BASINLI HAVA SERVSLERNNSEM VE TESS ETME (KURMA) KILAVUZUGuide to the Selection and Installation of Compressed Air ServicesTRKEYE EVIREN :ERDOGAN TANTAHAS TAZYIKLI HAVA SAN. VE TIC. A.S.ISTANBULCompAir BroomWade Limited, Hughenden AvenueHigh Wycombe, Bucks. HP13 5SFUnited KingdomTelephone: +44 (0) 1494 605300Facsimile: +44 (0) 1494 462624CompAir BroomWade & BCAS Basinli Hava Kilavuzu ( TAHAS - 1998 )Giris I - 11GRSEnerjidegisikyntemlerledepolanabilir(biriktirilebilir)yadatasinabilir;endstrideenokkullanilanyntemlerelektrik, hidrolik yada basinli hava sistemleridir. Basinli hava sistemleri emniyet, temizlik, esneklik ve alismamaddesiolanhavaninbolluguaisindanavantajlidir.Buavantajlaridolayisiyla,basinlihava,imalat,prosesvebakim endstrilerinde, insaat ve madencilik sektrlerinde yaygin olarak kullanilir.Kullanicininkendisineenuygunbasinlihavasisteminikurmasiveyksekbirverimlilikle(etkinlikle)alistirabilmesi iinyardimci olmak amaciyla, IngilizBasinli Hava Toplulugu (BritishCompressed AirSociety,BCAS) 'Basinli Hava Servislerinin Seim ve Tesis Etme (Kurma) Kilavuzu' adi altinda bu yeni ve genis kapsamli(kapsamigenisletilmis)yayiniikarmistir.Bukilavuzgeniskapsamliolmasinakarsilik,konularigeneldzeydeelealir(isler).Dolayisiyla,kullaniciya,basinlihavatesisindekiherbirdonanimin(ekipmanin)yerlestirilmesi(kurulmasi) ve alistirilmasi konusundaki sonkararini vermedennce, o donanimin(ekipmanin) reticisine yadasaticisina danismasi (kuvvetle) tavsiye edilir.Basinlihavakaynagiolankompresrnveyardimcidonaniminseimine,alistirilmasinavebakiminazeldikkat(zen)gsterilmelidir.Birokdurumda,basinlihavasistemitesisin(fabrikanin)bastagelenenerjitketicisidir ve basinli hava sistemindeki verimliligin dsmesi tesisin (fabrikanin) enerji sarfiyatini (harcamasini,giderini) nemli oranda artirir. Kilavuzun 7. blm bu konuyu (enerji tasarrufunu) ele almaktadir.Bukilavuz1.6barile16bararasinda(efektif)alismabasinciolanbasinlihavasistemleriniesasalmaktadir.Hava disindaki gazlar kullanilanve 16 bar'instnde alisma basinci olan sistemler iin,donanim reticilerindensaglanacak ayrintili bilgilere gre hareket edilmesi (BCAS tarafindan, zellikle) tavsiye edilir.CompAir BroomWade & BCAS Basinli Hava Kilavuzu ( TAHAS - 1998 )Bir Tesisin Hava Sarfiyatinin BulunmasiIII - 12 TERMNOLOJAsagdaki tanmlar okuyucuya bu klavuzda yer alan adlar ve kavramlar aklar. Burada yer almayan adlar vekavramlar ilgili blmlerde aklanmstr.2.1Mutlak Basn. Mutlak siIiri ve ayni zamanda mutlak vakumu referans alan basin degeri. Atmosfer basinci ile manometre basincinin toplamidir. (Blm 2.19 Manometre Basinci) (ISO 3857/1).2.2 Mutlak Scaklk. Mutlak siIir noktasindan baslayarak llendirilmis sicaklik (ISO 3857/1).2.3 Aktuatr.G uygulayan herhangi bir pnmatik aygit; rnegin, bir silindir yada motor.2.4Adyabatik. Bir gazin isi kaybi yada kazanci olmadigi varsayilarak sikismasi yada genlesmesi.2.5 Nihai (Son) Sogutma. Kompresyon (Sikistirma) tamamlandiktan sonra (basinli) havanin sogutulmasi.2.6 Ortam Scaklg. Donanimin (Makinanin yada makinalarin) alistigi yerin sicakligi.2.7Atmosfer Basnc. Atmosferin (belirli kosullar altinda llen) mutlak basinci(ISO 3857/1).2.8 Kapal evrim Sistemi. Aktuatrlerden (Hava motorlarindan veya silindirlerinden) ikan havanin kompresr girisine geri dndrldg kapali basinli sistem.2.9 Kompresr.Bir gazin basinca karsi akisini saglayan makina (aygit); mekanik kuvveti ve hareketi pnmatik akiskan kuvvetine dnstrr. (Kompresr tipleri iin blm 4.1`i okuyun).2.10Kompresr Kapasitesi. Genel olarak, kompresrn standard ikis noktasinda, emis kosullarina gre ve Serbest Hava Debisi (Free Air Delivery, FAD) cinsinden hesaplanan akis miktari (debi). (Blm 2.17 Serbest Hava)(ISO 3857/2).2.11 Reglatr (Kompresr Reglatr). Kompresrn hava ikisini (kapasitesini) kontrol (regle) etmek (dzenlemek, dengelemek) iin, kompresre monte edilen aygit. (Kompresrn bastigi hava miktarinin ve basincin talebe gre dengelenmesini saglar.)2.12 Kondensat (Yogusum). Hava ierisindeki su buharinin (nemin) sicaklik dsmesi yada basin artisi dolayisiyla yogusmasi sonucunda olusan sivi. (Yagli kompresrlerde bu siviya kompresr ikisina kaan yag zerreleri de karisir.)2.13ig Noktas. Belirli bir basin altinda, su buharinin tamamen doydugu (siviya dnsecegi) sicaklik.2.14Yer Degistirme. Ilk kademedeki (1. kademe) kompresyon elemaninin birim zamanda yer degistirdigi (yerini aldigi) hacim.2.15Kurutucu.Basinli hava iindeki su buhari (nem) miktarini (oranini) azaltan makina (aygit).2.16Filtre. alisma maddesi (Basinli hava sistemi sz konusu ise, hava) ierisindeki yabanci maddeleri szen (tutan, ikaran) aygit.2.17 Serbest Hava. Kompresrden etkilenmemis (Kompresyonun baslamadigi) emis noktasinda, atmosfer kosullari altindaki hava; bir kompresrn ikis kapasitesi, hava kullanan aletler yada pnmatik silindirlerin hava sarfiyati standard atmosfer (kosullari) referans alinarak hesaplanir. (Bak 2.36).2.18Emniyet Tapas (veya Scaklk Switch`i). Kompresrn (en) sicak bir ikis noktasina, asiri yksek sicakliga karsi koruma saglamak amaciyla konulan (yardimci) aygit.2.19Manometre Basnc (Efektif Basn). Atmosfer basincini referans alan (Atmosfer basincinin stndeki) basin; bar` cinsinden llendirilir. (ISO 3857/1).2.20Ara Sogutma. ok kademeli kompresyon durumunda, kademeler arasinda yapilan (hava) sogutma.2.21Izotermal. Bir gazin sicakliginin degismedigi (sabit kaldigi) varsayilan sikismasi yada genlesmesi.2.22Yaglayc (Lubrikatr). alisma maddesi (Basinli hava sistemi sz konusu ise, hava) ierisine katilacak yag miktarini kontrol eden (yaglamayi istenen miktarda gereklestiren) aygit.2.23ok Kademeli Kompresyon (Skstrma). Baslangi basincindan final basincina (son basinca) kadar, iki yada daha ok kademede ve her iki kademe arasinda sogutma yapilarak gereklestirilen sikistirma (kompresyon). (Bak. 2.33 Tek Kademeli Kompresyon).CompAir BroomWade & BCAS Basinli Hava Kilavuzu ( TAHAS - 1998 )Bir Tesisin Hava Sarfiyatinin BulunmasiIII - 22.24Tm (Tmden) Kademe Basn Oran. ok kademeli kompresyon durumunda, bir kademenin ikisinda, ara sogutmadan (separatr dahil, ara sogutucudan) sonra llen basincin giris basincina orani. Bu oran saptanirken, mutlak basin degerleri referans (esas) alinir. (Bak. 2.35 Kademe Basin Orani) (ISO 3857/2).2.25(Toplam) Basn Oran. Mutlak ikis basincinin mutlak giris (emis) basincina orani. (ISO 3857/2) (Ayrica Blm 2.35`i okuyun).2.26Basn Reglatr (Basn Dsrme Valfi). Bulundugu hattaki basinci belirli bir degere dsren ve o degerde, giris basinci ile ikis debisinin degisimine ragmen, basinci sabit tutan aygit.2.27Emniyet Valfi. Basincin sistemin dizayn edildigi maksimum basin degerini (sinirini) asmasini nlemek iin kullanilan aygit. Arkasindaki (Klapesi nndeki) basin ayarlandigi degeri astigi zaman ailip, basinci normale dsrecek miktarda basinli havayi atmosfere bosaltarak, sistemi (asiri yksek basincin olusturacagi tehlikeye karsi) korur.2.28Titresim (Atma, Vuruntu) Damperi (Alc, Azaltc). Pistonlu (Ilerigeri hareketli) kompresrlerin emisine yada ikisina monte edilerek,titresimlerin (atmalarin, vuruntularin) giderilmesini ve rezonansin (ztitresimin) nlenmesini saglayan para (ember).2.29Hava Deposu (Hava Tank). Basinli havanin depolandigi basinli kap.2.30Relatif (Bagl) Nem. Belirli bir sicaklik ve basintaki (birim hacimdeki) havanin ierdigi su miktarinin (ktlesinin) ayni kosullarda olabilecek maksimum (en yksek) miktara gre yzdesi.2.31ember (Ring, Halka) Tipi (Biimli) Ana Boru Sebekesi. Kompresrde baslayan ve kompresrde biten; bylece, her bir ikisin iki koldan (kaynaktan, yoldan) beslenebildigi ana boru sebekesi.2.32Separatr. Basinli hava ierisindeki sivilari basinli havadan ayiran aygit.2.33Tek Kademeli Kompresyon (Skstrma). Baslangi basincindan final basincina (son basinca) kadar, tek kademede gereklestirilen sikistirma (kompresyon). (Bak. 2.23 ok Kademeli Kompresyon).2.34zgl G Sarfiyat (Harcamas). Kompresrn birim kapasitesi basina saft (kompresrn motor saftina -miline- uygulanan) giris gc (Joule/litre = kW.s/m3) (ISO 3857/2).2.35Kademe Basn Oran. ok kademeli kompresrn, belirli bir kademesinin basin orani. Bu oran hesaplanirken, ikis basinci olarak, ara sogutmadan nceki basin esas (dikkate) alinir. (Bak. 2.24 ve 2.25).2.36Standard Atmosfer. Diger atmosfer kosullarinda elde edilen degerlerin ve test sonularinin (standarda gre) dzeltilmesi (uyarlanmasi) iin, standard olarak referans (esas) alinan atmosfer kosullari (ISO R558). Pnmatik akiskan (g) hesaplari iin, 1013 mbar, 20C ve %65 relatif nem (RH) esas alinir (ISO R554); kompresr ve pnmatik alet endstrisi, 1000 mbar, 20C ve %65 relatif nemi (ISO 2787) esas alir (tercih eder); havacilik/uzay (ISO 2533) ve petrol (ISO 5024) endstrileri iin, 1013 mbar basincinda ve 15C sicakliginda kuru hava, deniz seviyesi anlaminda referans alinir.2.37Volmetrik (Hacimsel) Verim. Bastigi hava miktarinin (hacminin), kompresrn yer degistirme (teleme, sprme) miktarina orani; yzde olarak hesaplanir (ifade edilir). Kondensat (Yogusum) hesaba (sonuca) dahil edilebilmektedir (ISO 3857/2).CompAir BroomWade & BCAS Basinli Hava Kilavuzu ( TAHAS - 1998 )Bir Tesisin Hava Sarfiyatinin BulunmasiIII - 33 BR TESSN HAVA SARFYATININ BULUNMASI3.1Bir kompresr tesisinin yapilmasinda ana dsnce yeterli miktarda basinli havayi en dsk maliyetle ve gvenilir olarak saglayabilmektir. Basinli hava tesisi isletme ve bakimgiderlerini de kapsayan sermaye yatirimi gerektirir. Dolayisiyla, tesisin byklgnn ve zelliklerinin mmkn oldugunca dogru hesaplanmasi gerekir.3.2 Basinli hava tesisi kurulurken dikkate alinmasi gereken nemli faktrler:3.2.1 alsma Basnc. Basinli hava donanimlari genelde 6 bar (efektif) basincinda hava ile alisirlar. Iletim kayiplarini karsilayabilmek iin kompresr ikisinda 7 bar (efektif) basin olmasi istenir. (Bak. Tablo 5A, 5B, 5C, 5D.) Herhangi bir aygitin kontrol iin, (hava sebekesinde mevcut hava basincindan) daha dsk basin gerekirse, basin reglatr kullanilarak istenen basin degeri elde edilir. Sisteme baglanmis tm donanimin dizayn basinci kompresrn maksimum ikis basincindan yksek olmalidiryada donanima etkiyen hava basincinin donanimin dizayn basincini asmamasi iin tedbir alinmalidir. (Bak. 11.5.) Genel olarak, kullanilan hava basincindan daha yksek yada daha dsk basinli hava ihtiyaci hatiri sayilir seviyede ise, ayri bir kompresr kullanmak daha ekonomiktir.3.2.2 Maksimum ve Ortalama Yk.Ideal toplam kapasite donanimin yada proses ihtiyalarinin tam olarak bilinmesine baglidir. Hava sarfiyati dsk tahmin edilerek kompresr tesisi kurulursa, sistemde istenen basin saglanamaz. Hava sarfiyati (asiri) yksek tahmin edilirse, yatirim maliyeti gerektiginden fazla olur ve kompresr tesisinin bosta alisma sirasinda harcayacagi enerji dolayisiyla, gereksiz enerji sarfiyati olur. Bununla birlikte, kapasite olmasi gerekenden biraz yksek tahmin edilirse, ileride ortaya ikabilecek kapasite artisi karsilanabilecegi iin zarari yoktur.3.2.3 Kullanm Faktr. Gerekli kompresr kapasitesini saptamak iin basinli hava sisteminden hava kullanacak makina ve aletlerin hava sarfiyatlarini hesaplamak gerekir. Tablo 1 ve Tablo 2`de esitli tiplerde pnmatik makina yada aletlerin hava sarfiyatlari ile kullanim faktrleriyer almaktadir. Bazi durumlarda, benzeri bir tesisden elde edilen tecrbelere dayanarak, daha dogru bir analiz yapmak mmkndr.3.2.4 leride Olabilecek Sarfiyat Arts. Yeni bir tesis kurulurken, ileride olabilecek sarfiyat artisinin dikkate alinmasi gerekir. Kompresr kapasitesinin ileriye ynelik olarak belirlenmesi, tesise yapilacak eklemelerin (basinli hava sistemi aisindan) problemsiz gereklesmesini saglar.3.2.5 Hava Kaaklar iin Eklemeler. Tecrbeler gstermistir ki, baslangita hesaplanan toplam kompresr kapasitesi hava kaaklarini da kapsamalidir. Borulardaki kaaklar, tesisatin yapilisina (yapisina) bagli olarak nlenebilir. Buna ragmen; hortum, nipel (rakor) ve valflerden dikkate alinmasi gereken miktarda hava kaagi olabilmektedir. Kaaklarin dzenli bir sekilde izlenmesi ve giderilmesi kosuluyla, %5 oraninda minimum kaak eklemesi yeterli olur. (Blm 10.2`yi okuyun.) nemli bir miktarda hava harcayan alet yada aygit aralikli olarak alistigi halde, kk bir delikden(srekli olarak) kaan hava miktari, sz konusu alet yada aygitin harcadigindan daha ok hava kaybina neden olabilir..CompAir BroomWade & BCAS Basinli Hava Kilavuzu ( TAHAS - 1998 )Kompresr Tesisinin SeilmesiIV - 14 KOMPRESR TESSNN SELMES4.1 Hava Kompresrleri. Kompresr tipleri ve bu tiplere ait temel karakteristikler asagida aiklanmistir. (Ayrica Sekil 1`e bakin.)4.1.1 Pozitif Yerdegistirmeli Kompresrler.Pozitif yerdegistirmeli kompresrlerde, sinirlanmis (kapali) bir hacime ard arda yigilan havanin basinci artar ve bylece basinli hava elde edilmis olur. Pozitif yerdegistirmeli kompresrlerin kapasitesi alisma basincindan nemli oranda etkilenmez.(a) Ilerigeri Hareketli (Pistonlu) Kompresrler. Bu tip kompresrlerin sikistirma ve yerdegistirme elemani olan piston yada diyafram ilerigeri hareket eder. Pistonlu kompresrler yagli yada yagsiz (alisan) tip olabilir.(b) Vidali Kompresrler. Biri loblu digeri yivli olmak zere, iie gemis iki helisel rotoru olan kompresrlerdir. Bu tip kompresrlerde, hava iki rotor ile rotorlari evreleyen gvde arasinda helisel olarak telenirve (bylece) sikistirilir. Hava ikisi dalgasizdir (vurmasizdir). Vidali kompresrlerin yagli ve yagsiz tipleri vardir. Rotorlarin dnme hizi yksektir. (c) Kayar Kanatli Kompresrler. Silindik gvde ierisinde eksentirik olarak yerlestirilmis kanatli rotorun dnmesi sonucunda havayi sikistiran kompresr tipidir. Yagli ve yagsiz tipleri vardir. Havacikisi dalgasizdir. (d) Iki Rotorlu Dz Loblu Kompresrler ve Blowerler. Bu tip kompresrlerde, iki adet iie gemis olarak ama birbirine degmeden dnen dz (helisel olmayan) yivli ve loblu rotorun kistirdigi hava emisten ikisa tasinir. Yagsiz alisirlar. Hava ikisi dalgasizdir. Rotorlarin dnme hizi yksektir.4.1.2 Dinamik Kompresrler. Dinamik kompresrler, hizla dnen elemanin havaya hiz kazandirmasi ve bu hizin ikista basinca dnsmesi prensibine gre alisan srekli akisli makinalardir.Basin artisi kismen dnen eleman iinde, kismen de sabit difzr yada kanatlarda gereklesir. Dinamik kompresrlerin kapasitesi alisma basincindan nemli oranda etkilenir. (a) Santrifj Kompresrler. Bu tip kompresrlerde, havayi gerektigi kadar hizlandirabilmek iin bir yada birden ok rotor (radyal tip turbo rotor) ok yksek bir devir sayisiyla dndrlr. Hava ikisi dalgasizdir. Santrifj kompresrler yagsiz alisir. (b) Eksenel Kompresrler. Eksenel kompresrlerde, zerinde kanatlar olan rotor ekseni dogrultusunda emdigi havayi, ekseni dogrultusunda basar. Hava rotor kanatlarinin etkisiyle hizlanirve bu hiz (rotor ikisinda) basinca dnsr. Rotorun kanatlari rotor api kadar akis kanali olusturacak sekilde evrelenir. Eksenel kompresrler yagsiz alisir. Rotor ok yksek bir devir sayisiyla dner. Hava debisi yksektir.4.1.3 zgl G Sarfiyat. Kompresr byklgne ve tipine gre degisir. Kompresr reticisinden (veya distribtrnden) grenilebilir.4.2 Kapasite ve Basn Limitleri. Sekil 2`de her bir kompresr tipi iin yaklasik kapasite ve basin limitlerigsterilmistir.Birdenokkompresreaitalanlarakarsilikgelenkapasitevebasinlariin,bundanncekiparagraflardayapilanaiklamalara,kullanimkosullarinadikkatederekkompresrseimiyapilabilir. Kompresr reticisinin (veya distribtrnn) tavsiyeleri dikkate alinmalidir.4.2.1 Kompresr Stand-by Kapasitesi. Bir ok tesis kurulurken, kompresr nitelerinin sayisi ve kapasitesi bir nitenin bakima alinmak zere stop ettirilmesine olanak verecek sekilde belirlenir. Bu tip tesislerde, bir kompresr stand-by (alismaya hazir) durumunda bekler. Srekli ve sabit bir miktarda hava kullanilmasi gereken yerlerde (bir kompresrn devre disi kalmasi tesisin alismasini engelleyecekse), stand-by kompresr bulundurulmalidir.4.2.2 Yk Paylastrma. Tm tesislerde dsk ykleme yada bakim yapabilmek iin, en az iki kompresr kullanilmalidir. Bylece, bir kompresr bakima alinabilir ve diger kompresr ile dsk kapasiteli alisma yapilabilir.4.2.3 Kapal evrim Sistemleri.Yukaridaki aiklamalara paralel olarak, dsk kapasiteli alismada, iki seviyeli (kademeli) kapali evrim sistemleri tercih edilebilir. Kapali evrim sisteminde kompresrn giris gc (enerji sarfiyati) azaltilmis olur. Kapali evrim sistemine alternatif olarak, dsk yklerde, bu tip kompresrler yerine, ihtiyaci karsilayacak kadar hava basabilen kk bir kompresr kullanilabilir. (Bak. Blm 2.8.)CompAir BroomWade & BCAS Basinli Hava Kilavuzu ( TAHAS - 1998 )Kompresr Tesisinin SeilmesiIV - 24.3 Cks Kontrol. Kompresrn bastigi hava miktari (ikisi) talebe gre degisebilmelidir. Bu maksatla, her kompresr nitesinin istenen dzeyde basin reglasyonu yapilabilmesini saglamak iin dzenlenmis bir kontrol sistemi vardir. Kontrol metodu kompresr tipine ve modeline gre degisik olabilir. Genel olarak; kompresrler pnmatik, hidro-pnmatik ve elektronik esasli olarak kontrol edilebilir. Kompresr tipleri iin kullanilan kontrol metodlari: (a) Ilerigeri Hareketli (Pistonlu) Kompresrler.(1) Otomatik stop/start mekanizmasi kullanarak, aralikli alisma.(2) Emis valfini kapatarak, emisi kisarak, harici by-pass kullanarak, emis valfini boslayarak veya aik cep kullanarak sabit hizli alisma.(3) Degisken hiz.(4) Yukaridakilerin kombinasyonu. (b) Kayar Kanatli Kompresrler.(1) Otomatik stop/start mekanizmasi kullanarak, aralikli alisma.(2) Emis valfini kapatarak, emisi kisarak veya harici by-pass kullanarak, sabit hizli alisma.(3) Degisken hiz; minimum dnme hizi kanatlarin stator ile tam temas etmesine yetecek kadar yksekolmalidir. (c) Vidali Kompresrler.(1) Harici by-pass yada emisi kisip atmosfere bosaltma yaparak, sabit hizli alisma.(2) Degisken hiz. (d) Dinamik Kompresrler.(1) Emisi kisip atmosfere bosaltma yaparak, sabit hizli alisma.(2) Degisken hiz. zel uygulamalar iin, en uygunkontrol metodu konusunda kompresr reticisinden tavsiye istenmelidir.4.4 Kompresre hareket veren makinann seilmesi. Tesisin ekonomik olmasi aisindan, kompresr sren makinanin dogru (uygun) seilmesi nemlidir. En ok kullanilan src makinalar sunlardir:Elektrik motoru.Dizel veya Otto evrimli petrol yada gaz motoru.Gaz veya buhar trbini. Elektrik motorunun avantajlari kompakt ve kolay kontrol edilir olmasidir. Iten yanmali motorlar (Dizel yada Otto motorlari) tasinabilir nitelerde, emniyet amaciyla yedek bekleyen nitelerde yada elektrik olmayan yerlerde tercih edilir. Trbin buhar yada gaz enerjisi kullanilan tesislerde enerji dengesi saglamak iin kullanilir. Trbin tipi src makinalarda hiz kolay kontrol edilebilir. Trbin, gaz veya buhar elde kullanilan tesislerde enerji ekonomisi saglar. Tek basina src makina tipini belirlemek yeterli degildir, src makinanin kompresre uygun olmasi gerekir.4.4.1 Uygulama Gereksinimleri. Hesaplamalarin hazirlanmasinda gecikme olmamasi iin ve zorunlu olmayan (ek) giderler ortaya ikmamasi iin, tm gerekli verilerin mevcut olmasi ve kayitlanmasi nemlidir. Dolayisiyla, asagida belirtilen parametrelerin saptanmasi gerekir:4.4.2 Kompresr ks Kosullar. (a) Gelecekteki (muhtemel) artisi da kapsayan Serbest Hava Debisi (litre/saniye). (b) Minimum ikis basinci; kullanim noktasinda ihtiya duyulan alisma basincinin kabul edilebilirdegerin altina dsmemesi iin, kompresrn ikisinda olmasi gereken minimum basin.(c) Hava Kalitesi; Havanin istenen temizlik derecesi. (PNEUROP Yayin 66110, Tablo 14`delistelenmistir.) (d) Havanin kullanilma amaci. (e) Hava talebinin biimi; aralikli yada srekli hava talebi olup olmadigi. (f) Bir haftadaki alisma gn. (g) Kontrol tipi. (Bak. 4.3.) (h) Hava deposu ihtiyaci. (i) Kompresrn uymasi gereken herhangi bir zel kosul yada kosullar. (j) Su pompalari, valfler, boru baglantilari, titresim takozlari, nihai sogutucular (hava sogutuculari),kurutucular, emis filtreleri ve susturucular gibi yardimci donanim ihtiyalari.CompAir BroomWade & BCAS Basinli Hava Kilavuzu ( TAHAS - 1998 )Kompresr Tesisinin SeilmesiIV - 34.4.3 Yer Kosullar. (a) Sabit, tasinabilir yada seyyar (gezgin) nite gerekip gerekmedigi. (b) Sogutucu akiskan olarak hava kullanilacaksa, havanin sicaklik derecesi. (c) Sogutucu akiskan olarak su kullanilacaksa, suyun sicakligi, basinci ve gereken su miktari. (d) Sogutma suyu kullanilacaksa, sogutma suyunun tipi ve kirlilik derecesi. (Su analizi iin gerekli.) (e) Src makinanin tipi ve enerji besleme kosullari. ( Tm karakteristiklerin, zelliklerin ve izimlerinhazir olmasi gerekir.)(f) Planlanan yerin tm ayrintisi. (Cografik konum ve zemin durumu ile ilgili ayrintilar.)(g) Kompresr reticisinin (distribtrnn) yerlestirip yerlestirmeyecegi. (h) Bosta (Yksz) alisma durumu olup olmayacagi, kullanilan donanimin kapasitesi. (i) Grlt ile ilgili lokal sinirlamalar, izin verilen en yksek grlt seviyesi. (j) Kompresrn yerlesimini etkileyebilecek titresim kaynaklari.4.4.4 Kompresr Emis Kosullar. (a) Emis basinci, atmosferik basin yada belirli bir basin degeri. (b) Emis sicakligi. (c) Ortam kosullarinda, beklenen en yksek bagil nem. (d) Deniz seviyesinden ykseklik. (Motor g ihtiyacini ve verimi etkiler. Ayrinti iin, kompresr reticisine -yada distribtrne- danisabilirsiniz.) (e) Mevcut emis havasinin kirlilik derecesi. Dnyanin bir ok blgesine ait Sicaklik, Bagil Nem, Deniz Seviyesinden Ykseklik tablolari Britanya (Ingiltere) Meteoroloji Ofisi tarafindan yayinlanmistir ve (Ingiltere`de) HMSO`dan temin edilebilir.4.5 Maliyet Hesab. Byklk olarak, kompresrleri guruba ayirabiliriz: Kk.... Kapasitesi 40 L/s`ye kadar olanlar. Orta....... Kapasitesi 40 L/s ile 300 L/s arasinda olanlar. Byk.... Kapasitesi 300 L/s`den fazla olanlar.Hangi kompresrtipinin maliyetce dahauygunoldugunu saptamak iin,kompresrn tesis,alistirmave bakimmaliyetleri hesaplanmalidir. Bu hesap ile ilgili faktrler: (a) Verim... En yksek verim ile en dsk zgl enerji sarfiyati (Joule/litre=kW.s/m3) elde edilir. (b) Elektrik yada yakit maliyeti. (c) Emniyet. (d) Bakim maliyeti.. (e) Sogutma maliyeti. (f) Kontrol (Idare, Nezaret) maliyeti. (g) Bosluk gereksinimi... Bakim yapabilmek iin, kompresr etrafinda birakilmasi gereken bosluklar. (h) Tesis kolayligi... Kaldirma ve tasima donanimi ile ilgili olanaklar. (i) Servis olanaklari. (Servis kuruluslarinin durumu.) (j) Elektrik donanimi... Standard motor ve kumanda donanimi tercih edilir. (k) Yedek para durumu ve servis (bakim/onarim) kolayliklari.CompAir BroomWade & BCAS Basinli Hava Kilavuzu ( TAHAS - 1998 )Kompresr nitesi Yardimci Donaniminin SeilmesiV - 15KOMPRESR NTES YARDIMCI DONANIMININ SELMES Kompresr tesisinde genel olarak kullanlan yardmc donanm olusturan makinalar ve aygtlar asagda aklanmstr. Bunlardan bazlar (zel gereksinmeler dsnda) kullanlmayabilir. (Bak. Sekil 3.)5.1 Nihai Sogutucu (Hava Sogutucusu). Atmosfer basincindaki hava sikistirilirken, sikismanin etkisiyle havanin sicakligi artar. Normal olarak, havanin iindeki nem sicakligin yksek olmasi dolayisiyla yogusmaz; buhar fazinda kalir. Kompresrden ikan hava boru sebekesi ierisinde sogurken, havanin nem tasima kabiliyeti dser; basinli hava iindeki nem belirli bir oranda yogusur ve suya dnsr. Yogusumu basinli hava sistemi disina atmanin en etkili yolu, kompresrn hemen ikisinda havayi sogutmak ve bylece, toplanan yogusumu (kondensati) bosaltmaktir. Nihai sogutucu (Hava sogutucusu) bu maksatla kullanilir. Nihai sogutucunun ikisinda, havanin ierdigi nem tamamen yogusmaz. Kalan nem boru sebekesi iinde yogusur. Boru sebekesi iinde (soguma etkisiyle) olusan suyun (kondensatin) tutulabilmesi iin filtre kullanilir. Filtrenin yani sira; daha ileri dzeyde sogutma yapip, daha yksek oranda yogusma saglamak iin (havayi kurutmak iin), hava kurutucusu kullanilir. (Bak. 5.4 Hava Kurutuculari, 9.2 Filtreler.) Basinli havanin sogutulmasi ve ierisindeki nemin yogusturularak alinmasi, borulardaki ve donanimdaki korozyonun azalmasini sagladigi gibi, kompresrden kaan pulverize yagin tutulup sistem disina atilmasina yardimci olur. ok kademeli kompresrlerde havanin ierdigi nemin bir kismi, kademelerarasindaki sogutucular vasitasiyla sistem disina atilir. Nihai sogutucunun temizlenebilecek ve sklebilecek sekilde yapilmasi gerekir. Nihai sogutucu ikisinda bir kondenstop (yogusum tutucu, su trapi)olmasi gerekir. Kondenstopda toplanan suyun otomatik olarak bosaltilmasi tercih edilir. Normal olarak, nihai sogutucularda emniyet valfi, manometre ve bosaltma (drenaj) valfi bulunur. Yukarida belirtilenlerin yanisira, hava ve su sicakliginin llebilmesi iin uygun yerlerinde termometre yuvalari olan nihai sogutucu tavsiye edilir. Nihai sogutucular kullanildiklari lkelerin basinli kap standardlarina (talimatnamelerine) uygun olmalidir.5.1.1 Nihai Sogutucu (Hava Sogutucusu) Tipleri.En ok kullanilan nihai sogutucu tipleri:(a) Hava Sogutmali. Bu tip sogutucular fan vasitasiyla basilan soguk havanin distan geerek soguttugu borulardan olusur. Sogutucu akiskan olarak havanin kullanildigi nihai sogutucularda, sogutucudan ikan basinli havanin sicakligi sogutma havasi sicakligindan 10C yksek olacak sekilde sogutma yapilabilir.(b) Su Sogutmali. Genelde silindirik bir elik dis gvde ve ierisine yerlestirilmis borulardan olusan sogutucularda, basinli hava borularin iinden, sogutma suyu borularin disindan veya tam tersi olacak sekilde zit ynl (suyun girisi havanin ikisina karsilik gelerek) akar. Bu tip sogutucularda, sogutulan havanin ikis sicakligi sogutma suyu giris sicakligindan en ok 10C yksek olacak sekilde sogutma yapilabilir.5.2 Hava Deposu. Hava deposu kompresr ikisindaki basin dalgalarini absorbe eder. Dzgn, aniden degismeyen hava basinci saglar. Kompresr kapasitesini asan ani hava taleplerinin karsilanabilmesi iin gereken miktarda havayi depolar. (Bak. 8.4 Depolanmasi Gereken Hava Miktari.) Hava deposu kapasitesi kompresr kapasitesine ve hava talebinin sekline bagli olarak saptanir. Hava deposunun litre olarak kapasitesi kompresrn litre/saniye olarak kapasitesinin6 katindan 10 katina kadar seilebilir. Tablo 3`de tipik hava deposu kapasiteleri verilmistir. Hava deposunun ikinci faydasi; hava iindeki nemin yogusmasini ve olusan yogusumun (kondenstatin) bosaltilmasini kolaylastirmasidir. Nemin yogusmasi sonucunda hava deposu dibinde toplanan sutraplar (otomatik tahliye aygitlari) vasitasiyla sistem disina atilmalidir. (Bak. 5.3 Kondensat Traplari.) Hava deposu mmknse o tesisdeki en soguk yere yerlestirilmelidir. Ortam havasi korozyon yapiyorsa, hava deposunun zel bir astar boya ile boyanmasi gerekir. Gerekirse, hava deposu yapilmadan (alinmadan) nce depo reticisinden yada distribtrnden tavsiye istenmelidir.CompAir BroomWade & BCAS Basinli Hava Kilavuzu ( TAHAS - 1998 )Kompresr nitesi Yardimci Donaniminin SeilmesiV - 2 Hava deposunun zerinde emniyet valfi, manometre, kontrol deligi, bosaltma (drenaj) deligi ve tanitici plaket olmalidir (BS 5169 ve BS 6244). Deponun destek (tasima) ayaklari olmalidir. Hava deposu basinli hava tesisindeki yerine depo gvdesinin tamamina erisecek ve inceleyebilecek sekilde monte edilmelidir. Hava deposu kullanildigi lkedeki standardlara (talimatnamelere) uygun olmalidir. Hava deposu ihra edilecekse, deponun ihra edilecegi lkenin adi depo reticisine bildirilmelidir.Bu bildirim depo siparisi uygulamaya sokulmadan nce yapilirsa, deponun kullanilacagi lkeye gre dizayn edilmesi iin yeterli zaman birakilmis olur. Aralikli ve asiri yksek hava talebi olan yerlerde, hava deposu kullanilmasi dolayisiyla, talep edilen hava debisinden daha kk kapasiteli kompresr seilebilir. Hava deposu kompresr kapasitesini asan ama srekli olmayan hava talebini karsilar. Hava deposunun hacmi talep sresince basinci izin verilen en dsk degerin altina dsrmeyecek sekilde belirlenir. Hava deposunun depolama kapasitesi yukarida belirtilen basin alt limitini koruyabilmek iin gerekli serbest hava miktarina karsilik gelmelidir. (Bak. 8.4 Depolanmasi Gereken Hava Miktari.) Hava deposu tesis edilirken, dogru islem yapabilmek iin, kompresr ve/veya hava deposu reticisine yada bunlarin distribtrne danisilmasi tavsiye edilir.5.3Kondensat Traplar (Otomatik Tahliye Aygtlar). Traplar, basinli hava sistemindeki nemin yogusmasiyla olusan suyun yada su/yag karisiminin bosaltilmasini saglar. Trap yerine vana kullanmak pratik ve ucuz yntem olmakla birlikte; yogusumun yeterince birikmesine bagli olarak, bosaltilma zamanini dogru belirlemek ve o zaman iin orada hazir bir personel bulundurmak pek mmkn olmayacagi iin, otomatik tahliye aygitlari kullanmak gerekir. Aksi takdirde, rastgele yapilan elle tahliye hava ve zaman kaybina neden olacaktir. En iyisi, tm drenaj (bosaltma) noktalarina uygun bir agir hizmet tipi otomatik tahliye aygiti yerlestirmektir. Trapin istendiginde by-pass yapilmasi ve kondensatin vana (valf) vasitasiyla tahliye edilebilmesi iin, trap dzeneginin by-pass`li olmasi gerekir. (Trap bakima alinirken trap ile basinli hava sistemi arasindaki baglanti kesilebilmeli ama drenaj iptal olmamali...)5.4 Hava Kurutucular. Basinli hava sistemlerindeki su asagida belirtilen dolayli maliyetlerin birine veya birden oguna nedenolabilir: (a) Makina ve aygitlarin retimi sirasinda suyun sebep oldugu hasar nedeniyle retim kayiplari. (b) rn bozulmasi. (c) Boru sebekesinde paslanmaya neden olur. Paslanma etkisi ile traplar, contalar, valfler v.s.kairabilir. (d) Pnmatik aygitlar, silindirler ve aletlerin su nedeniyle hasar grmesi. (e) Nem tutabilen malzemeler kullanilan basinli hava donaniminda tikanmaya neden olur. Havanin iindeki nemi alabilmek iin nce nihai sogutucu kullanilir. (Bak. 5.1.) Nihai sogutucu (Hava sogutucusu) sogutucu akiskan sicakliginin 10C stne kadar havayi sogutabilir. Bununla birlikte, nihai sogutucudan ikan basinli havanin sicakligi, boru sebekesinin diger kisimlarindaki basinli hava sicakligindan yksek olur. Nihai sogutucudan iktiktan sonra sogumasi devam eden hava iinde kalan nemin bir kismi daha yogusur. Basinli hava boru sebekesi iinde yogusumu nlemenin en etkili yolu hava kurutucusu kullanmaktir. (Sekil 3.)5.4.1 Genel Hususlar.Hava kurutuculari sogutucu akiskanli (refrigerant), veya kimyasal (desiccant yada adsorption, yani; nem emici) tip olabilir. Kurutucu seerken, hizmet kosullarini, satin alma ve tesis maliyetini, alisma ve bakim giserlerini dikkate almak gerekir. Genel maksatli olarak, basinli hava boru sebekesinin bulundugu ortamin sicakligi (daima) 0C`nin stnde ise, sogutucu akiskanli (refrigerant) veya nem emici (kimyasal) kurutucu kullanilabilir. 0C veya daha dsk ig noktasi gerektigi zaman (havanin birdenbire genlesmesi yada boru hattinin bina disinda olmasi durumunda) kimyasal kurutucu kullanmak gerekir.5.4.2 Sogutucu Akskanl (Refrigerant) Kurutucu.Bu kurutucularda sogutucu akiskan bir yada birdenok isi esanjr vasitasiyla basinli havayi sogutarak iindeki nemin alinmasini saglar.Sogutucu akiskankurutucunun iinde (kurutucunun kompresr vasitasiyla) sogutma evrimiGereklestirecek sekilde dolastirilir. Sogutucu akiskan herhangi bir izin verilebilir alisma basincinasahip havayi 2C olan ig noktasina kadar sogutabilir.CompAir BroomWade & BCAS Basinli Hava Kilavuzu ( TAHAS - 1998 )Kompresr nitesi Yardimci Donaniminin SeilmesiV - 35.4.3 Nem Emici (Desiccant yada Adsorption) Kurutucu.Nem emici kurucularda, bir kapali hacime (kaba, tpe) yerlestirilmis adsorption (nem emici) malzemesi iinden geirilen basinli hava nemini tutan bu malzeme sayesinde kurutulur. Bu tip kurutucular 7 bar`da -40C ig noktasina sahip olabilmektedirler. Genel olarak, iki adet tp otomatik olarak grev degisikligi yapacak sekilde alisir.Tplerden birisi kurutma yaparken, digerinde nem emici (desiccant) malzemenin rejenerasyon islemi gereklesir.5.4.4 Eriyikliyada Kimyasal Nem Emici (Adsorption) Kurutucu. Basinli hava, iinde nem ile reaksiyona giren bir kimyasal madde (eriyik) olan kaptan geirilir. Nem almis zelti (eriyik) kabin dibinden bosaltilir. 7 bar`da ig noktasi nihai sogutucunun verimliligine bagli olarak 16C ile 28C arasinda gereklesir. Bu tip kurutucularin periyodik olarak sarj edilmesi gerekir.5.4.5 stenen zellikler ve Test. 6603 sayili PNEUROP Basinli Hava Kurutuculari Istenen zellikler veTest konulu yayina gre, belirtilmesi gerekenler:(a) Minimum ve maksimum alisma basinci.(b) Maksimum emis havasi sicakligi.(c) Hava kapasitesi.(d) Uygulama tipi.(e)Istenen ig noktasi. (66110 sayili PNEUROP yayinindaki tavsiyeleri dikkate alin.)(f)Enerji besleme tipi ve kapasitesi.(g)Talep biimi; rnegin, sabit, normal kapasitenin stnde tepe noktalarina sahip degisken, 24 saatvardiyali alisma gibi.(h) Kurutucu giris ve ikisi arasinda kabul edilebilir basin dsm degeri.5.4.6 retici yada Distribtrler le Grsme. Kurutucular reticinin yada distribtrnn grsn almadan, klima aygitlarinda oldugu gibi, solunacak (nefes alinacak) hava elde etmek iin kullanilmamalidir. Hangi tesis olursa olsun, kullanacaginiz kurutucunun reticisinin veya distribtrnn grsn almadan son karari vermeyin.5.5 Yeniden Istclar. Yeniden isiticilar basinli havanin hacmini artirmak ve bagil (relatif) nemini dsrmek iin kullanilir. Basinli havanin hava ile alisan bir makinaya girmeden nce isitilmasi, bagil neminin dsrlmesini saglar ve bylece havali makina ve aletlerin ekzost (ikis) deliklerindeki donma nlenir. Basinli hava iindeki nem ve yag bu asamaya gelinceye kadar yksek bir oranda (havadan) ayrildigi ve sistem disina bosaltildigi iin; yeniden isitmanin bu aidan sakincasi yoktur. Buna karsilik, isiticinin bulundugu yerde asiri isinma nedeniyle patlama olabilecegini dikkate almak gerekir.5.6l Aletleri (Gstergeler). Bozuk yada yanlis deger gsteren (manometre, termometre gibi) bir l aleti emniyet aisindan sakincalidir.5.6.1 Manometreler. Tm basinli hava sistemlerinde; ara sogutma, ikis, yag, sogutma suyu basinlarinin grlebilmesi iin manometre kullanilmasi gerekir. Manometre seilirken istenen nitelikte olmasina dikkat edilmeli ve belirli araliklarla, manometrenin gsterdigi basincin dogrulugu kontrol edilmelidir.5.6.2 Termometreler. Sogutma suyu, hava ikisi, yag ve nihai sogutucu sicakliklarinin llebilmesi iin ilgili yerlere termometre baglanmalidir.5.7 Koruyucu Switch`ler. Hava, yag ve su devrelerinde asiri isinmaya karsi koruyucu switch`ler kullanilabilir.Su sogutma devrelerinde (yeterli akis olup olmadigini anlamak ve ona gre sistemi kontrol etmek iin) akis switch`leri kullanmak isabetli olur.5.8 Emniyet Valfi. Pozitifyerdegistirmeli kompresrn (ara kademe yada son) ikisinda emniyet valfi kullanilmasi zorunludur. Emniyet valfi izin verilebilir en yksek alisma basincinin %10 stnde bir basin olusmasi durumunda ailmalidir (BS 6244).5.9 Hava ks Susturucusu. Kompresr ikisindaki grlty azaltmak iin, grlt olarak duyulan frekanstaki sesi zayiflatacak sekilde susturucu kullanilabilir. Susturucu hava akisina mmkn oldugunca dsk diren gstermelidir.CompAir BroomWade & BCAS Basinli Hava Kilavuzu ( TAHAS - 1998 )Kompresr nitesi Yardimci Donaniminin SeilmesiV - 45.10 Hava Emis Susturucusu. Ofis ve benzeri isyerlerinde kullanilan kompresrlerde emilen havanin ikardigi ses rahatsizlik verebilir. Bu nedenle, emis susturucusu kullanilabilir. Susturucunun havaakisinammkn oldugunca dsk diren gstermesi gerekir. (Bak. 4.4.3 (i).)5.11Hava Emis Filtresi. Kompresrn gvenilir (emniyetli) ve dayanikli olmasi iin hava emis filtresi kullanilmasi zorunludur. Filtre kompresre uygunve verimli olacak sekilde seilmelidir. Filtre hava iindeki tozlari (zerreleri, kirleri) tutarak, (bundan kaynaklanan) yipranmayi (asinmayi) nler.5.12 Sogutma Suyu Filtresi. Sogutma suyunun filtrelenmesi tavsiye edilir. (Bak 4.4.3 (d).)5.13 Dagtc Boru Sebekesi. Borular elikten, ABS (ekme termoplastik bir malzeme) plastikten ve basinli hava tasimaya uygun bakirdan olabilir. Tavsiye edilen servis kosullari ve malzemenin genel verileri 8.2, 9.1 ve 9.5`de aiklanmistir. ABS disinda plastik borular basinli hava sistemlerine uygunlugu reticisi tarafindan garanti edilmemisse, kullanilmamalidir. (Bak. 8.2.2.)CompAir BroomWade & BCAS Basinli Hava Kilavuzu ( TAHAS - 1998 )Kompresrn Yerlestirilmesi VI - 16KOMPRESRN YERLESTRLMES6.1 Yerlesim Tipi. Kompresr tesisini planlarken ilk dsnlmesi gerekenlerden birisi merkezi kompresr tesisi yada ana kullanim noktalarina yakin yerlere ayri ayri yerlestirme yapilip yapilmayacagidir. Asagidaki aiklamalar bu konudaki genel bilgileri kapsar. Mevcut ve gelecekteki ihtiyalara gre seilmesi gereken yerlesim tipi yada tesis byklg ile ilgili ayrintilar iin, kompresr reticisinin yada distribtrnn tavsiyelerine uyulmalidir. (Bak. Blm 4.)6.1.1 Merkezi Yerlestirmenin Faydalar (a) Daha dsk toplam kullanilan kompresr kapasitesi ve muhtemelen daha dsk baslangi maliyeti. (b) Muhtemelen daha yksek verim ve bylece daha dsk enerji maliyeti. (c) Daha dsk spervizyon (kontrol, ynetme) maliyeti.6.1.2 Merkezi Olmayan Yerlestirmenin Faydalar (a) Debi ve/veya basin her bir zel tesis blmne uygun olacak sekilde degisebilir. (b) Boru api dsrlebilir; bylece, daha az kaak olur ve maliyet dser. (c)Kompresrler ve/veya yardimci donanim talep dstg zaman kapatilabilir yada sadece belirli kisimi etkileyecek sekilde bakima alinabilir.(Ayrica 7.2.2.5`i okuyun.)6.2Kompresrn Yerinin Ayarlanmas. Kompresrn bulundugu yer ve ortamin iklim durumu (sicaklik ve nem durumu) tesis edilmis donanim kadar kompresrn yerlestirilmesini etkiler. Kompresrn yerine iliskin olarak, asagidaki faktrler dikkate alinmalidir:6.2.1 Zemin. Kompresr tesisinin iyi bir zemin zerine kurulmasi (yerlestirilmesi) gerekir.Bazi durumlarda kompresrn yerlestirildigi zeminin ana bina zemininden titresim aktarimini nlemekamaciyla izole edilmesi faydali olabilir. Bylece, kompresrn titresiminin diger donanimi veya daha oktitresimi olan bir makina donaniminin kompresr etkilemesi nlenebilir. Titresimin ok fazla olmadigiyerlerde, elastik tamponlar (takozlar) kullanilabilir. zellikle, depo monte edilmis (hava depolu)nitelerin serbest yada titresim takozlari (elastik tamponlar) zerinde duruyor olmasinda fayda vardir.(Bu konuda bir probleminiz varsa, kompresr aldiginiz yere -bayiye- basvurun.)6.2.2 Servis Kolaylg. Kk ve orta byklkte kompresrler sadece yerlestirilirken yada yerleri degistirilirken kaldirma donanimi gerektirir.Genelde, bu kompresrlerin paralari 16 kg`i gemedigi iin zel bir kaldirma donanimi yada kaldirma makinasi gerekmeden tasinabilirler. Byk kompresrlerin (komponent skp takmak gibi) bakim/onarim islemleri iin, (caraskal, vin yada forklift gibi) kaldirma donanimi kullanmak gerekir. Kompresrn maksimum kaldirma yk (toplam agirligi ve en agir paranin agirligi) kompresr satan kurulustan (bayiden) grenilebilir. (Ayrica, kompresrn kullanma kilavuzunda belirtiliyor olabilir...)6.2.3 Hava Kosullarna (klime, Ak Havaya) Kars Koruma. Yagmur, nem, asiridsk yada asiri yksek sicaklik ve kirlilik gibi hava (ortam) kosullarina karsi yeterli koruma saglanmalidir.6.2.4 Vantilasyon. Kompresr alisirken isi olusur ve bu isinin kompresr nitesi disina atilmasi gerekir. Kapali bir yerde (odada, blmede) alisan hava sogutmali kompresrlerin olusturdugu isinin kompresrn bulundugu ortamin (odanin, blmenin) sicakligini kabul edilebilir bir degerin stne ikarmamasi iin, olusan artik isinin disari atilmasi gerekir. Artik isi atmosfere (tesis disina) atilabilecegi gibi baska bir ortami isitmak iin kullanilabilir. Kompresr nitesinin bulundugu yerde isinmayi nlemek iin yeterli aikliklar (vantilasyon aikliklari) olmalidir; ancak, toz ve diger yabanci maddelerin (havaya karisarak) kompresr odasi iine girmesi engellenmelidir. (Kompresr odasinin emis filtrasyonuna zen gsterilmelidir. Kompresr odasina giren hava ve odanin ii temiz -tozsuz, kirsiz- olmalidir. Kompresr emisi oda iinden degil de, ayri bir kanaldan yapiliyorsa; ayni kosullar emis kanali iin de geerlidir...)6.2.5 Grlt. Kompresr tesislerinde farkli kaynaklardan ileri gelen bir grlt artisi olur. Her bir grlt kaynagi farkli bir ses basin dzeyine ve frekans zelliklerine sahiptir. Grlt genel olarak iki guruba ayrilir: (a) Hava emis sesinden kaynaklanan dsk frekansli grlt. (b) Kompresr, hareket veren makina (motor) ve fanlardan kaynaklanan yksek frekansli grlt. Lokal (Kompresrn kullanildigi lkedeki) yasal kosullara gre, tesisin grlt dzeyi llerek; gerekirse, kompresr satan kurulus tarafindan grlt dzeyinin istenen sinirlari asmamasi saglanabilir.CompAir BroomWade & BCAS Basinli Hava Kilavuzu ( TAHAS - 1998 )Kompresrn Yerlestirilmesi VI - 26.3 Kompresr Emisi6.3.1 Genel. Kompresrn emdigi hava temiz olmali ve kati yada gaz halindeki yabanci maddeler iermemelidir. zellikle, asindirici tozlarin ve korozyon yapici gazlarin emis havasina karismasi nlenmelidir. Basinli havanin havalandirma amaciyla (solunmak zere veya solunacak sekilde) kullanilmasi durumunda, emilen havanin ekzost dumanlari iermemesi gerekir. Emis havasinin baska bir tesisin (donanimin, makinanin) atik havasi ile yada emniyet valfi gibi hava bosaltan bir aygitin bosalttigi hava ile birlesmesini nlemek iin; gerekirse, emis istikameti (yn) degistirilmelidir. Maksimum verim elde edebilmek iin emis havasinin mmkn oldugunca soguk olmasi gerekir. yle ki; Emilen havanin sicakliginin 3C azalmasi, basilan hava miktarinin (debinin) %1 artmasina neden olur. Hava emisi (Hava emis kesitleri) basin kaybini minimum dzeyde tutacak sekilde boyutlandirilmalidir. (Blm 6.3.4`deki Emis Kanallari aiklamasini okuyun.) Her bir kompresrn ayrica (kendine ait) bir emis filtresi olmalidir. Pistonlu kompresrler havanin dalgali olarak emilmesine; dolayisiyla, emis sistemi iinde basin dalgalanmasina neden olur. Emis borusunun uzunluguna bagli olarak; kompresr kapasitesinin dsmesine, rahatsiz edici bir grltye, hatta, hasar verici bir zorlamaya neden olacak sekilde, bir rezonans (z titresim) ortaya ikabilir.6.3.2 Emisin Susturulmas. (Bak. Blm 5.10.)6.3.3 Emis Filtresi. Kompresrn hava emis filtresi (Blm 5.11.) kk boyutlu asindirici maddelerin kompresr iine emilmesini nlemeli, yksek miktarlarda yabanci maddeyi tutabilmeli ve buna karsilik; hava akisinda ve filtreleme kabiliyetinde nemli bir dss olmamalidir. Normalde, emis filtresi kompresre mmkn oldugunca yakin monte edilir. Emis susturucusu kullanilmasi durumunda, susturucunun emis filtresi ile kompresr arasina monte edilmesi gerekir. Filtre, inceleme yada temizleme amaciyla ulasilmak istendigi zaman, kolaylik saglayacak bir yere monte edilmis olmalidir. Kullanimi yaygin olan emis filtresi tipleri sunlardir: (a) Kagit. (b) Yagli labirent. (c) Ynl bez. (d) Yag banyosu. Bu filtre tiplerinin herhangi biri yada birlesimlerinden olusan filtre paketi susturuculu veya susturucu olmadan kullanilabilir. Tas ocaklari yada imento tesisleri gibi asiri miktarda tozlanma olan yerlerde kullanilan kompresrler iin ek filtreleme yada otomatik olarak temizlenen filtre gerekir; aksi takdirde, (hava) emis filtresi ok abuk tikanir. Filtrelerin tikandigini anlamak iin, filtre tikaniklik gstergeleri kullanilmasi tavsiye edilir.6.3.4 Emis Kanallar. Kompresrn emdigi hava mmkn oldugunca soguk (serin), temiz ve kuru (nemsiz) olmalidir. Bina disina (Aik havaya) yerlestirilen kompresrlerin hava emisi yagmur v.s. olumsuz hava kusullarina karsi korunmalidir. (Bak. Blm 6.3.1.) Hava emisinin grlt dzeyini izin verilen en yksek degerin altinda tutatacak sekilde dizayn edilmesi ve konumlandirilmasi gerekir. (Bak. Blm 6.2.5.) Byk kompresr tesislerinde vinler (kaldirma/iletme donanimi) iin yeterli aikliklar birakmak amaciyla, hava emisi zemin altindan geen boru yada kanal vasitasi ile yapilabilir.Asiri basin kaybi olmamasi iin, emis kanalinin (veya borularinin) kesiti yeterince byk seilmeli ve mmkn oldugunca az sayida dirsek (kivrim, dns) kullanilmalidir. Emis kanallari (borulari) korozyon direnci yksek olan (paslanmaz, asinmaz) malzemeden yapilmali ve emis kanalina hava disinda (kati, sivi yada gaz) yabanci bir maddenin girmesi nlenmelidir. Emis kanali (borusu) kompresre monte edilmeden nce (tamamen) temizlenmelidir. Emis borularinda titresimler sz konusu oldugundan, emis borularinin duvarlara yada tavana esnek olmayan bir sekilde baglanmamasi gerekir; aksi takdirde, (kompresrdeki ve borulardaki) titresim binaya geer.CompAir BroomWade & BCAS Basinli Hava Kilavuzu ( TAHAS - 1998 )Kompresrn Yerlestirilmesi VI - 36.3.5 Korozyon Yapan Gazlarn Emilmesi. zellikle, kimyasal tesislerde veya kimyasal tesislere yakin kompresr tesislerinde, asitik ve korozyon yapici nitelikteki gazlar kompresr iine emilip, kompresrde ve basinli hava sisteminde korozyana neden olabilir. Bu durumdaki (Byle bir risk olan) tesislerde, zel bir filtrasyon yada zel malzemeler kullanmak gerekebilir. Korozyon riski yksek olan kompresr tesislerinde alinacak nlemlerle ilgili olarak kompresr satan kurulusa (bayiye) danisilmalidir.6.4 Kompresr ks6.4.1 Cks Borusu zellikleri ve Konumlandrma. Kompresr ikis borusunun api kompresr ikisinda kullanilan aptan kk olmamali (kompresr ikisina uygun olmali) ve kompresre bakim yapilmasini engellemeyecek sekilde flansli yada kaplinli (sklebilir nitelikte) baglanti yapilmalidir. ikis boru baglantisi yapilirken, vibrasyon (titresim) dikkate alinmalidir. ikis borusunun sicak olacagi bilinmeli ve (fazla ise) bu sicakligin tehlike olusturmasi nlenmelidir. Kompresrden nihai sogutucuya (hava sogutucusuna) yada hava deposuna giden boru donaniminin i kisimlari, tutusabilir (yanabilir) nitelikte yagli karbon tortusunun (depozitinin) olusmasini nlemek iin, dzenli olarak temizlenmelidir. Tm borular hava akis ynne dogru egik yerlestirilmeli; bylece, boru iinde yogusan nemin (ve diger atiklarin) en dsk (ykseklikdeki) noktadan tahliye edilmesi (disari atilmasi) saglanmalidir. ikis borularinin dsemenin (zeminin) altina yerlestirilmesinde veya dseme zerine yatirilmasinda sakinca yoktur; ancak, ikis borularindan drenaj (kondensat bosaltma) yapilabilmesi gerekir. Kompresr ikisinda veya ikis boru donanimi zerinde (en dsk ykseklik seviyesinde) kondensatin (su/yag karisiminin) toplanabilecegi bir kondenstop (cep, drenaj kabi, genisleme) olmali ve bu kondenstopun altindan solenoid valf ile veya trap (otomatik tahliye aygiti) kullanarak yada en azindan bir vana kullanarak kondensat (su ve yag karisimi) bosaltilabilmelidir. Belirli tesis (yerlestirme) ve yerlestirme kosullari altinda, ikis borularindaki atmalar (titresimler, arpintilar) kontrol altina alinabilir. ikis boru donanimin titresiminin giderilmesi veya en azindan titresimin binaya gemesini nlemek iin, kompresr satan kurulusun (reticinin yada distribtrnn) tavsiyelerine uyulmalidir. Kompresr ikis boru donaniminda termoplastik malzemeler kullanilmamalidir. (Termoplastik veya benzeri tutusabilir malzemelerden yapilmis borular yangina neden olabilir yada sicaklik etkisiyle deforme olabilir.)6.4.2 Kesme Valfi. Kompresr ikisina kompresr ile boru sebekesi arasindaki baglantiyi kesmeye yarayan bir valf (vana) yerlestirilmisse, kesme valfinin kompresr tarafinda kalan (kompresr ierisinde kalan) boru hattini (ve kompresr) korumak iin, uygun bir emniyet valfi kullanmak gerekir. Emniyet valfi kompresr tam kapasite alisirken, (korudugu) sistemdeki basin kompresrn maksimum (izin verilen en yksek) alisma basincini %10`dan fazla gemeyecek sekilde bosaltma yapabilecek kapasitede (boyutta) olmalidir. (BS 6244 Blm 21.)6.4.3 Birden ok Kompresr. Iki yada daha ok kompresr tek bir hava sebekesini besliyor ise, herbir kompresrn ikisina bir geri dnssz (ek) valf ve kompresr ikisinin en uzak noktasina (ortak boru hattindan hemen nceki yere) bir kesme valfi yerlestirmek gerekir. (Bak.Sekil 3.) Kesme valfinin kompresr tarafindan (6.4.2`de belirtildigi ve Sekil 3`de gsterildigi gibi) emniyet valfi olmalidir.6.4.4 Geri Dnssz (ek) Valfler. Kompresr ikis hatlarinda kullanilan geri dnssz (ek) valfler maksimum alisma basincina, basinli havanin olasi en yksek sicakligina uygun ve basinli hava titresimlerine (atmalara) dayanikli olmalidir.6.5 Sogutma Suyu Sistemi.6.5.1 Genel. Sogutucu akiskan olarak su kullanilan kompresr tesislerinde, sogutma suyunun sicaklik ve basin degerleri kompresr reticisinin yada distribtrn tavsiyelerine uygun olmali ve sogutma suyu ierisinde zararli yabanci maddeler bulunmamalidir. Yksek bir volmetrik verim (daha az miktarda su ile daha ok sogutma) elde edebilmek iin ve nihai sogutucuda (hava sogutucusunda) daha yksek oranda yogusma olabilmesi iin (havanin nemden daha yksek bir oranda arindirilabilmesi iin), sogutma suyu giris sicakligi dsk olmalidir.CompAir BroomWade & BCAS Basinli Hava Kilavuzu ( TAHAS - 1998 )Kompresrn Yerlestirilmesi VI - 46.5.2Asr Sogutma. Gerektiginden fazla sogutma kompresr iinde yogusmaya neden olacagi iin zararlidirve dolayisiyla, asiri sogutmadan kainilmalidir. (Yogusmanin kompresr disinda gereklesmesi istenir.)6.5.3 Su Kalitesi. Sogutma suyu kalitesinin iyi olmasi gerekir. (Bak. 4.4.3 Yer Kosullari.)6.5.4 Sogutma Suyunun Sogutulmas. Su kullaniminda ekonomi (tasarruf) saglayabilmek iin, sogutmasuyunun (bir evrime sokularak) yeniden sogutulmasi gerekir. Yeniden sogutma islemi (sogutmaevrimi)sonucunda kompresrden suya geen isi, sogutma havuzlari, kuleleri yada mekaniksogutucular kullanilarak havaya (aik havaya) transfer edilir. (Bylece, suyun sicakligi belirli bir sinirigemeyecek sekilde dengede tutulur.) Sogutma islemi iin harcanan enerjiyi ve sogutma derecesinikontrol etmek ve koruyabilmek amaci ile, sicaklik reglatrleri kullanilabilir.6.5.5 Mekanik Sogutucular. Sogutma suyunun maliyeti nemli bir faktrdr ve bir ok durumda, kullanilan(isinmis) sogutma suyunu sistem disina atmaktansa, mekanik sogutucular vasitasi ile sogutup yenidenkullanmak daha ekonomik bir yntemdir. Cebri (Basilan hava ile) sogutulan mekanik sogutucularda(genel olarak), sogutma suyu bir st ve bir alt blme (kollektr) arasinda isi transfer yzeyiniartirmak iin yapilmis bir dizi (boru yada kanal tipi) sogutma elemani iinde dolasirken; bir fanvasitasiyla basilan sogutma havasi, iinden su geen elemanlarin dis yzeylerini sogutarak, suyun isisini alir. Bu tip sogutucularin bina ierisinde yer almasi durumunda, isinan sogutma havasi (fan vasitasiyla bir ikis kanalina verilip) bina disina atilmalidir. Ayrica, sogutma sistemindeki suyun donmamasi iin gerekli nlemler alinmis olmalidir.6.5.6 Sogutma Kuleleri. Sogutma kuleleri sogutma havasinin (direkt) su yzeyi ile (hareketli olarak) temasetmesi yntemine gre alisir. Havanin suya temasi dogal olarak veya bir fan vasitasiylagereklestirilir.Sogutma kulelerinin ii hava ile su arasinda iyi bir isi transferi saglamak amaciyla, suyu ince film(ok ince tabaka) halinde yayarak (saarak) akitacak sekilde dzenlenmistir. Sogutma kulelerinde,suyun kuleden ikis sicakliginin ortam sicakligindan 5C yksek olmasi beklenebilir. Bagil nemin dskolmasi durumunda, yksek ortam sicakliklarinda dahi, iyi bir sogutma saglanabilir. Buna karsilik, asiritropik (sicak ve nemli) iklimlerde sogutma kabiliyeti dser.Sogutma kulesi yntemi ile sogutma suyu sogutulan tesislerde, buharlasma nedeniyle eksilen sogutmasuyunun takviye edilmesi gerekir. Eklenmesi gereken su miktari, sogutma suyu evrimi (sogutmasuyunu sogutma ve yeniden kullanma islemi) olmayan tesislerde kullanilmasi gereken su miktarinakiyasla, nemli lde dsktr.Sogutma kuleleri vasitasiyla sogutma yntemi atmosferi asiri kirli yerlerde kullanilmamalidir.6.5.7 Sogutma Havuzlar. Sogutma suyu havuzu kullanmak, sogutma suyunu sogutma yntemleri arasindaen basit dzenlemesi (dzeni, yapisi) olan yntemdir. Sadece, havuzun hava sirklasyonuna (havahareketlerine, esintiye) engel bulunmayan bir yere yapilmasi gerekir.Havuza dnen sicak suyun buharlasma kabiliyeti, dnen suyu serpen (saan) bir donanimkullanilmasi durumunda artar; bylece, buharlasma dolayisiyla, sogutma verimi artirilmis olur.Buna karsilik, buharlasarak eksilen suyun takviye edilmesi gerekir.Sogutma kulesi ynteminde oldugu gibi, sogutma havuzu yntemi de, temiz bir atmosfer gerektirir vedolayisiyla, atmosferi asiri kirli yerlerde bu yntemleri kullanmak dogru olmaz.6.5.8 Sogutma Tanklar. Sogutma tanklarinin kk bir sogutma havuzu islevi grmesine karsin, tankierisindeki suyu temiz tutmak zor oldugundan, bu yntem tavsiye edilmez.6.5.9 Sogutma Sisteminin Temiz Tutulmas. Sogutma suyu iine karisacak kati maddelerin pompalarahasar vermesi ve/veya tikanmalara neden olmasi dolayisiyla, sogutma suyunun filtrelenmesi ve bufiltrelerin dzenli olarak temizlenmesi gerekir. (Bak. 4.4.3 (d).)Tm sogutma sistemi dzenli olarak kontrol edilmeli ve temizlenmelidir. Kum, amur, pas v.s. suyunnormal akis ynnn tersi ynde yikama yapilarak temizlenebilir. Kire tortularini gidermek zor olduguiin, kire tortularinin olusmasi sogutma suyu ikis sicakligini dsk tutarak (bir lde) engellenebilir.Su ile yikayarak giderilemeyen asiri miktarda tortu olusmussa, bir uzman agrilarak, kimyasalyntemlerle temizleme islemi yaptirilabilir.CompAir BroomWade & BCAS Basinli Hava Kilavuzu ( TAHAS - 1998 )Kompresrn Yerlestirilmesi VI - 56.6 Vantilasyon (Havalandrma). Kompresr nitesi alisirken, kompresrnve motorun (elektrik motorunun) olusturdugu isi kompresr nitesinin bulundugu ortama (ortam havasina) geer. Kapali odalarda alisan kompresr niteleri iin, ortam sicakligindaki artisi sinirlamak (nlemek) amaciyla, ortama (ortam havasina) geen isinin disariya atilmasi gerekir. Ortamdaki isinin bir kismi duvarlardan, pencerelerden dseme ve tavandan (atidan) dogal olarak disariya iletilir; ama, bu sekilde olan isi transferi (genelde) yetersiz kalacagi iin, kompresr odasinin (blmesinin) zel (cebri) olarak havalandirilmasi; yani, vantilasyon yapilarak, oda sicakligindaki artisin nlenmesi gerekir. Bazi durumlarda, isi gerikazanma donanimi vasitasiyla, kompresrn bulundugu ortamin sicakliginin artmasi nlenebilecegi gibi, buradan elde edilen isi tesisin baska kisimlarinin isitilmasi iin (veya sicak su elde etmek iin) kullanilabilir. Tmyle su sogutmali olan kompresr tesislerinde, kompresr nitesinin olusturdugu artik isinin byk bir kisminin suya gemesi dolayisiyla, vantilasyonla atilmasi geken isi miktari nispeten (oransal olarak) dsktr. Yetersiz vantilasyon (havalandirma) elektrik motorunun mrn kisaltir. Havanin kompresr odasi iinden emildigi kompresr tesislerinde, zayif vantilasyon (ortam ve basilan hava sicakliginin artmasi dolayisiyla) kompresrn hasar grmesine yol aabilecegi gibi; en azindan, basilan havanin sicakliginin yksek olmasina ve buna bagli (bununla iliskili) olumsuzluklara yol aar. Kompresr odasinin vantilasyon havasinin uzun kanallar gerekmeden saglanabilecegi bir konumda olmasi gerekir. Dogal hava dolasimina uygun olmasi iin, emis havasinin en soguk duvarin alt kismindan alinip, karsi duvarin st kismindan disari verilmesi gerekir. (Isinan hava ykseldigi iin, soguk tarafin alt kismindan sicak tarafin st kismina dogru olur. Dolayisiyla, dogal akis yn ile cebri akis ynnn ayni olmasi randimani -verimi- artirir.) Modern ve tmyle hava sogutmali olan kompresr tesislerinde fanli (cebri hava sirklasyonlu) nihai (son) sogutucular kullanilir. Nihai (Son) sogutucunun oda vantilasyonuna yardimci olacak biimde yerlestirilmesi gerekir. Yilin byk bir kisminda, nihai sogutucu faninin sagladigi sirklasyon (hava dolasimi) oda vantilasyonu (havalandirmasi) iin yeterli olmakla birlikte; sicak yaz gnleri (aylari) iin, ekstra (ek) fanlar kullanmak gerekebilir.CompAir BroomWade & BCAS Basinli Hava Kilavuzu( TAHAS - 1998)Enerji Tasarrufu ve Isi Gerikazanma VII - 17ENERJ TASARRUFU VE ISI GERKAZANMA7.1 GirisDnyadaki enerji krizi, zellikle enerjiyi yogun olarak kullanan lkeler olmak zere,bir ok lkenin enerji sarfiyatinda dramatik (etkileyici) bir dsse neden oldu. Bununla birlikte,hemen hemen dnyanin her yerinde, hava kompresrlerinin atik isisini (potansiyel enerji kaynagiolarak) degerlendirerek enerji tasarruf edilebilecegi geregi gzden kairildi.Tipine bakilmaksizin, tm kompresrler nemli bir enerji (isi) gerikazanma kaynagidir ve dolayisiyla,asagidaki (bundan sonraki) aiklamalar dikkatlice okunmalidir. Herhangi bir enerji gerikazanmasisteminin verimliligi (randimani) ile ilgili olarak kabul edilmis bir l (kistas) yoktur; her birkompresr tesisi tek basina dikkate alinmalidir. Ayrica, enerji geri kazanma sisteminin seimi(belirlenmesi, kurulmasi) ile ilgili olarak, (enerji gerikazanma sistemine katilacak) kompresr nitesini(veya nitelerini) satan retici yada distribtr (dagitici, bayi) ile ortak hareket etmekte fayda vardir.Basinli hava sistemi kurulacagi (tesis edilecegi) zaman, hava kompresrnntesisin (tm) enerjisisteminin bir parasi (Toplam Enerji Sistemi` iinde) olacagi dsnlmeli;tmyle (tam olarak) kompresrn reticisine yada distribtrne ve isitma-havalandirma uzmanlarina danisilmalidir.7.2 Enerji TasarrufuAsagidaki (Bundan sonraki) aiklamalar g (enerji) sarfiyatini etkileyen faktrlere iliskindir vebunlarla ilgili olarak, kompresr reticisi yada distribtr ile grsmek gerekir.7.2.1 Yagn Viskozite Derecesi (Yagl Kompresrler Iin)Yagin viskozite derecesi performansi (verimi) etkiler. Yksek viskozite degeri hava debisinin (dskviskoziteli yaga kiyasla) yksek olmasina katki saglar ama g (enerji) sarfiyatini artirir. Asiri dskviskozite degeri ise tam tersi bir etki yapar.Kullanilacak yagin seimi kompresr reticisinin tavsiyesine gre yapilmalidir. (Kompresrreticisinin tavsiye ettigi yag -viskozitesi ve tipi- tercih edilmelidir.)7.2.2 Kontrol SistemleriKompresrlerin byk bir ogunlugu, mrleri (kullanimda olduklari sre) boyuncatam ykn(kapasitenin) altinda alisirlar. Tm kompresrler kullanma basincini (hava sebekesinde istenenbasinci) koruyabilmek amaciyla, hava talebine gre basilan miktarini degistirmeyi saglayan kontrolsistemine sahiptir. Enerji tasarrufu aisindan bakildiginda, her bir uygulama iin dogru bir kontrolsisteminin kullanilmasi nemlidir.Elektrikle (Elektrik motoru vasitasiyla) srlen kompresrlerde, uzun alisma sreleri dikkate alinirsa,kompresr kismen yada tamamen bosa (yksz alismaya) gemis olsa bile, g sarfiyati tam ykn(kapasitenin) %75`i kadar olabilmektedir. Kismen ykte hatta bosta alistigi halde, kompresrn tamyke kiyasla pek dsk olmayan bir enerji harcamasi, dsk yk faktrnden, elektrik motorunun tamykn altinda daha dsk verimle alismasindan (ve -srtnme kayiplari, yag dolasimina harcananggibi- yke bagli olmayan -asgari- enerji sarfiyatindan) kaynaklanir.7.2.2.1 Modlasyon (Uyarlama) ve Bosa GeirmeHava kompresrlerinin byk bir ogunlugu modlasyon (uyarlama) yada bosa geirme ynteminegre alisan kontrol sistemine sahiptir. Bazi kompresrlerde modlasyon ve bosa geirmeyntemlerinin ikisi birden kullanilir ve bir seici switch (anahtar, buton) vasitasiyla bu iki yntemdenbiri (istenen yntem) seilebilir. Bosa geirme (Yksz alistirma) ynteminde, (bosa geirmeyapildiktan sonra, yeniden yke geirilinceye kadar) kompresr hava basmadan alisir.Her iki yntemde de, bir kelebek valf yada baska bir tip emis (emis kisma) valfi (klape) kullanilir.Modlasyon (Uyarlama, Dengeleme, Uydurma) ynteminde, valfin aikligi (kisilmasi), ikis basincinisabit tutacak sekilde, hava talebine gre kontrol (modle) edilir.Bosa geirme ynteminde, emis valfi (klape yada emis kelebegi) ya tam aik (tam yk konumu) yadatam kapali (bosta alisma konumu) olup; hava sebekesindeki basincin dengeli (sabit) tutulabilmesiiin, hava deposu yada byk depolama kapasitesi olan boru sebekesi kullanilmasi gerekir.CompAir BroomWade & BCAS Basinli Hava Kilavuzu( TAHAS - 1998)Enerji Tasarrufu ve Isi Gerikazanma VII - 27.2.2.2 Stop/Start (Durdurma/alstrma)Basin durdurma (st sinir) degerine ykseldigi zaman kompresrn alismasi (otomatik olarak)durdurulur. Hava sebekesinden (Basinli hava sisteminden) hava ekildikce, basin dser ve (basin) alistirma (alt sinir) degerine dstg anda, kompresr (otomatik olarak) yeniden alistirilir. Start/Stop(Durdurma/alistirma) ynteminde, kompresrn sik sik start/stop yapmasini nlemek iin, havadeposu kullanmak gerekir. (Bak. 5.2 ve 7.2.2.3.)7.2.2.3 Otomatik Ikili (Oto Dual) Kontrol Bu kontrol sistemi otomatik stop/start (durdurma/alistirma) esasina dayanir. Kompresr 10 dakika(kadar) bosta alisirsa, bosta alisma sresini tutan bir zaman rlesi (timer, zaman sayaci) vasitasiylastop ettirilir. Elektrik motoru reticilerinin ogu tarafindan 1 saat`de 6`dan ok start (yol verme,kalkis) yapilmamasi tavsiye edildigi iin, bosta alisma sresi elektrik motoruna 1 saat`de 6`dan okstart (kalkis) yaptirmama kosuluna gre belirlenir. Sistemdeki basin (hava sarfiyati dolayisiyla)ayarlanan bir alt sinir degerine dsnce, kompresr otomatik olarak (yeniden) alisir.7.2.2.4 Degisken Hz Pozitif yerdegistirmeli kompresrler iin hiz (devir sayisi) degistirmek en ideal (uygun) kontrolyntemidir. Degisken hizli elektrik motorlari pahalidir ve kontrol sistemleri hantaldir; bununla birlikte,kompakt (kltlms) ve dsk maliyetli degisken hiz kontrol sistemleri vardir ve degisken hizkontrol zamanla (ileride) hava kompresrlerinin standard kontrol yntemi haline gelebilir. Yenigelistirilen degisken hiz kontrol sistemleri Soft Start` (Yumusak Kalkis`, Hafif Kalkis`) zelliginesahiptir ve bu zellik dolayisiyla, kompresre 1 saat`de 6`dan ok start yaptirilabilir.7.2.2.5 oklu Kontrol (ok niteli Kontrol) zellikle hava talebinin asiri ve dzensizce degistigi tesislerde, tek bir byk kompresr yerine birdenok kk kompresr tek merkezden kontrol edilecek sekilde (ana kontrol sistemine bagli olarak)kullanmak daha isabetlidir (uygundur). Bu dzende alisan nitelerden (veya guruplardan) biri stopettirildigi zaman, hi elektrik harcamayacagi gibi, (fazla) alisarak asinmasi ve yipranmasinlenmis olur. rnegin; iki niteden (veya guruptan) biri alisirken enerji sarfiyati en az %50 dser.oklu kontroln pnmatik yada elektriksel esasli olanlarindan mikroislemcili olanlarina kadar, degisikbiimleri vardir. oklu kontrolde esas olan enerji (g) sarfiyatini en aza indirmek ve bunun yanisiranitelerin (kompresr guruplarinin) alisma saatlerini v.s. dengelemektir.7.2.3 KaaklarBasinli hava kaaklari (sizintilari, kayiplari) elektrik kaaklari gibi tehlikeli yada hidrolik kaaklargibi kirleyici degildir ama enerji kaybina neden olduklari da bir gerektir. Hava kullanilmayan birzamanda fabrika (tesis) iinde yrrken, kompresrlerin alistigini grmek ve hava kaaklarindan ilerigelen sesleri duymak hos (istenir) bir sey degildir ama yine de kaaklari saptamak aisindan faydalidir.Kaaklardan dolayi kaybedilen basinli hava miktari, hava kullanimi olmayan zamanda (yukaridabahsedildigi gibi bir ortamda), kompresrn ykte ve bosta alistigi sreler tutularak (kestirmeden)bulunabilir. (Bak. Blm 10.)7.2.4 Borulardaki Basn Dsm (Borulardaki Basn Kayplar)Genel olarak, ember (ring) tipi bir ana boru sebekesi fabrikalarin (tesislerin) basinli hava sistemleriiin en uygun boru sebekesi tipidir. (Bak. Blm 8.) Basinli hava sisteminde kullanilacak borularinapi, boru iinden geen havanin hizi 6 m/s (sinir) degerinin altinda olacak sekilde seilmelidir.(Bak. Tablo 5A.)rnegin: 100 kW ve 265 L/s kapasiteli bir kompresr tesisinin ana boru sebekesinde kullanilan boruapinin en az 80 mm (i) lsnde olmasi gerekir.Kompresr gc 100 kW ve basinci 7 bar bir basinli hava sisteminde ana boru sebekesinin100 metre uzunlu iin (uzunlugu basina) basin dsm (kaybi) degerleri:Boru Anma ap100 metre'deki basn dsmEsdeger g kaybmm bar kW40 1.8 9.550 0.65 3.465 0.22 1.280 0.04 0.2100 0.02 0.1CompAir BroomWade & BCAS Basinli Hava Kilavuzu( TAHAS - 1998)Enerji Tasarrufu ve Isi Gerikazanma VII - 37.3 Is GerikazanmaTipik bir endstri tesisinde kullanilan tm gcn (elektrik enerjisinin) yaklasik %10-15`inin havakompresrleri tarafindan harcandigi sylenebilir.Kompresr giris gcnn %80`i ile %90`i arasinda bir kismi enerji gerikazanma donanimi vasitasiylagerikazanilabilir. Enerji gerikazanma donaniminin yatirim maliyeti dsktr ve kisa srede kendiniamorti edebilir.Kompresr tesisinin yillik isletme maliyeti, bu tesisin yatirim (kurulus, satin alma, sermaye) maliyetineyaklasir ve normalde, harcanan enerjinin en az %90`i kullanilmayan isiya dnsr. Sonu olarak, isigerikazanma sistemi basinli havanin kullanma maliyetinde nemli (etkileyici) bir dss saglar.7.3.1 Hava Sogutmal Kompresrlerden Is Gerikazanma100 kW gcnde kompresr gurubu (nitesi) 93 kW gce denk gelen isiyi yag ve hava sogutucularinaaktarir. Bu enerji sogutuculardan sogutma havasina geer ve yilin bir kisminda fabrikayi (tesisi)isitmak iin kullanilabilir. (Emniyet tedbiri olarak, 11.6`yi okuyun.)Kompresrlerin yeri belirlenirken, kompresrden ikan sogutma havasinin fabrikayi (tesisi) isitmak,iin kullanabilmesi aisindan en uygun konumun dikkate alinmasi gerekir. 50C`yi asan sogutmahavasi (kompresrden) ikis sicakligi fabrikayi isitmak iin ideal (uygun) bir sicakliktir. Bununlabirlikte, sogutma havasinin bir kanala verilmesi ve bylece, yazin (istenmeyen sicakliktaki sogutmahavasinin) fabrika disina ynlendirilebilmesi (atilabilmesi) gerekir.Kompresr nitelerinin bulundugu yerdeki grlty (1 metre mesafeden yapilan lme gre)75 dB(A) dzeyinin stne ikarmamasi durumunda, birbirine yanasik (gurup olarak)konumlandirilmasinda pek sakinca yoktur. Ayrica, birden ok kompresr nitesini gurup olarakkonumlandirma zorunlulugu yoktur; herhangi bir kompresr hava kullanilan (hava talebi olan) yeredaha yakin konumlandirilabilir.7.3.2 Su Sogutmal Kompresrlerden Is GerikazanmaSu sogutmali kompresrlerin sogutma suyu uygun bir (baska) sudan suya (iki tarafinda da su olan) isiesanjr (degistirgeci) vasitasiyla personelin ihtiyaci olan sicak suyu elde etmek yada proses (teknikislem) ihtiyacini karsilamak iin kullanilabilir. Bu sekilde bir isi gerikazanma olanagindan tm yilboyunca faydalanilabilir.7.3.3 Is Gerikazanma in zel DzenlemeHava sogutmali yagli kompresrlere iin tm yil boyunca isi gerikazanimi saglayacak zel isigerikazanma niteleri gelistirilmistir.Yagli ve hava sogutmali olan kompresrlerde yag (sogutma yagi) sogutucu yerine (by-pass yapilarak)yagdan suya (bir tarafinda yag, diger tarafinda su olan) bir isi esanjrnden geirilir ve bylece, yaginisisi suya aktarilir.Yagin isittigi su yag/su esanjrnden ikarak, ayni zamanda yalitilmis bir sicak su akmlatr (biriktiricisi, tanki) niteligindeki isi esanjrne girerek (diger taraftaki su ile karismadan) personelinihtiyaci olan yada proses ihtiyaci olan sicak suyun elde edilmesini saglar.zel kontrol ekipmaninin (donaniminin) kompresr yagini kismen veya tamamen normal (havasogutmali) yag sogutucuna ynlendirebilmesi ve bylece sicaklik reglasyonu (dzenlemesi,ayarlamasi) yapabilmek iin, sicak su talebinin ve dolayisiyla sicak suya aktarilacak isi enerjisininyagin verebilecegi isi enerjisinden daha dsk olmasi gerekir.Kompresrden gerikazanilabilecek isi enerjisinin gerek degerini saptayabilmek aisindan,gerikazanilamayacak enerjinin yada belirli bir maksatla kullanilamayacak enerjinin hesabakatilmamasi nerilir. Hava kompresrnden ortama (aik havaya) geen isi (kayip enerji)gerikazanilabilir enerji olarak dsnlmemelidir.Buna gre, asagidaki enerji kayiplari geri kazanilamaz enerji kayiplaridir:(a)Radyasyon ve kompresrden ikan (isinmis) sogutma havasi kaaklari.(b)Basinli havadan geri kazanilamayacak enerji.Ilk kategoride belirtilen enerji kayiplari kolayca anlasilmaktadir ancak ikinci kategoride belirtilen enerjikayiplari oldukca kompleks (karmasik) olup, bu kitabin kapsamina alinmamistir. Laboratuar testlerigstermistir ki; kompresr tarafindan harcanan enerjinin yaklasik %80`i isi olarak geri kazanilabilir.CompAir BroomWade & BCAS Basinli Hava Kilavuzu( TAHAS - 1998)Ana Boru Sebekesinin Kurulmasi VIII - 18 ANA BORU SEBEKESNN KURULMASI (TESS EDLMES)8.1 Ana Boru Sebekesi. Ana boru sebekesinin maliyeti (genelde) basinli hava sisteminin tesis (kurulus) maliyetinin yksek bir kismini (oranini) olusturur. Boru apini kk semek yatirim (sermaye, kurulus) maliyetini dsrr; ama, sistemdeki basin kaybi (basin dsm) boru api kldkce bydg iin, basinli hava sisteminin isletme (alisma) maliyeti ykselir. Sonu olarak, (baslangita) boru apini kk seerek yapilacak maliyet tasarrufu (azaltma), kisa bir sre sonra, basin kayiplarindan ileri gelen isletme maliyeti artisinin altinda kalarak, anlamini yitirebilir. Yeni yada yeniden dzenlenen bir tesiste (fabrikada) basinli hava sisteminin boru yerlesimi (buhar, su v.s boru sebekesi ve elektrik baglantilarindan daha) ncelikli olarak planlanmalidir; aksi takdirde, ana boru sebekesinin diger boru sebekeleri ve elektrik baglantilari akismamasi iin, dolambali yapilmasi gerekir ki; bu da, basin kayiplarinin artmasina yol aar. Basinli hava sistemi ana boru sebekesi iki trl olabilir: (a) Kullanim noktasina yada noktalarina kadar giden tek bir hat (besleme hatti). (b) ember (Halka, Ring) dzeninde ana boru sebesi. Kullanim noktasi ve besleme (kompresr) yeri birbirine yakin tesisler iin, tek hatli ana boru sebekesi yeterlidir. Bu durumda, boru apinin borudan geecek en yksek hava miktarina (debisine) gre bulunacak basi dsm (kaybi) degerinin izin verilen en yksek basin dsmnden (kaybindan) az olmasini saglayacak byklkte (veya daha byk) olmasi gerekir. (Bak. Tablo 5A, 5B, 5C, 5D.) Tm boru sebekesinin iyi desteklenmesi gerekir. (Bak. Tablo 6A, 6B ve BS 3974 Kisim 1.) Kompresr ikis borusu olarak (Kompresr ikisinda) termoplastik borular kulllanilmamalidir. Asiri enerji kayiplarini nleyebilmek iin, boru iindeki hava akis hizinin6 m/s degerinin altinda kalmasi saglayacak bir boru api seilmelidir. (Bak. Tablo 5A.) Havanin (boru iinden) akis hizi asagidaki forml kullanarak hesaplanabilir:V = 1273*Q / (P+1)*D2 V = metre/saniye (m/s) olarak hava aks hz. Q = litre/saniye (L/s) olarak serbest hava debisi (verimi). P = bar (efektif) olarakhava basnc. D = milimetre (mm) olarak boru i ap. (Bak. Tablo 5A.) Yukaridaki formln yanisira, serbest hava debisi bilinen bir ana boru sebekesinin, hava akis hizi 6 m/s degerinin altinda olmasi iin gerekli en dsk (minimum) boru api forml:D (mm) = (212*Q / (P+1))1/2 7 bar (efektif) basinca gre dizayn edilecek ana boru sebekesinin apini belirlemek iin basit forml:D (mm) > 5*Q1/2 ok sayida hava ekme (kullanim) noktalari olan byk tesislerde, ember (ring) seklinde ana boru sebekesi dizayni her hangi kullanim noktasina giden hava hizinin dsk tutulabilmesini saglar. Tek bir kullanim noktasina iki ayriynden hava gelmesi dolayisiyla, (ana boru sebekesi iinde) kullanim noktasina (bransa) giden havanin akis hizi dsk olur. Sebekenin uygun yerlerine konulan kesme valfleri (vanalar) vasitasiyla, gereken zamanlarda ana boru sebekesinin bir kisminin bakima alinmak zere devre disi birakilmasi saglanabilir.(Bak. Sekil 4.) Ana boru sebekesi, gerekirse, zemin altindan tavan seviyesine kadar, herhangi bir seviyede olabilir. Kolay servis ve kondensat bosaltma (drenaj) yapilabilmesi ve kolay erisilebilmesi aisindan, ana boru sebekesinin yksek seviyede (zeminden yukarida) olmasi avantajlidir. Ana boru sebekesinin alisma (kullanim) alanini sarmasi (tam alarak kapsamasi) ve direkt (dolambasiz) baglantili olmasi (ncelikle) saglanmalidir. Basin kayiplarinin dsk tutulabilmesi iin, ember (halka, ring) hava sebekesi byk egrilik yariapli bkmlerden yapilmalidir, (ani dnsl) dirsek kullanilmamalidir. Ana boru sebekesinin akis ynne dogru yaklasik %1 egimli yapilmasi ve uygun araliklarla, tersine egim verilerek (karsi tarafta) ilk seviyesine (keskin olmayan bkmler kullanarak) getirilmesi gerekir. En dsk seviyelerde bosaltma (tahliye, drenaj) cepleri (kaplari) olmali ve bu noktalardan bosaltma valfleri yada aygitlari vasitasiyla kondensat (su veya su/yag karisimi) bosaltilabilmelidir.CompAir BroomWade & BCAS Basinli Hava Kilavuzu( TAHAS - 1998)Ana Boru Sebekesinin Kurulmasi VIII - 2Boru sebekesinin egimli yapilmasi ve dsk sevilerde kondensat toplanip, bosaltma yapilabilmesi,kondensatin kullanim noktalarina tasinmasini nler. Buna karsilik, hava kurutucusu kullanilan bir tesistebu nlemlerin alinmasi zorunlu olmayabilir. (Bak. Blm 5.4.)Kavsaklarda ve vanalar iinde hava akisi bozulur (hava akisina karsi diren artar); dolayisiyla, basinkaybi artar. Bu nedenle, egrilik yariapi byk fittingsler (dirsekler, patent dirsekler v.b. baglantielemanlari) ve tam akisli (tam geisli) vanalar kullanilmalidir. Basin kayiplarini azaltan bu nlemler(uygun fittings ve vanalari kullanmak v.s.) arpmalar etkisiyle belirli noktalarda (arpma noktalarinda)olusan kondensat birikmesini de nler.Ana boru sebekesindeki hava sicakligi yerine gre degisir. rnegin: Bir binadan digerine giden borudasicaklik dser ve sicakligin dstg tarafta yogusma olur (hava iindeki nem yogusur). Yogusumun(Kondensatin) toplanmasi ve sistem disina atilabilmesi (tahliye edilebilmesi) iin, ilgili yerlere (birbinadan digerine giden boru sebekesi iin, gittigi binanin girisine) kondensat separatrleri (ayiricilari,filtreleri), bosaltma cepleri (kaplari, kondenstoplar) ve tahliye aygitlari (traplar) konulmasi gerekir.Aiktaki ana boru sebekesinin iindeki yogusumun donmasini nlemek iin, borular yalitilmalidir.Betona gmlms ise (rnegin, karayolu altindan geen) boru hattinin en az%1 egimli olmasi gerekir.Bylece, en dsk noktadan bosaltma (drenaj) yapilabilir.8.2 Hava Borular ve Fittingsler (Baglant Elemanlar) Iin Kullanlabilecek Malzemeler. Ana borusebekelerindeelik, bakir (bakir alasimi) yada ABS malzemeden yapilmis boru ve fittingsler (rakor,nipel v.b. baglanti elemanlari) kullanilabilir. Genel olarak, 25 mm`den byk (delik) apli borusebekesinde bakir (bakir alasimi) yada ince cidarli (etsiz, et kalinligi dsk) paslanmaz elik malzemekullanilmaz (tercih edilmez).8.2.1 elik Borular. Basinli hava sisteminde kullanilacak elik borularin BS 1387`e uygun siyah yadagalvanizli borular olmasi gerekir. Ek olarak, korozyon (paslanma, asinma) direnci dsk borukullanimindan kainilmasi tavsiye edilir. Bu tip borulara, boru apina uygun (dvme elikten, disli)fittings (rakor, nipel vana v.s. baglanti elemani) baglanabilmesi iin dis ailabilmesi ve ailacak disinBS 21`e uygun olmasi gerekir. I api 65 mm`den (Dis api 76 mm`den) byk borularinbirlestirilmesinde BS 1965`e uygun kaynakli (kaynak yapilan) baglantilarin kullanilmasi (dis yerineflans kullanmak v.s.) tavsiye edilir.8.2.2 ABS Borular. ABS korozyona ugramayan (korozyon direnci olan, paslanmaz, asinmaz, bozulmaz) vezehirli (toksik) olmayan bir polimer (polimerik) malzemedir. ABS`nin (ok) dayanikli, boru yapmaya(boru olarak sekillendirmeye) elverisli olmasi, basinli hava iletiminde zellikle kullanilmasina yolamistir. BS 1710`a gre, basinli hava sistemlerinde kullanilacak ABS borularin dogal (imalat,z, orijinal) rengi aik mavidir. Btn termoplastikler gibi, ABS borularin da kullanilma (alisma)sicakligi sinirlidir. Dolayisiyla, ABS boru kullanmadan nce, sicaklik sinirlamalari ve ilgili digerkosullar aisindan, reticisine veya distribtrne danismak gerekir. Basinli hava sistemleri iin, ABSdisindaki termoplastik borular, basinli hava sisteminin basin ve sicaklik kosullarina uygun oldugunailiskin retici garantisi olmadan (reticisinin -garantili- oluru alinmadan) kullanilmamalidir. ABS borulara dis ailmamali, metal paralara (komponentlere) uygun adaptrlerle veya boruya birlesik(boru ile birlestirilmis) olan baglanti elemanlari vasitasiyla baglanmalidir. Sadece ABS ile uyumlubirlestirme malzemeleri kullanilmalidir.ABS boru sisteminin alisma (kullanma) basinci (normalde) 20C`de 12.5 bar ve 50C`de 8 bar`dir.20C ve 50C arasinda kullanma basinci degerleri, boru reticisinin verdigi basin ve sicaklik degerleriile karsilastirilmalidir. (ABS boru istenen kosullara uygun oldugu garanti ediliyorsa kullanilmalidir.)Sentetik yaglarin ogu ve mineral yaglarin az bir kismi (birkai) termoplastik ve elastomer malzemeleribozar. Bu nedenle, kullanilan yagin boru sebekesine zarar verip vermeyecegi, boru reticisine yadadistribtrne danisarak (onlarla birlikte) kontrol edilmelidir.8.2.3 Bakr (Bakr Alasm) Borular. Ana boru sebekesinde 40 mm boru (i) apina kadar, bakir (veyabakir alasimi) boru kullanilabilir. Borunun BS 2871, Kisim 2 (Tablo 13) ile uyumlu olmasi gerekir.Borular ve fittingsler (baglanti elemanlari) en yksek (maksimum) alisma basincina uygun olmalidir.Fittingsler (Baglanti elemanlari) basin tipi olmalidir.Bakir borular (yerine) kolayca uydurulabilir ve (standard) bkm elemanlarinin (dirseklerin, dnslerin)kullanilabilmesi dolayisiyla, gerekli fittings (rakor, nipel v.s.) sayisi azaltilabilir.CompAir BroomWade & BCAS Basinli Hava Kilavuzu( TAHAS - 1998)Ana Boru Sebekesinin Kurulmasi VIII - 3elik boru ve bakir boru arasinda tercih (seim) yapilirken, baslangi (satin alma) maliyetinin yanisira, isilikmaliyeti (sresi ve bedeli) hesaba katilmalidir (dikkate alinmalidir).Kk akis (debi) degerleri olan ana boru sebekeleri disinda, bakir borulu (ve fittingsli) ana borusebekesinin maliyetinin (tercih edilmeyecek derecede) yksek oldugu bilinmektedir.8.2.4 Dvme elik Fittingsler (Baglant Elemanlar). Dvme elikten yapilma (ve disli) fittingslerin(baglanti elemanlarinin) BS 143 ve BS 1256`ya uygun olmasi gerekir.8.2.5 ABS Fittingsler (Baglant Elemanlar). 16 mm`den 110 mm`ye kadar dis apa sahip olabilen ABSborular ve fittingsler (baglanti elemanlari) solvent vasitasiyla (eriterek) birlestirilir.8.2.6 Bakr (Bakr Alasm) Boru Fittingsleri (Baglant Elemanlar). Bakir basin (kompresyon)fittingslerini (baglanti elemanlarini) monte ederken (disi bozan) srtmeyi (ovalamayi) nlemekamaciyla, baglanti yapilacak dislere gres srlmesi tavsiye edilir. Baglanti sikildiktan sonra, baglanacak(diger) boru ile hizaya getirilmeli ve daha sonra tamamen sikilmalidir.8.2.7 Temiz Baglant. Hastaneler gibi temiz hava baglantisi istenen yerlerde, borularin ve borubaglantilarinin zel kosullara (temiz hava kosullarina) uygun olmasi gerekir. Hastanelerin en son(geerli) hava baglantisi kosullari iin (Ingiltere`de) DHSS (talimatlari) referans alinmalidir.8.3 Boru apnn Belirlenmesi. Ana boru sebekesi ve branslarin (dallarin, ayrilan hatlarin) boru api, izinverilen en yksek hava akishizi ve boru iindeki srtnmeden (arpmadan) ileri gelen basin dsm(kaybi) esas (referans) alinarak belirlenir. (Bak. Tablo 4A, 4B, 5A, 5B.) Ana boru sebekesindeki boruaplari belirlenirken, basinli hava sistemine gelecekte yapilabilecek eklemeler (kompresr eklenmesi,kullanilan hava debisinin artmasi v.b.) dikkate alinmalidir.Ek olarak, asiri basin dsm (kaybi) zellikle uzun boru hatllarindan kaynaklanir ve yksek hava akishizi, havanin iindeki nemin (suyun) tutulamayip, borular ierisinde hava ile birlikte akmayadevam etmesine yol aar.Tm tesisler iin,basin dsmnn (kaybinin) minimum (en az) seviyede tutulmasi nemlidir.Tablo 5Ave 5B`de elik borularin nominal (anma) apina gre tavsiye edilen maksimum (en yksek) akis (debi)degerleri yer almaktadir. ABS borularin dis apina gre (bu borular dis aplarina gre dizayn edilir)tavsiye edilen en yksek (maksimum) akis (debi) degeri Tablo 4B`den bulunabilir. (Bak. Blm 8.1.)Boru hatlarinin byk bir ogunlugunda, ek srtnme ve arpma (yn degistirme, daralma, genisleme)kayiplarina yol aan dirsekler (bkmler) ve valfler (vanalar) yer alir. Dz boru disindaki (okkullanilan) boru sebekesi (hatti) elemanlarinin srtnme, arpma (yn degistirme, daralma, genisleme)etkisi dolayisiyla neden olduklari basin kayiplari, esdeger (denk) boru uzunluklari (metre) cinsindenTablo 5C ve Tablo 5D`de verilmistir (gsterilmistir).Ana boru sebekesindeki hava akis hizinin 6 m/s degerini asla asmamasi kosuluna karsilik (Blm 8.1.),yukaridan asagiya dogru olan (dik) branslarda (brans hatlarinda, dallarda), brans uzunlugunun 15 m`yigememesi kosuluyla, (en ok) 15 m/s hava akis hizina izin verilebilir. (Blm 9.1.)Branslarda (Brans hatlarinda) izin verilen en yksek akis (debi) degerleri iin Tablo 5B`nin yanisira,asagidaki forml kullanilabilir:Q = (P+1)*D2 / 85 D = milimetre (mm) olarak boru i ap. Q = litre/saniye (L/s) olarak serbest hava debisi (verimi). P = bar (efektif) olarak hava basnc.8.4 Hazr Tutulmas (Depolanmas) Gereken Hava Miktar. Bazi durumlarda, kisa bir sre iin byk miktarda hava kullanimi olabilir. Havayi kullanan ekipman (donanim, makina yada aygit) kompresrden biraz uzakta olabilir ve istenen miktarda havayi minimum (en dsk) basin kaybiyla kullanim yerine iletmek iin gerekli boru api anormal byk olabilir. Byle bir durumda, havayi kullanacak ekipmanin yakinina yardimci bir hava deposu (tanki) yerlestirmek yararli (faydali) olur. Hazir tutulmasi (depolanmasi) gereken hava miktari, islem (operasyon) basina dsen (harcanacak) hava miktarina ve kabul edilebilir basin dsm (azalmasi) degerine bagli olarak, asagidaki formle gre hesaplanabilir: Gerekli Depolama Hacmi (litre) = Islem Basna Hava Talebi (litre serbest hava) / Basn Dsm (bar)CompAir BroomWade & BCAS Basinli Hava Kilavuzu( TAHAS - 1998)Ana Boru Sebekesinin Kurulmasi VIII - 4 Kompresrn bir sonraki yksek hava talebi periyodundan (srecinden) nce, hava deposundaki (tankindaki) havanin basincini orijinal (eski) degerine ikarabilecek kapasitede hava basabilmesi (bu kapsamda) nemlidir. (Aksi takdirde hava depolamak zm olmaz.)8.5 Ana Boru Sebekesinin Yardmc Ekipmanlar (Aygtlar). Hava hatlarindan dzenli araliklarla kondensat bosaltilmasi (drenaj yapilmasi) gerekir. Kondensat bosaltma islemleri, otomatik bosaltma (tahliye) aygitlari (vasitasiyla otomatik olarak) veya vanalar vasitasiyla (personel -insanlar- tarafindan, manual olarak, el ile) yapilabilir. Kondensat bosaltma islemlerini savsaklamak (ihmal etmek), basinli hava sistemi iindeki kondensatin (su veya su/yag karisiminin) pnmatik ekipmana (basinli hava kullanan makina yada aygitlara) ulasmasina ve bu (pnmatik) ekipmanin zarar grmesine yol aabilir. Ilgili aiklamalarin sonucunda anlasilacagi gibi; basinli hava sistemini dizayn ederken, sistemin bir kisminin kullanilmamasi dolayisiyla enerji tasarruf edebilmek,hava kaagi v.s. nedenlerden dolayi bakima alinmasi gereken kismi bakima alabilmek yada (kullanim noktalarindan birini yada bir kaini) yeniden dzenlemek gerektiginde sistemi tmden devre disi birakmak zorunda kalmamak iin, gereken yerlere kesme (izolasyon) valfleri yani vanalar konulmalidir. Gereken (Kritik) noktalara manometre koymak yada (basin) lm noktalari dzenlemek, servis (kontrol) aisindan ve bakim mhendislerinin (teknisyenlerin) sistemde basin olup olmadigini anlayabilmeleri (uyarilmasi) aisindan yararlidir. (Emniyet valfleri ile ilgili bir uyari iin Blm 6.4.2`yi okuyun.)8.6 Ana Boru Sebekesinin Konumlandrlmas (Yerlestirilmesi). Ana boru sebekesi uzunlugu boyunca destenmelidir. Bylece, boru sebekesi emniyete alindigi (saglamlastirildigi) gibi, egimi ve dzgnlg korunarak (bel vermesi engellenerek), kondensatin sadece bosaltma (drenaj) noktalarinda toplanmasi saglanabilir. Boru sebekesinin isinma dolayisiyla olusacak uzamayi (genislemeyi) karsilayabilecek sekilde yerlestirilmesi (konumlandirilmasi, desteklenmesi, baglanmasi) gerekir. (Ayni sicakliktaki uzama miktari boru malzemesi cinsine gre degisir.) Boru destekleri arasindaki mesafelerin Tablo 6A (elik borular) ve Tablo 6B (ABS borular) ile uyumlu olmasi tavsiye edilir. Borularin tanitici renk kodlarina gre (BS 1710, Tablo 13) boyanmasi (isaretlenmesi), hangi servis (hizmet, maksat) iin kullandiklarinin, dsk basin ve yksek basin borusu olup olmadiklarinin anlasilmasini saglar. (Bak. Blm 8.2.2.)8.7 Basnl Hava Sisteminin Test (Kontrol) Edilmesi. Ana boru sebekesini ve branslari (brans hatlarini, dallari) kurduktan sonra; kompresr, inisleri (dikey hava ekme baglantilarini) ve hava tankini baglamadan nce, sistemin Blm 10`da aiklandigi gibi test edilmesi (denenmesi, kontrol edilmesi) kuvvetle tavsiye edilir.CompAir BroomWade & BCAS Basinli Hava Kilavuzu ( TAHAS - 1998 )Kullanim Hatlarinin KurulmasiIX - 19KULLANIM HATLARININ KURULMASI (TESS EDLMES)9.1 nis ve Besleme Hatlar. Inis hatlari (Ana boru sebekesinden dikey olarak ayrilan hatlar) elik, ABS, bakir (bakir alasimi), ince cidarli (etsiz) paslanmaz elik, bakir kaplanmis elik veya naylon takviyeli PVC borudan yapilabilir. Inis hatlari zerinde, uygun bir pozisyonda kesme valfi yer almasi gerekir. Kesme valfleri bakima alinmis makina yada aygitin kapali (off) pozisyonunda kalmasini yani kazayla yeniden alismasini nleyecek (kendiliginden bosaltma -ekzost- yapabilen veya kendinden kontroll) cinsten olmalidir. Inis hatlari ana boru sebekesine yada brans hatlarina st noktalarindan egrilik (bkm) yariapi byk dnsler yapilarak (egrilik yariapi byk dirsekler -bkmler- kullanilarak) baglanmalidir. (Sekil 4.) Inis hatlarinin boru api asgari (en azindan istenen) degerlere uygun olmalidir. (Bak. Tablo 5A ve 5B.) Brans (hatti) ile hava kullanim noktasi arasindaki (kullanim hattindaki) basin dsm kontrol edilmelidir. Kullanim noktasindaki basin, hava kullanan makina yada aygitin (aletin) reticisi tarafindan belirtilen minimum (en dsk) alisma basincindan az olmamalidir. Hava kurutucusu baglanmamis ise, makina yada aygitlara giden besleme hatlari, Inis hatlarina bir T` zerinden (T`nin yatay tarafina) baglanmali ve besleme hatti baslangicinda kesme valfi (vana) olmalidir. Inis hatti T` baglantinin altindan kondensat bosaltma (drenaj) noktasina kadar devam ettirilmelidir. Inis hattinin alt ucunda (Kondensat bosaltma noktasinda) otomatik yada el kontroll (manual) bosaltma valfi olmalidir. El kontroll (Manual) bosaltma valfleri kullanilacaksa, bosaltma kabinin (ayaginin, cebinin) kondensat bosaltma periyodlari arasinda birikecek kondensati (tasirmadan) toplayabilecek hacimde olmasi gerekir. (Tm bu aiklamalarla ilgili olarak, Sekil 4`e bakin.) Otomatik bosaltma vafleri baglanmis bosaltma kaplarindan (ayaklarindan, ceplerinden) hemen nce yerlestirilmis bir kesme valfi (vana), otomatik bosaltma valflerine servis (bakim/onarim) islemi yapilabilmesi aisindan gereklidir. Otomatik yada el kontroll (manual) bosaltma valflerinin yanisira, basin yokken ailan (basin varken kapali olan) bosaltma tapalari (purjrler) vardir. Drenaj noktalarindan atilan kondensatin ayri bir hatla (boru sistemi ile) uygun toplama tanklarina (veya kaplarina) yada kanallarina verilmesi tavsiye edilir.9.2 Filtreler/Separatrler. Hava kurutucusunun yer aldigi sistemler disinda, kullanma noktasindaki havanin (nem aisindan) doymus (su ieren) hava oldugu sylenebilir. Ayrica; toz (kir), boru dkntleri, sizdirmazlik malzemesi artiklari, yanmis yada bozulmus yag (hava iinde srklenerek) basinli hava aygitlarina (makinalarina, aletlerine) geebilir. Suyun ve diger kati yada sivi maddelerin karisimdan olusan tortularin basinli hava ile alisan makina ve aygitlara (korozyon ve zamansiz -erken- asindirma etkisi dolayisiyla) zarar vermesini nlemek aisindan, filtrasyon (filtreleme) yapmak nemlidir. Sonu olarak, su ve diger zararli (tortu yapici, asindirici) maddelerin sistem disina atilabilmesi iin filtreler (basinli hava filtreleri, yag ve su tutucu filtreler) kullanilir. Kompresre yakin bir noktaya ana hat (ana boru sebekesi) filtresi yerlestirilmis olsa bile, kullanim noktasinda ilave (ek) filtreler (filtre) bulunmasi gerekir. Hava kurutucusu olsa dahi, kullanim noktasinda (kullanim hattinda) filtre/separatr (filtreler/separatrler) bulunmasi, hava kurutucusunun (sisteme zarar vermeden)bakima alinabilmesini saglar. Filtreler basinli hava kurutucusunun (hi bir zaman) engelleyemeyecegi(boru sebekesi iindeki) kir ve dkntlerin kullanim noktalarindaki makina ve aletlere gemesiniengeller. Bir filtrenin/separatrn seilmesi ve monte edilmesi iin nemli noktalar: (a) Kati ve sivi partiklleri (zerreleri) tutma kabiliyeti. (b) Hava hattinin (basin) durumunu gstermesi, basit bir bosaltma ve temizleme aksami olmasi, kondensat bosaltma islemini mmknse otomatik olarak gereklestirmesi. (c) Filtrenin akis (debi) kapasitesi boru apindan daha nemlidir; Filtre ok bykse, gereksiz yere pahali filtre kullanilmis olacagi gibi, optimum performans (en iyi verim) elde edilemeyebilir. Filtre ok kk ise, basin dsm (kaybi) fazla olacak ve hava akisi kisilacaktir.(d) Kati partikl (zerre) tutma hassasiyeti basinli havanin kullanilma amacina (ne iin kullanildigina) baglidir. (Havanin kullanma amacina bagli olarak, degisik hassasiyetli filtre kullanilabilir.) (e) Bakim kolayligi aisindan, (bir yerine) iki filtre (degistirme vanalari ile birlikte) paralelolarak (baglanarak) kullanilabilir. (f) Filtrenin giris ve ikisi arasindaki basin dsmn (kaybini) gsterebilmesi yada basin farkini(kaybini, dsmn) gsteren bir alete (aygita) baglanabilmesi istenir; zellikle, ok yksekhassasiyetli filtrelerin tikandigini anlayabilmek iin, grsel yada isitsel tikaniklik uyaricilari(tikaniklik gstergesi v.b.) kullanilmalidir.CompAir BroomWade & BCAS Basinli Hava Kilavuzu ( TAHAS - 1998 )Kullanim Hatlarinin KurulmasiIX - 2 Sprey boyama (Boya tabancasi ile boyama) yada otomatik kontrol (basinli hava ile cihaz kontrol) sistemlerinde yksek dzeyde (standardli, kaliteli) filtrasyon (filtreleme) esasdir. Hassas kimya ve ila tesislerinde, bira ve gida endstrisinde ve hastanelerde kullanilan havanin ok yksek dzeyde (standardli, kaliteli) filtrelenmesi gerekir. Asiri temiz ve steril (mikropdan arindirilmis, aseptik) hava istendigi zaman, ekipmani (donanimi) reten yada satan kurulusa danismak gerekir. Yagsiz kompresr kullanilirsa, filtrasyon (yag filtrasyonu) yapilmis gibi olur; ancak, basilan havanin (temizlik) kalitesi, emilen havanin (temizlik) kalitesine baglidir. Basinli hava hatti (sebekesi) filtreleri esas olarak kati maddelerin (ve yagin) tutulmasini da saglayan su tutucularidir (separatrleridir). Bu filtrelerle (Basinli hava hatti filtreleri ile) kompresr emis filtrelerinin alisma prensipleri farklidir (islevleri ve islev grme biimleri farklidir), karistirilmamalari gerekir. Filtre kaplari (Filtrelerin alt gvdeleri) seffaf plastikten yada metalden yapilmis olabilir. Seffaflik, topladigi kondensat elle (manual) tahliye edilen filtrelerin sivi (kondensat) seviyesinin grlmesini saglar ve ayni zamanda, otomatik tahliye yapilan filtrelerin otomatik tahliye aksaminin grevini yapip yapmadigi (seffaf alt kap sayesinde) anlasilabilir. Plastik filtre kaplarinin reticisi tarafindan belirtilen alisma kosullarina uygun (kosullarda) kullanildigindan emin olmak gerekir. Plastik filtre kaplari ile ilgili olarak BS 6005 ve zellikle Ek A`daki kalipta sekillendirilmis polikarbonat (polycarbonate) kaplarin uygun kullanimina iliskin aiklamalar okunmalidir. Plastik filtre (alt) kaplarinin mekanik (darbelerden dolayi) hasar grmelerini engellemek iin, plastik kabin iine yerlestirildigi metal koruyucu (destek, muhafaza) kullanilabilmektedir. Filtre reticilerinin ogu, her bir zel uygulama iin farkli byklklerde filtre elemanlari verebilmektedir. Filtre elemaninin kullanma (temizleme yada degistirme) sresini uzun tutmak aisindan, ayni kapasite (araligi) iin byk olan (yzeyi byk olan) filtre elemanini semek daha dogru olur. Genel Kullanim iin Basinli Hava` konulu ve 66110 numarali PNEUROP tavsiyesi`ne (1984) gre, doyurucu sonular veren filtrasyon dzeyleri:Ekipman Tutulan (Uzaklalan) PartiklAgr dkm (dkmhane) ekipman 40 m'den (mikron'dan) bykNormalendstriyelaletler(aygtlar)vegenelolarak atlye (mekanik atlye) havas 40 m'den bykYksekhzlaletlervekkaklklar(bosluklar) olan diger ekipman 5 m'den bykok temiz hava ve