Augustinus Hipponensis

CONTRA SECUNDINUMMANICHAEUM LIBER UNUS.

SANCTI AURELIIAUGUSTINI,

HIPPONENSIS EPISCOPI,OPERA OMNIA,

MULTIS SERMONIBUS INEDITIS AUCTA ET LOCUPLETATA ;EXTRACTA E COLLECTIONE

SS. ECCLESIÆ PATRUM ;ACCURANTIBUS

D. A. B. CAILLAU,CANONICO HONORARIO CENOMANENSI ET CADURCENSI,

PLURIBUSQUE CLERI GALLICANI PRESBYTERIS.OPUS REGI DICATUM.

TOMUS VIGESIMUS NONUSCONTRA SECUNDINUM MANICHÆUM.

PP. 283-330

PARISIIS,APUD PARENT-DESBARRES, EDITOREM,

SANCTÆ SEDIS ORDINUM INSIGNIBUS DECORATUM,VIA VULGO DICTA DE SEINE, 48.

MDCCCXXXIX.

2

SECUNDINI MANICHAEI EPISTOLA ADSANCTUM AUGUSTINUM.

Manichaei doctrinam commendat tueturque cum Catholicae fidei reprehensione, indigne ferens quod eam scriptis oppugnet Augustinus, quem a Manichaeo timore quodam et honoris cupiditate defecisse insimulat, atque ut ad illius sectam tandem redeat, exhortatur.

I. Habeo et ago gratias ineffabili acsacratissimae Maiestati, eiusque primogenitoomnium luminum regi Iesu Christo, habeo gratiaset supplex sancto refero Spiritui, quod dederintpraebuerintque occasionem, qua ego securussalutarem tuam egregiam Sanctitatem, dominemerito laudabilis et unice percolende. Nec mirum:sunt enim ad omnia bona praestanda et ad omniamala arcenda satis aptissimi, quique tuambenevolentiam suis defendant propugnaculis,eripiantque ab illo malo, non quod nihil est, autquod factione passioneque mortalium gignitur,sed quod paratum est ut veniat. Vae autem illi quise eidem praebuerit occasionem. Nam dignus es,qui ab iisdem talia munera consequaris, iidemqueveritatis tuae nutritores efficiantur, vere lucerna,quam in cordis tui candelabro dextera posuitveritatis, ne furis adventu1 thesauri tui [284]dilapidetur patrimonium: iubeantque sine lapsuillam manere domum, quam tu non super erroris

1 Cf. Mt 6, 19-22.

3

arenam, sed super scientiae lapidem2 collocasti:illumque a nobis repellant atrocem spiritum, quihominibus timorem immittit et perfidiam; utanimas avertat ab angusto tramite3 Salvatoris:cuius omnis impetus per illos principes funditur,contra quos se Apostolus in Ephesiorum Epistolacertamen subisse fatetur. Dicit enim se non contracarnem et sanguinem habere certamen, sed adversusprincipes et potestates, adversus spiritalia nequitiae, quaesunt in coelestibus4. Et revera; quis enim contra armahabeat, et non contra armatum, adversus illumqui movetur? Ut enim hominum corpora armapeccati sunt, ita salutaria praecepta arma iustitiae5.Hoc Paulus, hoc ipse testatur Manichaeus.

II. Non ergo armorum pugna est, sedspirituum, qui iisdem utuntur. Pugnant autemanimarum gratia. Horum in medio posita estanima, cui a principio natura sua dedit victoriam.Haec si una cum spiritu virtutum fecerit, habebitcum eo vitam perpetuam, illudque possidebitregnum, ad quod Dominus noster invitat: si veroab spiritu vitiorum incipiat trahi, et consentiat, acpost consensum poenitudinem gerat, habebitharum sordium indulgentiae fontem. Carnis enimcommixtione ducitur, non propria voluntate. At sicum se ipsam cognoverit, consentiat malo, et non

2 Cf. Mt 7, 24-28.3 Cf. Mt 7, 13-14.4 Eph 6, 12.5 Cf. Rom 6, 13.

4

se armet contra inimicum, voluntate sua peccavit.Quam si iterum pudeat errasse, paratum invenietmisericordiarum auctorem. Non enim puniturquia peccavit, sed quia de peccato non doluit. Atsi cum eodem peccato sine venia recedat, tuncexcludetur, tunc virgini stultae comparabitur6,tunc haeres erit sinistrae manus, tunc a Dominopelletur ex convivio nuptiarum7, nigrarum causavestium, ubi fletus erit et stridor dentium8, ibitquecum diabolo ad [285] ignem9 originis ipsius; quemtua mira prudentia aut ex archangelo factummemorat, aut nihil esse fatetur. Cur ergoregnabunt iusti? Cur Apostoli et martyrescoronabuntur? Totum propterea, quia viceruntnihil? O quantum frustatur vincentis potentia,cum adversarius nullius virtutis esse praedicatur!Muta, quaeso, sententiam, depone Punicae gentisperfidiam, et recessionem tuam ad veritatem,quae per timorem facta est, converte: noli hismendaciis te excusare.

III. Legit enim aliquanta exile meum etqualecumque Romani hominis ingenium,reverendae tuae Dignationis scripta, in quibus sicirasceris veritati, ut philosophiae Hortensius.Haec itaque cum suspenso animo agilique oculoiterum iterumque repetissem, summum inveni

6 Cf. Mt 25, 1-4.7 Cf. Mt 22, 1-15.8 Cf. Mt 22, 13-14; 25, 31.9 Cf. Mt 25, 41.

5

ubique oratorem et deum pene totius eloquentiae:nusquam vero comperi christianum: et armatumquidem contra omnia, affirmantem vero nihil:cum te magis scientia peritum debueris ostendere,non sermone. Illud vero tacere non possum tuaepatientissimae Sanctitati: visus enim mihi es, etpro certo sic est, et numquam fuisseManichaeum, nec eius te potuisse arcanaincognita secreti cognoscere, atque sub Manichaeinomine persequi te Hannibalem atqueMithridatem. Ego namque fateor non talidiligentia nec tanta industria Anicianae domusmicare marmora, quanta tua scripta perlucenteloquentia. Hanc si voluisses veritati concordare,magnum utique nobis exstitisset ornamentum.Noli, rogo, contra tuam venire naturam, noli esseerroris lancea, qua latus percutitur Salvatoris.Vides enim illum et in omni mundo et in omnianima esse crucifixum, quae anima numquamhabuit succensendi naturam. Et tu igitur qui exipsa es, dimitte, quaeso, iam vanas incusationes,superfluas relinque controversias. Tanto temporecum parente tuo in medio tenebrarumconstitutus, numquam [286] subsannasti: inmedium solis ac lunae inventus es accusator. Quisigitur tibi patronus erit ante iustum tribunalIudicis, cum et de sermone et de opere coeperiste teste convinci? Persa quem incusasti, nonaderit. Hoc excepto, quis te flentem consolabitur?Quis Punicum salvabit? An emendatum in

6

Evangelio est, quod spatiosa via non deducat ininteritum10? An falsum in Paulo est, quod operumsinguli suorum non erunt reddituri rationem11? Outinam a Manichaeo recedens, Academiampetisses, aut Romanorum bella, qui omniasuperarunt, interpretatus fuisses: quam magna ibi,quam egregia comperisses, et non, castus homoutique totius pudicitiae et paupertatis, isses adIudaeorum gentes barbaras moribus: cumpraeceptis inseris fabulas, et adducis uxoremfornicariam; et, facies filios fornicariae; et, fornicandofornicabitur terra a Domino12; et: Non lavabis manuspost coitum coniugis; et: Mitte manus super femurmeum13; et: Macta et manduca14; et: Crescite etmultiplicamini15. An tibi leones in lacu placuerunt16,quia caveae non erant? An tibi sterilitas Saraedoluit, cuius pudoris distractor maritus sororemfingens exstiterat17? Sed forte post Daretis etEntelle certamen18, Iacob et ipsius pammachiamexspectare volueras19? An numerum

10 Cf. Mt 7, 13.11 Cf. Rom 14, 12.12 Os 1, 2.13 Gen 24, 2; 47, 29.14 Act 10, 13.15 Gen 1, 28.16 Cf. Dan 6, 16.17 Cf. Gen 12, 13; 20, 2.18 VERGILIUS, Aen. 5, 362-484.19 Cf. Gen 32, 24-25.

7

Amorrhaeorum20, an pancarpum in arca Noeconspicere disposue ras21? Novi ego te haecsemper odio habuisse, novi ego te semper magnaamavisse, quae terras desererent, quae coelospeterent, quae corpora mortificarent, quae animasvivificarent. Quis igitur ille est qui te repentemutavit?

IV. Quamquam haec tuae Sanctitati dicerenimis [287] absurdum sit. Ipse enim non ignorasquam pessimus sit, quamque malignus, quiqueetiam tanta calliditate adversus fideles et summosviros militat, ut et Petrum coegerit sub una noctetertio Dominum negare, et eidem resurgentiThomam non permiserit credere: quae tamenvulnera curata sunt indulgentiae medicina. Illudvero quam audacter molitus sit, ut Dominooptimum semen seminanti, ille zizania miscuerit,et tanto pastori Iscariotem rapuerit; et ut adultimum crucis supplicium veniretur, in perniciemipsius Scribas Pharisaeosque accenderit, utBarnabam dimitti clamarent, et Iesum crucifigi.Evasimus igitur, quia spiritalem secuti sumusSalvatorem. Nam illius tantum erupit audacia, utsi noster Dominus carnalis foret, omnis nostrafuisset spes amputata. Et tamen ne ipso quidemcrucis opprobrio potuit satiari: quinimo insaniens,hinc coegit spinis coronari, illinc aceto potari;hinc militum lancea percuti, illinc sinistri latronis

20 Cf. Ios 10, 5.21 Cf. Gen 7.

8

ore blasphemari22. At postea tantum eius crevitiniquitas, ut et ipso et Apostolis eius illucascendentibus diversas componeret quaestiones,sub eorum, quod peius est, nomine superstitiosisomnibus, id est, catholici vocabuli dividensdignitatem. Omitto namque quatenusunumquemque discipulorum adversus magistrosarmaverit, quatenus Hymenaeum, quatenusAlexandrum deceperit23, quae apud Antiochiam,quae apud Smyrnam, quae apud Iconiumcommiserit: illa nunc addo quae praesens actitatmultitudo, a qua tantum virtus procul est,quantum populo clausa est. Nec enim virtus estad quam turba pervenit, et turba quam maximefeminarum. Sed vereor clandestina eorumpublicare, ne ab aliis ordita crimina geminentur.[288] Quamquam sapientum est utrumque ferre,utrumque ridere; et ad illud tantum niti, quodbeatitudinem conciliat, quod parturit vitam.

V. Et tamen iterum atque iterum supplexdeprecor, oro etiam atque etiam obsecro, primumquidem veniam largiri digneris, si quo sermonefuerit tuum titillatum aureum pectus: ardore enimhoc nimio feci, quia nolo te a nostro grege divelli,a quo etiam ego ipse aberrans pene perieram, nisicito me de iniqua communionis tulissem natura.Deinde, ut concilies te illi, quae in te nihil deliquit:redeas ad illam, quae tibi si redieris, propter

22 Cf. Mt 26, 27; Lc 22-23; Io 18-20.23 Cf. 1 Tim 1, 20.

9

culpam, non erit succensura. Nec enim septiestantum novit ignoscere: quinimo habet et ligandiet solvendi potestatem. Noli te fingere palpare,qui dudum vidisti: noli velle discere, qui potesdocere. Dimitte hominum gloriam, si vis Chri stoplacere. Temporibus nostris renova Paulum, quicum legis Iudaicae doctor esset, consecutus aDomino apostolatus gratiam, quae putabatcommoda, contempsit ut stercora, ut Christumlucrifaceret24. Subveni animae tuae tam lucidae:quia ignoras quali sit fur hora venturus. Noliornare mortuos: quia vivorum es ornamentum.Noli comes esse lati itineris, quia Amorrhaeumexspectat: sed ad arctam festina viam, utconsequaris vitam aeternam. Desine, quaeso,utero claudere Christum, ne ipse rursum uteroconcludaris. Desine duas naturas facere unam;quia appropinquat Domini iudicium. Vae quiaccipient, qui quod dulce est, in amaritudinemtransferunt.

VI. Sed si dubitas de principio, si ambigis depugnae exordio, poterit diurno tractatupacificoque colloquio reddi ratio. Illud tamennotum facio tuae sagacissimae bonitati, quia suntquaedam res quae exponi sic non possunt utintellegantur: excedit enim divina ratio mortalium[289] pectora: ut puta hoc ipsum, quomodo sintduae naturae, aut quare pugnaverit qui nihilpoterat pati; necnon etiam de saeculo novo, quod24 Cf. Phil 3, 8.

10

idem memorat, quia praecisis maximae illiusterrae motibus hoc aedificetur. Quis autemadmittat inter divina praecidi, scilicet nisi figuramfacias interpretantis ad auditorem, quia ab hocverba praeciduntur, et in illo componuntur? Etquamvis tractator multa dixerit, quae teneat apudse auditor, tamen a tractatore non recesserunt:nisi taliter et de illo sentias saeculo, et id quoddicitur stultum satis et ineptum. Ita quoque et depugna, quod nisi primo conicias, quia Deus totusiustitia est, ultimum autem facinus est invaderealiena: ad hoc vero cum venerit contraria natura,ille quidem nihil poterat pati, quia praescius erat,visus fuisset facinori consensisse nisi pugnasset:et ideo magnam opposuit venienti virtutem, utiiustitia ipsius nulla pollueretur sacrilegiiconsensione. Ita enim ab eo iustus finitus est, utnec ipse peccet aliquando, nec aliquandoconsentiat peccatori. Illud etiam quia Deus in suoregno potens erat in natura, ut omnipotens etiudex. Haec siquidem ita dicta sunt, non ut illefactus est, sed ut assequi ego non valui25 : adhucnon satis faciunt perfidiae, nec caecis sol exortusest, nec surdis vox audita est, nec dapes mortuispraeparatae. Quod autem loca naturis assignarinon possunt, hoc est quod conditio humanainenarrabile vocat atque ineffabile. Salvator autemcui totum facile est, duo haec dextrum vocat ac

25 Forte ego valui, deleto non.

11

laevum, intus ac foris: Venite ac Recedite26. Tuautem conversum facis et pedem ponis, ut est:Orbis, vita, salus, lumen, lex, ordo, potestas: sivocalem dicis et mutam, longam vocas brevem,quae naturae haec non sonant, duo pro certosignificant, et ab invicem separata.

VII. Sed tuae admirandae sublimiqueprudentiae cum [290] talia a me exponuntur, taleest quale si Iordanis Oceano aquam commodet,aut soli lucerna lucem, aut populus episcoposanctitatem. Quam ob rem ferre oportet quidquidhaec epistola continet. Nam et ego nisi tuamdivinam nossem patientiam, quae facile cuiquecondonat, numquam taliter scripsissem: quamviscernas eximios me sensus summatim tetigisse,plurimumque cavisse, ne tibi multus viderer.Quocirca haec fidem penes tuam repererintSanctitatem, qualiterque salvemur; alioquin milliavoluminum exinde poteris generare, dominemerito laudabilis et unice percolende. Vale.

26 Mt 25.

12

CONTRA SECUNDINUM MANICHAEUM,LIBER UNUS.27

Docet Augustinus quare Manichaei sectam reliquerit, eamque ex Secundini ipisius epistola prolatis argumentis refellit.

I. Benevolentia28 in me quae apparet litteristuis, grata mihi est: sed quam te redamari a meoportet amantem me, tam tristis sum quodtenaciter inhaesisti suspicionibus falsis, partimadversus me, partim adversus ipsam quae mutarinon potest veritatem. Sed quod de animo meonon verum sentis, facile contemno: hoc enimsentis quod etsi in me non agnosco, fieri tamenpotest ut sit in homine. Ergo etiamsi erras in me,non tamen ita erras, ut me de hominum numeroeximat tua opinio: quia id de me credis quod fieripotest in animo humano, etiamsi non sit factumin animo meo. Non igitur opus est ut tibi hanc[292] suspicionem magnopere coner auferre. Nonenim spes tua pendet ex me, aut bonus esse nonpoteris nisi ego fuero. Senti de Augustinoquidquid libet: sola me in oculis Dei conscientianon accuset. Quod enim ait Apostolus: Mihiminimum est, ut a vobis iudicer, aut ab humano die29.Ego autem vicem tibi non rependam, ut de tuamente aliquid existimare in malam partem

27 Scriptus circiter annum 405. – Vide Retract. Lib. II, cap. 10.28 Vide D. Guillon, tom. XXII, pag. 131.29 1 Cor 4, 3.

13

audeam, quod intueri non valeo. Nec dico quodme subdole lacerare volueris: sed tantum de teopinor, quantum de te indicas verbis.Quamobrem etsi non bona de me suspicatus sis,quod carnali timore alicuius incommoditatis, quaede vestra societate mihi accidere poterat, haeresimManichaeorum reliquerim, vel cupiditate honorisquem in Catholica adeptus sum: tamen non de tevicissim male sentiens, credo esse benevolamsuspicionem tuam; et hoc non criminandi causa,sed corrigendi studio scripsisse te existimo. Siautem mihi accommodares credendibenevolentiam, quoniam latebras animi meiarguis, quas utique promere ad oculos tuos etdemonstrare non possum, facile de ipso mutaressententiam, et nolles amplius temere affirmarequod nescis.

II. Ego enim fateor, timore Manichaeosdeserui, sed timore illorum verborum quae perapostolum Paulum prolata sunt: Spiritus, inquit,manifeste dicit, quia in novissimis temporibus recedentquidam a fide, attendentes spiritibus seductoribus etdoctrinis daemoniorum in hypocrisi mendaciloquorum,cauteriatam habentes conscientiam suam, prohibentesnubere, abstinentes a cibis quos Deus creavit adpercipiendum cum gratiarum actione fidelibus, et iis quicognoverunt veritatem. Omnis enim creatura Dei bona est,et nihil abiciendum quod cum gratiarum actionepercipitur30. Quibus [293] verbis etsi alios fortasse30 1 Tim 4, 1-4.

14

haereticos, tamen maxime Manichaeos breviteraperteque descripsit. Hoc ergo timore, cum inpuerili ingenio saperem, me ab illa societatedivulsi: amore quoque honoris arsisse me fateor,ut inde discederem; sed illius honoris de quo idemdicit apostolus: Gloria autem, et honor, et pax omnioperanti bonum31. Quis autem operari bonumconabitur, qui non in voluntate mutabili, sed innatura incommutabili malum esse putaverit?Unde et ipse Dominus, eis qui bona se loquiarbitrabantur cum essent mali: Aut facite, inquit,arborem bonam et fructum eius bonum, aut facite arboremmalam et fructum eius malum32. Malis vero iammutatis in bonum Apostolus ait: Fuistis enimaliquando tenebrae, nunc autem lux in Domino33. Sed sinon vis mihi de animo meo credere, existima utlibet; tantum de ipsa veritate cave quid sentias.Tentatio te non apprehendat nisi humana34.Humanus enim error est, ut id factum esse inanimo meo credas, quod fieri potuit, etiam si nonest factum: cum vero sacrilegam, et non solumfalsissimam, sed etiam fallacissimam fabellamPersicam, non de quolibet homine, sed de summoDeo, mendaciis contaminatissimis contextamatque confictam putas esse veritatem; non est hocmodo praetereundum, neque tanta mors animae

31 Rom 2, 10.32 Mt 12, 33.33 Eph 5, 8.34 Cf. 1 Cor 10, 13.

15

contemnenda. Est enim quod tecum agi possit:quia non sicut de animo meo nihil ampliuspossum dicere, nisi ut credas mihi, quod sinolueris, non invenio quid faciam: ita etiam cumde ipsa luce animorum, quam rationales mentesquanto puriores, tanto tranquillius intuentur,falsum aliquid existimas, non tibi potest, sipatienter audias, demonstrari quam sitremotissimum a veritate quod sentis. Sicut enimsensum oculi tui sentire [294] non possum, nec tumei, sed tantummodo nobis de hac re credere velnon credere possumus; illam vero speciem quaeutriusque nostrum oculis visibilis subiacet,invicem nobis valemus ostendere: sic deaffectioni bus animorum nostrorum quas propriashabemus, credamus nobis, si placet; si autem nonplacet, non credamus: rationem autem veritatis,quae nec mea nec tua est, sed utrique nostrum adcontemplandum proposita, sine pervicaciaecaligine, serenatis mentibus pariter attendamus.

III. Nec alia documenta tibi proferam, quibusManichaei error apparet, quam ex epistola tua.Scribis habere te et agere gratias ineffabili acsacratissimae Maiestati, eiusque primogenito omniumluminum regi, Iesu Christo. Dic mihi quorumluminum sit rex Iesus Christus? Eorumne quaefecit, an eorum quae genuit? Nos enim dicimusDeum Patrem genuisse Filium aequalem sibi,creasse autem per eum, hoc est, condidisse acfecisse creaturam inferiorem, quae utique non est

16

quod est ille qui fecit et per quem fecit. Itaquequoniam per eum fecit saecula, recte ab Apostolodictus est Rex saeculorum35, tamquam superiorinferiorum, et regendi potens, regens ea quaeregimine indigeant. Tu autem cum IesumChristum regem luminum appellas; si genuit ea,cur non sunt aequalia generanti? Si autem dicisaequalia, quomodo rex eorum est, cum regemnecesse sit regere, nec ullo pacto fieri possit utsint ea quae reguntur ei a quo reguntur aequalia?quod si non genuit, sed fecit haec lumina, quaerounde fecerit? Si de se ipso propagavit, cur ergoinferiora sunt? cur degeneraverunt? Si autem nonde se ipso, dic unde? An forte nec fecit nec genuitlumina quibus regnat? Habent ergo originempropriam atque naturam, sed profectoinvalidiorem, ut a potentiore vicino vel patianturse regi vel [295] cupiant. Nonne cognoscis, si itaest, excepta gente tenebrarum iam duas essenaturas, alteram alterius egere auxilio, sedneutram ex alterius pendere principio? Hancprofecto opinionem tu repudiabis, quoniamManichaeo maxime adversa est, qui non duasnaturas, regem luminum et lumina quae reguntur,sed duas naturas, regnum luminum et regnumtenebrarum persuadere conatur. Refugies igitur adid, ut genita dicas haec lumina: ubi cum quaesierocur infirmiora sint, contendere fortasse tentabisaequalia. Sed cum retulero: Quae causa est ut35 Cf. 1 Tim 1, 17.

17

regantur? negabis regi. Hinc respondebo: Curhabent regem? Ubi non video quid restetingenuitati tuae, nisi ut te poeniteat tale ostiumposuisse in epistola tua, per quod tu ipse exirenon possis. Sed etiam cum te poenituerit, etdixeris non ideo Manichaeum victum putarioportere, quod tu aliquid in litteris tuis incautiusposuisti; innumerabilibus locis de libris Manichaeirecitabo: Regnum lucis ab eo vocari quod regnotenebrarum naturaliter constituit esse contrarium;nec regnum, sed regna: quandoquidem in ipsaepistola ruinosi Fundamenti cum de Deo Patreloqueretur: Nullo, inquit, in regnis eius aut indigente,aut infirmo constituto. Ubi autem regna sunt, quistam caecus est qui non intellegat, aequales regesiis quibus regnant omnino esse non posse? Quidigitur tam vicinum, si velis advertere, et tamconveniens honestati pectoris tui, quam ut te nonpoeniteat illud in epistola posuisse? Est enimverissime Iesus Christus rex luminum, nullomodo sibi aequalium, sed subiectorum, et eorumrector beatorum. Poeniteat autem te potius fuisseManichaeum, cuius omnes deceptoriasmachinationes veridica frons epistolae tuae unoictu arietante subverterit. Quia enim Christusluminum rex est, nec de se ipso genuit inferioraquibus rex esset; nec ea vicina sibi quibus regnaretassumpsit, quae nec [296] genuerit ipse necfecerit, ne sint duo genera boni, quorum neutrumsit ex altero; sed nec unum indigens altero, quod a

18

tramite veritatis alienum est: restat ut ea luminaquibus regnat, quae utique bona sunt, quiainferiora sunt, non genuerit; quia propria sunt,non usurpaverit; sed fecerit et condiderit Deus.

IV. Si volueris quaerere unde fecerit, etimaginari coeperis adiutorium materiae quam ipsenon fecit, ut ibi non videatur omnipotens facerequod vellet, nisi eum aliqua res, quam non fecerat,adiuvaret, rursus inexplicabiles caligines errorispatieris. Sed dicta prophetica sobrio ictuintellegentiae sublimi atque ineffabili maiestatiaptissime adiungente: Ipse dixit, et facta sunt; ipsemandavit, et creata sunt36; ita videbis quomododicatur in catholica fide, quod Deus de nihilofecerit omnia bona valde37. Si enim de aliquo fecit,utique aut de se ipso, aut non de se ipso: sed si dese ipso; non ergo fecit, sed genuit: cur igiturinferiora genuit? Nam eorum nisi inferiora essent,rex esse non posset. Si non de se ipso; non utiquede aliquo quod ipse non fecit: alioquin de alienofecit, et erat iam bonum quod ipse non fecerat,unde sibi regnum statueret. Quod si ita est, incipitnon esse bonorum operum creator; quia eratbonum quod ipse non creaverat: non enim demalo alieno lumina quibus regnaret efficeret.Relinquitur itaque, ut si de re aliqua fecit, de illafecerit quam ipse iam fecerat.

36 Ps 148, 5.37 Cf. Gen 1, 31.

19

V. Ita fit ut primas origines condendarumrerum de nihilo Deum fecisse fateamur: nisi quiaforte ineffabilis ac sacratissimae maiestatisprimogenitum Iesum Christum esse dixisti, nonsecundum susceptionem hominis, in qua peradoptionem vocatos, sicut Apostolus dicit, etsicut catholica credit fides, fratres habere dignatusest quibus [297] esset primogenitus38; sed potiussecundum ipsam divinitatis excellentiam vis eumprimogenitum intellegi, ut illa lumina in quibusregnat fratres eius sint; non facti a Patre peripsum, sed geniti a Patre post ipsum; ut sint ipsipostgeniti, ille primogenitus, omnes tamen depropria Patris eademque substantia. Quod si itacredis, primum contradicis Evangelio, ubi etiamunigenitus dictus est: Et vidimus, inquit, gloriam eiustamquam unigeniti a Patre; quando39 nullo modoverum diceretur, si sempiterna quoque virtus eiusac divinitas, qua consubstantialis est Patri et estante omnem creaturam, ex eadem substantiafratres haberet. Itaque cum et unigenitum etprimogenitum eum divina testentur eloquia;unigenitum, quia sine fratribus; primogenitum,quia cum fratribus: non invenies quomodoutrumque de illo secundum eamdem naturamdivinitatis intellegas. Fides vero catholica quaeinter Creatorem creaturamque distinguit, nullampatitur in his duobus nominibus intellegendi

38 Cf. Rom 8, 29.39 Forte quod.

20

difficultatem, unigenitum eum accipienssecundum id quod scriptum est: In principio eratVerbum, et Verbum erat apud Deum, et Deus eratVerbum40; primogenitum autem universaecreaturae, secundum id quod Apostolus ait: Ut sitipse primogenitus in multis fratribus41; quos ei Pater adfraternam societatem, non aequalitate substantiae,sed adoptione gratiae generavit. Lege itaqueScripturas, nusquam invenies de Christo dictum,quod adoptione sit Filius Dei. De nobis autemsaepissime legitur: Accepistis spiritum adoptionisfiliorum; adoptionem exspectantes, redemptionem corporisnostri42; Ut adoptionem filiorum recipiamus43;Praedestinavit nos in adoptionem filiorum44; Gens sancta,populus in adoptionem45; Vocavit vos per Evangeliumnostrum in [298] adoptionem gloriae Domini nostri IesuChristi46; et si qua talia recordanti vel legentioccurrerint. Aliud est enim per Patris excellentiamesse unicum Filium Dei, aliud per misericordemgratiam accipere potestatem filios Dei fiericredentes in eum. Dedit eis, inquit, potestatem filiosDei fieri47. Non ergo erant natura, cum potestatemut fierent acceperunt credendo in ipsum, cui40 Io 1, 14. 1.41 Col 1, 18.42 Rom 8, 15. 23.43 Gal 4, 5.44 Eph 1, 5.45 1 Pt 2, 9.46 2 Thess 2, 12-13.47 Io 1, 12.

21

unico non pepercit, sed pro nobis omnibus tradidit eum48;ut apud se unigenitum, ad nos primogenitumfaceret. Ex illo igitur quod unigenitus est, non excarne, non ex sanguine, non ex voluntate viri,neque ex voluntate carnis, sed ex Deo natus est:ex illo autem quod primogenitus in Ecclesiafratribus factus est: Verbum caro factum est, ethabitavit in nobis49. Nos quoque in quantumnaturaliter filii irae fuimus50, hoc est vindictae filii,vinculo mortalitatis obstricti, quamvis illo creanteatque instituente, qui procul dubio a summisusque ad ima, omnia in mensura et numero et ponderedisponit et format51, tamen ex carne et sanguine etex voluntate carnis nati sumus: in quantum autemaccepimus potestatem filii Dei fieri, nec nos excarne et sanguine, aut ex voluntate viri, aut exvoluntate carnis, sed ex Deo, non quidemcoaequante natura, sed adoptante gratia nascimur.

VI. Deinde si iam concederem non esseunicum Patri Iesum Christum, secundum eiusdemsubstantiae divinitatem, sed habere fratres post senatos quibus esset primogenitus, quomodo rexeorum esse posset? Quaeso te, an auderes dicereeo fortiorem natum esse, quo priorem? Puderetcerte ita sentire. Non autem ita sentis: quid igitursentis? Leni animum tuum, et placabilem te redde

48 Rom 8, 32.49 Io 1, 14.50 Cf. Eph 2, 3.51 Cf. Sap 11, 21.

22

considerandae sine pertinacia veritati. Hoc enimetiam abs te [299] requiram, quomodo intellegasprimogenitum Iesum Christum in illa divina atqueoptima aeternaque substantia: utrum temporeprimus est genitus, ut posteriores natos in illoregno intellegamus quibus est primogenitus;neque possimus dicere quot horis vel diebus,mensibusque aut annis maior sit, qui ortus estprior; sed tamen aliquo intervallo atque spatiotemporali has generationes discretas essecogitemus: an vero non tempore, sed ipsaexcellentia sublimioris utique maiestatis, quaetiam rex esse fratribus luminibus meruit,primogenitum accipiamus, tamquam in aliquogenitum principatu. Si responderis eum temporefratribus priorem esse atque maiorem, ut iam exhoc ei regnum in fratres delatum esse contendas,quod eos nascendo praecesserit, et aliquando ipsefuerit cum illi nondum essent; quid dicis, frater?Itane praecipitabis cor tuum in hoc impietatisabruptum, ut existimes in illam divinamsummamque naturam mutabilitatem temporiscadere, et credas ibi aliquid existere, quod antenon fuerit? An quia oportebat inde adversustenebrarum gentem lumina progredi,progressiones ipsas generationes vocas, quastemporaliter factas putas, ut temporaliterpugnaretur? Non ergo poterat unum lumensufficere, quod totum illud bellicum negotiumdivina virtute perageret. Aut si multis opus erat,

23

hocne in spiritalibus sentiendum est, ut angustumarbitremur aditum fuisse, qua simul exire nonpossent, ut ex eo quod unus e fratribus priorexisset, et primogenitus dici et rex fieri ceterismereretur? Nolo minutatim singula persequi, neingenio tuo valenti ex paucis cuncta conspicere,nimis onerosus sim. Erige igitur aciem mentis,nebulas contentionis absterge. Video profectoneque secundum loca, neque secundum tempora,motus, progressus, exortus, occasus, ullasveconversiones fieri posse, nisi in creatura mutabili:quae tamen nisi esset [300] ex artifice et conditoreDeo, non dixisset Apostolus: Et coluerunt, etservierunt creaturae potius quam Creatori, qui estbenedictus in saecula52.

VII. In hac enim sententia maxime duo suntnecessaria, quae mecum intuearis peto: unum,quia si creatura aliena esset a Deo, non eiuscreator Deus ab Apostolo diceretur: alterum, quiasi unius eiusdemque substantiae Creator etcreatura esset, non reprehenderentur quiaservierunt creaturae potius quam Creatori; quoniamcuicumque servissent, ab eadem natura atquesubstantia non recessissent. Quomodo enimnemo potest servire Filio qui non serviat et Patri,quia utriusque est una substantia: sic nemo potestservire creaturae nisi serviens Creatori, si essetutriusque una substantia. Unde si iam discernis etsapis, plurimum attenderes esse inter Creatorem52 Rom 1, 25.

24

et creaturam: atque oportet intellegas prolemCreatoris non esse creaturam: nam si esset, nonesset inferior, sed aequalis eiusdemquesubstantiae; ac per hoc quisquis coleret eiqueserviret, simul etiam Creatori eius et Patri cultumservitutemque praeberet. Cum veroreprehenduntur ab Apostolo, et detestabileshabentur qui coluerunt et servierunt creaturaepotius quam Creatori, satis ostenditur illius ethuius diversas esse substantias. Sicut enim nonpotest videri, hoc est, intellegi Filius, nisi in ipsointellegatur et Pater; ipse enim dicit: Qui me vidit,vidit et Patrem53; sic non potest coli Filius, nisi in eocolatur et Pater. Et ideo si creatura Filius esset,non coleretur sine Creatore, neque damnarenturqui creaturam potius quam Creatorem coluerunt.Perspicis itaque iam, ut arbitror, non tibicongruere ut dicas primogenitum secretissimaeatque ineffabilis maiestatis, et omnium luminumregem Iesum Christum, nisi Manichaeus essedestiteris, ut creaturam a Creatore discernas; utIesus [301] Christus et unigenitus sit secundum idquod Verbum Dei est, Deus apud Deum54 pariterincommutabilis et pariter aeternus, non rapinamarbitrans esse aequalis Deo55; et primogenitusomnis creaturae, secundum id quod in ipsocondita sunt omnia, in coelis et in terra, visibilia

53 Io 14, 9.54 Cf. Io 1, 1.55 Cf. Phil 2, 6.

25

et invisibilia. Agnoscis enim, ut opinor, verbaApostoli ad Colossenses56.

VIII. Quapropter cum abs te quaero, unde sitfacta universa creatura, quamvis in suo generebona, Creatore tamen inferior, atque illoincommutabili permanente ipsa mutabilis; noninvenies quid respondeas, nisi de nihilo factamesse fatearis. Et ideo potest vergere ad nihilum,quando peccat illa creatura, et portio quae potestpeccare, non ut nihil sit, sed ut minus vigeat,minusque firma sit. Nam minus vigere et minusvalere, si omnino perducas ad ultimum, remanetnihil. Diligit ergo sponte vanitatem, cum desertasoliditate veritatis opinabilia sequitur, id est,mutabilia. Cum autem inde meritas poenas luit,subicitur non sponte vanitati, sicut subiecta est inhomine peccante. Hinc enim ait Apostolus: Omniscreatura vanitati subiecta est, non sponte57: quia et inhomine omnis est. Inest quippe homini etinvisibile quid secundum animum, et visibilesecundum corpus: omnis autem creatura partimest visibilis, partim invisibilis: nec tamen omnis inpecore, cui mens intellectualis non inest. In spemsane subiectam esse dicit, propter misericordiamliberantis per remissionem peccatorum etadoptionem gratiae. Tu vero si fateri nolueris aPatre per Filium in bonitate Spiritus sancti, quaeTrinitas consubstantialis et aeterna et

56 Cf. Col 1, 15-16.57 Rom 8, 20.

26

incommutabilis semper manet, de nihilo factamesse creaturam, bonam quidem, sed tamenimparem Creatori atque mutabilem; cogerisutique sacrilegia dicere, ut aliquid Deus [302] dese ipso genuerit quod non sit aequale gignenti, etpossit subici vanitati. Aut si aequale dixeris, eritutrumque mutabile. Quae maior impietas, quamista credere ac dicere et malle perversa opinioneDeum in deterius, quam correcta ratione se ipsumin melius commutare? Si autem timueris diceremutabilem Deum, quia revera magna est etapertissima impietas; dixeris etiam creaturam esseincommutabilem, ut eam parem facias Creatori, etunius eiusdemque substantiae: rursus tibi tuaepistola respondebit. Unde enim est anima illa,quam ponis in medio spirituum, cui a principiodicis naturam suam dedisse victoriam; eique legemconditionemque proponis, quia si una cum spirituvirtutum fecerit, habebit cum eo vitam perpetuam, illudquepossidebit regnum ad quod Dominus noster invitat; si veroab spiritu vitiorum incipiat trahi, ac post consensumpoenitudinem gerat, habebit harum sordium indulgentiaefontem. His certe verbis ex epistola tua recognitis,simul etiam recognoscis, mutabilem te animaeconstituisse naturam. Aliquando enim consentirespiritui vitiorum, ac rursus poenitudinem gerere,quid est aliud quam nunc in melius, nunc indeterius commutari? Et hoc te manifestissimaveritas compulit dicere. Ipsa enim anima tua, sidissimulare velles, urgeret te attendere

27

mutabilitatem suam, et toties ex quo natus es, pervarias voluntates, doctrinas obliviones,consensionesque mutata, testis sibi fieret, ac nullaextrinsecus documenta quaeritaret.

IX. Nisi forte hoc te adiuvari putas, ut dicasincommutabilem esse animam, quia subiunxistidicens: Non enim propria voluntate peccavit, sed alteriusductu; carnis enim commixtione ducitur, non propriavoluntate. In qua sententia forte hoc vis intellegi, utscilicet anima in na tura propria sitincommutabilis, in alterius vero naturae [303]commixtione mutabilis: quasi vero quaeratur curita sit, et non quia ita est. Iam hoc modo etiamHectoris et Aiacis, imo vero cunctorum hominumatque animantium corpora invulnerabiliadicerentur, si abesset ictus et casus, quibus eisvulnus possit infligi. Sed nimirum proptereasolius Achillis corpus, sive poetico figmento, sivealiqua occultiore vi rerum invulnerabile dictumest, quod etiam tela cum ingruerent, nonpenetrabatur: et ex qua parte penetrari potuit, exhac utique invulnerabile non fuit. Sic anima siesset incommutabilis, ita nullius rei permixtionecommutaretur, sicut corpus quod estinvulnerabile, nullius rei contactu aut impetuvulneratur. Itaque nos quia Dei Verbumincontaminabile dicimus, etiam carne mortali etvulnerabili assumpta, ut nos et mortem etquaelibet incommoda corporis contemneredoceret, natum de virgine credere non timemus:

28

vos autem quia impia perversitatecontaminabilem Filium Dei creditis, carni eumpermittere formidatis; cuius tamen substantiamanimae naturam esse perhibentes, ita commixtumcarni asseveratis, ut etiam in deteriuscommutatum non dubitetis opinari. Elige igiturquid velis: utrum Deum commutabilem dicere velcredere, ut de commutabilis Patris substantiacommutabilem prolem genitam esse paritercredas; quae quanta sit impietas, profecto sentis:an incommutabilem Deum dicere, sed tamen desubstantia sua prolem genuisse mutabilem; quodnihilominus vides quam impie absurdequedicatur: an vero ita Deum incommutabilemconfiteris, ut etiam quod de substantia sua genuit,aequaliter non mutetur, pariterque sit summum acpraestantissimum bonum, ipsumque summe essead eumdem modum permansione inviolabiliobtineat; cetera vero inferiora bona, quamcreaturam vocamus, non de ipso, nam essentaequalia; sed tamen quia bona, ipse; quia nonaequalia, de [304] nihilo fecerit: quod si credis,impius non eris, et oblivisceris Persas, et nostereris.

X. At enim ait Apostolus: Non est nobiscolluctatio adversus carnem et sanguinem, sed adversusprincipatus et potestates58, qui ad amorem propriifastus et honoris voluntate impia declinando,animis piis reditum invideant. Sed hoc interest58 Eph 6, 12.

29

inter vestram opinionem et nostram fidem, quiavos eosdem principes ex sua propria quadamnatura exortos, quam Deus nec genuerit necfecerit, sed habuerit aeterna vicinitate contiguam,adversus Deum belligerasse arbitramini, eiqueintulisse ante commixtionem boni et mali.Magnum primo necessitatis malum, quod illissubstantiam suam affligendam perturbandamque,in errore commutandam atque oblivione suipenitus demergendam commiscere cogeretur, utliberatore, correctore, emendatore, praeceptoreindigeret. Quod cernis quam stulte fabulosequedicatur, quanto scelere impietatis obstringat.Nobis autem per christianam fidem persuasumest, non esse contrarium Deo qui summe est, nisiquod omnino non est: quidquid autem aliquomodo est, ab illo qui summe est habere utquoquo modo sit, atque in suo genere bonumesse; sed alia magis esse, alia minus: atque itaomnia bona quae a conditore Deo facta sunt,certis ac distributis gradibus ordinata partimlocorum intervallis ac sedibus, sicut omniacorporalia; partim meritis naturalibus, sicut animapraeponitur corpori; partim meritis praemiorumatque poenarum, sicut anima vel attollitur adquietem, vel doloribus subditur. Ac per hoc illiprincipes, contra quos habere nos colluctationemdicit Apostolus, poenam peccatorum suorumpriores patiuntur ut noceant. Nullus enim invidusut alterum laedat, non sibi prior ipse tormento

30

est. Nocent autem infirmioribus [305] fortiores:nam nullus alterum superat, nisi quo estpotentior: sed tamen ipsi infirmiores suntprincipes iniqui in praesenti, quam si in statupristino atque iustitia permanerent. Interest autemunde sit quisque alio fortior; utrum corpore, utequi hominibus; an animae natura, ut rationaleirrationali; an affectione animi, ut virtuosusiniusto; an ordine potestatis, ut imperator militeaut provinciali. Potestas autem a summa Deipotestate omnino dari creditur; saepe etiamdeterioribus in meliores, id est, iniquis in eos quivel iam tenent iustitiam, vel ad eam tenendampervenire nituntur: ad hoc enim datur, ut probatiper patientiam manifesti fiant59, vel sibi ad spem,vel aliis ad imitationem. Scientes, inquit Apostolus,quoniam tribulatio patientiam operatur, patientiaprobationem, probatio spem60. Ex quo generecertaminis est, cum homo fidelis adversusprincipes et potestates praevaricatorumangelorum, et adversus spiritalia nequitiaecolluctatur; cum illi accipiunt tentandi potestatem,ille praecepta tolerandi: ex quo fit ut in reinferiore superent, in potentiore superentur:superant plerumque corpus infirmius, et mentefirmiore superantur. Contra vim quippe eorumpatientia pugnatur, contra insidias prudentia; utad perniciosam consensionem nec cogendo nos

59 Cf. 1 Cor 11, 19.60 Rom 5, 3-4.

31

flectant, nec fallendo decipiant. Quoniam verevirtus et sapientia Dei est, per quam facta suntomnia; pro pterea in his quae facta sunt, cumsuperiora ad inferiora declinant, ubi est omnepeccatum et omne quod dicitur malum, visimitatur virtutem, et fallacia sapientiam: cum veroea quae declinaverant recurrunt, et redeunt,magnanimitas virtutem, doctrina sapientiamimitatur. Ipsum etiam Deum Patrem peccantesimitantur impia superbia, iusti pia liberalitate.Spiritum denique sanctum iniquorum cupiditas,rectorum [306] caritas imitatur: utrique tamen abimitatione Dei, a quo et per quem et in quonaturae ipsae factae sunt, recedere, sed illi vitiosa,illi laudabili. Nec mirum si quando proficientesdeficientesque confligunt, imitatio deficientium aproficientium imitatione superatur: illi enimelatione praecipitantur, isti humilitate consurgunt.

Si autem movet cur mente fortioresinfirmiores sint corpore; non est mirum, utpeccatorum remissione liberati, mortalitatecorporis exerceantur, cuius immortalitatecoronabuntur. Non enim facile suppliciumdevitatur, nisi ille qui eo solvitur, meritis vicerit.Unde Apostolus: Si autem Christus in vobis, corpusquidem mortuum est propter peccatum, spiritus autem vitaest propter iustitiam. Si autem Spiritus eius, qui suscitavitIesum Christum ex mortuis, habitat in vobis; quisuscitavit Iesum Christum ex mortuis, vivificabit etmortalia corpora vestra per inhabitantem Spiritum eius in

32

vobis61. Animus igitur mortalem proptersupplicium peccati carnem gerens, si commutatusin melius, non secundum mortalem carnemvixerit et ipsam in melius commutat, et immortalecorpus habere merebitur: sed hoc in fine, quonovissima inimica destruetur mors, cumcorruptibile hoc induerit incorruptionem: nonfabuloso illo globo vestro; sed ea mutatione dequa dicit: Omnes resurgemus, sed non omnesimmutabimur. Cum enim expressisset dicens: Etmortui resurgent incorrupti, et nos immutabimur; tunccontexendo subiunxit, ostendens qualem diceretimmutationem, et ait: Oportet enim corruptibile hocinduere incorruptionem, et mortale hoc induereimmortalitatem. Quaestionem quippe tractabat decorpore resurgentium, quam sic posuerat: Sed dicetaliquis: Quomodo resurgent mortui? quo [307] autemcorpore venient?62 Lege itaque totum ipsum locumpia cura intentus, non pertinaci contentioneturbatus, et ingenium tuum Deo adiuvante, nulloexplanatore desiderato, nihil aliud quam id quoddico reperies: et tunc ad illud quod tractareinstitueramus animum revoca, et vide iam, sipotes, non hoc me dicere, quod iusti contra nihilpugnant, sed contra eas substantias quaedefecerunt non stando in veritate.

XI. Deficere autem non iam nihil est, sed adnihilum tendere. Cum enim ea quae magis sunt,

61 Rom 8, 10-11.62 1 Cor 15, 26. 51-53. 35.

33

declinant ad ea quae minus sunt, non illa in quaedeclinant, sed illa quae declinant deficiunt, etminus esse incipiunt quam erant: non quidem utea sint ad quae declinaverunt, sed pro suo genereminus. Non enim cum animus ad corpus declinat,corpus efficitur; sed tamen defectivo appetituquodam modo corporascit: ita et angelicaquaedam sublimitas, cum magis delectata est suodominatu in se ipsa, ad id quod minus estinclinavit affectum, et minus esse coepit quamerat, et pro suo gradu tetendit ad nihilum. Quantoenim quaeque res minus est, tanto vicinior nihiloest. Cum autem isti defectus voluntarie fiunt,recte reprehenduntur, et peccata nominantur.Cum autem sequuntur istas voluntariasdefectiones incommoda, molestiae, dolores,adversitates, quae omnia contra voluntatempatimur: recte utique peccata vel suppliciispuniuntur, vel exercitationibus diluuntur. Quae sianimo sereno intueri velis, profecto desinesaccusare naturas, atque ipsas in crimen vocaresubstantias. Siquid autem de hac re copiosiusexplicatiusque desideras, lege tres libros nostrosqui inscribuntur, De Libero Arbitrio, quos inCampania Nolae poteris invenire apud Paulinumnobilem Dei famulum.

XII. Nunc vero meminisse debeo, epistolaeme tuae, quamvis multo longiore, tamen epistolarespondere. Ideo [308] quippe in aliis non tacui,ne ubique cogar eadem dicere. Sed promiseram

34

ex litteris tuis tibi persuadere, quam falsacredideris, et quam vera sit fidei catholicaeassertio. Certe enim omnis inter nos discretio est,quod vos substantiam quamdam malum essedicitis: nos vero non substantiam, sedinclinationem ab eo quod magis est, ad id quodminus est, malum esse dicimus. Audi igituridipsum. Ponis enim in epistola, et dicis de anima,quod carnis permistione ducatur ad peccatum,non propria voluntate: atque ibi statim, credocum videres, si ita est, subveniendum esse abomnipotente Deo prorsus omni animae,nullamque omnino debere damnari, quoniam nonvoluntate peccaret, quo constituto everteretursententia quam Manichaeus de suppliciisanimarum etiam de lucis parte venientiumterribiliter personat; vigilantissime subiecisti dicens: At si, cum se ipsam cognoverit, consentiat malo, etnon se armet contra inimicum, voluntate sua peccavit.Bene quidem quod aliquando confiteris fieriposse ut sua voluntate anima peccet: sed cuitandem malo si consentiat, voluntate sua peccat?Ei certe quod substantiam dicis esse.

XIII. At ego iam tria quaedam video: tuquoque, ut opinor, mecum vides. Anima enimconsentiens malo, et ipsum malum cuiconsentitur duo sunt, tertia est autem ipsaconsensio: non enim et hanc esse animam dicis,sed animae. Horum igitur trium, ecce animasubstantia est; malum etiam illud, cui anima

35

consentiendo voluntarie peccat, ex vestraopinatione substantia est: quaero igitur quid sitipsa consensio, utrum ipsam substantiam, an insubstantia esse dicatis. Si enim substantiam essedixeris, non iam duas substantias, sed tresopinaberis. An propterea duas, quod animaeconsensio, qua consentit malo, eiusdemsubstantiae est cuius ipsa anima? Iam ergoquaero, [309] malane an bona sit ista consensio. Sibona est, non utique peccat anima, cum consentitmalo. Non solum autem veritas clamat, sed tuquoque scribis, tunc eam voluntate peccare. Malaest igitur ista consensio, ac per hoc etiam animaesubstantia; si et animae substantia est, etutrumque una substantia. Videsne quo coactus es;ut animam et illud malum, non iam unamsubstantiam bonam, alteram malam, sed duasmalas esse perhibeas? Hic fortasse conaberisconsensionem culpabilem non animae tribuerequae consentit malo, sed ipsi malo cui consentit;ut hoc modo possint esse duae substantiae, unabona, altera mala: cum anima de parte boni essedicitur; consensio vero eius qua consentit malo, etmalum ipsum cui consentit, simul ex alia parteconstituitur, et anima malae substantiae utrumquedeputatur. Quis absur dius deliraverit? Non enimanima consentit, si non est eius consensio: ipsaautem consentit; eius est igitur. Porro si eius estconsensio, et mala est ista consensio; eius est hocmalum. Nam si et hoc malum illius mali est cui

36

anima consentit, non habebat necesse hoc malumpriusquam ei consentiret anima. Quale igiturbonum est anima, cuius adventu vel duplicaturillud malum, vel ut mitius dicamus, augetur?

XIV. Deinde si substantia est ista consensio,quam malam esse constat, invenimus esse inanimae potestate ut aliqua substantia mala vel sitvel non sit: quandoquidem ista consensio inanimae potestate est. Nam si non est, non ergosua voluntate consentit. Tu autem pro hacconsensione, voluntate sua peccare dixisti. Habetergo anima, ut dixi, in potestate, ut quaedam malasubstantia vel sit vel non sit. Quid est autem aliudsubstantia quam natura? Erit ergo aliqua naturaquae nec animae naturalis sit, quoniam si nolit,non erit; nec illi malo cui anima [310] voluntateconsentit: non enim potestis dicere naturalemalum esse gentis tenebrarum, quod ibi alienavoluntate instituitur, hoc est, animae voluntate.Cui ergo naturae deputabitur ista natura, id est,ista consensio, si natura est quae neque animae,neque tenebrarum genti naturalis est, nisi utcontra Manichaeum disputes, non duas, sed tresesse naturas? Quia et si aliquando fuerunt duae,nunc tamen iam posteaquam exorta est istaconsensio, tres utique factae sunt. Quam sanetertiam, quae nata est ex anima consentiente, et exmalo cui consentit, quasi utriusque filiam cogerisdicere: sed cum ex duabus naturis nata sit,quarum altera bona est, altera mala, quaero cur

37

non aliquod neutrum natum sit. Sicut enim exequo et asino quod nascitur, nec equus nec asinusest; ita quod de bona natura et mala natum est, siet ipsa natura est, nec bona nec mala essedebebat. Tu autem consensionem malam esseconfiteris: dicis enim tunc animam voluntate suapeccare, dum consentit malo. An forte naturambonam et naturam malam quasi duos sexus,masculinum et femininum esse arbitraris; utquemadmodum ex masculo et femina non aliquidneutrum, sed aut masculus aut femina gignitur, sicex bono et malo non aliquod tertium, quod necbonum esset nec malum, sed alterum malum essecontendas natum? Quod si ita est, ubi est illavictrix animae natura? Itane separata est,63 ut nonalterum bonum potius nasceretur? Deinde nonvides te sexus diversos iam dicere, non naturas?Nam si inter bonum et malum naturarum essetdiversitas, non oriretur ex utroque nisi aliquodtertium, quod nec bonum posset esse nec malum:aut certe sterilis esset ipsa commixtio, nec indetertia substantia pareretur. Si enim ex illisanimalibus quae supra commemoravi, cum sibimiscentur, nihil aliud quam mulus vel mula [311]gignitur, quod neque hoc, neque illud sit; quantomagis ita fieri oportuit in tam magna et summadiversitate boni et mali? Aut si nulla ex eorumcommixtione nova natura existeret, mala nonesset, etiamsi bona esse non posset. Restat igitur63 Forte superata.

38

ut tam incredibilia deliramenta vitare nequeamus,nisi illam consensionem, quam constat malamesse atque culpabilem, fateamur non essesubstantiam, sed in aliqua substantia essedicamus.

XV. Deinde in qua substantia sit,diligentissime requiramus. Quamquam cui nonmanifestum sit, ut sicut suasio non fit nisi insuadente, ita consensionem non esse nisi inconsentiente natura? Anima ergo cum consentitmalo, ipsa substantia est, consensio vero eius nonest substantia. Iam cernis, ut arbitror, in quasubstantia sit; id est, in anima esse istamconsensionem profecto vides, quamconsensionem peccatum esse, ac per hoc malumesse non dubitas. Ex quo iam intellegis fieri posseut in bona substantia, sicuti est anima, sit aliquodmalum quod non est substantia, sicuti est istaconsensio, ex quo malo appelletur etiam animamala. Peccatrix enim utique mala est: peccatautem, cum consentit malo. Una igitur eademqueres, id est, anima, in quantum substantia est, bonaest; in quantum autem habet aliquid mali quodnon est substantia, id est, consensionem istam, intantum mala est. Non enim ex profectu, sed exdefectu habet hanc consensionem. Deficit quippecum consentit malo, minusque iam esse, acpropterea minus valere incipit, quam valebat dumnulli consentiens in virtute consisteret; tantoutique deterior, quanto ab eo quod summe est ad

39

id quod minus est vergit, ut ipsa etiam minus sit.Quanto autem minus est, tanto utique fitpropinquior nihilo. Quod enim minus quoque fit,eo tendit ut non sit omnino: quo quamvis nonperveniat ut penitus pereundo nihil sit,manifestum est [312] tamen quemlibet defectumexordium esse pereundi. Aperi ergo iam cordisoculos, et intuere, si potes, bonum aliquod essequamlibet substantiam; et ideo malum essedefectum substantiae, quia bonum est essesubstantiam. Nec tamen omnem defectum esseculpabilem, sed solum voluntarium, quo animarationalis ad ea quae infra illam sunt conditaconditore suo deserto declinat affectum: hoc estenim quod peccatum vocatur. Ceteri autemdefectus qui non sunt voluntarii, vel poenalessunt, ut peccata puniantur moderatrice summaatque ordinatrice iustitia; vel mensuris reruminfimarum interveniunt, ut praecedentiasuccedentibus cedant, atque ita omnis temporalispulchritudo vicibus suis atque suo genereperagatur. Sicut enim sermo peragitur quasimorientibus atque orientibus syllabis, quae permorarum certa intervalla tenduntur, et spatiis suisimpletis ordinata consequentium successionedecedunt, donec ad finem suum tota perducaturoratio; nec in ipsis decurrentibus sonis, sed inloquentis moderatione positum est, quantumproducatur corripiaturve syllaba, vel qua specielitterarum singulae suorum locorum momenta

40

custodiant; cum ars ipsa quae sermonem facit,nec sonis perstrepat, nec pervolvatur varieturquetemporibus: sic ortu et occasu, decessu atquesuccessu rerum temporalium, certis ac definitistractibus, donec recurrat ad terminumpraestitutum, temporalis pulchritudo contexitur.Quae non ideo mala est, quia in spiritalibuscreaturis possumus intellegere mirarique meliora:sed habet proprium in suo genere decus, atqueinsinuat bene viventibus summam Deisapientiam, in alto secretam, supra omnestemporum metas, fabricatricem ac moderatricemsuam.

XVI. Age, nunc attende illud quod dicebasmalum, cui anima consentiendo voluntarie peccat,utrum substantia sit aliqua, an vero nec ibi possisaccusare substantiam. [313] Quaero enim, quidalliciat animae consensionem, an irruat illacassatim, et propterea consentire dicatur, quiaeius aliqua delectatione movetur ad fruendum.Quod si ita est, non est consequens ut proptereamalum dicatur, quia non recte diligitur. Si enimostendero amari aliquid male, ubi non amati, sedamantis culpa teneatur; profecto fateberiscuiusque rei speciem non esse continuo vitiosam,quia vitiose in eam con sensio cupientis illabitur.Quod quantum me adiuvet, post apparebit. Sed utostendam quod pollicitus sum, quid potiuseligam, cum me rerum copia circumfluat? quid,inquam, potius eligam, quam id quod nos ut

41

creaturam laudamus coelestem, vos autem utportionem ipsius Creatoris adoratis? Quid eniminter cuncta visibilia isto sole praeclarius? At siquisquam eius lucem immoderatius concupiscat,infert64 suis oculis bella iurgiorum, si aliquampotestatem nactus qua possit implere quodappetit, domos eorum oppositas suis fenestrisapertis intuetur, quo minus sol penetralia eiuscoelo apertiore perfundat. Numquid ergo solis estvitium, quia ille lucem istam sic dilexit, ut eamluci iustitiae praeponere auderet, et volens lumenoculorum carnalium abundantius excipere inhabitaculum corporis, ianuam cordis et aciemmentis contra lumen claudere aequitatis? Videsergo amari posse rem bonam, amore non bono.Quapropter, cum tu malum dicas cuiconsentiendo anima peccat; ego bonum dico ingenere suo, sed tale bonum cui animam quo estmelior consentire non deceat. Cum enim sit ipsacorpore supe rior, Deumque habeat sesuperiorem, quamvis in ordine suo naturacorporis bona sit, peccat tamen anima, etpeccando fit mala, si consensionem dilectionisquam superiori Deo debet, inferiori corporiadiungat.

XVII. Quod si dicis, non eam vocare teconsensionem [314] culpabilem, cum res illadiligitur, quae non agit ut sibi consentiatur; sedtunc consentire animam, cum illum cui consentit64 Forte infert vicinus.

42

aliquid suadet aut aliquid cogit; et proptereamalum esse, quia ut aliquid mali committatur,suadet aut urget: secunda quaestio est, et ordinesuo iam iamque etiam ipsa tractanda. Sedmeminerimus hic primum peccati, de quo satis, utarbitror, disputatum est: claruitque fieri posse utres aliqua in suo genere bona male diligatur, etdilectore culpato ipsa non reprehendatur. Quidenim, si tali iam dilectione peccatrix anima atquevitiosa idem peccatum alteri persuadeat, nonne etilla quae persuadenti consentit, tali vitiodepravata, quali vitio depravata illa quamsequitur? Primum ergo peccatum est, quamvisbonam creaturam Creatori in dilectionepraeponere: secundum autem, alterum quoque utid faciat vel suadendo vel cogendo tentare. Nemoenim ad pravitatem vult alium perducere, qui nonprior ipse depravatus est. Voluntate autempeccant, qui alios ad peccatum perducere cupiunt,vel stulta benevolentia, vel malitiosa invidentia.Quis enim filios suos nisi perverse amandomonet, ut nullum lucrum turpe existiment, sedundecumque acquirant amplam pecuniam?Utique non odit eos, et tamen perniciosepersuadet. Talium quippe dilectione iam ipsecorruptus est, cum aurum et argentum malumnon sit; quemadmodum et ille sol, de quosuperius egimus; sed tamen rei bonae dilectorinordinatus in culpa sit. Invidentia vero, cumalium vult quisque peccare, honorem diligit

43

immoderata superbia, et in eo cupit excellere,atque ceteris anteire; quem quidem videt65 ampliuset verius deferri virtutibus, ne in eo superetur,cupit alios ad iniquitatis voraginem ex aequitatisarce deponi. Hoc modo diabolus suadere autcogere ad peccata conatur. Sed numquid ipsehonor in [315] culpa est, quia eum diabolusperverse atque impie diligendo impius factus est?Aut ipsa eiusdem diaboli angelica substantia,quam Deus creavit, ideo mala est, quia substantiaest? Sed cum eius deserens dilectionem, et adsuam nimis conversus, ei videri cupit aequalis,superbiae tumore deiectus est. Non ergo inquantum substantia est, sed quoniam substantiafacta est, in quantum se ipsum amplius dilexitquam eum a quo factus est, malus est; et ideomalus, quia minus est quam esset, si id quodsumme est dilexisset: defectus ergo malus est.Omnis ergo defectus ab eo quod est, tendit utnon sit: sicut omnis profectus ab eo quod minusest, tendit ut magis sit. Honor quippe summus,qualem pietas religiosorum exhibet, utique Deodebetur. Qui ergo amat honorem, Deum imitatur.Sed humiles animae in illo se honorari volunt;superbi, prae illo. Ad Deum autem humiles,excelsiores fiunt iniustis; contra Deum veroexcelsi, humiliores fiunt iustis: ea scilicetdispensatione praemiorum atque poenarum, quia

65 Forte quem quia videt.

44

illi Deum amaverunt supra se, illi pro Deoamaverunt se.

XVIII. Iam, ut arbitror, facile est tibiintellegere ex ipsius verbis epistolae tuae, quibusdixisti, animam, cum consentit malo, voluntate peccare,nullum malum esse naturam malam, veldilectionem naturae malae: sed cum omnesnaturae in suo genere bonae sint, malum essepeccatum quod fit voluntate animae, cum diligitpro ipso Creatore creaturam; sive suo nutu, cumsit mala; sive alterius persuasu, cum consentitmalo. Et nihilominus sic quoque fit mala,consequentibus suppliciis, ut pro meritis omniadisponantur a Creatore summe bono in creaturabona; sed non summe bona, quia non eam genuitde se ipso, sed fecit ex nihilo. Tu autemconstituisti duas naturas, quarum unam visbonam esse, alteram malam; vel potius unamboni, alteram mali: nam mala natura ex bona[316] etiam peccando fit. Fateris tamen eamnaturam quam bonam esse dicis, maloconsentiendo male facere, hoc est, voluntatepeccare. At ego ambas bonas esse assero, sedunam earum male facere suadendo, aliam malefacere consentiendo. Sicut autem alteriusconsensio non est natura, sic nec huius suasio:sicut et ista si non consentiat, bona permanebit,integritatem naturae suae custodiens; sic illa sinon suadeat, emendatior erit. Si vero etiampeccatum quod non suadet, nec ipsa committat;

45

pariter erunt integrae, atque in suo generelaudabiles. Et si enim bis illa peccat quae etcommittit et suadet, illa autem semel sitantummodo ad male faciendum consentiat;tamen peccatis fiunt malae, non natura suntmalae. Aut si propter suasionem natura ista malaest, sic et illa propter consensionem. Sed si peiustibi videtur esse suadere quam consentire, sit istamala, ista peior: non tamen tanta sit acceptiopersonarum, et non tam iniqua in iudicandogratificatio, ut cum ambae peccent, quamvis unagravius, altera levius, una dicatur natura mali,altera boni: ac non potius aut ambae bonae, sedilla melior quae peccat minus; aut ambae malae,sed illa peior quae peccat amplius.

XIX At enim unde est malum factum quodpeccatum vocatur, si nulla est mali natura? Dicmihi unde sit illa consensio mala in ea natura,quam bonam esse concedis et praedicas.Quidquid enim patitur, ut consentiat malo, nonutique pateretur, nisi pati posset. Quaero itaqueunde habeat ipsum pati posse. Melior enim esset,si non haberet. Non ergo natura summi boni, quaposset esse aliquid melius. Deinde si habet inpotestate vel consentire vel non consentire, nonergo victa consentit. Quaero igitur unde habeatistam consensionem malam, nulla contrariacogente natura. Si autem cogitur consentire, ita utnon sit in eius potestate aliter facere; non ergo, utdicebas, [317] voluntate peccat, quando non

46

voluntate con sentit. Sed ego adhuc quaero, undein illa sit posse decipi, si decipitur. Antequamenim deciperetur, nisi esset in ea ut hoc patiposset, numquam utique pateretur. Quamquamnullo modo nisi voluntate consentit: si autemcogitur, cedere potius quam consentire dicendaest. Sed quoquolibet nomine istud appelles,quaero abs te acuto et solerti viro, et a tuoRomano ut gloriaris ingenio, unde habeat istaboni natura pati posse quod patitur, ut consentiatmalo. Sicut enim in ligno, antequam frangatur,inest fragilitas, quae nisi inesset, frangi omninonon posset; nec ideo non est fragile lignum, sinullus fractor accedat: sic quaero in ista natura,unde sit quaedam vel fragilitas vel flexibilitas,antequam ad malam consensionem vel vifrangatur, vel suasione flectatur. Aut si malivicinitate iam fragilitas erat, sicut solent corporavicinae paludis exhalatione corrumpi; iam ergocorruptibilis erat, si potuit eam vicinitatis illiuscontagio pestilentiosa corrumpere. Quaero igiturunde illa corruptibilitas.

Quaeso, attende quid loquar, et cedeperspicuae veritati: non enim quaero undecorruptio; respondebis enim: A corruptore;eumdemque corruptorem nescio quem principemgentis tenebrarum esse contendis, ut etiamfabulosis tegminibus involutum evolvere actenere vix possit: sed quaero unde corruptibilitas,etiam antequam corruptor accederet; quae nisi

47

esset, aut nullus existeret, aut nihil noceretcuiuslibet corruptoris accessio. Cum ergo tuinveneris unde in bona natura ista corruptibilitas,antequam a natura contraria corrumpatur; aut sinon vis eam dicere corrumpi, unde certe istamutabilitas, antequam ex hostili adversitatemutaretur. Non enim non mutatur natura indeterius, quae fit ex sapiente stulta, et quaeobliviscitur sui; tu enim ista verba apposuisti,dicens: Si cum se [318] ipsam cognoverit, consentiatmalo: mutatur ergo in deterius cum obliviscitur, sicut se ipsam rursus commemoratam cognoscat;nullo autem pacto mutari potuisset, nisi antequammutaretur esset mutabilis: cum ergo tu invenerisunde ista mutabilitas in substantia summi boni,antequam esset ulla boni et mali facta commixtio;profecto desines a me quaerere unde sit malum.Quamquam in natura summi boni, si eam rectecogites, nullam prorsus mutabilitatem temporisinveniri, nec a se ipsa, nec alterius cuiuslibetaccessu possit, sicut in ea natura quamManichaeus fingit, et summe bonam essearbitratur, vel etiam sibi credentibus persuadet.Quaere atque responde, si potes, unde istamutabilitas, quae non inventa,66 sed prodita est,cum mora accederet? Mutari enim nec ab hosteposset, si mutari omnino non posset. Cum autempotuit, non se fuisse incommutabilem

66 Forte, quae non invecta, sed prodita est, cum hostis (id est corruptor)accederet.

48

demonstravit. Haec ergo mu tabilitas cum esse insubstantia summi boni, hoc est, in substantia Deicreditur, si contentiosus non es, vides quantainsipientia blasphematur. Cum vero de creaturatale aliquid dicitur, quam Deus nec genuit necprotulit de substantia sua, sed fecit ex nihilo; nonde summo bono agitur, sed tamen de tali bono,quod nisi a summo, qui Deus est, non possetinstitui. Deus quippe summe bonus atqueincommutabiliter, omnia non summe necincommutabiliter bona, sed tamen bona fecit, abAngelis coelorum usque ad extremas bestiasherbasque terrarum, pro sua cuiusque dignitatenaturae omnia locis congruis ordinata. Verum inhis rationalis creatura, cum creatori, hoc est,factori et institutori suo Deo dilectionis obedientia cohaeret, naturam suam in illiusaeternitate, veritate, caritate custodit: cum veroeum contumaci inobedientia [319] deserit, persuum liberum arbitrium peccatis se involvit, perillius autem iustum iudicium supplicio miseraafficitur; et hoc est totum malum, partim quodiniuste facit, partim quod iuste patitur. Hoc tu ame non quaeras unde sit, cum tibi iam ipseresponderis, qui dixisti, quod cum se ipsam cognoveritanima, si malo consenserit, voluntate sua peccat. Ecceunde est malum, a propria scilicet voluntate. Nonautem ista natura, sed culpa est; ac per hoc etiamcontraria naturae, cui utique nocet privando eambono, quo beata esse posset, si peccare noluisset.

49

Hanc tu peccati voluntatem moveri non putas inanima, nisi ex alio malo quod credis esse naturam,quam non fecerit Deus, eamque animam naturamDei esse contendis: ac per hoc ista mali nescioquae natura, si hanc in anima peccati67 suadendofacit, in peccatum victus deicitur Deus.

XX. Ecce quanta impietate, quam nefariishorrendisque blasphemiis te non vis exuere,ponendo in natura quam non fecit Deus, vitam,sensum, sermonem, modum, speciem, ordinem,et alia innumerabilia bona; et ponendo in ipsa Deinatura ante ullam commixtionem mali, ipsammutabilitatem qua capi poterat, et cui timerecogebatur, videns magnam labem68 ac vastitatemadversus sua sancta impendere saecula, nisi aliquideximium ac praeclarum et virtute potens numen opponeret.Et utquid hoc totum, nisi ut illa Dei natura atquesubstantia sic implicatum teneat hostemsubiectum, ut peccans perferat et ligatum, nectotum evadat purgata iam victum, et ut damnataservet inclusum? Praeclaram vero excusationembellicae necessitatis in Deo vestro invenistis,contra illud quod vobis proponitur, utrespondeatis quid factura erat Deo genstenebrarum, si cum ea pugnare noluisset: quam si[320] dixeritis aliquid fuisse nocituram, fatebiminicorruptibilem et violabilem Deum; si autemdixeritis quod ei nocere non posset, quaeretur a

67 Forte peccati voluntatem.68 Ex Manichaei epistola, quam vocabant Fundamentum.

50

vobis: Cur ergo pugnavit? Cur substantiam suamcorrumpendam atque violandam et ad peccataomnia cogendam hostibus tradidit? Contra istamergo complexionem numquam exire potuistis.

Magnum aliquid vobis et tutum invenissevidemini, ut respondeatis dicentes: Magna estiniquitas appetere aliena, cui Deus iniquitatipraebuisset assensum, si eam gentem quae hocausa fuerat, expugnare noluisset. Haberet istaresponsio qualemcumque iustitiae colorem, sisaltem in ipso bello natura Dei vestri se integramimpollutamque servasset, et permixta hostilibusmembris nihil iniquitatis vel coacta vel seductafecisset: cum vero tantis facinoribus et flagitiiseam captivam consentire dicatis; cum denique abilla impietate tam immani, qua etiam luminisancto, cuius portio est, exstitit inimica, nec totamperhibeatis posse purgari, unde illi meritoretribuere creditis horrendi illius globi aeternasupplicia; quanto satius erat inimicum hostem insua iniquitate relinquere inania molientem, quamtradere ei partem Dei, cuius vires hauriret, cuiusdecorem corruptum suae iniquitati sociaret, quisnon videat? Quis tanta obstinatione caecetur, utnon sentiat, non attendat, quanto minoreiniquitate gens tenebrarum frustra naturaminvadere conaretur alienam, quam Deusinvadendam et ad iniquitatem cogendam, et adpoenam ex aliqua etiam parte damnandamtraderet suam? Hoccine tandem est iniquitati

51

consentire noluisse, et tam ingentem iniquitatemsine ulla necessitate fecisse? An erat necessitas,quod ipsum Manichaeum dicere non puduit, etvos pudet? Ille quippe ait, vidisse Deum magnamlabem ac vastitatem adversus sua sancta impenderesaecula, nisi aliquod eximium et virtute potens numenopponeret. Vos autem acutius [321] videlicetratiocinamini, quam si Deum dixeritis eanecessitate pugnasse, ne noceret ei genstenebrarum, violabilem et corruptibilem dicentesDeum, cui nocere aliquid posset, si pugnarenoluisset. Abigite ergo et expellite a cordibusvestris et a fide vestra, etiam ipsam pugnam;totamque illam fabulam, impiarum etimmundissimarum blasphemiarum horrorecontextam, tandem aliquando anathemate atquedamnate. Nam quale est, obsecro te, quod, utante dictum est, violabilem illam naturam etcorruptibilem Deum dicere non timetis; ut naturaDei vestri, si fortitudinem qua non caperetur nonpotuit exercere, non potuerit saltem iustitiamcaptiva servare: quod Daniel potuit, qui leonesausus est irridere, qui eorum a quibus captivusductus fuerat, iniquitati etiam pietate sua nullocompulsus terrore consensit, nec in conditionecorporalis servitutis aequitatem ac libertatemanimi patientis et sapientis amisit69. Natura veroDei captiva ducta est, iniqua facta est; non potesttota purgari, cogitur in fine damnari. Quod69 Cf. Dan 6; 14.

52

malum sibi futurum si sciebat ex aeternitate, illinulla divinitas de se debebatur. Si autem vel terrisvel regionibus sibimet vicinitate contiguis regnilucis et gentis tenebrarum, quae ab hominibusprudenter intellegentibus ridenda Manichaeusnarrat, inenarrabilia esse dixisti, et haec a Christoappellari dexteram et sinistram; novimus sicappellare Christum dexteram et sinistram, ut noncorporalia loca, sed beatitudinem miseriamque suicuiusque meriti velit intellegi. Sed carnalis vestracogitatio, adeo a locis corporalibus non recedit, utsolem istum visibilem, ac per hoc corporeum, quicontineri nisi corporali loco non potest, et Deumet partem Dei esse dicatis. Verum de hisvobiscum agere stultum est: quid enimincorporeum intellegere poteritis, qui Deumincorruptibilem nondum creditis? [322]

XXI. Sed videlicet bonus amicus benigne ame obiurgas, Manichaeos quod reliquerim, et mead Iudaeorum Libros contulerim. Ipsi sunt quivestrum errorem fallaciamque suffocant: in eisquippe prophetatus est Christus, qualem Deiveritas reddidit, non qualem Manichaei vanitasfinxit. Sed homo urbanissimus exagitas antiquamScripturam, eo quod scriptum sit in propheta: Etfac filios de fornicatione, quoniam fornicabitur terra aDomino70; cum audias in Evangelio: Meretrices etpublicani praecedent vos in regnum coelorum71. Novi

70 Os 1, 2.71 Mt 21, 31.

53

unde veniat indignatio tua: non enim tibi tamfornicaria displicet in fornicatione, quam quod inmatrimonium commutata est, et conversa adpudicitiam coniugalem; ubi Deum creditisvestrum in procreando filios arctioribus carnisvinculis colligari: cui putatis parcere meretrices,quia dant operam ne concipiant, ut ab officiopariendi liberae, libidini serviant. Feminae quippeconceptus apud vos carcer est et vinculum Dei.Hinc tibi etiam illud displicet: Erunt duo in carneuna; cum hoc in Christo atque Ecclesia sanctamagnum mysterium commendet Apostolus72.Hinc displicet: Crescite, et multiplicamini73; ne Deivestri multiplicentur ergastula. Me autem fateor inEcclesia catholica didicisse, sicut animam, ita etcorpus, quorum alterum praeditum, alterumsubditum est; ita bonum animae ac bona corporis,non esse nisi a summo bono, a quo sunt omniabona, sive magna, sive parva; sive coelestia, siveterrestria; sive spiritalia, sive corporalia; sivetemporalia, sive sempiterna: nec ideo istareprehendenda, quia illa praeferenda.

XXII. Illud vero quod inter culpanda ponis:Macta, et manduca74; etiam in Actibus Apostolorum[323] spiritaliter positum est. Verumtamen etcorporaliter, non est cibus in vituperatione, sedluxus: praecipue vobis, etiam carnaliter a carnibus

72 Cf. Gen 2, 24; Eph 5, 31-32.73 Gen 1, 28.74 Act 10, 13.

54

abstinere accepta haec sententia placere debuit, utmactaretis carnes, ac sic carceribus fractis demisera custodia deus vester aufugeret, et si quaeeius ibi reliquiae remansissent, manducando eas inofficina aqualiculi purgaretis. Insultas, quod mihidoluerit sterilitas Sarae. Non plane hoc ego dolui,quia et ipsa prophetica fuit. Vestris autemsacrilegiis fabulosis congruit, non sterilitatemSarae, sed fecunditatem dolere; quia omnisfeminae fecunditas, dura est Dei calamitas: undenon mirum est, quia in vobis maxime impleturquod de talibus praedictum est: Prohibentesnuptias75. Neque enim tam concubitum, quamnuptias detestamini: quoniam in eis concubituscausa propagandi, non vitium, sed officium est: aquo immunis est continentia virorumfeminarumque sanctarum; non quia sicut malumillud devitaverunt, sed quia melius elegerunt.Quamquam patrum et matrum, quales Abrahamet Sara exstiterunt, ipsum officium coniugale nonex humana societate, sed ex divina dispensationepensandum est. Nam quia Christum in carnevenire oportebat, ei carni propagandae famulatumest coniugium Sarae, cui virginitas Mariae.

XXIII. Unde et illud quod imperitia laudabilideridendo commemorasti: Pone manum sub femoremeo, Abraham servo suo dixit, postulansiurisiurandi fidem. Pone, inquit, manum sub femore

75 1 Tim 4, 3.

55

meo, et iura per Deum coeli76. Servus quidem illeobediendo iurabat: sed Abraham iubendoprophetabat, Deum scilicet coeli in eam carnemesse venturum, quae fuisset ex illo femorepropagata. Vos hoc aspernamini, detestamini,abominamini, casti et mundi homines: qui FilioDei, quem nullus contactus [324] carnis mutarepotuisset, unum virginis uterum formidatis; et Deivivi77 naturam mutatam atque pollutam omniumfeminarum, non hominum tantum, sed bestiarumquoque uteris implicatis: ac per hoc qui unumPatriarchae femur horretis, quae tandem femora,non dico Prophetarum, sed quarumlibetprostitutarum invenitis, ubi non per deumvestrum illic tam turpiter compeditum iuraredebeatis? nisi forte non quidem caste tangerehumani corporis membrum, sed pudet iurare perDeum tam turpiter vinctum. Tanta illicdeformitate captivo nomine pancarpi, qui inludicris muneribus edi solet, propter omniumgenerum quae inerant bestias, exagitatis arcamNoe78, quae per omne genus animalium futuramex omnibus gentibus figurabat Ecclesiam. Ubi tevel non advertentem vel ignorantem gratulorcongruum posuisse vocabulum: πἀγκαρπος enimomnis est fructus, quod in Ecclesia spiritaliterverum est: et non attendis, Noe cum suis inter

76 Gen 24, 2-3.77 Forte, vestri.78 Cf. Gen 7.

56

illas feras, quo illaesus ingressus est, unde illaesusegressus est, quam felicior fuerit deo vestro, quiferina rabie gentis tenebrarum dilaniatus etdevoratus est. Itaque ille non pancarpus, sedplane camparcus factus est, qui omni feritatediscerptus est. Luctam Iacob cum angelo irrides79,ubi futura cum carne Christi lucta populi Israelprophetice figurata est. Sed quomodolibetintellegas, quanto melius deus vester cum homineluctaretur, quam victus atque captivus adaemonum gente diriperetur. Falso Abraham,quod pudicitiam coniugis vendiderit criminaris:ubi non est mentitus sororem, sed cautelahumana tacuit uxorem80, Deo suo committenseius pudicitiam conservandam; qui nisi faceretquod facere posset, non in Deum fidere, sedDeum tentare iudicaretur. Nec tamen respicisdeum vestrum, qui non uxorem, sed membra suahostibus polluenda, [325] corrumpenda, turpanda,non vendidit, sed gratis dedit. Ad quem, si posset,certe optaretis, ut tam illibata rediret ab inimicissuis dei vestri praeclara natura, quam illibata viroreddita est Sara.

XXIV. Laudas mores et studia quondammea, et quaeris quis me repente mutaverit.Deinde circumloquendo commemoras antiquumhostem omnium fidelium atque sanctorum, etipsius Domini Iesu Christi, quem vis utique

79 Cf. Gen 32, 24-25.80 Cf. Gen 12, 20.

57

diabolum intellegi. Quid ego tibi de meamutatione respondeam, quam nisi eo modo inmelius fieri crederem, non utique me, vestroerrore detestato atque damnato, ad catholicamEcclesiam fidemque conferrem? Quod utrumrecte fecerim, id est, a malo in bonum mutatussim, tu mihi ipse solvis quaestionem in eodemverbo quod posuisti mutationis meae. Animaenim mea, si (quemadmodum dicitis) Dei naturaesset; sive in melius, sicut confido; sive indeterius, sicut arguis, mutari omnino non posset:nec a se ipsa, nec a cuiusquam vel alteriusimpulsu. Unde cum errorem istum reliqui, et elegieam fidem, ubi Dei natura prorsusincommutabilis pie creditur, ut sapienterintellegatur; non displicet mutatio mea, nisiquibus displicet incommutabilis Deus. Est autemdiabolus sanctorum adversarius, non quodadversus eos ex alterius naturae contrarioprincipio consurgat inimicus, sed quia eis invidethonorem coelestem, unde est ipse deiectus.Mutatus enim ipse, alios mutare molitur. Namsicut a vobis Persicae illius fabulae prolixitatedescribitur, si non mutatus alios mutat, profectomaior et victor est: si autem, sicut affirmatis,sanctae lucis, non inimicus Dei est, sed amicus, etillis melior quos decipit, qui eos lumini sanctoinimicos, cui est ipse amicus, efficit? Ideo quippedicit Manichaeus, aeterno supplicio animas in illohorribili globo damnandas, quod errare se a priori

58

lucida sua natura [326] passae sunt, et inimicae luministunc exstiterunt; cum ipsam mentem gentistenebrarum, tenendae apud se lucis amoreflagrantem animalium corpora creare con tendat.Ab his ergo vanissimis sacrilegisque figmentis tecura ut eripias, mutandus in melius illiusadiutorio, qui nec in melius nec in deteriuscommutatur.

XXV. Evasimus, inquis, quia spiritalem secutisumus Salvatorem. Nam illius tantum erupit audacia, utsi noster Dominus carnalis foret, omnis nostra fuisset spesamputata. Si hoc propterea dicis, quia Christumcarnem habuisse non creditis; in Manichaeo spemponere non debetis, quem de masculo et feminaprocreatum, sicut ceteros homines carnemhabuisse conceditis. Cur ergo in illo tantam spemponitis? Nam in hac ipsa epistola tua, cum meterreres, ipse dixisti: Quis igitur tibi patronus erit anteiustum tribunal Iudicis, cum et de sermone et de operecoeperis te teste convinci? Persa quem incusasti, non aderit.Hoc excepto, quis te flentem consolabitur? quis Punicumsalvabit? Consolatorem igitur et salvatorem,Manichaeo excepto, nullum esse posse dixisti.Quomodo ergo, cum de Christi passionibusageres, evasisse vos dixisti, quod spiritalem secutiestis Salvatorem, ne scilicet eum posset in carneconstitutum inimicus occidere? ErgoManichaeum vestrum si occidit inimicus, in quocarnem invenit, ut iam vester esse salvator posset;et quomodo dicis: Hoc excepto, quis te flentem

59

consolabitur? quis Punicum salvabit? Vides quid81 sit inhaeresi et doctrinis daemoniorum, in hypocrisimendaciloquorum82. Veracem Manichaeum deChristo vis esse fallaci; ut si Christus inostendenda carne, morte, resurrectione, locisdenique vulnerum atque clavorum, quaedubitantibus discipulis demonstravit83, totumfallaciter ac mendaciter gessit, tunc [327]Manichaeus de Christo verum dixerit: si autemChristus veram carnem, et ideo veram mortem,veram resurrectionem, veras cicatrices ostendit,tunc Manichaeus de Christo mentitus sit. Ac perhoc id interest in hac causa inter me atque te,quod tu elegisti veracem credere Manichaeum,Christum credendo fallacem; ego autemManichaeum potius, sicut de aliis rebus, ita deChristo, quam Christum de aliqua re (quantomagis de illa, ubi spem credentium maximeposuit, hoc est de sua passione et resurrectione?)mentitum. Nam qui dicit: Quando Christus postillam, quae mors eius putata est, apparuitdiscipulis haesitantibus, et spiritum se videreputantibus; quando dixit: Tangite manus meas etpedes; et videte, quia spiritus carnem et ossa non habet,sicut me videtis habere84; quando uni eorum minimecredenti: Mitte, inquit, digitos in latus meum, et noli

81 Forte quod sis.82 Cf. 1 Tim 4, 1-2.83 Cf. Io 20, 20.84 Lc 24, 39.

60

esse incredulus, sed fidelis85: totum hoc non veraciterostendebat, sed mendaciter: qui hoc, inquam,dicit, non praedicator, sed accusator est Christi.Sed, inquis: Christum praedicat Manichaeus,eiusque se dicit apostolum. Hinc potiusdetestandus atque fugiendus est. Nam haecaccusando diceret, se saltem iactaret amatoremveritatis arguendo alterius falsitatem: nunc veronesciens incautusque se prodit, satisquedemonstrat diligenter intuentibus, quid agat ipse,quid diligat, laudando ac praedicandomentientem. Fuge itaque, amice, tantam pestem,ne te, quod fieri non potest, fallendo velit fidelemfacere Manichaeus: qualem vult videri a Christoesse factum illum discipulum cui dixit: Mitte digitosin latus meum, et noli esse incredulus, sed fidelis. Sicutenim sapit dulcissima veritas, quid aliud discipuloChristus dixit, nisi: Tange quod gesto, tange quodgessi, tange veram carnem, tange verorum vestigiavulnerum, tange vera loca [328] clavorum, etcredendo veris noli esse incredulus, sed fidelis?Sicut autem desipit Manichaei sacrilega vanitas,quid aliud dixit discipulo Christus, nisi: Tangequod simulo, tange quod fallo; nisi: Tange falsamcarnem, tange falsorum fallacia vulnerum loca, etnoli esse incredulus meis mendacibus membris, utcredendo falsis possis esse fidelis. Tales fideleshabet Manichaeus, omnis doctrinaedaemoniorum mendaciloquorum.85 Io 20, 27.

61

XXVI. Fuge ista, obsecro, non te decipiatspecies paucitatis, quoniam ipse Dominus dixitangustam viam esse paucorum86. Inter paucos visesse, sed pessimos. Nam verum est quod paucisunt omni modo innocentes, sed in ipsisnocentibus pauciores sunt homicidae quam fures,pauciores sunt incestatores quam adulteri:denique etiam ipsae antiquorum vel fabulae velhistoriae pauciores habent Medeas et Phaedras,quam facinorum aliorum flagitiorumque mulieres;pauciores Ochos et Busirides, quam impietatumaliarum et scelerum viros. Vide ergo, ne forteapud vos nimius horror impietatis faciat meritumpaucitatis. Talia quippe ibi leguntur, dicuntur,creduntur, ut in illum errorem magis aliquosquam paucos irruere, vel illic remanere,mirandum sit. Sanctorum autem paucitas, quorumangusta via est, in comparatione poniturmultitudinis peccatorum: quae quidem paucitas inmulto maiore numero palearum latet; sed in ipsaarea catholicae Ecclesiae est nunc congreganda ettrituranda, in fine autem ventilanda atquepurganda87: ad quam te oportet conferas, sifideliter fidelis esse desideras, ne fidendo falsis,sicut scriptum est, ventos pascas88, id est,immundis spiritibus esca fias. Si enim Paulusapostolus, quem commemoras, non sapientum

86 Cf. Mt 7, 14.87 Cf. Mt 3, 12.88 Cf. Os 12, 1.

62

Veteris Testamenti scripturas totamque illampropheticam dispensationem dictorum atque[324] factorum, sed carnalem Iudaicae propaginisexcellentiam, et pro Synagogis paternae gentiserrantibus et Christum non agnoscentibus, zelumpersequendi Christianos, quo tamquam laudabiliaccendebatur, et iustitiam quae ex Lege est, quaIudaei, non ibi intellecta Dei gratia, superbegloriantur, damna et stercora deputavit, utChristum lucrifaceret89: quanto magis tu scripturasillas nefandarum blasphemiarum plenissimas, ubinatura veritatis, natura summi boni, natura Deitoties mutabilis, toties victa, toties corrupta, et exparte inexplicabiliter inquinata atque ab ipsaveritate in fine damnanda describitur, non sicutstercora, sed sicut venena debes abicere, et adEcclesiam catholicam fidemque, quae sicut tantoante prophetata, ita suo tempore revelata est,finita contentione transire?

Quod ideo tibi loquor, quia mens tua necnatura mali est, quae omnino nulla est; nec naturaDei, alioquin incommutabili frustra loquerer: sedquoniam mutata est deserendo Deum, et ipsamutatio eius malum est; mutetur conversa adincommutabile bonum, in adiutorio ipsiusincommutabilis boni; et talis eius mutatio erit amalo liberatio. Hanc admonitionem si spernis,duas adhuc credens esse naturas, unammutabilem boni, quae malo permixta potuit89 Cf. Phil 3, 8.

63

iniustitiae consentire, alteram incommu tabilemmali, quae nec bono mixta potuit consentireiustitiae, proximam illam pudendam fabulamgarris exsecrabiles turpesque blasphemias infornicatione prurientium aurium seminantem, utsis in eorum grege, de quibus praedictum est,quod erit tempus, quando sanam doctrinam nonsustinebunt, sed ad sua desideria coacervabunt sibimagistros prurientes auribus, et a veritate quidem auditumsuum avertentes, ad fabulas autem convertentur90. Siautem hanc admonitionem prudenter accipis,conversus [330] ad incommutabilem Deum,mutatione laudabili fies in eis de quibus dicitApostolus: Fuistis aliquando tenebrae, nunc autem luxin Domino91. Quod nec Dei naturae dici posset,quia numquam fuit mala et digna isto nominetenebrarum; nec naturae mali, quae si esset,numquam posset mutari, nec lux fieri: sed recteac veraciter hoc dictum est ei naturae, quaeincommutabilis non est, sed desertoincommutabili lumine, a quo facta est,obtenebratur in se; ad illud autem conversa fitlux, non in se, sed in Domino. Non enim a seipsa, quoniam non est lumen verum, sedilluminata lucet, ab illo de quo dictum est: Eratlumen verum, quod illuminat omnem hominem venientemin hunc mundum92. Hoc crede, hoc intellege, hoc

90 2 Tim 4, 3-4.91 Eph 5, 8.92 Io 1, 9.

64

tene, si vis esse bonus participationeincommutabilis boni, quod non potes esse per te:quod nec amittere, si incommutabiliter hoc esses;nec recipere posses, si incommutabiliter hoc nonesses.

65