...................................................................................................................... 22

Cooperation between different institutions in the field of development and education: the case of Estonia

............................................................................................................................................................... 23

Опыт Применения Лучших Мировых Практик Развития Туризма В Сельской Местности ........ 24

Çeviribilimde Terminoloji Bakımından “ISO 29383:2010 Terminoloji Politikaları Geliştirme ve

Uygulama” Standardı ve Uygulama Örnekleri ...................................................................................... 26

Implementating Electronic Medical Records System: A Readiness Case Study at Private Medical

Hospital ................................................................................................................................................. 28

Асқар Алтайдың «Алтай Новелласы» Роман-Мифіндегі Фольклоризм ....................................... 29

Medyada Küreselleşme, Kültürel Değişme ve Dil: Transkültürde Medya............................................ 31

ix

Holodomor as a Tool for National Identity Construction in Ukraine .................................................... 32

Қазақ Тіліндегі Зоонимдік Фразеологизмдер ................................................................................... 34

The Essence of Pleasure and happiness for Avicenna (Ibn Sina) .......................................................... 37

Adil Yakubov'un Adalet Menzili Adlı Romanında Kimlik Kaygısı ve Ötekinin Kurguya Yansıyan

Realitesi ................................................................................................................................................. 38

Çin’de İnsan Kaynakları Yönetimi Uygulamalarının Güncel Görünümü ............................................. 40

Türkiye’de Kuşaklararası Eğitim ve Gelir Farklılıkları (Sosyal Hareketlilik Yukarı Doğru mu?) ....... 42

Animistic-Mythical Concept in the Kazakh Worldview ....................................................................... 44

Türk Toplumunun Maneviyata Doğuşuna Öncülük Eden Ahmet Yesevî’nin Divanında İnsanın

Algılanışı ve Tanımlanması ................................................................................................................... 46

Women's right to fault-based divorce under Islamic family law in Malaysia ....................................... 48

Öğretmenlerin Gözünden X ve Y Kuşağının Karşılaştırılması ............................................................. 49

Сравнительно - Социологический Анализ По Вопросам Дискриминации Женщин ................... 51

İslam’ın Doğu ve Batıya Akışını Sağlayan Faktörler ............................................................................ 52

Özbekçe Metin ve İnceleme Yöntemleri ............................................................................................... 54

Liability insurance in Turkey ................................................................................................................ 55

Орыс Тіліндегі Түркілік Қосымшалар............................................................................................... 56

Eflatun Saraçlı Şiirlerinde Dini-Felsefi Unsurlar .................................................................................. 58

İslam ve Kuran’da Yaratıkların ve Bilimin Konumu ............................................................................ 60

Spiritual Values in National Etiquette ................................................................................................... 62

Hüseyin Cavid’in “Topal Teymur” Piyesinde Emir Timur Karakteri ................................................... 63

Toponim İsimlerin Etimolojisinde Yer Alan Eski Türklük İzleri ......................................................... 65

Служебные Слова В Структуре Языкового Опыта .......................................................................... 66

Limit, Süreklilik ve Türev Öğretiminde Karşılaşılan Bazı Kavram Yanılgıları ve Çözüm Önerileri ... 68

Matematik Öğretmen Adaylarının Ölçme Değerlendirme Dersine Yönelik Tutumlarının İncelenmesi69

Türkler ve Savaş: Metinler Arası İlişkiler Açısından Modern Türk Edebiyatı Üzerine Bazı Dikkatler 70

Sources in Writing History of Mosque in Malaysia (1975-2015) ......................................................... 71

Türk ve Özbek Medyasında Türkiye-Özbekistan İlişkilerinin Haber Analizi ....................................... 73

Effectiveness of the Transition to Latin Alphabet ................................................................................. 74

Өзге Тілді Мектептерде Қазақ Әдебиетін Оқыту Мәселелерінен .................................................. 75

Mevlânâ Sekkâkî Divanı’nda Yer Alan Şehirler, Ülkeler, Kavimler ve Özellikleri ............................. 77

x

Uluslararası Düzenlemeler Işığında İş Sağlığı Ve İş Güvenliği Bakımından Çalışanların Korunması

Hakkı Ve Çalışmaktan Kaçınma Hakkı ................................................................................................ 78

Structural and Functional Characteristics of the Terms of the Oil and Gas Industry in the English and

Kazakh Languages .............................................................................................................................. 80

Postmodern Dünyada Edebiyat ve Görsel Sanatlar İlişkisi ................................................................... 81

Kazak Sözlü Edebıyatında“Hanlar” Tipinin Oluşumu .......................................................................... 82

Historical heritage of comments on Koran and their role in the development on tatar culture (the end of

XIX – early XX centuries) .................................................................................................................... 83

Yargı Kararları Işığında ve Uluslararası Çocuk Kaçırmanın Hukuki Yönlerine Dair Sözleşme

Kapsamında Kaçırılan Çocuğun Ülkesine İade Talebini Red Nedenleri .............................................. 84

Gövde, Ölüm ve Erotizm Sarmalında Edebiyat ve Kötülük ................................................................. 86

“Manas” Destani’nda Dostluk ve Beraberlik ........................................................................................ 88

К Качеству Образования Через Соблюдение Преемственности .................................................. 90

Yanlış ve/veya Eksik Bazı Atasözü, Vecize (Aforizma/Özdeyiş) ve Özlü Sözlere Farklı Bir Yaklaşım

............................................................................................................................................................... 92

Utopia in the Book of Kings .................................................................................................................. 94

Tarihî Türk Dillerinde -CI+ Eki ............................................................................................................ 95

Çeviride Görünmezlik İlkesi Işığında Çeviri Kavramının Yeniden Değerlendirilmesi ........................ 96

Түркі тілдеріндегі көмей һ дауыссызының шығу төркіні ............................................................... 98

Orta Asya ve Köktürkler Üzerine Farklı Bir Bakış ............................................................................... 99

Role of Musical Instruments in the Works of Kazakh and Turkish Poets........................................... 100

Kazak ve Türk Kişi Adlarının Anlam Özellikleri ............................................................................... 102

Nogaily Period Historical Hardships and their Representation in Kazakh Oral Tradition .................. 103

The Impact of Spiritual Therapy in Group Counseling Interventions in Increasing the Awareness and

Motivation of Drug Addicts in Malaysia ............................................................................................. 104

Issues of Creating History of Turkish Literature ................................................................................. 105

РАЗРАБОТКА ЯЗЫКОВЫХ ПРОГРАММ И ИСПОЛЬЗОВАНИЕ СОВРЕМЕННЫХ

ТЕХНОЛОГИЙ В ОБУЧЕНИИ КАЗАХСКОМУ ЯЗЫКУ ............................................................ 106

(на примере этно-лингвистического лагеря ) ................................................................................. 106

The Difference of Perceptions of Teacher's Professional Competencies among Teachers of Kazakh,

Russian and English Languages .......................................................................................................... 109

The Role of Succession Legality (Traditional Character) in Literary Creative Activity .................... 110

Kazak Edebiyatına Gelin ve Aile Değerlerinin Yansimasi ................................................................. 111

English in the modern world and pronunciation problems .................................................................. 113

xi

İnternet Ortamında Kullanılan Sembollerin Oluşumu......................................................................... 114

Тілдік Білім Беруде Мультимедиялық Презентацияларды Қолданудың Тиімділігі ................... 116

Өзге Тілді Мектептерде Қазақ Әдебиетін Оқыту Мәселелерінен ................................................ 117

The main principles of switching to the Latin alphabet ...................................................................... 119

Абай Ілімі Мен «Мәңгілік Ел» Идеясы Арасындағы Рухани Сабақтастық ................................. 120

Lehçeler Arası Metin Aktarmada Deyimlerden Yararlanmak ............................................................ 122

2

Seyahatnamelere Göre On Beş ve On Altıncı Yüzyıllarda Çin ve

Hıtay’da Siyasi ve Sosyal Hayat

Doç. Dr. Bedri MERMUTLU1

Öz

Geçmiş yüzyıllarda Buhara ve Semerkant üzerinden Hıtay ve Çin ülkesine yapılan seyahatler

üzerine kaleme alınan eserler bölgeye ait o devrin siyasal ve sosyal hayatıyla ilgili önemli tarihî

ve etnografik malzeme barındırmaktadır. Bu tür eserlerden ikisi Nakkaş Hoca Gıyaseddin ile

Ali Ekber Hıtâî’ye ait seyahatnamelerdir.

Timur’un oğlu Mirza Şahruh’un adamlarından Nakkaş Hoca Gıyaseddin, 1419 yılında Çin

hükümdarına Herat’tan gönderilen elçi heyeti arasında bulunarak üç yıl süren bu seyahati

sırasında gördüğü önemli olayları kaleme almıştır. Acâibü’l-Letâif ya da Hıtay Sefaretnamesi

adındaki bu Farsça eser daha sonra Damad İbrahim Paşa’nın emri üzerine Çelebizâde Asım

Efendi tarafından Türkçeye çevrilmiştir.

Ali Ekber Hıtâî’nin on altıncı yüzyıl başlarında yazarak önce Birinci Selim’e sonra Kanuni

Sultan Süleyman’a takdim ettiği Tarih-i Nevâdir-i Çin-i Maçin ya da Kanunnâme-i Çin ü Hıtay

adlı kitap ise bu bölgeyi yöneten hükümdarlar başta olmak üzere vilayetler, ordu, halk, şehir ve

kasabalar ile âdet ve gelenekler hakkında ayrıntılı bilgiler veren bir eserdir. Hıtay ülkesindeki

dinî hayat, müzik ve eğlence hayatı, resim atölyeleri ve okulları, ticaret hayatı, kullanılan para

birimi ve sarrafları, giyim kuşamları ve törenleri eserde yirmi bölüm içinde ele alınarak bilgi

verilmektedir. Eser Üçüncü Murad zamanında Türkçeye tercüme edilmiştir.

Her iki eser sonraki tarihlerde (1854 ve 1916) Osmanlı matbaalarında yayınlanmıştır.

Anahtar Kelimeler: Hıtay, Nakkaş Hoca Gıyaseddin, Ali Ekber Hıtâî, Tarih-i Nevâdir-i Çin-i

Maçin, Acâibü’l-Letâif

1 Istanbul Commerce University, TURKEY

3

Cultural Transfer and Cross-Cultural Impact of Second and

Foreign Language Acquisition

Azamat AKBAROV1

Abstract

A foreign language has a great educational and developmental potential on language learner.

The main direction in the methodology of teaching a foreign language is the formation of

intercultural communicative competence, ensuring practical knowledge of a foreign language

and communication with native speakers of the language being studied. It is the communicative

method that focuses on the personality of the student, allows to take into account the essence of

language as an instrument of human activity, a means of becoming a person, allows you to more

closely link the learning process with the life needs and orientations of students. Consequently,

the question of the intercultural aspect in teaching a foreign language is most relevant.

Despite the active attention that is being shown to the formation of students' intercultural

competence, the problem of the process of becoming a competent learner in intercultural

communication is not studied enough. Also, many scholars and methodologists highlight and

focus on the formation of intercultural competence during their studies at high schools and

universities, today learners get to know and enjoy foreign culture, often before graduation. From

this it can be concluded that intercultural competence should be actively developed in high

schools. High schools, is a time when schoolchildren begin to develop the concept of

personality, self-awareness, self-esteem, and perception of the world around them, therefore,

correct concepts of intercultural communication should be laid precisely then. This paper studies

of the problems of pragmatic focus on mastering the second - foreign language as a whole within

the framework of the cross-cultural competence.

Keywords: SLA, culture, communication, competence, language

1 Prof.dr., Busan University of Foreign Studies, SOUTH KOREA.

4

Language as an Element of National Identity: Sociolinguistic

Approach

Ina DRUVIETE1

Abstract

Present-day sociolinguistics is a complex scholarly discipline, equipped with methods that allow

to grasp and analyse the interaction between language and social structures. And, even though

modern sociolinguists employ the most diverse methodologies, they all have one thing in

common – the fact that language usage has to be analysed in a social and political context. A

sociolinguist cannot separate the historical and political conditions from the speakers of the

language and their social differentiation. Traditions, habits and even stereotypes reproduced by

mass media and social networks play a significant role in real linguistic behavior. Therefore

when evaluating the language situation one has to consider not only legislation and measurable

criteria, but also language attitudes depending on economic, psychological, geopolitical and

other factors.

At times, the concept of identity is easier to feel on an emotional level than to comprehend

rationally. Nevertheless, for several decades now the discussions continue to dwell upon such

never-ending questions as: what is identity; what elements does it consist of; is identity a part

of the objective reality or a subjective feeling; is identity (or at least its constituents) a value to

be consciously cultivated and protected, and if yes, how do we achieve this? And yet, within the

academic environment of the European states, the term identity and the understanding of its

meaning and usage is not universally accepted. The research paper reflects on changes in

language-as-identity perception within thirty years’ period after re-establishment of the sole

official language status for Latvian. It is the mother tongue for Latvians, it is a second language

for minority representatives; both in Latvia and abroad it is more and more widespread as the

foreign language. Depending on this status, Latvian could have different positions among the

elements of personal identity allowing an individual to position himself or herself as a unique

human being and at the same time to form group identity with other individuals. The

presentation provides an insight in the multidimensional and thought-provoking issues of

national identity, at the same time highlighting the perspective trends of future research in this

area and providing information about sociolinguistic research in Latvia.

1 Prof. Dr., Vice-Rector for Humanities and Educational Sciences, University of Latvia, LATVIA.

5

Tatar rivayet ve efsanelerde Aksak Timur’un hayatına dair

Çulpan ZARİPOVA ÇETİN1

Öz

Türklerin Türkistan’da kurduğu en büyük devletin -Timur İmparatorluğunun- kurucusu Emir

Timur, tarihin gördüğü en büyük askeri, ender komutanlardan ve siyasi dehalardan biri

olmuştur. Emir Timur Asya’da Türkçe’nin, Türk sanat ve kültürünün Fars kültürünün baskısı

altında yok olup gitmesini de önlemiş, öne geçmesi, örnek olması çığırını da açmıştır. Fakat

Timur’un hayatı ve kişiliği ile ilgili daha kendisi hayattayken de ölümünden sonra ve

günümüzde de çok değişik, bazen daha çok karalara boyalı görüşler bildirilmiştir. Örneğin, Emir

Timur’un adı Tatar rivayet ve efsanelerde de İdil Boyu Bulgar şehrini yıkan zalim bir hükümdar

olarak anılır. Fakat rivayetler, tarihi belge sıfatında kabul edilemez ve çoğu zaman tarih

olmaktan ziyade tarihi olaylara ve şahıslara halkın münasebeti niteliğindedir. Ayrıca, Timur’un

Bulgar şehrini yıkıp yakması ile ilgili bugüne kadar tek bir belgeye rastlanmamıştır. Kazan

Tatarlarında korunan, Bulgar Hanlığı döneminde olup biten olayları anlatan “Aksak Timer” adlı

rivayet, her ne kadar tarihten uzak olsa da Emir Timur’un biyografisi ile ilgili birçok bilgi içerir.

Bu bilgiler, hem hayatı hem kişisel ve fiziksel özellikleri ile ilgili olup bazıları doğru bazıları da

uydurmadır. Fiziki özellikleri arasında sakatlığı anlatılmaya çalışılırken, kişisel özellikleri

üzerinde daha çok durularak zekâsı, kurnazlığı, etrafına insanları toplama kabiliyeti, İslam

dinini yaymak için gayret etmesi, din adamları ve mübarek zatlara saygı ile bakması, haber

toplama amaçlı memleketinde ve diğer ülkelerde casuslar kullanması, acımasızlığı fakat teslim

olanlara merhameti, hiçbir savaşı kaybetmemesi, yardım edenlere karşı vefalı olması vb.

anlatılır. Kazan hanlığı dönemi rivayetlerde ise Aksak Timur’un adı daha çok Kazan şehrinin

kurulması ile ilgili anılır. “Tamerlan Minaresi” adlı efsanede Timur’un sanata olan ilgisi ve

duygusallığı ortaya çıkarılır. Böylece bir zalim olmanın yanında aynı zamanda arkasında

ihtişamlı mimari eserler bırakan bir şahıs olarak da gösterilir. Ayrıca, Tatar rivayet ve

efsanelerde bazen Aksak Timer, bazen Hantimer, bazen Bitimer, bazen de Tamerlan gibi değişik

isimlerle anılır.

Mevcut araştırmada Tatar halk edebiyatı alanında daha önce ele alınmayan bir konu üzerinde

durulmuştur. Çalışmanın amacı, Tatar rivayet ve efsanelerde Emir Timur’un hayatı, fiziksel ve

kişisel özelliği ile ilgili bilgileri bir araya getirip onların gerçekle uyuşup uyuşmadığını analiz

metoduyla ortaya çıkarmaktır.

Anahtar Kelimeler: Emir Timur, Aksak Timur, Tatar, rivayet, efsane.

1 Doç. Dr.; Kafkas Üniversitesi, TÜRKIYE

6

Ұлттық дүниетанымдағы «қоңыр» сөзінің семантикалық және

құрылымдық мәні

Қасым Балқия ҚАСЫМҚЫЗЫ1

ЖҮНІСОВА Майра Әбибуллақызы2

БАҚБЕРГЕНОВА Роза Қожабайқызы3

Колоративті лексика – қазақ тіл білімінде ерекше назарға ілінген мәселелердің бірі.

Ғалымдар түр-түс атауларын адамның тану әрекетімен, мәдениетімен, сол халықтың

өзімен байланыста қарап, түр-түстануға қатысты тың зерттеулер жүргізіп жатыр. Әр

халықтың ғасырлар бойы қалыптасқан сарқылмас қазынасы болып табылатын өзіндік

тарихы, мәдениеті, салт-дәстүрі, әдет-ғұрпы бар. Проф.Б.Қасым: «Белгілі бір затқа атау

беріп, ат қойғанда өмір шындығы мен халықтың тұрмыс-тіршілігі, сана-сезімі мен

болмыс-бітімі тіл фактілеріне айналып, әртүрлі заттардың бейнесі ретінде тілде сөзбен

айтылып таңбаланады» [1]. Сөздің ішкі семантикалық байланысы оның мағынасы мен

ұғымының арақатынасынан көрінеді [2]. Лексикадағы семантикалық өзгеріске әсер етуші

фактор — психологиялық салдар. Бұл адамның ассоциативті ойлау ерекшелігіне

негізделген және шындық өмірдегі зат пен құбылыстың басқа құбылыстармен салыстыру

арқылы немесе тікелей қатыстыру арқылы қабылданады [3]. Міне, осы мәдениетті,

тарихты, дәстүрді түр мен түссіз елестету мүмкін емес. Түр-түс мәселесін арнайы

қарастырған шетелдік, отандық лингвист ғалымдар қатарында А.Н. Кононов, Ә. Қайдар,

З. Ахтамбердиева, Б. Өмірбеков, Н. Аитова, Ұ. Серікқалиева, Қ. Қайырбаева Б. Қасым, Р.

Лауланбекова т.б. атап көрсетуге болады. Түр-түстердің мағыналық, тұлғалық

ерекшеліктері, этимологиясы, символикасы, концепт құруы т.б. бойынша зерттеулер

жүргізілді. Қоңыр сөзінің пайда болу табиғаты өзге түр-түстермен салыстырғанда, өзгеше

болып келеді. М.Палло қоңыр сөзінің түп-төркіні «қоң» сөзімен байланысты екенін

айтады. Бұл қара қарғаның ежелгі атауы. Бұл сөз "қоң" қарға түрінде қырғыз тілінде әлі

де сақталған. М.Паллоның жоғарыдағы пікіріне ғалымдар күмәнмен қарай отырып, "қоң"

морфемасы қоңыз, қоңырсы, көң сөздерімен генетикалық тұрғыдан жақындау келетінін

жорамалдайды. «Более вероятны генетические связи қоңур с қоң в қоңуз «жук»,

«қоңырсы» быть черным от дыма, көн~көң~қоң навоз; кизяк; кир. грязь → запах. Қоңур –

предположительно «цвет обгорелого навоза, ветоши и т.п.» [4, 58].

1 Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университетінің профессоры, филология ғылымдарының докторы,

KAZAKHSTAN 2 филоогия ғылымдарының кандидаты, университет профессоры 3 аға оқытушы

7

Taking into account the experience of other countries for the

effective transition of Kazakhstan to the Latin script Қазақстанның латын графикасына тиімді өтуі үшін өзге елдердің тәжірибелерін

ескеруі

Ayaulym KOLZHIGIT1

Abstract

In the Republic of Kazakhstan during the years of independence, many proposals for the

translation of Kazakh writing into Latin script were proposed and discussed. And this article

covers a number of problems that take place in our society in connection with the transition to

the Kazakh alphabet based on the Latin alphabet. Last Friday, the mayor of the city Aibek

KARIMOV held in the village of Mukur field meeting, which was attended by Secretary of

maslikhat jaguarpc elyubayev, the Vice-mayor of the city Dimitri Garik and Zauresh Isabaeva,

heads of departments of akimat of Semey, law enforcement officials and the villagers. In 1929-

1940, the first decree on the introduction of a new alphabet in the Latin script was adopted. The

article discusses the advantages and disadvantages of his first experience of those years. Given

the mistakes in the practice of countries that have switched to the Latin script between Muslim

countries (China, Korea, Japan, India, Armenia, Georgia) and neighboring Turkic-speaking

Muslim peoples (Turkey, Azerbaijan, Tatarstan, Uzbekistan, Turkmenistan), it is recommended

to use rational sides. Taking into account the experience of other republics, this situation will

accelerate the introduction of the new alphabet and create the necessary conditions for this. The

work plans of the special National Commission on the transition to the Latin schedule were

discussed and the opinions of experts were discussed. The transition to the Latin alphabet for

the Kazakh language-to raise the status of Kazakh language, the problem of publishing,

dissemination, economic prosperity, the establishment of close contacts with Turkic peoples and

Nations that use Latin fonts, it is easy and to master foreign languages, to freely use the Internet,

etc. b. open a problem, expanding new opportunities. Translation of Kazakh writing into the

new alphabet will be a good thing in the formation of a prosperous independent Kazakhstan as

a new, modern, developed state.

The proposed article is intended for students, young people and intellectuals and the General

public who want to get acquainted with the process of transition of the Kazakh writing to the

Latin alphabet.

Keywords: Kazakh language, the Latin script, the alphabet, the law, the national Commission,

the Turkic-speaking peoples, Cyrillic, society.

1 Al-Farabi Kazakh National University, Faculty of Journalism, 6M042200-Publishing, Masters 2-course, Almaty city,

KAZAKHSTAN.

8

Түйін

Қазақстан Республикасында тәуелсіздік таңы атқалы бері қазақ жазуын латын

графикасына көшіру туралы көп ұсыныстар жасалып, талқыланып келді. Ал, бұл мақала

– осы латын графикасы негізінде қазақ әліпбиіне көшуге байланысты біздің қоғамымызда

орын алып отырған біршама мәселелерді қамтып өтеді. Латын графикасына көшу туралы

заң қабылданғалы бері Республикамыздың қарапайым тұрғындарынан бастап, зиялы

қауым өкілдеріне дейін пікірлер айтылып, кең талқыға салынды. 1929-1940 жылдары

қазақ елінде латын графикасындағы жаңа әліпбиді енгізу туралы ең алғашқы қаулы

қабылданған болатын. Мақалада сол жылдардағы өзіміздің алғашқы тәжірибеміздегі

артықшылықтар мен кемшіліктері біршама талқыланады. Мұсылман емес шығыс елдері

(Қытай, Корея, Жапония, Үндістан, Армения, Грузия) мен көрші жатқан түркі тілдес

мұсылман халықтарының арасында (Түркия, Әзірбайжан, Татарстан, Өзбекстан,

Түрікменстан) латын графикасына көшкен елдердің тәжірибелеріндегі қателіктерді

ескере отырып, ұтымды жақтарын пайдалану ұсынылады. Өзге республикалардың

тәжірибесін ескеретін болсақ бұл жағдай жаңа әліпбиді енгізуді жеделдетуге және оған

қажетті жағдай жасауға мүмкіндік береді. Латын графикасына көшу бойынша құрылған

арнайы ұлттық комиссияның жүргізілетін жұмысындағы жоспарлар талқыланып,

мамандардың пікірлеріне тоқталынып өткен. Қазақ тілінде латын графигіне көшу

арқылы – қазақ тілінің мәртебесін көтеру, кітап шығару, тарату мәселесі, экономикалық

өркендеу, түркі тілдес халықтармен терезесі тең елге айналып, латын қаріптерін

қолданатын мемлекеттермен тығыз байланыс орнату және шет тілдерін оңай әрі жетік

меңгеру, интернет желісін еркін пайдалану, т.б. көптеген мәселелердің басы ашылып,

жаңа мүмкіндіктер көбейеді. Қазақ жазуын жаңа әліпбиге көшіру көркейіп келе жатқан

Тәуелсіз Қазақстанды жаңа, заманауи, дамыған мемлекет ретінде қалыптастырудағы игі

іс болмақ.

Ұсынылып отырған мақала қазақ жазуының латын әліпбиіне көшу үдерісімен таныс

болғысы келетін білімгерлер, жастар мен зиялы қауым өкілдеріне және қалың

жұртшылыққа арналады.

Кілт сөздер: қазақ тілі, латын графикасы, әліпби, заң, ұлттық комиссия, түркітілдес

халықтар, кириллица, қоғам.

9

Bulgar Şehrinin Yıkılmasını Anlatan Tatar Rivayetlerinde Emir

Timur İmajı

Çulpan ZARİPOVA ÇETİN1

Öz

Zamanında bütün cihanı titreten Emir Timur’un adı Tatar rivayetlerinde ihtişamı ve şehirler

kurucu özelliğinden ziyade İdil Boyu Bulgar şehrine yürüyüp onu yerle bir etmesi ile anılır.

Adını rivayetlerde ve efsanelerde fiziki kusuruyla anarak Tatar halkı yurdunu yıkıp yağmalayan

ve insanlarını kılıçtan geçiren cihangirden bir nevi intikamını almıştır. “Barac Nesli”,

“”Bulgar’ın Harap Olması”, “Yanmayan Kız”, “Kırk Kız”, “Ateşsiz Kaynayan Kazan”,

“Tuybike Kazanı”, “Eski Kazan Şehrinin Kurulması”, “Kazan Tarihi”, “Kaban” adlı rivayetlerin

hepsinde Emir Timur’un Altınordu’ya yürürken Bulgar şehrini yakıp yıkması anlatılır. Örneğin,

“Yanmayan Kız” adlı rivayette Aksak Timur’un Toktamış Han’ı kovalayıp gelmesi ve onun

ordusunu tarumar etmesi, şöhretli Bulgar şehrini ateşe verip sakinlerini kılıçtan geçirmesi,

kadınları ve çocukları esir alması söz konusudur. “Kırık Kız” rivayetinde de Aksak Timur’un

Bulgar ve Biler şehirlerine hücum etmesi, onları yıkması, hanı ve yakınlarını kılıçtan geçirmesi,

eş ve kızlarını da esir düşürüp kendi vezirlerine dağıtmasından bahsedilir. Fakat “Barac Nesli”,

“Aksak Timer” ve “Eski Kazan Şehrinin Kurulması” adlı rivayetlerde Aksak Timer’in ilginç bir

alışkanlığı dile getirilir. İnsanları öldürmeden önce onlara niçin öldürüldüklerini sorar, ölüm

sebebini kendilerinde görenlere dokunmaz, Aksak Timer’i suçlu gösterenleri de öldürürmüş.

Araştırmacıların fikrine göre de Emir Timur teslim olanlara merhamet gösterir; olmayanlara da

hiç acımazmış. Bu yüzden savaşla gittiği birçok şehrin sakinleri aynı “Barac Nesli” ve “Eski

Kazan Şehrinin Kurulması” adlı Tatar rivayetlerinde anlatıldığı gibi savaşmadan şehrin

kapılarını açar ve kendilerini de Timur’un merhametine bırakırlarmış.

Tarihte Emir Timur Doğu Avrupa'ya hâkim olan ve vefasızlık gösteren Toktamış'ı yıkmak için

onun bütün ülkesini ele geçirmek zorunda kalmıştı. 1378'de birinci Altınordu Seferi ile adını

bütün dünyaya duyuran Timur imparatorluğunun sınırlarını İtil’den (Volga) Hindistan'daki

Gang Nehri'ne, Tanrı Dağları'ndan İzmir ve Şam'a kadar uzattı. Hücumları ile Altınordu gibi

bir Türk devletinin yıkımını hızlandırıp Ankara Savaşı'yla da Osmanlı Devleti'ni 11 yıl sürecek

Fetret Devri'ne soktuğu için eleştirilen Timur, Tatarların birçok halk edebiyatı eserinde Bulgar

şehrini yıkması ile anılır. Fakat defalarca dile getirilse de tarihte bu mesele bugüne kadar

açıklanmamıştır. Bulgar şehrinin Timur’dan sonra da hayatını sürdürdüğünü göz önünde

bulundurursak şehri tamamen yerle bir etmemiş sadece ele geçirip yağmalamış diyebiliriz. Fakat

bu olayın halk edebiyatının birçok türünde yer edinmesi Aksak Timur’un halk hafızasında

Bulgar şehrini yıkan şahıs gibi kalmasına neden olmuştur. Başta desteklediği Altınordu hanı

Toktamış kendisine hıyanet edince üzerine yürüyüp devletini yıkması, tarihçilere göre Emir

1 Doç. Dr.; Kafkas Üniversitesi, TÜRKIYE

10

Timur’un en büyük hatasıdır. Çünkü bu sayede Ruslar mevcut topraklara yayılarak büyük bir

devlet kurabilmiştir.

Mevcut araştırmada Tatar bilim adamları tarafından Emir Timur şahsıyla ilgili bildirilen

düşüncelerin doğru olup olmadığı metin analizi metodu ile tespit edilecektir. Çalışmanın amacı,

Bulgar şehrinin yıkılmasını anlatan Tatar rivayetlerinde Emir Timur’un imajını tespit etmektir.

Anahtar Kelimeler: Aksak Timur, Tatar, rivayet, Bulgar şehri, imaj.