Embed Size (px)
Citation preview
Apologetics - Les 1
Samengesteld door R. Patton
1Apologetics
Wi moesoe de klari
I Petrus 3:15 Ma meki Masra Gado kom santa na ini oen hati, en tan klari alatem foe piki na wan boen fasi na ibri soema disi sa aksi oen abra da hopoe disi de na oen ini; piki nanga safri-fasi nanga frede.
Disi de apologetics = wan sortoe verdediging foe wi bribi
2Apologetics
Kristen geloof bouw tapoe feiten Lukas 1:2. En dem sani disi dem
ben taigi wi ben komopo foe dem soema disi ben si dem nanga dem egi ai sinsi da bigin, en disi de dinari foe da woortoe toe, 3. Foe dat'ede mi ben denki dati a sa de boen efoe misrefi seti dem sani na da juisti fasi gi joe toe, bikasi mi ben sabi ala dem sani krin sinsi da bigin, O boen Teofilus,
3Apologetics
Kristen feiten I Jn. 1:1. Da sani disi ben de sinsi
da bigin, disi wi ben jere, en disi wi ben si nanga wi ai, en disi wi ben loekoe na tapoe, en disi wi anoe ben firi, foe da Woortoe foe libi; 2. (Bikasi da libi ben sori hemsrefi, en wi ben si hem, en wi gi getuigi, en wi sori oen da libi foe teego dati, disi ben de nanga da Tata, en disi ben sori hemsrefi na wi;)
4Apologetics
Feiten…
Tori 1:3. Baka da tem disi A ben dede, A ben sori Hemsrefi libilibi nanga foeroe marki na dem toe disi ben sori da tori krin, di dem ben si Hem fo tenti dei langa, en A ben taki abra dem sani foe da kownoe-kondre foe Gado.
5Apologetics
Wan waarskow
Wi no man meki wan man tron wan Kristen doro dem argument disi wi gi. Da Jeje foe libi nomo kan gi njoen libi.
Ma wi kan sori fa som foe dem hindernis no de hindernis foe troe, te wi loekoe na dem feit foe Kristen geloof
6Apologetics
Bribi op basis foe feiten
Dem feiten no tjari da bribi kom automatisch, ma dem feiten kan meki da hati gi toestemming na dem feiten en bribi dem
Feiten gi probability – soso puur mathematica & logic de absoluut. Ma wi alamala libi nanga probability
7Apologetics
A no de sari foe de “sincere”
A no de dati wi “bribi tranga” efoe fa wi firi, ma da object disi wi bribi disi de belangrijk.
A no de dati mi bribi disi de belangrijk, ma tapoe soema mi bribi. Mi bribi tapoe Jezus Kristus, en abi wan persoonlijk relatie nanga Hem. Dem feiten foe geschiedenis de belangrijk
8Apologetics
Paulus taki:
I Kor. 15:14. En efoe Kristus no ben opo baka, dan wi preiki de foe soso, en oen bribi de foe soso toe…..17. En efoe Kristus no ben opo baka, dan oen bribi de foe soso, en oen de na ini oen sondoe ete.
9Apologetics
Da Bijbel foeroe nanga myths
Nono – dem soema disi ben skrifi ben sabi Jezus persoonlijk, en dem ben de oog getuigi foe foeroe sani. Bijv. II Petrus 1:16 Bikasi wi no ben waka na baka koni anansi-tori, di wi ben meki oen kom sabi da krakti nanga da kom baka foe wi Masra Jezus Kristus, ma wi ben si Hem glori nanga wi egi ai.
10Apologetics
Da Bijbel de foeroe nanga myths
Dem skrifiman ben de oog getuigi Dem ben skrifi abra sani dati dem
soema disi ben leisi ben sabi Wan bigi verschil de na mindri foe
myth nanga geschiedenis, en dem NT skrifiman ben skrifi geschiedenis
11Apologetics
Jezus na ini geschiedenis
Som soema taki dati joe no man sabi da waarheid foe geschiedenis. Ma demsrefi soema bigin a priori en taki
Gado no de Wondroewroko no de Da universum de wan “gesloten
systeem” Boven-natuurlijk no de
12Apologetics
Kristen no abi tolerentie
Tolerence – respeki foe trawan geloof alwasi dem no de di foe joe
Ma dem wani poti wan moreel & historische relativiteit pe alasani abi da srefi waarti
Te da bewijs sori wan conclusie nomo de mogelijk, dan joe moesoe accepteer da conclusie dati
Apologetics 13
Mi abi wan intellectueel probleem
Vaak genoeg disi de wan “smokescreen” foe kibri tra pisi foe da tori. Kande joe wani go doro na ini wanlo sondoe, en soekoe excuus.
Wantoe reden: Ignorance – dem no stoeka da
probleem Bigi fasi Moreel problemen
Apologetics 14
Postmodernism (deconstructionism)
Relatief waarheid. Absoluut waarheid no de
No absoluut meaning, waarti Geen eerste beginsels
Apologetics 15
Wi kan vertrouw da Bijbel
Part I
Apologetics 16
Da fasi a skrifi de unique
Skrifi over 1500 jari 40 difrenti auteur – ala sortoe
wroko – fisiman, diplomat, skapoeman, tolnaar, filosoof, kownoe, enz.
A skrifi na ala sortoe presi na ini ala sortoe situatie – na ini doengroe-oso, kownoe paleisi, na ini da woestijn, Apologetics 17
Da fasi a skrifi de unique
Ala sortoe situatie – oorlog, vrede, ballingschap, enz.
Skrifi na ini Africa, Asia, Europa Soema ben de na ini ala sortoe
emotie – prisiri, sari, frede, enz.
Apologetics 18
Skrifi na ini Hebreewse, Aramaic, & Grieki tongo
Hebreewse – taki na wan moi fasi foe sori emotie, geschiedenis
Aramaic – pikinso foe Ezra & Daniel – moro precis
Grieki – kan taki fin’fini abra precis san joe wani taki
Apologetics 19
Omeni difrenti fasi foe skrifi
Geschiedenis Drama Poezie Singi Brifi Profeti-taki Gersi-tori, enz….
Apologetics 20
Da Bijbel de wan
A taki krin abra wan aantal moeilijk tori, ma a klop nanga hemsrefi, leki
Trow Sexuel immoraliteit Lei, gongosa, Hatibron, revensi Bigi fasi, enz.
Apologetics 21
Da Bijbel – wan tori
Fa Gado ben verloesoe wi foe sondoe en tjari wi kom baka na Hem
Wan hoofd persoon – da libilibi Gado disi ben sori Hemsrefi na ini Jezus Kristus
Apologetics 22
Da Bijbel de unique
No wan tra boekoe ben abi so many copies disi dem ben meki
Moro leki 450 tongo abi wan kompleet Bijbel, en 2200 abi wanlo pisi na ini
A ben tan foe moro leki 2000 jari. En dem Djoe ben abi soema soso foe skrifi hem sondro fout
Apologetics 23
Da Bijbel ben tan
Ondanks ongelovig vervolgoe sinsi da tem foe dem keizer
A ben tan alwasi ala sortoe critique ben meki agensi hem. Ma dem critique fadon omeni leisi
Wan foe dem moro tranga punt de omeni profeti-taki na fesi disi taigi wi precis san sa pasa omeni leisi
Apologetics 24
Da Bijbel de unique
A gi geschiedenis, spesroetoe foe dem Djoe
Da table foe dem natie de uitstekend
Da Bijbel no kibri noti – a sori dem fout foe dem pipel na ini hem
A ben abi foeroe invloed tapoe cultuur en da denk-wijzen foe da West Apologetics 25
Fa dem meki da Bijbel
Papyrus – foe Egypti & Syrie… wan sortoe pransoen, koti fin-fini, meki kruisi fasi, grati en skrifi na hem tapoe
Populeer te leki 3e A.D. A no hori langa boiti pe a drei Parchment – da boeba foe
bepaalde meti disi dem ben figi da wiwiri poeroe, drei hemApologetics 26
Fa dem meki da Bijbel
Vellum – boeba foe pikin kaw, kraboe en ferfi paars – sinsi 1500 B.C.
Ostraca – klei patoe Ston – soms dem skrifi na hem
tapoe Klei tablet disi dem drei –
boenkopoe en dem tan langa Was tablet ook toeApologetics 27
Skrifi nanga
Beitel Metaal stylus – abi drie sei Pen – wan sei bradi, wan smara Ink – charcoal, gum, watra moksi Dem kan lijm dem na ini lolo – 20-
30 ft. langa, soms boven 100 ft. Codex = wan sortoe boekoe form
Apologetics 28
Fa dem skrifi
Uncials – hoofd letters apart Miniscule – pikin letters samen Grieki – no spacie na mindri
woortoe Hebreewse – geen vowels – moro
lati, vowel marki – 9e eeuw A.D.
Apologetics 29
Fa dem ben prati
6e da Pentateuch ben prati na ini difrenti groepoe – idea foe leisi da heri sani over 3 jari
Ongeveer 165 B.C., dem broko dem profeti na ini groepoe pisi
N.T. broko na pisi 350 A.D., ma moro fin’fini revisie 1300 A.D.
Apologetics 30
Versi prati
O.T. – ongeveer 900 A.D. N.T. – ongeveer 1555 A.D.
Apologetics 31
Canon
Gado poti da krakti na ini dem boekoe
Da kerki ben si dati Gado ben poti Hem wroko na ini – so da kerki no gi dem da krakti, ma a erken dem
Apologetics 32
Canon Da kerki no beslis da canon, ma a
ontdek hem Da kerki no de da mama foe da
canon, ma wan pikin foe hem Da kerki no de da kroetoeman
foe da canon, ma da getuigi foe hem
Da kerki no de da masra foe da canon, ma da dinari foe hem
Apologetics 33
Basis foe da OT canon
Wan troe profeti foe Gado srefi hem?
Gado doe wondroewroko foe sori dati da soema ben de wan troe profeti?
A taki troe abra Gado? A kom nanga da krakti foe Gado? Da pipel foe Gado accepteer hem?
Apologetics 34
Apologetics 35
New Testamenti canon
Apostel gebruiki dem leki autoriteit. Soms demsrefi skrifi dem, ma niet alatem (Lukas, Markus)
Dem apostel ben kisi dem autoriteit komopo foe Jezus, en taki nanga Hem autoriteit
Foe san’ede da canon ben de fanowdoe
Dem kerki ben abi foe sabi sortoe autoriteit jepi dem kan abi foe regel dem kerki
Falsi leri ben opo (Marcion – 140 AD) Falsi skrifi ben opo toe Vertaling foe zendings wroko – ma dem
moesoe sabi sortoe boekoe foe vertal Vervolgoe – sortoe boekoe joe sa dede
gi? Apologetics 36
Soema ben seti da canon
Athanasius – 367 A.D. fosi man foe poti precis leki wi abi
Later Augustine & Jerome Ma fosi wan ben de
Polycarp – 115 A.D. Justin Martyr – ongeveer 150 Irenaeus – discipel foe Polycarp 180
AD Ignatius – 115 ADApologetics 37
Canon & kerki council
Hippo – 397 – a ben seti kaba, en na Carthage 3 jari moro lati, dem teki da srefi groepoe boekoe
Wi kan taki dati 400 AD no wan vraag ben de moro
Apologetics 38
Fa foe da NT apocrypha?
Wan heri hip tra boekoe skrifi Ala ben de tijdelijk nomo efoe soso
locaal belangstelling No wan council ben teki dem
Apologetics 39
Fa foe OT canon No wan Djoe council ben miti Dem boekoe ben seti ongeveer 400 BC Dem ben taki dati no wan profeti ben
taki baka dati Dem laasti toe boekoe ben de Maleachi
& Kronieken Dem ben abi 24 boekoe, ma wi abi da
srefi, ma broko dem tra fasi
Apologetics 40
Fa foe Jezus nanga da OT
Na ini Lukas 24:44 A sori dati A de eens nanga dem 3 bigi divisie – Mozes, dem profeti & dem psalm
Di A ben taki foe martelaar foe Abel na Zacharia – A ben teki da fosi & laasti martelaar – foe taki abra da heri OT Lukas 11:51
Noiti Jezus nanga dem Fariseeman stree abra sortoe OT boekoe de boenApologetics 41
Soema buiten da Bijbel
Ecclesiasticus – 150 AD Josefus – ongeveer 100 AD Philo – ongeveer 40 AD The Talmud – wan groepoe skrifi te
leki 500 AD Melito ben skrifi wan lijst (boiti
Ester) 170 AD
Apologetics 42
Fa foe da OT apocrypha?
Lomsoe poti dem na ini dem Bijbel Anachronisms na ini geschiedenis Geografie fout Falsi leri Literary style no gersi da Bijbel Dem no sori profeti krakti en fasi
foe jepi ontwikkel
Apologetics 43
San trawan taki abra da OT apocrypha?
Philo noiti gebruiki hem Josephus noiti gebruiki hem Jezus noiti gebruiki hem Da Djoe council foe Jamnia (90 AD)
noiti gebruiki hem No Kristen council gebruiki hem Som Kristen gran-avoo taki agensi
demApologetics 44
No apocrypha foe OT
Jerome no ben teki hem Luther no ben teki hem Foeroe lomsoe koniman no ben
teki hem Soso na da Lomsoe council foe
1546 dati Lomsoe ben teki hem
Apologetics 45
NT geschiedenis betrouwbaar?
Drie tesi foe geschiedenis Bibliografie tesi Internal bewisj tesi External bewijs tesi
Apologetics 46
NT – bibliografie tesi
Wi abi ongeveer 25,000 manuscript
5600+ na ini Grieki 2e – 15e eeuw 10,000 – Vulgate (Latijn) 9,300 – tra tongo versie Di foe toe boekoe – Iliad – 643
manuscript
Apologetics 47
Dem NT manuscript
Latijn vulgate – 10.000 + Ethiopic – 2000 + Slavic – 4101 Armenian – 2587 Syriac Pashetta – 350+ Boharic – 100 Arabic – 75,
Apologetics 48
Dem manuscript foe da NT
No wan tra boekoe abi so meni manuscript so krosibei foe da tem dati dem ben skrifi dem
Papyri – 109 Uncials – 307 Minuscules 2860 Lectionaries – 2410
Apologetics 49
Wi abi foeroe manuscript
Wantoe foe dem fosi wan de: Siniaticus 350 Vaticanus 350 Alexandrias (400)
Foeroe trawan ongeveer 500 AD Syriac (Peshitta) & Itala vertaling
na 150 AD! En wan aantal tra Syriac versie abra 400 jari so
Apologetics 50
Foeroe manuscript
Wan aantal Coptic (Egyptian) versoie 3-4e eeuw
Ook toe Gothic – 4e Armenian – 5e Ethiopic & Nubian – 6e eeuw
Apologetics 51
Lectionaries & Granavoo foe da kerki
Dem ben leisi pisi foe da NT ibri dienst
So wi abi 2396 pisi dus ver. Meestal conservatief
Granavoo foe da kerki – foeroe quote de – 36,289 foe dem commentaar, dem brifi, nanga dem preiki. Wan man ben feni ala versi foe da NT boiti 11 Apologetics 52
Granavoo quote - voorzichtig Soms dem no ben de precis dem
woortoe Som man disi ben meki copie ben
kenki wantoe sani na ini Belangrijk men
Clement, Irenaeus, Origin, Polycarp, Tertullian, Hippolytus Cyprian
Apologetics 53
Now – internal bewijs
Fosi – vertrouw da document, niet da critic
Joe kan abi problemen, ma dati no wani taki dati da sani de fout. Joe froestan hem boen, joe ondrosoekoe en abi ala da informatie joe abi fanowdoe?
Fa foe moro modern info?Apologetics 54
Gleason Archer
A ben leri 30 tongo, meestal Midden Oost tongo, foeroe owroe wan
A ben tron ook to afkati en froestan da wroko dati boen
A ben taki dati no wan soema moesoe frede foe vertrouw tapoe da Bijbel
Apologetics 55
Beginsels foe interpretatie
Alwasi joe no froestan hem, dati no wani taki a no kan de troe
Alwasi soema no interpreter a sani juist, disi no wani taki dati da openbaring hemsrefi no de troe
Froestan da context foe da stuk Interpret moielijk pisi na ini da leti
foe pisi de krin foe froestanApologetics 56
Apologetics 57
Beginsels foe interpretatie
No bouw tapoe “obscure” pisi foe interpreteer
Da Bijbel de wan libisoema boekoe nanga libisoema karakteristic
Alwasi wan sani no de compleet, dati no wani taki dati a de fout
Da NT quote foe da OT no de woortoe foe woortoe alatem
Beginsels foe interpretatie
Da Bijbel taki troe, ma a no keur goed alasani disi a skrifi
Da Bijbel no taki na ini techical termen
Da Bijbel kan gebruiki nummer disi de ongeveer so wel leki precis
Loekoe boen sortoe literature fasi da sani skrifi – leki poezie, geschiedenis, enz. Apologetics 58
Beginsels foe interpretatie
General algemeen skrifi no wani taki dati alatem disi de wan universeel pramisi
Openbaring kom stap foe stap – moro lati wan kan teki da presi foe wan moro froekoe wan (ma dem no kom na konflict)
Copie fout kan pasa alwasi da origineel de boen Apologetics 59
Moro fin’fini taki abra dem beginsel
Membre wisrefi dati libisoema no de volmaakt
Da wereldview foe wetenschap en wetenschappelijk “feiten” ben kenki foeroe na dem dei na wi baka
Apologetics 60
Moro vaak fouten
Soema frigiti da context de zeer belangrijk!
Som leisi wan pisi de moeilijk foe froestan. Ma wroko doro dem pisi dati joe kan froestan krin. Bijv. Jakobus taki leki joe kom regtvaardiki nanga wroko. Ma dati de na fesi foe libisoema disi no kan si wi bribi – ma Gado si wi bribi
Apologetics 61
Wantoe sani foe membre
Soms wan woortoe de moeilijk – kande a gebruiki wan efoe toe leisi nomo, en kontext no jepi…. Gi wi tide wi ___ brede
Membre dem belangrijk sani bijna alatem de krin foe froestan, en dem sani disi de absoluut krin foe froestan de belangrijk “dopoe foe da dede”
Apologetics 62
Da auteur gebruki 1e oorsprong foe information?
Lukas ben taki dati a ben taki persoonlijk nanga verschillende soema
So srefi Petrus nanga Johannes taki dati dem ben si sani nanga dem egi ai
Dem ben abi foe taki da waarheid bikasi trawan disi ben de feanti ben de ook toe disi sa sori efoe dem taki lei-tori
Apologetics 63
O langa fosi dem skrifi meki
Dem boekoe ben skrifi krosibei foe da tem foe da libi foe dem apostel. Som soema denki dati da heri NT ben skrifi fosi Jerusalem ben broko na ini 70 AD
Getuigi ben de na libi ete di dem ben skrifi – en dem kan getuigi foe da waarheid foe san disi de skrifi
Apologetics 64
Fa foe da bewijs na dorosei foe da Bijbel?
A de ook betrouwbaar?
Eusebius
A sori dati Papias ben taki dati Markus ben skrifi san a ben jere Petrus taki, en dati a no ben poti efoe poeroe. Da volgorde no ben de hem hoofd doel
Papias taki dat Matteus ben skrifi na ini Aramaic tongo (135 AD)
Irenaeus, discipel foe Polycarp, ben si dem fo evangelium leki basis sani
Apologetics 66
Irenaeus
Lukas ben waka nanga Paulus en kisi hem information
Johannes ben didon na da borsoe foe Jezus, en a ben skrifi hem info
A ben getuigi nanga hem dede leki martelaar – leki Polycarp, Ignatius
Apologetics 67
Wantoe non-Kristen getuigi
Tacitus – ben taki abra Jezus Kristus di Rome ben bron doro Nero
Suetonius ben taki abra Kristus na ini da geschiedenis foe Nero
Josephus ben skrifi wan aantal leisi abra Kristus - a ben de wan Farisee foe dem priester disi ben abra na Rome, en jepi sabi da vroeg datum foe Daniel
Apologetics 68
Josephus
A ben taki abra da dede foe Jakobus doro da hogepriester, en dati a ben abi wan brada, Jezus, di dem kari Kristus
A ben taki abra fa Herodus ben kiri Johannes da dopoeman
A taki foeroe abra Jezus wan presi
Apologetics 69
Africanus
A ben quote Thallus (52 AD) disi ben taki abra da doengroe na da dei foe Jezus dede
Pliny da moro jongoewan (112 AD) ben taki abra fa dem Kristen ben miti froekoe mamanten wan dei foe da wiki en dem ben njan wantoe sani makandra
Apologetics 70
Trajan, etc.
Da keizer ben taki dati efoe wan Kristen aanbegi dem gado, gi hem pardon
Talmud ben taki foe da tem foe Jezus dede, en dati dem ben hanga hem
Lucian foe Samosata ben skrifi abra da feit dati dem ben aanbegi Kristus, en dati a ben gi njoen leri na ini Palestijn, bribiwan de brada
Apologetics 71
Trawan disi taki abra Jezus
Justin Martyr & Tertullian skrifi abra hem ongeveer 150 AD
Dem gnostic na ini dem skrifi Mara Bar-Serapion late 1e – froek
3e eeuw skrifi abra Jezus
Apologetics 72
Archeologie
Dem top man kleki Nelson Glueck (wan Djoe) nanga William Albright sori dati da Bijbel de ongeloofic precis
John W. Montgomery taki dati pe conflict de, meestal a de na ini da datum foe sani dem feni – en dati de moeilijk gi archeologie
Apologetics 73
Archeologie
Trawan di taki so: F.F. Bruce sori disi de tweede half 1e eeuw achtergron.
William Albright & Burrows bribi toe
Merrill Unger – Lukas de wan top historicus
Apologetics 74
Lukas
Geisler: Lukas kari da nem foe 32 kondre, 54 foto, nanga 9 eilanti sondro wan fout.
Foeroe tra sani disi Lukas skrifi wi feni now na ini archeologie. Dem term disi a gebruiki de precis.
Apologetics 75
Wanlo sani dem feni di dem diki na dem juisti presi
Gabbata – da presi pe Pilatus koti kroetoe
Da presi foe wasi – Betesda Wan skrifi na ston abra Pilatus Wan skrifi na ston abra Erastus Dem moni foe da NT
Apologetics 76
Fa foe da Owroe Testamenti
Wi kan vertrouw hem leki geschiedenis?
Apologetics 77
Drie basis methoden
Transmissie foe da text Archeology – sortoe object dem
feni Archeologie - sortoe document
dem feni
Apologetics 78
Accuracy foe transmissie
Foe moro leki 2000 jari, dem skrifi kom na wi nanga bijna no wan verandering.
Wan foe dem moro bigi bewijs de dem nem foe dem kownoe foe verschillende kondre, disi de precis leki fa dem moesoe de na volgorde. Foeroe leisi wi abi tra skrifi tapoe ston foe taki foe dem srefi kownoe nem
Apologetics 79
Transmissie
Dem top man leki Robert Dick Wilson, Gleason Archer, F.F. Bruce, enz. taki dati no wan tra boekoe pasa so fin’fini foe omeni jari leki da OT
Toe bigi hipi OT skrifi feni na Cairo en dan dem dede zee scroll
Apologetics 80
Dem skrifiman
Da fosi groepoe ben de na ondro Ezra 400 BC-200AD Sofirim
Da tweede groepoe ben de na da tem foe Jezus: 100-500 AD Talmud
Masoretic groepoe – 500- 950 AD
Apologetics 81
Dem wet ben de fin’fini
Soso krin meti boeba, krini doro wan Djoe nanga titei ook toe krin
Da juisti nomroe lijn & letter Wan boen copie na fesi, leisi en no
doe iniwan sani uit je hoofd Speciaal ink Wet foe lijn & fa a moesoe kaba
Apologetics 82
Dem Masoriet
Dem ben poti vowel punt so dati joe sabi fa foe taki dem woortoe
Dem ben teri dem letter foe da boekoe, sabi da mindri letter, enz. Iniwan sani joe kan teri, dem soema ben teri
Apologetics 83
Dede zee lolo
Da moro belangrijk sani dem feni – 1947. Da heri boekoe foe Jesaja 100 B.C. A de bijna precis da srefi leki 1000 jari moro lati
Omeni tra pisi foe da Bijbel en tra boekoe ben de toe
Apologetics 84
Tra text foe da OT
Septuagint – LXX 3e BC. Da kwaliteit no de so boen leki da Hebreewse tongo. A ben meki bikasi so meni Djoe ben panja, en foeroe foe dem no ben taki da Djoe tongo moro. Dem ben taki dati 6 man foe ibri famiri (72) ben doe da vertaling na ini 72 dei Vertaling ben bigin ongeveer 250 BC
Apologetics 85
Da LXX ben jepi
A ben de bijna 1000 jari moro froekoe leki da Masoretic text
A ben gi wan toto foe zendeling vertaling
A jepi de wan broki na mindri foe Hebreewse Djoe nanga Grieki tongo bribiwan
A jepi textual criticismApologetics 86
Da Hexapla
Origen ben proberi foe tjari uniformity en a ben poti 6 difrenti fasi foe skrifi sei nanga sei, inclusief hem egi vertaling
Ma a no ben go so boen
Apologetics 87
Samaritaan Pentateuch
Dem Samaritaan ben abi dem egi owroe vertaling na ini fositem Hebreewse disi dem ben hori aparti – 5e eeuw BC
Moro owroe wan wi abi 11e eeuw
Apologetics 88
Targums
Dem ben de parafrase na ini Aramaic bikasi foeroe soema ben frigiti som foe da Hebreewse tongo. Dem ben bigin na da tem foe Ezra, ma baka 135 AD, dem Djoe ben jagi komopo foe Palestijn, en dem ben kom moro fanowdoe
Apologetics 89
Mishnah A.D. 200
Wan samenvatting foe dem oraal wet sinsi da tem foe Mozes
Gemara – wan moro bigi commentaar tapoe da Mishnah
Talmud – Mishnah + Gemara Midrash – expositie foe da Bijbel na
ini Hebreewse & Aramaic tongo
Apologetics 90
Samenvatting
Wi abi wan aantal doesoen pisi foe da OT & foeroe tra fasi foe check nanga tra skrifi – en dem steun hem. Dem dede zee lolo de zeer belangrijk
So srefi, archeologie gi wan steifi steun na da OT
Apologetics 91
Archeologie – stoeka owroe tem
Wantoe belemmering – a no de wetenschap pe joe kan doe wan sani foeroe leisi baka foe si efoe a de troe
Da materieel is belemerd ook toe Ma a gi foeroe steun na wanlo sani
dati “higher criticism” ben taki no kan & dus da Bijbel de fout…. En a sori dati na dem presi da Bijbel taki troe
Apologetics 92
Archeologie
Stratigraphy – sabi sortoe dipi en sortoe civilizatie joe stoeka
Njoen methoden foe sabi da tem foe sani, leki C-14 dating
Museum research
Apologetics 93
Wanlo bewijs Dem feni bitumen & owroe faja na
ini da gebied foe Sodom & Gomorrah
Jericho – da muur ben fadon plata na dorosei, no na inisei. Dem feni Da foto ben de tranga Da feti ben de na ini da herfst Da foto no lasi sani, ma dem bron
hem Da seige ben de sjatoe Soema no ben kisi kans foe lowe
Apologetics 94
Saul
Slinger ben de wan belangrijk wapen na hem tem
Toe tempel ben de sei nanga sei foe toe gado – Hem hede ben poti na wan en hem feti-krosi na ini da trawan
Apologetics 95
David
Da locatie foe da pool foe Siloam de juist. Dem Jebusiet ben diki wan tunnel foe watra na ini da foto, en dan wan tra tunnel moro hei pe dem oema ben kom foe kisi watra. Joab ben kren go na disi foe wini da foto.
Apologetics 96
Patriarchs
Da informatie foe archeologie klopt nanga san wi leisi foe Genesis bigin foe Abraham.
No wan sani disi dem ben feni no klop nanga da Bijbel
Ebla tablet sori foeroe sani disi klop nanga da tem foe dem Patriarch… dem nem foe soema, dem nem foe dem foto, tempel, ritueel sacrifice, enz.Apologetics 97
Da Schepping
Da Bijbel sori wan heri tra fasi leki dem myth foe tra presi. A gersi dati dem tra traditie ben bouw legend tapoe Bijbel geschiedenis
Apologetics 98
Dem woortoe foe dating
Wi sabi now dati foeroe foe dem woortoe na ini da OT ben de na ini tra tongo lontoe dem na ini 3e millenium BC = owroe, niet njoen woortoe
Dem wetenschapper disi ben gi lati datum na da Bijbel op so wan basis ben de fout bezig
Apologetics 99
Noach – disi klop nanga waarheid
Foeroe floedoe traditie de na heri grontapoe
Dem foe da gebied klop na ini grote deel – Gado taigi wan man foe bouw wan bigi boto bikasi A sa figi grontapoe poeroe. Baka da floedoe, da man meki ofrandi, en Gado kenki prakseri abra foe poeroe grontapoe so wan fasi agen
Apologetics 100
Da toren foe Babel
Linguistic bewijs de dati ala soema ben taki wan tongo fosi
Dem ben feni archeologie bewijs foe taki wan man firi dati dem gado wani hem foe bouw wan bigi ziggurat, en dan dem gado ben kom mandi en panja soema en broeja dem tongo
Apologetics 101
Patriarch tijd
Dem nam & dem wet ben klop nanga da Bijbel
Wi sabi omeni joe pai foe wan slafoe, en dem kostoe klop nanga dem verschillende tijd foe da Bijbel
Da term Horiet klop na ini Esau bakatem pikin
Isaak blesi klop – Nuzi tabletApologetics 102
Patriarchs
Wan tra bewijs disi gersi fa Esau ben seri hem eerste geboorte leti foe njanjan – wan man ben bai wan gron foe drie skapoe
Nuzi tablet sori dati terafim ben gi schoonzoon da leti foe da erfenis foe hem schoonvader – dus Laban feti foe feni dem foe Jakob
Apologetics 103
Jozef
20 pisi sorfoe = prijs foe wan slafoe foe da tem dati
Interessant detail re Hyksos disi ben kom na ini Egypti leki dorosei soema na da tem foe Jozef
Da promotie foe Jozef – trawan ben kisi dem sortoe – en normaal joe kisi wan linga nanga gowtoe keti
Apologetics 104
Jozef
Dem feni wan beri-pe na Sichem disi ben abi wan dedeskin na Egypti fasi nanga wan howroe leki wan Egypti fesiman
Dem Nuzi tablet ben sori ook toe dati wan tata disi sweri gi hem boi no man kenki (Isaak), dati foefoeroe cult object ben tjari dede strafoe (Rachel)
Apologetics 105
Dem Assyrian feti
Ala dem nem foe dem kownoe foe da Bijbel klop nanga san dem feni, inclusief Sargon
Sanherib ben skrifi abra fa a no ben man wini Jerusalem & foeroe soema ben dede
Apologetics 106
Babylonian ballingschap
Geen Belsassar – ma dem ben feni dati kownoe Nabonius ben meki hem boi leki fesiman foe Babylon wan pisi tem
Cyrus – dem feni wan skrifi precis leki da opdrakti a ben gi
Apologetics 107
Lachish brifi
Wan aantal brifi foe da tijd foe Jeremia disi klop precis nanga da tijd – skrifi na ini klassiek Hebreews
Apologetics 108
NT vertrouw tapoe Pentateuch
Jezus ben sori foeroe leisi dati A ben bribi Mozes ben skrifi da Pentateuch
So srefi Paulus & Johannes ben taki so
En wi abi wan verwijzing na moro leki 30 OT event na ini da NT
Apologetics 109
Conclusie
Beide OT & NT de betrouwbaar Dem klop nanga geschiedenis Dem skrifi tan da srefi baka omeni
jari Dem klop nanga archeologie
Apologetics 110
