An Evaluation of the Implementation Process and Outcome of

Politics Quarterly, Journal of the Faculty of Law and Political Science 2021, 51(2): 589-614, DOI: 10.22059/JPQ.2021.83365

Research Paper

An Evaluation of the Implementation Process and Outcome of Iran’s 1961-1971 Land Reform Program: An Anthropological Perspective

Morteza Manshadi 1,*, Reza Sarhaddighahri 2 1 Associate Professor of Political Science, Faculty of Law & Political Science, Ferdowsi University of Mashhad, Mashahd, Iran 2 A PhD Candidate in Political Science, Faculty of Law & Political Science, Ferdowsi University of Mashhad, Mashhad, Iran Received: 8 September 2020, Accepted: 14 June 2021 © University of Tehran Abstract The 1961-1971 land reform in Iran was one of the transformative processes with implications for the contemporary Iranian politics, and the country’s economic and social conditions. The initial idea behind the implementation of the new policy was to facilitate the central government’s dominating control over all corners of Iranian society even in the remotest provinces from towns to countryside. One of the objectives of the authors has been the analysis of the consequences of the land reform program, which was distinctly successful in putting an end to the usage of such terms as feudal, lord, nobleman, and major landowner. However, one cannot ignore the shortcomings in its implementation, which will be the main focus of the present paper. By emphasizing the issues related to domination and authoritarianism, the existing historical data about the land reform program are collected and analyzed within the framework of the anthropological model of Joel S. Migdal. It is useful to explain the interface between state, and different social actors in all aspects of social practice and life experience.

The anthropology of the state is a transcendence of the tendency in social science research to see the state as an organic, integrated, and separate actor from society. As a result, some analysts have been concerned with the dynamics of the current struggles for domination in societies, where the components of the state have played different roles in almost every aspect of life at various levels. These conflicts are not just about who controls the top leadership positions in the government. Also, these struggles do not always take place between principal social forces (e.g., government, social classes, civil society, etc.) Instead, the struggle for domination is taking place at

* Corresponding Author Email: [email protected]

590 Manshadi et al.

different levels and in various areas. Different units of the government are not only connected, but each of them is a social force which interacts with 2F3Fother social forces in collaborative or confrontational manners. Political anthropology emphasizes the pressures faced by the officials at different levels of government. These pressures are wielded at multiple levels depending on the type and degree of government’s domination and social actors’ resistance. One has to make a distinction between the governmental and the non-governmental actors in order to avoid total concentration on the role of the government agencies at the expense of the other vital components of society which might exert influence in socio-economic and political spheres.

A key objective of the authors is to answer three research questions: 1. What factors led to the failure of the Pahlavi land reform program? 2. Why and to what extent did these factors affect the implementation process of this program? 3. How did the shortcomings of the implementation of the land reform program might be explained by an anthropological perspective to analyze forms of domination of the state? Using Migdal’s classification, the shortcomings of the land reform program will be examined at four levels (Trenches, Dispersed Field Offices, Agency’s Central Offices, Commanding Heights). In the hypothesis, it is claimed that the sustained power struggle present in a complex network composed of a myriad of national and subnational actors led to a fundamental disruption in the implementation of the land reform program.

This research has been done by an analysis of the official documents which recorded the history of the land reform program in Iran, and a qualitative content analysis of the oral narration of the history of land reform, as well as the memoirs and reports published by the main stakeholders (i.e., politicians, bureaucrats, landowners, farmers) concerning the program. There were clear shortcomings evident at the Migdal’s four levels: a) At the level of trenches, due to the power struggles between farmers, landowners and the government; b) At the level of the ‘dispersed field offices’, including cooperatives and the land reform offices, due to the rival actors striving to get the capability of exerting influence on decision making for the purpose of safeguarding their own personal and/or group interests at the expense of the interests of the society as a whole; c) Conflicts at the level of the ‘Agency’s Central Office’, due to attempts for organizational domination; d) At the highest level of leadership (‘Commanding Heights’), the obstacles created due to the Shah's efforts to make himself as the dominant power within the state and to establish political balance in society. These disagreements and conflict of interests recurrently made Iran’s political environment fragile, volatile and unpredictable. The reasons for these shortcomings, which hampered the efforts to successfully implement the land reform program in Iran, should not be explored entirely by the application of a government-centered approach. Rather, a comprehensive approach which considers all levels of government from the lowest to the highest strata, as well as the network of the non-governmental stakeholders who were competing for dominance

Politics Quarterly, Journal of the Faculty of Law and Political Science 2021, 51 (2) 591

should be examined for a better understanding of the intricacy of socio-political reality in the pre-revolution state–society relations in Iran. Keywords: Land Reform, White Revolution, Iran, Anthropology of the State, Mohammad Reza Shah Declaration of conflicting interests The authors declared no potential conflicts of interest with respect to the research, authorship, and/or publication of this article. Funding The authors received no financial support for the research, authorship, and/or publication of this article. References “Abdolazim Valian” in the Collection of Oral History of the Iranian Studies

Foundation. (1983) Washington: Bina. [in Persian] Abrahamian, Yarvand. (2005) Iran Between Two Revolutions, trans. Ahmad

Golmohammadi and Mohammad Ibrahim Fattahi Velilaei. Tehran: Nay. [in Persian]

A Collection of Articles on Land and Peasant Issues. (1982) Tehran: Agah. [in Persian]

Ahad Noori Asl; Tahmasp Alipuryan; and Heidar Shahriari. (2016, Fall) "Analysis of Agrarian Reform (1960s): Using the Structure- Agent Method," Journal of History of Islam and Iran 26, 31: 151-176, <DOI: 10.22051/HII.2016.2516>. [in Persian]

Alam, Amir Asadullah. (1993) Alam Notes, Alinaghi Alikhani, ed. Tehran: Ketabsara, Vol. 1. [in Persian]

Amid, Mohammad Javad. (2002) Agriculture, Poverty and Land Reform in Iran, trans. Seyed Ramin Amini Nejad. Tehran: Nay. [in Persian]

Amini, Iraj. (2009) On the Wing of Crisis, Ali Amini's Political Life. Tehran: Mahi. [in Persian]

AmirArjomand, Said. (1989) The Turban for the Crown: The Islamic Revolution in Iran (Studies in Middle Eastern History). Oxford: Oxford University Press.

Aroozi, Alireza, ed. (1992) Memoirs of Abolhassan Ebtehaj. Tehran: Elmi. [in Persian]

Arsanjani, Noureddin. (2000) Dr. Arsanjani in the Mirror of Time. Tehran: Qatreh. [in Persian]

Ashraf, Ahmad. (2004) "From the White Revolution to the Islamic Revolution,” Matin Quarterly 6, 22: 141-109. Available at: http://matin.ri-khomeini.ac.ir/article_66066.html (Accessed on 12 June 1400). [in Persian]

Avery, Peter; Gavin Hambly and Charles Melville, eds. (1992) Contemporary History of Iran, trans. Mohammad Rafiei Mehrabadi. Tehran: Atai, Vol. 3. [in Persian]

Bill, James Allen. (2008) The Politics of Iran: Groups, Classes and Modernization, trans. Ali Morshedizad. Tehran: Akhtaran. [in Persian]

http://matin.ri-khomeini.ac.ir/article_66066.html

592 Manshadi et al.

Dehbashi, Hossein, ed. (2015) Memoirs of Dr. Alinaghi Alikhani, Economics

and Security. Tehran: National Archives and Library of Iran. [in Persian] Ettela’at Newspaper. (1962, November 10), No. 10945. [in Persian] ———. (1962, November 14), No. 10949. [in Persian] Evans, Peter B. (1995) Embedded Autonomy: States and Industrial

Transformation. Princeton, NJ: Princeton University Press. Farahmand, Jalal. (2004) "White Coup 1, Documents of Agrarian Reform,”

Iranian Contemporary History, 8, 31: 247-300. Available at: https://www.noormags.ir/view/fa/ articlepage/ 413049 (Accessed on 12 June 1400). [in Persian]

Foran, John. (2008) Fragile Resistance: Social Transformation in Iran from 1500 to the Revolution, trans. Ahmad Tadayon. Tehran: Rasa. [in Persian]

Goodarzi, Manouchehr, et al. (2002) Development in Iran, 1941-1978. Tehran: Gam-e no. [in Persian]

Guerrero, Javier Gil. (2018) The Carter Administration and the Fall of Iran's Pahlavi Dynasty. US–Iran Relations on the Brink of the 1979 Revolution, trans. Gholamreza Ali Babaei. Tehran: Parseh. [in Persian]

Halliday, Fred. (1979) Iran: Dictatorship and Development, trans. Ali Toloo and Mohsen Yalghani. Tehran: Elm. [in Persian]

Harvard University Iranian Oral History. (1982) “Amirteymour, Mohammad Ebrahim Interview Recorded by Habib Ladjevardi,” Iranian Oral History Collection, Middle Eastern Division, Widener Library. Transcript 7, Seq. 162: 20-21. Available at: Persistent Link https://nrs.harvard.edu/urn-3:FHCL:608997?n= 162 (Accessed 24 January 2019).

Hoagland, Eric J. (2002) Land and Revolution in Iran, 1960-1990, trans. Firooz Mohajer. Tehran: Shirazeh. [in Persian]

Huntington, Samuel P. (1968) Political Order in Changing Societies. New Haven: Yale University Press.

Karshenas, Massoud. (2003) Oil, State and Industrialization in Iran, trans. Yousef Haji Abdolvahab and Ali Asghar Saeedi. Tehran: Game-no. [in Persian]

Katozian, Mohammad Ali Homayoun. (2014) The Political Economy of Modern Iran: Despotism and Pseudo-Modernism, 1926–1979, trans. Mohammad Reza Nafisi and Kambiz Azizi. Tehran: Markaz. [in Persian]

———. (1974) “Land Reform in Iran a Case Study in the Political Economy of Social Engineering,” Journal of Peasant Studies 1, 2: 220-239, <DOI: https://doi.org/10.1080/ 03066157408437885>.

Lajevardi, Habib, ed. (1997) Memoirs of Ali Amini. Tehran: Goftar. [in Persian]

———. (2001) Memoirs of Jafar Sharif Emami. Tehran: Sokhan. [in Persian]

Land Reform Collection: Includes all Laws, By-Laws, Directives and Approvals of the Land Reform Council. (1965) Tehran: Majlis (National Assembly) Publishing. [in Persian]

Lambton, Anne K. S. (2015) The Persian Land Reform 1962-1966, trans. Mehdi Ishaqian. Tehran: Amirkabir. [in Persian]

https://www.noormags.ir/view/fa/

https://nrs.harvard.edu/urn-3:FHCL:608997?n=%20162

https://nrs.harvard.edu/urn-3:FHCL:608997?n=%20162

https://doi.org/10.1080/

Politics Quarterly, Journal of the Faculty of Law and Political Science 2021, 51 (2) 593

———. (1998) Landlord and Peasant in Persia: A Study of Land Tenure and Land Revenue Administration, Manoshehr Amiri, ed. Tehran: Elmi va Farhangi. [in Persian]

MacRaild, Donald M.; and Avram Taylor. (2004) Social Theory and Social History. New York: Palgrave Macmillan.

Majd, Mohammad G. (1987) “Land Reform Policies in Iran,” Agricultural & Applied Economics Association 69, 4: 843-848, <DOI: https://doi.org/10.2307/1242196>.

———. (2012, February 23) "Land Reform in Iran; Goals and Consequences," trans. Behrang Rajabi. Doya-ye eghtesad, 2840. Available at: https://www.magiran.com/article/ 2665039 (20 May 2020). [in Persian]

Migdal, Joel S. (2017) State in Society: Studying How States and Societies Transform and Constitute One Another, trans. Mohammad Taghi Delfrooz. Tehran: Kavir. [in Persian]

———. (1988) Strong Societies and Weak States; State-Society: Relationship and State Capabilities in the Third World. Princeton, NJ: Princeton University Press.

Myrdal, Gunnar. (1968) Asian Drama: An Inquiry into the Poverty of Nations. New York: Pantheon.

Najafzadeh, Mehdi. (2018) The Displacement of Two Revolutions: The Rotations of Religious Affairs in Iranian Society. Tehran: Tisa. [in Persian]

Nafisi, Ahmad. (1999) The Winners are also Losers! Memoirs of Ahmad Nafisi, Former Mayor of Tehran. Tehran: Elm. [in Persian]

Nowruzi, Abbas. (2009) “Agricultural Promotion in Iran,” An Oral History: Interview with Dr. Ismail Shahbazi. Mashhad: Mashhad Jahad University Press. [in Persian]

Rahmanzadeh Heravi, Mohammad. (2018) A Look at the Political Economy of Iran, 1960s to 2016. Tehran: Akhtaran. [in Persian]

Ranaei, Shahin. (2018) Land Reform in Kurdistan Province, 1962-1974: The Logic of Settlement, Social Messages and Political Consequences. Tehran: Shirazeh Ketab-e Ma. [in Persian]

Rasooli, Morteza. (1998) "Conversation and Memoirs: Plan Organization, Tehran Municipality and the Performance of the Elites of the Second Pahlavi Era; Interview with Ahmad Nafisi,” Quarterly Journal of Contemporary Iranian History, 2, 8: 247-283. Available at: https://b2n.ir/z74373 (Accessed on 12 June 1400). [in Persian]

Rasoulipour, Morteza. (2015) Interview with Abbas Salwar. Tehran: Institute for the Study of Contemporary Iranian History. [in Persian]

Samiei Isfahani, Alireza. (2008) "Strong Society, Weak Government: A Sociological Explanation of Society-State Ties in Qajar Iran,” Politics Quarterly 38, 3: 143-117. Available at: https://jpq.ut.ac.ir/ article_27331.html (Accessed on 12 June 1400). [in Persian]

Samii, Mohammad. (1397) The Battle for Power in Iran. Tehran: Nay. [in Persian]

https://doi.org/10.2307/1242196

https://www.magiran.com/article/

https://jpq.ut.ac.ir/%20article_27331.html

https://jpq.ut.ac.ir/%20article_27331.html

594 Manshadi et al.

Sinaee, Vahid. (1396) Absolute Government, Participation and Politics in

Iran,1920-1978. Mashhad: Ferdowsi University of Mashhad Press. [in Persian]

Shajiei, Zahra. (2004) Iran's Political Elites: From the Constitutional Revolution to the Islamic Revolution. Tehran: Sokhan, Vol. 4. [in Persian]

Shahbazi, Ismail; and Abbas Nowruz. (2016) Review of Land Reform in the 1940s. Tehran: Shahid Beheshti University Press. [in Persian]

Soodagar, Mohammad Reza. (1358) A Study of Land Reform, 1961-1971. Tehran: Pajand. [in Persian]

Vincent, Andrew. (2013) Theories of States, trans. Hossein Bashirieh. Tehran: Nay. [in Persian]

Weiner, Myron and Samuel Huntington. (2000) Understanding Political Development, trans. Institute for Strategic Studies (ISS). Tehran: ISS. [in Persian]

Zolberg, Aristide R. (1969) One-Party Government in the Ivory Coast. Princeton, NJ: Princeton University Press.

This article is an open-access article distributed under the terms and conditions of the Creative Commons Attribution (CC-BY) license.

(مقاله علمی پژوهشی) 595 589-614صفحات ،1400تابستان ،2، شماره 51، دوره مجله دانشکده حقوق و علوم سیاسی ،فصلنامه سیاست

از منظر یارض اجراي برنامه اصلاحات فرایندشناسانه ررسی آسیبب

1340-1350ت، ی دولشناس انسان

2يقهر يضا سرحدر، 1* مرتضی منشادي ، مشهددمشه یدانشگاه فردوس یاسی،حقوق و علوم س دانشیار، دانشکده 1 ، مشهدمشهد یدانشگاه فردوس یاسی،م سحقوق و علو انشجوي دکترا، دانشکدهد 2

چکیده اقتصـاد و وضـعیت سیاسـت، کننـده دگرگـون یکی از فرایندهاي 1340 -1350ی در دوره زمانی اصلاحات ارض

ولت بر جامعه ایـران آغـاز شـد، امـا کننده از د اجتماعی ایران معاصر بود. این برنامه با تصوري منسجم و هدایتپژوهشی اسـت: پرسشي اساسی در اجراي آن بروز کرد. هدف این نوشتار، پاسخگویی به سه ها یکاستایرادها و

حد این عوامل بر اجراي این تا چهچرا و .2هلوي منجر شد؟ چه عواملی به شکست برنامه اصلاحات ارضی پ .1بروز دولت یشناس از منظر انسان یبرنامه اصلاحات ارض يفرایند اجراي ها یکاستونه چگ. 3برنامه تأثیر داشتند؟

چهـار سـطح در یاصـلاحات ارض ـ يفراینـد اجـرا يهـا یکاسـت نظریه دولت در جامعه میگـدال، براساس ؟کردضیه مقالـه فري) بررسی خواهد شد. رده رهبر نیتر یعال ی واصل يادارات مرکز، پراکنده یدانیادارات م ،هاسنگر(

اخـتلال سـاز نـه یزمي ملـی و محلـی، ها قدرتي از ا دهیچیپشرایط ناشی از منازعه قدرت در شبکه که این است تحلیـل محتـواي کیفـی پـژوهش اسـتفاده از روش پژوهش با نیا اساسی در اجراي برنامه اصلاحات ارضی شد.

برنامـه زمینـه در شـده ایـات تـاریخی ثبـت نفعان و رو هاي سیاستمداران و ذي ی، خاطرات و گزارششفاه خیتاردر سطح ها در چهار سطح مشاهده شدند: الف) اصلاحات ارضی در ایران انجام شده است. نقاط ضعف و کاستی

نیروهــاي حــامی ســنت (کشــاورزان و مالکــان) و دولــت؛یی ماننــد منازعــه قــدرت میــان هــا یکاســتســنگرها دلیل تلاش براي نفوذ و ي تعاونی و اداره اصلاحات ارضی، بهها تشرکپراکنده شامل میدانی ب) در سطح ادارات

مرکـزي در جهت منافع فردي و گروهی؛ ج) منازعات سلطه سـازمانی در سـطح ادارات ها تصمیمي بر رگذاریتأثقدرت مسـلط پادشـاهی و عنوان بهرهبري بر اثر تلاش شاه براي بازنمایی خود رده نیتر یالعاصلی؛ د) در سطح

، فرایند اجراي اصلاحات ارضی را با اختلال اساسی مواجه کردند. ها یکاستراري تعادل سیاسی در جامعه. این رقبي ایران بـا ا شبکه، به سطوح دولت و جامعه محور جامعهو محور دولترا باید فراتر از رویکرد ها یکاستبروز این

هدف کسب سلطه پیوند زد.

محمدرضا شاهدولت، یشناس انسان، انقلاب سفید، ایران، اصلاحات ارضی: واژگان کلیدي

[email protected]ه: رایانام ،یسنده مسئولنو * 1400خرداد 24تاریخ تصویب: ،1399شهریور 18تاریخ دریافت:

DOI: 10.22059/JPQ.2021.83365 © University of Tehran

mailto:[email protected]

1400 تابستان، 2، شماره 51ه دور ،فصلنامه سیاست 596

مقدمه .1ها و فرایند، با علل، 1340در دهه یاصلاحات ارض یعنیآن یاصل برنامه وانقلاب سفید

شاه سوياز انهیجو به لزوم اصلاحات عدالت موافقان انیرا م يا ندهیفزا يها مشاجرهنتایجش يبرا ییامریکاعنوان طرح از اصلاحات به یدر تلق یذهبچپ و مهاي با گرایشو مخالفان آن

انقلاب سفید را تجویز برخی .)110: 1383(اشرف، کرد جادیبه غرب ا یوابستگافزایش جلوگیري از وقوع انقلاب سرخ در منظور بهکرات جان اف. کندي ودولت دم یانهگرا اصلاحروستایی در تاریخ کشورهاي غربی و يها بانقلا. این تلقی ناشی از تجربه وقوع دانند یمایران

دستاورد ترین مهماز این رویکردها، شاه نظر صرف .)527-528: 1397(سمیعی، غیرغربی است اصل آن، ترین مهمکه دانست یم» انقلاب شاه و ملت«را همواره خود سیاست داخلی

اراضی ژهیو به تغییرات اساسی در میزان و نحوه مالکیت اراضی فاصلاحات ارضی با هداقدام 1330ي عمومی جامعه بود. البته شاه در دهه ور بهرهافزایش منظور بهکشاورزي و مراتع

با توجه به 1340اما در دهه ،ن کرده بودکشاورزاي سلطنتی به ها نیزمفروش بخشی از به دار نیزمفشار دولت کندي، تجدید حیات جبهه ملی و این محاسبه که اصلاحات ارضی قدرت

زمین را به رژیم هاي مالک روستانشینو ،را به نفع قدرت دولتی در روستاها از بین خواهد برد .)472-473: 1387(فوران، جامع گسترش داد صورت بهوفادار خواهد کرد، برنامه مزبور را

و چنین برداشت شد؛با تبلیغات بسیاري آغاز 1341 برنامه اصلاحات ارضی ایران اوایلتوسعه کشاورزي است. تشویقهدف این برنامه کاهش فقر روستایی و ترین مهم شد که

گذاشت پشت سرو سه مرحله متفاوت را ،اجراي کامل آن، حدود یک دهه به طول انجامیدوزیر کشاورزي در ، در کابینه علی امینی و حسن ارسنجانی نخست،مرحله .)13: 1381(عمید،

بیشتوانست نمی مالکی نخست، هیچ ،سه ماده اصلی آن سبر اساتصویب شد. 1340 ماه يدبه باید آن راو مازاد ،داشته باشد مختلف ده چند در زمیندانگ شش یادانگ شش ده یک از

. صاحبان مزارع مرکبات، چاي، باغداران و کشتزارهاي مکانیزه از این قانون فروخت می دولت ي مالیاتی پیشین محاسبهها یابیارزاساس بر راندا نیزمدوم، غرامت در مرحله .شدند مستثنا

بایددولت شده یداريخر يها نیزمسوم، شدنی بود. در مرحله پرداختطی ده سال شد؛ و می. ارسنجانی اجراي شد یمفروخته ،کردند یمکار ها نیزمهمان دربلافاصله به کشاورزانی که

در این مرحله، .)520: 1384اهامیان، (آبراصلاحات ارضی را نخست از آذربایجان آغاز کرد ي دولتی به ها کارخانهو واگذاري سهام کشاورزانغرامت املاك مالکان با فروش املاك به

کرد یممشخص 1343 ماهمرداداصلاحات ارضی مصوب سوم نامه نییآمالکان پرداخت شد. کماکان در اختیار و ،نشده بود نخستیی که مشمول مقررات مرحله ها نیزمکه در مرحله دوم با 1346 يها ماهاجاره داده شود. مرحله سوم از واپسین کشاورزانبه که ،مالکان قرار داشت

597 اي برنامه اصلاحات ارضیشناسانه فرایند اجربررسی آسیب

یی که در مرحله دوم به ها نیزمي سهامی زراعی و فروش ها شرکتتصویب قانون تشکیل حات در مجموع برنامه اصلا .)143: 1396(سینائی، بود، شروع شد شده دادهاجاره کشاورزان

اجراي آن تا این تاریخ کامل هرچندخاتمه یافت، 1350 ماهدر دوم مهر طور رسمی بهارضی .)130: 1381(عمید، نشد و ادامه یافت

اجـراي برنامـه اصـلاحات ارضـی از منظـر فراینـد ی شناس ـ بیآس ـنگارندگان با تمرکز بر چـه .1رآمدنـد: پژوهشی زیر ب پرسشیی به سه پاسخگودولت درصدد -هاي جامعه کشمکش

حد ایـن عوامـل تا چهچرا و .2 عواملی به شکست برنامه اصلاحات ارضی پهلوي منجر شد؟ یبرنامه اصلاحات ارض ـ ياجرا فرایندي ها یکاستچگونه . 3 داشتند؟ تأثیربر اجراي این برنامه

يهـا یکاسـت براساس نظریه دولت در جامعـه میگـدال، ؟بروز کرددولت یشناس از منظر انسان يادارات مرکز ،پراکنده یدانیادارات م ،سنگرهاچهار سطح (در یاصلاحات ارض ياجرا فرایند

شرایط ناشی که است پژوهشی این شد. فرضیه ي) بررسی خواهدرده رهبر نیتر یعالو یاصلاخـتلال اساسـی در ساز نهیزمي ملی و محلی، ها قدرتي از ا دهیچیپاز منازعه قدرت در شبکه

تحلیـل محتـواي پـژوهش روشاسـتفاده از مطالعه با نیا امه اصلاحات ارضی شد.اجراي برننفعـان و روایـات تـاریخی هـاي سیاسـتمداران و ذي ی، خاطرات و گـزارش شفاه خیتار کیفیها در چهار سطح مشاهده کاستی شد.برنامه اصلاحات ارضی در ایران انجام مورددر شده ثبت

یی مانند منازعـه قـدرت میـان نیروهـاي حـامی سـنت ها یتکاسدر سطح سنگرها شدند: الف) ي تعـاونی ها شرکتپراکنده شامل میدانی در سطح ادارات (کشاورزان و مالکان) و دولت؛ ب)

در جهـت منـافع هـا تصمیمي بر رگذاریتأثدلیل تلاش براي نفوذ و و اداره اصلاحات ارضی، به) در سـطح چاصـلی؛ مرکـزي ادارات ) منازعات سلطه سازمانی در سـطح جفردي و گروهی؛

قدرت مسـلط پادشـاهی و عنوان بهی خود یرهبري بر اثر تلاش شاه براي بازنما رده نیتر یعالاجراي اصلاحات ارضـی را بـا اخـتلال فرایند، ها یکاستبرقراري تعادل سیاسی در جامعه. این

، به محور جامعهو محور دولت را باید فراتر از رویکرد ها یکاستاساسی مواجه کردند. بروز این ي ایران با هدف کسب سلطه پیوند زد. ا شبکهسطوح دولت و جامعه

پیشینه پژوهش .2

اند. هاي تاریخی، تحلیلی و تبیینی بررسی شده آن در پژوهش اجراي فراینداصلاحات ارضی و رضاشاه آمدن کار از صدر اسلام تا روي را ي و اداره عایدات اراضیدار ملک خیتارلمتون آن

يها پژوهشست. بررسی کرده ا 1340-1345در دوره زمانی و اجراي برنامه اصلاحات ارضی آنهانظریه در خلأو یدانی استه مستقیم و ممشاهدبراساس روش روایی و -لمتون توصیفی

مدن آبر نهیزمعنوان بهاصلاحات ارضی برنامه يها یکاست .)1377 و 1394(لمتون، مشهود است


در ی انقلابدگرگونی و خود ستی ودموقعیت فراز یان ی، آگاهی روستادیجد یاسیس يروهاینبه رویکرد ساختاري ـ کارگزاري، . در پژوهشی با )1381هوگلند، ( شود تحلیل دیگري معرفی می

مانع عنوان بهو شاه کشاورزانمالکان، نکردن اجتماعی و همکاري -بسترهاي فرهنگی نبوددستاورد .)1391، دیگراناصل و ي نور(اشاره شده است نامه اصلاحات ارضی بر لموفقیت کام

نرخ رشد کشاورزي و به یاصلاحات ارضاجراي برنامه دهد که پژوهش دیگري نشان میبا دیدگاهی گري تحلیل .)1381(عمید، نشد کشاورزان منجر بیشتر سطح زندگیبهبود

کند یمدر زمینه کشاورزي را نامطلوب ارزیابی پیامدهاي اصلاحات ارضی ،مارکسیستیارزیابی در مطالعه دیگرياجرا و پیامدهاي برنامه اصلاحات ارضی پیدایش، .)1358(سوداگر،

ی ثبات یبنتیجه اصلاحات ارضی را ) 1391مجد ( . در حالی که)1974(کاتوزیان، است شدهبراي کشاورزان شرایط بهتري به گرچه اصلاحات ارضینویسد ا کند، و می تعیین میسیاسی

و پیامدهاي ماهیت هب در این پژوهشنکرد. نیتأمثبات سیاسی را مدتدر بلند ،ارمغان آورداجراي برنامه اصلاحات فرایندتمرکز بر شده است؛ و برنامه اصلاحات ارضی توجه بیشتري

دولت ری تصویشکن شالودهاست. در واقع، گدالیمارضی با رویکرد بازتابی دولت و جامعه ي ها برنامه يمتصد منزله بهشناسانه به آن یتی ارگانیک و اعطاي موقعیت هستیموجود عنوان به

ي مبارزه براي ها شیپوتوجه این مقاله قرار دارد. در نقطه مقابل این تصویر، نتوسعه، در کانوهاي پیشین ه پژوهشدرحالی ک؛ سازد یمي توسعه را برجسته ها برنامهاجراي فرایندسلطه در

.استی دولت اختصاص یافته شناس انسانبه مبارزات سلطه و در این زمینه کمتر

ی دولتشناس انسان ،مبانی نظري. 3ذهن اندیشمندانی از جمله توماس هابز قدرت رو به تزاید دولت و در 1لویاتان فیتألاز زمان

مارکس، وبر و مانند کلاسیک نقش آن در جامعه مطرح بوده است. اندیشمندان اجتماعیاجتماعی و سیاسی پرشتاب جوامع اروپایی توجه هاي دگرگونیدورکهایم به رابطه دولت با

و منبع تغییر تاریخی را در نیروهاي دیگري در انکار کرد،اولویت دولت را کردند. مارکسکه موتور تغییر را حتی مارکس و دیگرانی . با این حال،دانستسازمان تولید، ژهیو بهجامعه،

که باید به ایده دولت کردند یم، احساس کردند یمجو و بیرون از حوزه سیاسی رسمی جستمحور محور و دولت جامعه يها دگاهید نیدر نوسان ب .)137: 1396(میگدال، ساز بپردازند دگرگون

محور دولت کردیبه سمت رو ریسال اخ 500 پردازان هینظری، اجتماع يها یدگرگون نییدر تب .)24-46: 1392(وینسنت، دارند شیسلطه بر جامعه گرا يالگوها نییدر تع

1. Leviathan


برخلاف 1980تا 1960ي ها دههدر رابطه دولت و جامعه ن نظرا صاحبگروهی از که شدند ، و مدعیمتفکران پیشین، بر اقتدار و مرکزیت دولت تردید جدي وارد کردند

اعمال سیاست) کارایی ندارند بار حیات اجتماعی (ي دکار دستي جهان سوم براي ها دولتتصویر یکپارچه و اقتدار نهایی از دولت با نتلاش براي زدود .)399: 1379(واینر و هانتینگتون، ,Huntington(، میزان اعمال حکومت )Myrdal, 1968( نرم و یا سست تعناوینی چون دول

و )Migdal, 1988(ي و نامنسجم ا شبکه جامعه ،)Zolberg, 1969( ضعف دولت نمیزا ،)1968 ینقد تلق یدر پهمراه بود. این اندیشمندان )Evans, 1995( تیظرف یبمد و ادولت ناکار

و یدولت يزیر شکست برنامه تا دندیکوش یو م ،توسعه بودند يزیر از برنامه انهیگرا دولتآن در قرار دادن زیدولت و ن یوناز ساختار در نانهیب واقع یتوسعه را با ارائه درک يها برنامه

ترین مهماز »دولت ضعیف و جامعه قوي«. نظریه میگدال با عنوان کنند دركآن یبستر اجتماع .دیآ یمشمار به ها هاین نظرییا ها دولتهایی که یهنظرو حتی محور جامعهو محور دولت هاي نظریهباور میگدال، به

که اند بوده کننده گمراه، دچار این تفکر کردند یمنه معرفی نگرا ي کلا گونه بهجوامع مدنی را نیا .اند برداشتهي یکسانی گام ها جهتدر خشانیتارعطف کلیدي در نقاطو جوامع ها دولتو الگوهاي ها شیپوکه از دولت است يو ماد یءگونهش یاز برداشت یزعم او ناش به یگمراه

و ها دولتمیگدال براي )139: 1396(میگدال، .ردیگ یمنادیده را جوامع درمبارزه براي سلطه ؛ کند ینمرا براساس سلطه یکی بر دیگري تعریف آنهاو رابطه ،جوامع هویتی مجزا قائل نیست

نوع کننده مشخصو فقط ضعف یکی نسبت به دیگري ،گذارند یم تأثیربلکه هر دو بر یکدیگر بیانگر قوي بودن دولت در مقابل تواند یمطه این راب .(Migdal, 1988: 24-25) رابطه است

ي قوي باشد. دولتی قوي است که از توانایی ا جامعهي ضعیف یا ضعف دولت در مقابل ا جامعهلازم (توانایی نفوذ، تنظیم روابط اجتماعی، استخراج منابع یا توزیع منابع) براي تحول اجتماعی

یی ها ییتواناشد. دولت ضعیف از چنین برخوردار با ها برنامهي و اجراي استگذاریس باي قوي هستند که از توانایی مقابله با حد بهپراکنده جامعه هاي بخشو ،برخوردار نیست

ي میگدال ها انگاره .)118: 1387اصفهانی، (سمیعی مندند بهرهي دولت در سطوح مختلف ها استیسکه هر کدام دهد یممختلف قرار ي اجتماعی ها سازمانمتشکل از 1يا شبکهدولت را در جامعه

د. بنابراین رهبران دولتی در جامعه قدرتمند ناجتماعی برخوردار نظارتبراي اريیساز قدرت ب ,Migdal( شوند یم رو روبهبا موانع جدي براي اعمال سلطه دولت و تعیین نظم اجتماعی

و ایدئولوژي ها ورهاسطشامل معانی، در این میدان قدرت، سازوکارهاي بقا ).33-34 :1988ي نیرومند دولتی احتیاج دارند تا بتوانند راهبرد ها سازمان. رهبران دولتی به ابدی یماهمیت

1. Web-like Societies.


ي جامعه پذیرفتنی باشد، پی بریزند. عکس آن نیز ها گروهکه براي را خاص خود براي حیاتبراي بقا ي مقتدر قادر به طرح راهبردهاي جذابها گروه که یهنگاماست، یعنی تا درست

عرضه به جامعه هستند، هیچ راهی نیست که رهبران دولتی بتوانند از حمایت عمومی منظور به .)Migdal, 1988: 25-28(برخوردار شوند

میگدال با بسط نظریه دولت در جامعه که به زدودن تصور یکپارچه از دولت منجر مانندنگرانه قدرت ي کلها هینظری دولت، شکوه شناس انسانارائه الگوي نیزو ،شود یم

ی شناس انسان. در الگوي برد یمرا از دیدگاه انتخاب عقلانی از بین گرا دولترویکردهاي ی مناصب رهبري عالی دولت را چه کس ه نیابر سر تنهادولت، مبارزه براي سلطه در جامعه

و فرض اساسی ی دشناس انساني گوناگون جریان دارد. ها عرصهو در ؛نیست ،کند یم نظارتدولت که نیادرون و میان اجزاي سازمان دولت و دردسر یبشامل وجود روابط شده رفتهیپذ

این دو فرض، ل. در مقابکشد یمبه چالش ،دهد یمرا انعکاس اش یعالاراده رهبران فقط ،اند مواجه آنهای دولت بر فشارهایی که مقامات در چهار سطح متفاوت دولت با شناس انسان

ي چندگانه سلطه و مقاومت دولت و جامعه قرار ها عرصهدارد. این فشارها در چارچوب دیأکتحیاتی جامعه را نیز جدا يتا جداي از سازمان دولت، دیگر اجزا کنند یمو کمک ،رندیگ یم

:زیر است قرار بهترین آنها مهم .)163: 1396(میگدال، م کنیو بررسی کرده ماننددولت، مراتب سلسله نیتر نییپابه مسئولانی در متعلق -1یسنگرهاي سیاس

مالیات، افسران پلیس، معلمان، سربازان پیاده و دیگر کارمندان اداري کنندگان يآور جمعي اجتماعی قوي احتمالی اجرا کنند ها مقاومتدولت را در مقابل هايکه باید دستور است

.)165-166: 1396(میگدال، ي و محلی ا منطقهدولتی، نهادهاي مراتب سلسلهکمی بالاتر در -2هادارات میدانی پراکند

دولت را براي هايو دستور ها استیسي و محلی قرار دارند که ا منطقهشامل ادارات : 1396میگدال، ( کنند یمی و حتی تدوین و اجرا سازمانده ،لیتعد و جرحمصرف محلی

167-166( . آنهای قرار دارند که در اصلکز و ادارات مرکزي در پایتخت مرا -3ادارات مرکزي اصلی

متمرکز هدایت صورت بهو منابع براي اجرا شده ي ملی تدوین و تصویب ها استیساین ارکنانک ،دولت مؤسساتیا ها وزارتخانهساي ؤاعضاي مجلس ملی و ر. شوند یم

.)168-169: 1396(میگدال، گیرند ادارات را در برمی

1. Trenches 2. Dispersed Field Offices 3. Agency’s Central Offices


که دارد رده فرماندهی قرار نیتر یعالقدرت دولت، مدر قله هر -1يرده رهبر نیتر یعالوزیران و حتی شوراهاي ساي جمهور، نخستؤ. ردارد اریاخترا در یعالرهبري اجرایی

خود و قدرت بازیگران یفرد همرهبران رهبري که در معرض فشارهاي ساختاري دیگر .)170-173: 1396(میگدال، قرار دارند المللی ینب

از گرایش نامبارکی در علوم اجتماعی است که دولت را رفتن فرای دولت شناس انساني مبارزات ها ییایپو. همچنین کند یمبازیگري ارگانیک و یکپارچه و جدا از جامعه تلقی

ي ها عرصهي گوناگونی در ها نقشدولت ياجزا آنهاجاري بر سر سلطه در جوامع، که در . این مبارزات همیشه بین نیروهاي اجتماعی شود یم برجسته ،اند کردهگوناگون ایفا

، کنند یمی) که در سطحی بزرگ فعالیت جامعه مدن و یطبقات اجتماع(دولت، اسیمق بزرگي ها بخشو ؛ي گوناگون جریان داردها عرصهبلکه مبارزه بر سر سلطه در ،جریان ندارد

در میدان تعامل، و گاهی تقابل، با آنهاریک از ، بلکه هاند مرتبطبا یکدیگر تنها نهمختلف دولت . در ادامه با چنین برداشت آیند یمشمار هنیروهاي اجتماعی، یک نیروي اجتماعی و تنها ب

اجراي برنامه فرایندي ها یکاستی و کلیت تام) کپارچگی نبودعمیقی نسبت به دولت ( کرد. یمخواهرا واکاوي در ایران اصلاحات ارضی

ی تاریخی، شناس جامعهاست. در افتهی سامانی تاریخی شناس امعهج یکردروبا پژوهشاین ي تاریخیاندازها چشمي از تر خودآگاهانهگونه ی بهشناخت جامعه، نظریه و تحقیق سو کاز یي ها روشبراي بررسی تاریخ با را ییهای، ابزارشناس جامعهو از سوي دیگر، ؛اند شده مند بهره

: ردیگ یمی تاریخی از مفروضات محوري هر دو رشته بهره شناس جامعه. ندک یمجدید مهیا ها هیفرضتمایل به فهم و تفسیر گذشته از سمت رشته تاریخ و توانایی ساختن متغیرها، آزمون

& Macraild( یشناس جامعهي جداگانه از سوي رشته ها دگاهیدبه تر عیوسو اعطاي معناي

Taylor, 2004: 54 (. موجود در خصوص برنامه یخیتار يها داده تا شود یمین تلاش بنابراتا از این رهگذر ،زده شود وندیپ گدالیجوئل م یشناس انسان يالگو به یاصلاحات ارض

ممکن دولت در جامعه هیو از زاو تر قیعم یبرنامه اصلاحات ارض ياجرا فرایند یشناس بیآس شود.

حات ارضیاجراي اصلا فرایندهاي تحلیل کاستی. 4

ادارات ،سنگرهاچهار سطح (در یاصلاحات ارض ياجرا فرایند يها یکاستاین پژوهش به در ) توجه شده است؛ و به ترتیب يرده رهبر نیتر یعالو یاصل يادارات مرکز، پراکنده یدانیم

شود. ها در زیر پرداخته می به شرح این کاستی

1. Commanding Heights


سطح سنگرها در ي فرایند اجراي اصلاحات ارضیها یکاست. 4. 1و پدیده خودجوشی نبود که از درون ،ي داشترومندینعد سیاسی بمسئله ارضی و دهقانی

مشکلات دولت در .)24: 1361دهقانی، و ارضی مسائل مقالات (مجموعهباشد برآوردهسر روستاها ا . عمده اقدامات رضاشاه در مقابله بجستي ایران ا شبکهسطح سنگرها را باید در جامعه

.)275: 1397زاده، (نجفاین جامعه بود شکستنایلات و اسکان اجباري عشایر در راستاي در هم نیآخر یقدرت پس از سقوط رضاشاه، اصلاحات ارض يایاح يبرا لاتیمقاومت ا با وجود

اجراي فرایند آغاز از .)136: 1396(سینائی، داشت برایلات را از میان يقدرت اقتصاد يایبقاارضی نبرد سیاسی و رویارویی میان نیروهاي دولت و نیروهاي اجتماعی در اصلاحات برنامه

نبردي که نیروهاي حامی باورهاي آیینی به وضع موجود و پیشوایان ؛سطح سنگر شکل گرفتاصلاحات ارضی قرار داد. مخالفان، یانهنوگرارا رو در روي دولت با برنامه کار محافظهمذهبی ایمن مالکیت و از ارکان طور نسبی بهسنتی تنها گونه طور بهفاتی بودند که موقو ندهیآنگران

حسن .)352: 1393؛ کاتوزیان، 379 :1397هروي، زاده رحمان(مهم استقلال مالی جامعه مذهبی بود سفیر 1یی و جولیوس هولمزامریکاارسنجانی و علی امینی نیز با الهام از رهنمودهاي مشاوران

در تهران و با اجراي سیاست تقسیم اراضی، بذر جدایی طبقاتی در ایران را با همتحد الاتیا .)54: 1397(گررو، ، پاشیدند شدند یمحمله به مالکان و علما که از نظام پیشین ارضی منتفع

. قتل شدند ینمی تسلیم راحت بهمخاطبان هدف در مقابل مسئولان اجراي اصلاحات ارضی ماه آبان 23رئیس اصلاحات ارضی فیروزآباد استان فارس در تاریخ يآباد ملکمهندس شاپور

پیوند سست انگیزه قتل با با وجودشاه از سوي یخواه انتقامو اعلام عزاي عمومی و 1341 و به تبلیغات دولت علیه مالکان دامن زد ،قضیه اصلاحات ارضی، به نفع دولت مصادره شد

و ،قلمداد شد» شهید اصلاحات ارضی نخستین« يملک عابد .)1: 1341، 10949(روزنامه اطلاعات، یی که قشقا لیماجرا به ا ندر جراید به چاپ رسید. ای اوعکسی از شاه در کنار فرزند یتیم

يها دامی اصلاحات ارضکه در نتیجه نسبت داده شد ،رئیس آن از هواداران محمد مصدق بود لیا هیعل ینظام اتیآورده بودند. شاه عمل يرو یبه راهزنو ،خود را از دست داده بودند

در واقع مسئله .)191-192: 1371(آوري، قدرتشان را در هم بشکند شهیهم يصورت داد تا برا زیرریزان قصد داشتند منطقه اساسی گسترش نظارت حکومت بر مناطق عشایري بود و برنامه

.)Majd, 1987: 847(مدیریت دولت را بسیار گسترش دهند به رویدادها، در مناطق عشایري جنوب آشوب و اغتشاش درگرفت. این 1342 ر بهارد

. نیروهاي دولتی در تنگه تامرادي در کهگیلویه، که داده شدمخالفت با اصلاحات ارضی نسبت 1342 ماهدر دست رهبران عشایر ممسنی و بویر احمدي بود، متحمل شکست شدند. تا خرداد

1. Julius Holmes


عشایر پرداختند. رهبران عشایر دریافته خلع سلاحاي نظامی به شورش پایان یافت و نیروهرا از منبع درآمدشان آنهاکه گسترش مداخله حکومت، با اجراي اصلاحات ارضی بودند

.)118: 1394(لمتون، در رابطه با افراد عشیره خواهد کاست آنهاو از نفوذ شخصی کرده محرومایران به عشایر فارس و کردستان نیز مربوط » يا کهشب«ي نیروهاي اجتماعی جامعه ها مقاومت

دستور پرداخت وام 1349 . سراي نظامی شاهنشاهی (از دوایر نیروي زمینی ارتش) درشد یمابلاغ کرد. ریوز نخستي خود به ها یبدهتسویه منظور بهبه سران عشایر فارس و کردستان را

د مقابل اصلاحات ارضی بودند، بر تداوم مقاومت شدی پیشینهکه داراي آنهاپرداخت وام به .)251: 1397(رعنایی، با این برنامه در میان عشایر دلالت داشت ها مخالفت

غصب یا ناشی از لیدل بهي مورد اختلاف ها تیمالککاستی دیگر در سطح سنگرها، حق رودسر ي عادي و همگانی بود. براي مثال، قسمتی از اراضی نواحی ا مسئلهبدهکاري همچون

بود، پس از درآوردهدر گیلان، که رضاشاه بدون کسب حق مالکیت قانونی به تملک خود که اراضی گونه ینا، خرید بیترت نیا بهدرآمد. آنهابرکناري او به تصرف مالکان حقیقی

لیدل بهي مورد اختلاف ها تیمالک. حق افتاد قیبه تعو ،نداشتند یقانون تیحق مالک آنصاحبان (لمتون، کرد یبا وارثان متعدد وارد منازعه م نیزم دیخر يبود که دولت را برا يا مسئلهنیز ارث

شد تا مالکان به امید جلوگیري سبباز پرداخت سهم مالکانه کشاورزاننافرمانی .)120: 1394 (لمتون،ادامه دهند ها يبند دسته، اختلافات و ها نزاعاز اجراي اصلاحات ارضی به حمایت از

وار ینظامي ها دخالتنظامی سپاه ترویج و آبادانی و لباس، در کنار این منازعات .)168: 1394کشمکش با جامعه هدف و مانع گسترش نفوذ و سبباجراي اصلاحات ارضی فراینددر آنها

.)57: 1388(نوروزي، شد یمي خاص ا منطقهپذیرش قواعد دولت در به مداركبستگان یا سایرین و عقب کشیدن تاریخ اسناد و مالکان با انتقال مالکیت زمین به

کیهانروزنامه 1341 ماه اقدام کردند. اوایل بهمن شان یاراضمقاومت و حفظ قسمت اعظم نخسترا داد. در آغاز مرحله آنها وراثبزرگ مالکان به از سوي ها ینزمگزارش انتقال

ن نداشتند. طلاق صوري مالکان از اصلاحات ارضی، همسران مالکان حقی براي حفظ زمیهمسرانشان و سپس انتقال زمین به آنان، اعلام دروغی مکانیزه کردن زمین براي معافیت از

(نفیسی، رشوه دادن به مقامات اصلاحات ارضی براي حفظ زمین ،)102: 1358(هالیدي، اصلاحات

ي ها روشاز ،اصلاحات ارضیاز برنامه ها مستثنا شدن باغ براي ها باغو توسعه )447: 1378تا حدي 1339-1347ي ها سالبین ها ی محصول باغفراوانمقاومت در برابر اصلاحات بود.

.)135-137: 1381(عمید، یی از قانون باشد ها استفاده سوءبازتاب چنین تواند یم


ي فرایند اجراي اصلاحات ارضی در سطح ادارات میدانی پراکندهها یکاست. 4. 2 عنوان بهي و محلی ا منطقهدر قالب نهادهاي 1340 در شده سیتأسي تعاونی روستایی ها شرکت

توزیع محلی در خصوصمهمی را هاي تصمیمکه باید گرفتند یمحائل بین دولت و زارع قرار ،در حقیقت. کردند یمي مربوط به اصلاحات ارضی اتخاذ ها وزارتخانهاز یافته یصتخصمنابع

یان براي یي آن و تربیت عملی روستاها استیس یکربنديپ منظور بهن دولت نمایندگا آنهاجاي بایدي تعاونی ها شرکت .)101: 1344(مجموعه اصلاحات ارضی، ي از دولت بودند بردار فرمان

ها شرکتبر آن، هدف این . افزونگرفتند یمیان یاعتبار روستا نیتأماربابان و رباخواران را براي آفات یی با تهیه بذر، وسایل آبیاري، دفع روستاجنبش تعاونی در مناطق کمک به پیشرفت

: 1385(سوداگر، آب زراعی، بازاریابی و فروش محصولات کشاورزي و دامی بود نیتأمی، نبات

منبع اصلی عنوان بهمقامات دولتی بر این تصور بودند که با کنار زدن مالکان غیرکشاورز .)81بنابراین، . این جاي خالی را پر کنند ها تا سال کم دست توانند ینم رزانکشاومدیریت و اعتبار،

ي ها یتعاوني وسیع از ا شبکه، شده ینیب شیپرساندن مشکلات اقتصادي به حداقلبراي دریافت شرط شیپ، آنها، عضویت در ها یتعاونو براي تضمین کارایی ،روستایی را شکل دادند

.)187: 1381(هوگلاند، زمین بود ، میان مالکان جدید توزیع بذر و ابزار صورت گرفت ها یتعاونبراي ایجاد حس تعلق به

داشتن دلیل ن به پراکنده میدانی اداراتعنوان به تعاونی يها شرکتاما ،)238: 1387(بیل، امور اداره و اعتبار نیتأم در را مالکان نقش توانستندمالی و امکانات اداري کافی ن استطاعت

فراینداز سوي دیگر، با تسریع در .)540: 1371(خاطرات ابوالحسن ابتهاج، گیرند بر عهده اروستبنابراین با ؛ ي تعاون پیش نیامدها هدففرصت آشنایی کشاورزان با معنا و ها یتعاونتشکیل

ي تعاونی را اداره کنند، ها شرکتتوانستند بدون نظارتی امور کشاورزانکار، معدودي از شروعو براي آموزش و تربیت اعضا ،ا حساب ثبت معاملات و تهیه ترازنامه شرکت را داشته باشندی

حضور رهیمد تأیهسرپرستان که در جلسات چندان مجالی نماند. سرپرستان یا کمکي تعاونی بازدید و دستور کار جلسات را تعیین ها شرکتاز بار ک، هر دو هفته یافتندی یم، هنوز یافتن افراد شایسته و مناسبی که مدیر 1344 -1345 تا .)287: 1394(لمتون، ند کرد یم

باشند، دشوار بود. گاه مشکل در به دور و از نفوذ و سلطه مالکان ،ي تعاونی شوندها شرکت -نفوذ اعمالابزار صورت بهاز مدیریت و ،باشند خدمتگزاری راست بهمدیرانی بود که کردن دایپ

استفاده نکنند. در روستاهایی که فرد -دادند انجام میکدخدا و مباشر مالک در گذشتهکاري که شایسته و مناسبی نبود، کدخدا قابلیت اداره شرکت تعاونی را داشت. اگر در کار اداره شرکت

(لمتون، کرد یمي آن کارشکنی ها تیفعالی و در نیچ سهیدس، ضد شرکت شد ینمدخالت داده

ي تعاونی در پیوند با سلطه و نفوذ مالکان ها شرکتمشکلات واقعی انهیا اگرچه .)320: 1394


ي ها شرکتي کشاورزي و اعتباري ها بانک جمله ازبود، با حضور نقاط قدرت متعدد دیگري .)235: 1387(بیل، ي استانی و ژاندارمري این تصویر پیچیدگی بیشتري یافت سالار وانیدتعاونی،

از شده مطرحتا بتوانند نظم اجتماعی داد یمات ارضی فرصت این مشکلات به مخالفان اصلاح .)540: 1371(خاطرات ابوالحسن ابتهاج، سوي دولت را به چالش بکشند

طبقهي بزرگ درون ها گروه نکردن کاستی در سطح ادارات میدانی پراکنده با همکارير دهند که نخبگان سیاسی ي قراا برنامهخود را در اختیار خواستند ینممتوسط به این دلیل که

شده سیتأس 1349 شرکت تعاونی روستایی تا 8298، بیشتر شد. کرده بودندطراحی و حمایت ها شرکتاین ادارهمدیر و دستیار مدیر براي 1200عضو، تنها 000/606/1بود، و با وجود

ش دیدند آموز ماهه ششو ماهه سهي ا دورهی شتابان طی صورت بهوجود داشتند. این افراد براي هدایت اصلاحات ارضی دهید آموزشنیروي انسانی کمبود .)102-103: 1395(شهبازي،

چندان شدید شد که نیروهاي سپاه ترویج و آبادانی به مقامات اصلاحات ارضی تبدیل شدند. ي متعددي در خصوص فساد و ها گزارش 1349تا 1343ي ها سالي خبري ایران بین ها کانال

و برکناري مقامات اصلاحات ارضی از سمت خود ارائه دادند. نبود حمایت و تعهد لیاقتی یبي ا شبکهاز سوي نیروهایی که بیشترین تهدید را متوجه نظام توانست یمفنی و مدیریتی تنها

.)242-243 :1387 بیل،(برطرف شود سالار وانید )يا حرفهروشنفکران ( ساختند یمسنتی مؤثر نظارتامکان اعمال توانند ینممستقل طور نسبی بهي ها ینتعاومشخص شد جیتدر به

را در هم ادغام ها شرکترا براي دستگاه عریض و طویل حکومتی فراهم آورند. حکومت این شماردرآورد. این عمل آنها تیبه عضوصاحب زمین را کشاورزان همه زمان همو ؛کرد

، جهیدر نتروستاها کاهش داد. نیتر بزرگدر » رماد«شرکت 3000به 1352 را پس از ها یتعاونبا » مادر«ي جدید ها شرکت. از دست دادند یاستقلالشان را در اداره امور تعاوناندك اعضا

بزرگی قرار گرفتند که ثروتمندتر سهامدارانی زیر نفوذ راحت بهو اجبار بهعضو 1000بیش از منظور به. این گروه نخبگان روستایی اغلب مدندآ یمشمار و در زمره کشاورزان مالک به ،بودند

توان حکومت آنهاو حضور ،شدند یمدر روستاها با مقامات دولتی متحد خودافزایش قدرت .)190-191: 1381(هوگلاند، ي تعاونی تقویت کرد ها شرکتبر تر میمستق نظارترا براي اعمال

ي تعاونی، برخی ها شرکتدر سطح بودن روابط نفوذ و تلاش براي سلطه در کنار پررنگنمونه، پس رايب. دادند یمنیز تن به نفوذ مالکان ها شهرستاني اصلاحات ارضی در ها سازمان

حمایت هوشنگ جوان، رئیس سازمان زیرزیادي از مالکان بانه شماراز اجراي مرحله سوم، محصولات و پرداختند،اصلاحات ارضی این شهرستان، به تصرف دوباره املاك خود

با وجود ،را غارت کردند. عزت احمدي مالک روستاي سفیدداره از توابع بانه کشاورزانی بانیپشتو با کرد،گردو تجاوز هاي باغکشاورزان، به از سويپرداخت اقساط بهاي ارضی


.)251: 1397(رعنایی، برآمد کشاورزانرئیس سازمان اصلاحات ارضی به تصرف املاك ادارات میدانی پراکنده عنوان بهي اصلاحات ارضی ها سازماني تعاونی و ها رکتشترتیب، بدینتلاش زیادي براي ورود و بانفوذمالکان و افراد و ي از روابط درگیر بودندا شبکهدر

.کردند ها شرکتاین هاي تصمیمگذاري بر ریتأث

اصلی ي فرایند اجراي اصلاحات ارضی در سطح ادارات مرکزيها یکاست. 4. 3) بـه فرمـان 1340 مـاه اردیبهشـت 19با انحلال مجلس بیسـتم شـوراي ملـی و مجلـس سـنا (

مشـخص شـد کـه در راستاي هموارتر شدن اجراي برنامـه اصـلاحات ارضـی محمدرضا شاهنفـوذ دولـت در منظـور بـه ي و اجراي برنامه اصلاحات ارضی استگذاریسادارات مرکزي براي

نمایندگان مجلـس بیشـتر از طبقـه مـلاك و ی یکپارچه نیستند. جامعه و اعمال نظارت اجتماع ـ 1بودند آنهاحامیان صاحبان ثروت و یا از آمدنـد شـمار مـی هو از موانـع اصـلاحات ارضـی ب

پس از انحلال مجلسین شورا و سـنا و تـا بازگشـایی دوبـاره، لـوایح .)251: 4، ج 1383(شجیعی، فراینـد آغـاز در .)233-235: 4، ج 1383(شـجیعی، شـد یمتصویب رانیوز تأیهقانونی از سوي

ياجـرا يلازم برا ییتوانا ياستدلال که وزارت کشاورز نیبا ااجراي برنامه اصلاحات ارضی، ، اجراي قوانین اصلاحات ارضی بـه عهـده )414: 1381ن، دیگرا(گودرزي و درست برنامه را ندارد

که بر پایه بوروکراسی و میلیتاریسـم شد گذاشتهي ي دادگستري، کشور و کشاورزها وزارتخانهکردند، یی براي اجراي قانون تهیه میها نامه نییآ بایدي نامبرده ها وزارتخانهوجود آمده بودند. به

بـه عهـده ي فنی و آبادانی دهات ها کمکی مانند تقسیم زمین و ارسال یاما کارهاي عمده اجرادخالت در انتخابـات پیشینهوزارت کشور الی بود کهوزارت کشاورزي گذاشته شد. این در ح

یدهقـان ی) در سرکوب جنـبش اعتراض ـ ي(ژاندارمر آنت تابع اادار و ،را داشتبه نفع مالکان و ها اربابمعمول با جلب موافقت طور بهاستانداران، فرمانداران و بخشداران که «نقش داشتند.

، امـور را در جهـت منـافع طبقـه مالـک اداره ندشـد یم ـبرگزیده آنهاساي ایلات و از میان ؤر .)79-80: 1358(سوداگر، » کردند یم

ي بـود، کـه در مـور یت مالـک از مالکـان بـزرگ زمـین و رئـیس ایـل الم خان نصـرت مردانیفرزند علابراهیم تیمور، . محمد1بـود. وي در شهربانی کل کشور، نماینـده مجلـس در چنـدین دوره از طـبس سیرئ هاي مهمی مانند وزیر کار، کشور، سمت

بـا خـارج شـدن از 1366پس از فوت وي در البته – 1361اي با لاجوردي در مخالفت با برنامه اصلاحات ارضی در مصاحبهدر مخالفت با تقسـیم اراضـی و را داران دیدگاه انتقادي زمین -بندي در تاریخ شفاهی ایران در دسترس عموم قرار گرفت طبقه

تواند غـذا یدر ظرف پنج سال هندوستان را م رد،یاگر دست آدم اهلش قرار بگ رانیا«کند: می املاك در بین کشاورزان منعکسآورنـد، یم ـ امریکـا ورنـد، جـو را از آ یم ـ امریکاندم را از .... گرساند که هر سال ییرا به جا رانیزراعت ا(شاه) ن الآ.. دهد.

(Harvard »رفت نیاز ب رانیزراعت ا یکل آورند. به یاز خارج م را رانیآذوقه ا شتریآورند، نصف ب یم امریکاحبوبات را از (Oral History Project, 1982: seq 162, 20-21


و نبود همگرایی مقاومتدر پایتخت، به سالاري یواندتلاش دولت براي نظارت کامل دلیل تسلط شاه بر به ،ریوز نخستد. علی امینی، انجامیبراي پیش بردن برنامه اصلاحات ارضی

کشور وزارت. شاه با همکاري کرد یمی نینش عقبي خود ها ستایسکشور گاهی از وزارت: 1376(خاطرات علی امینی، ایجاد کنند قادر بود اکثریتی را به مجلس آورد تا در کار دولت اختلال

اتحاد سیاسی رژیم با بخش خاتمه منزله بهنیز 1342 ماهخرداد 15 بار خشونترویارویی .)186مجریه قوهمقننه به قوهبه انتقال ثقل قدرت دولت از فراینداین ن بود.اسنتی بازار و روحانی

بر نظارت، داران نیزمحذف بابه دربار و شاه منجر شد. تقویت قدرت اجتماعی رژیم ژهیو به زیرقرار گرفتن ی وو بازرگان یصنف يها هیاستقلال اتحاد فیتضعي اجتماعی با ها سازمان

ي این نهادها، ها مقاومتدلیل رژیم بهدر هر حال، فت. صورت گر یدولت يها پوشش سازمان .شکست خورد )بسیج و پشتیبانی مردمی براي انقلاب سفید و اصلاحات ارضی(در هدفش ؛ عبدالحسین بهنیا وزیر شد یمحتی درون کابینه نیز منازعات دیده .)137-138: 1382(کارشناس،

اصلاح قانون اصلاحات ارضی ه قانونی دارایی کابینه امینی سه روز پس از تصویب لایح؛ مجموعه 396: 1388(امینی، با امینی استعفا داده بود نظر اختلافدلیل ) و به23/7/1341(مصوب

.)60: 1344اصلاحات ارضی، انجام گرفت. پس کشاورزاندومین مرحله اصلاحات با هدف جلوگیري از افزایش قدرت

شایدی که احیر لیسپهبد اسماعو شد،کابینه بازسازي از اعلام لایحه مرحله دوم اصلاحات، آمدن ریاحی با رویکرد اعاده کار يروشد. جایگزین ارسنجانی ،مخالف اصلاحات ارضی بود

مشی از این پس دولت از اصلاحات ارضی با خط که نظم و قانون در روستاها نشان دادییرات در ادارات مرکزي اصلی بر منفی تغ تأثیرحمایت از کشاورزان طرفداري نخواهد کرد.

ادارات اصلاحات ارضی شماراصلاحات ارضی آشکار بود. مأمورانادارات میدانی پراکنده و طور بهکشاورزي وزارتي ها بخشو افراد زیادي از سایر ،افزایش یافت چشمگیري طور به

ی که واردان تازهنتقال ا واسطه بهملحق شدند. گسترش نفوذ مالکان در این سازمان آنهابه موقت که در امور را . به این موارد باید دخالت نیروهاي امنیتیشدمدافع منافع مالکان بودند، انجام

ي ها بخشنامهبر این، احکام و افزوننیز افزود. ،کردند یماصلاحات ارضی اخلال ایجاد مأموران: 1381(عمید، کرد یمبود، نقض شده وضع کشاورزانرا که به طرفداري از پیشینجدید، قوانین

122(. ی و مقاومت در مقابل یکدیگر درگیر بودند. زن چانه انیپا یب فرایندادارات مرکزي اصلی در

رئیس سازمان اصلاحات ارضی، خود را چهارمین نفر در اجراي برنامه ،عباس سالور ،. به عقیده اوداند یماصلاحات ارضی و به دور از آشنایی با پوسته زیرین سیاست در ایران

پس از .)24: 1394پور، (رسولی کرد یمکشاورزي دخالت وزارتي و ریوز نخستشاه در نهاد


و به سیاست هتبدیل شد وزارتخانه، سازمان اصلاحات ارضی به 1343 در نخستپایان مرحله و در کرد یمشرکت رانیوز تأیهکشانده شد. از آن پس، وزیر اصلاحات ارضی در

افکندن حتی نگاه امنیتی با سایه .)57: 1394پور، (رسولی مشارکت داشتي سیاست وچرا چون(شهبازي وجود آمد تداخل نهادي به ینوعکشاورزي حاکم شده بود و وزارتدستگاه امنیتی بر

در آنهاادارات مرکزي اصلی و دخالت نبودن ترتیب، هماهنگ بدین .)184-185: 1395و نوروزي، اجراي برنامه اصلاحات فرایندي اساسی ها یکاستدهاي متولی اصلاحات ارضی، از سایر نها

ارضی در سطح ادارات مرکزي اصلی بود.

رده رهبري نیتر یعالارضی در سطح اصلاحات اجراي فرایند يها یکاست. 4. 4شاه انتظار داشت انقلاب سفید و اصلاحات ارضی سبب برقراري عدالت بیشتر، جلوگیري از

ي فقیر از نظام ها تودهوفاداري و پشتیبانی همیشگی نیتضموقوع انقلابی مارکسیستی و رده رهبري براي چگونگی نیتر یعالتضاد در سطح نخستین .)54: 1397(گررو، پادشاهی شود

بروز کرد. امینی حامی او ریوز نخست، اصلاحات ارضی، بین شاه و علی امینی فراینداجراي ي امنیتی و ها سازمانت ارضی، مداخله شاه در کارهاي دولتی را به ارتش و سازمان اصلاحا

و جلسه شوراي عالی اقتصاد در رانیوز تأیهو دیگر جلسه ،روابط خارجی محدود کردگذشته حق شرفیابی به حضور شاه و دادن برخلاف. وزیران نیز شد یمحضور شاه تشکیل ن

.)43: 1372(علم، دیرس یمبه آگاهی شاه ریوز نخست مسیرو کارها از ،گزارش به او را نداشتندظن شاه را افزایش داد. سفر او به اروپا و ملاقات با دوگل ءسو جیتدر بهات امینی اقدام

ي شاه ها ینگراناعظم آلمان و پادشاه بلژیک بر فرانسه، ملکه انگلیس، صدر جمهور سیرئ: 1396(سینائی، عصبانی است شدت بهکه شاه دریافتبه ایران، پس از بازگشت افزود. امینی

ي منصوب کرد. در زمان ریوز نخستي امینی به جا بهپس از آن، شاه، علم را .)436شخص شاه کارها را در دست گرفت. او میدان زیادي به در واقعي علم، ریوز نخست .)271: 1394ر، پو (رسولی کرد یمو اسناد را توزیع ،کرد یمخودش نطق ،داد ینم ریوز نخست

رده رهبري میان شاه و حسن ارسنجانی بروز کرد. حسن نیتر یعالدومین تضاد در سطح ي ها یسخنرانوزیر کشاورزي، مایل بود خود را سوسیالیست معرفی کند و با ،ارسنجانی

حتی در ،کرد یمبود. گاهی برخلاف نظر شاه عمل کرده ها یی، خود را قهرمان روستانیدلنش شاه در تلاش بود نگذارد .)309: 1377پور، یرسول( کرد ینمنیز شرکت رانیوز تأیهجلسات

هر فردي محمدرضا شاه« ،علینقی عالیخانی باوریی امور را در دست گیرد. به تنها بهارسنجانی ... ارسنجانی گذاشت یم را داشت کنار شدن مطرحو استعداد کرد یمرا که نمود عمومی پیدا

حوصله قهرمان در هیچ مطلقاًقهرمان اصلاحات ارضی و شاه هم د... شده بواش یاصلرقیب


همه خواست یمارسنجانی .)110-129: 1394(خاطرات دکتر علینقی عالیخانی، » دستگاهی را نداشتي هر دستگاهی اغلب از ها هیاطلاعرا در اختیار خود بگیرد. برخلاف عرف جاري که هاکار

طور معمول بهکشاورزي که وزارتي ها هیاطلاع، در زیر رسد یماپ سوي روابط عمومی به چ(روزنامه اطلاعات، شود یمدیده » وزیر کشاورزي«، عبارت شد یمدر روزنامه اطلاعات چاپ

شهردار وقت ،به احمد نفیسی ،وزیر کشاورزي بود که یهنگامارسنجانی .)17: 1341، 10945در همان روز ارسنجانی » ؟دیآ یممن و تو خیلی بدش ی که شاه ازدان یم«تهران گفته بود:

امیدواریم مراحل بعدي برنامه «در حضور شاه نطق کرد که ،دیلرز یمصدایش که درحالیبر نقش محوري که نیاشاه پس از ارسنجانی و براي ». اصلاحات ارضی با موفقیت دنبال شود

ي کارهایی را شروع کرده... ولی وزارت کشاورز«کند، گفت: دیتأکخود در اصلاحات کشور غیر از اصلاحات ارضی کارهاي دیگري داریم که مقدمات آن را بررسی کرده و همین روزها

با تردید نسبت به جیتدر به ضا شاهمحمدر .)310-313: 1377ی، رسول(» اعلام خواهیم کرد رسماً را کاملی اعتبار و ئولیتارسنجانی و حامیان اصلاحات ارضی که محبوبیت پیدا کرده بودند، مس

.(AmirArjomand, 1989: 72) ت گرف عهده به اصلاحات برنامه برايبراي تحولات را ارسنجانی امیدوار بود با انجام اصلاحات ارضی، پایگاه مطمئنی

اجتماع نخستینکه را کشاورزانکنگره ملی 1341 آذرماهدموکراتیک کشور ایجاد کند. او در هايو نظر ها خواستهسراسر کشور بود، در تهران تشکیل داد تا شاورزانکبزرگ نمایندگان

بازتاب یابد. ارسنجانی درصدد بود از این کنگره عناصر لازم را حال انهیمو ثروتمند کشاورزاني معلوم شد زود بهاما ؛ وجود آورد براي ایجاد حزب دهقانی و تثبیت موقعیت سیاسی خود به

کشاورزي برکنار وزارته و نظام سیاسی عمل کرده است. از پست که او بیش از خواست شا: سدینو یمریاحی جایگزین او شد. واینر درباره علت برکناري ارسنجانی اسماعیل شد و سپهبد

و به همان مناسبت علت سقوط او نیز رود یمشمار پیروزي ارسنجانی به 1340کنگره آذرماه « شده واقعرا بیش از حد جلو برده بود و محبوب مردم . ارسنجانی اصلاحات گردد یممحسوب

این محبوبیت عامل از هم گسیختن شبکه مرکزي سیاسی و .)16: 1385(سوداگر، » بودوي از .)Katouzian, 1974: 225(د وحدت قدرت مطلق از درون تفسیر ش دکنندهیتهد

شاه مایل نبود .)234-235: 1387(بیل، تابع شاه نیز ناراضی بود عنوان بهموقعیت خود پس وقتی ارسنجانی به بهانه بیماري عازم اروپا ؛شخصیت ارسنجانی قرار گیرد الشعاع تحت

مالی برنامه اصلاحات نیتأمبا شاه درباره چگونگی نظر اختلافدلیل گفته شد که او به ،شداگر ما : «دیگو یماز استعفا به امینی پسارسنجانی .)150: 1371(آوري، ارضی استعفا داده است

[و ادعا آوردند یم، ایشان انتخابات و مجلس را میداد ینماین کار را به دست خود ایشان [شاه] خاطرات علی » (که] تمام این کشاورزي را این دو تا [امینی و ارسنجانی] به هم زدند کردند یم


ود داشت. امینی ي هم وجریوز نخستدر وزارت کشاورزي و نظر اختلاف .)186: 1376امینی، اصرار داشت که براي انجام اصلاحات ارضی در ایران باید خیلی بااحتیاط عمل کرد. ارسنجانی

در .)385-386: 1388(امینی، دانست یمبرخلاف امینی، اجراي اصلاحات ارضی را عملی ضربتی امه امینی را امینی نارضایتی خود را از تندروي ارسنجانی اعلام کرد. ارسنجانی ن 1340 ماهمهر

.)563-564: 1379(ارسنجانی، د کردانست و آمادگی خود را براي استعفا اعلام » زیآم نیتوه«ی، سرپرستی وزارت اصلاحات ارضی و تعاون احیعلم و وزارت ر يیروز در دوره نخست

به 1350 در وزارتخانهروستایی بر عهده سرهنگ عبدالعظیم ولیان، افسر توپخانه بود. نام این .)464-465: 1396(سینائی، اما وزیر آن کماکان ولیان بود ؛ تعاون و امور روستاها تغییر کرد وزارت

به طور مستقیم بهکشاورزي، وزارتولیان در مقام مسئول سازمان اصلاحات ارضی و معاونت که یهنگام ).13: 1983(مجموعه تاریخ شفاهی بنیاد مطالعات ایران، داد یمگزارش محمدرضا شاه

او به نزد ،مجلس سنا و شاه به لایحه ولیان براي مرحله دوم اصلاحات ارضی ایراد وارد کردندارسنجانی رفتار ) رفت و برخلاف 1342-1357 رانیا يمجلس سنا سیرئجعفر شریف امامی (

ولیان .)114: 1380(خاطرات جعفر شریف امامی، » . بگویید تا بنویسمدیخواه یمچه جوري «گفت: اجراي «از شاه دریافت کرد. در متن این ابلاغ نیز بر را »اصلاحات ارضی کی درجه«ن نشا

.)272: 1383(فرهمند، شده بود دیتأک» منویات شاهنشاه آریامهر و خدمت به میهن عزیزمدیریت سیاسی برنامه اصلاحات ارضی و تغییر رابطه سلطه به سود نهاد سلطنت در

. شود یم) آن مشاهده 1343 ماهمواد الحاقی (مصوب سوم مردادمرحله دوم اصلاحات ارضی و تمدید اجاره ملک از -1مواد الحاقی مزبور، سه راه جلوي پاي مالکان گذارده شد: 1طبق ماده

و زارع از تقسیم ملک میان کشاورز و زارع بر مبناي سهم مالک -2؛ پنج سال به سی سالي در روند رو پسنوعی » لک به زارع با موافقت زارعانتقال م«محصول؛ اما راه سوم مبنی بر

زده کاسته شود. قانون مواد از مساحت اراضی شخم شد یمسبب زیرا ،اصلاحات ارضی بودرا محدود کرده بود کشاورزانالحاقی به قانون اصلاحات ارضی امکان انتقال کامل اراضی به

در کشاورزانکه دولت با توجه به خشم دارد احتمال .)82-120: 1344(مجموعه اصلاحات ارضی، با کشاورزان، تضعیف موقعیت مالکان و برخورد شدید 1341 ماه دي 19در کشاورزانکنگره

حزب دهقانی، ناگزیر شده بود سیتأسمالکان در نقاط مختلف کشور و نیز زمزمه ات ارضی سیاسی از جانب نهاد سلطنت در برنامه اصلاح نظارتیی را به نفع ها تیمحدود

.)189: 1371(آوري، منظور کند ي ایران ا شبکهآمیز در دل جامعه روابط سلطه در مورد پژوهشتمرکز این گرفتن در نظربا

از يکه اجازه دهد قشر کرد ینمفرمانده عالی ایجاب عنوان بهسیاست شاه توان گفت که میدار باشد. شاه تشخیص داده بود با اقشار دیگر از قدرت بسیار زیادي برخوردر مقایسه جامعه


باید در مرحله کشاورزان روزافزونگیري که براي حفظ تعادل جامعه و جلوگیري از قدرت کم کند کشاورزانو از شور و شوق ،دوم اصلاحات ارضی، کمی بر قدرت مالکان بیفزاید

عنوان بهنی ي دولت همچون امیها هیلافشارهاي میان شاه و دیگر .)271: 1394پور، (رسولیسیاسی اصلاحات نظارتوزیر کشاورزي و تلاش شاه براي عنوان بهو ارسنجانی ریوز نخست

اصلاحات ارضی را فرایندي در خصوص چگونگی تکمیل شدن ریگ میتصمارضی، وضعیت بغرنج کرده بود و از مسیر متصورشده براي آن خارج شد.

جهینت. 5

ي توسـعه مختلفـی هـا برنامهن آبستن حوادث سیاسی و ، ایرامحمدرضا شاهدر دوره حکمرانی ي توسعه ها برنامهمواد انقلاب سفید و در قالب ترین مهمیکی از منزله بهبود. اصلاحات ارضی

به اجرا درآمد. از همان آغاز روشن بود که اجراي موفق آن نیازمند در کنـار هـم قـرار گـرفتن ي توسـعه بـا هـا برنامهد که موفقیت ش دیتأککته بر این ندر این پژوهش دولت و جامعه است.

کـه آنچنـان اسـت. در واقـع، ریپذ امکانپیوستگی و تعادل میان جامعه و عناصر داخلی دولت ي توسعه یک دولت، باید تـوان آن ها برنامه شکستمیگدال باور دارد، براي بررسی موفقیت یا

. کـرد ی بررسوهاي اجتماعی پاسدار سنت داخلی و غلبه بر نیر هاي در فائق آمدن بر اختلافرا که دولت در سـطح سـنگرها دهد یمبرنامه اصلاحات ارضی نشان در خصوص تحلیلیچنین

پراکنده بـا کاسـتی میدانی در سطح ادارات بود.درگیر منازعه قدرت با نیروهاي اجتماعی شده ي بـر رگـذار یأثترشـوه و تـلاش بـراي نفـوذ و ماننـد ییکژکارکردهانیروي متخصص و نبود

اصلی منازعات مرکزي بود. در سطح ادارات رو روبهدر جهت منافع فردي و گروهی ها تصمیمی خـود یرهبري، تلاش شاه براي بازنمـا رده نیتر یعالدر سطح . سلطه سازمانی در جریان بود

قدرت مسلط پادشاهی با حیطه اختیارات کافی براي برقـراري تعـادل سیاسـی جامعـه عنوان بهبر عنصر تلاش براي سلطه دیتأکي اجراي قانون اصلاحات ارضی با ها یکاست .شود یم مشاهده

دولتـی و تنـدروي کشـاورزان، مـأموران ی مالکـان در مواجهـه بـا رقـانون یغبا مصداق اعمـال ي تعاونی، اختلال در نهاد سلطنت، وزارت کشـاورزي و مجلـس شـوراي ها سازمانمدي اناکار

د.شبررسی محمدرضا شاههاي ناپایدار میمملی، و در نهایت تصي ا دهیچیپکه شرایط ناشی از منازعه قدرت در شبکه هاي پژوهش این است یافته ترین مهم

اختلال اساسی در اجراي برنامه اصلاحات ارضی شد. ساز نهیزمي ملی و محلی، ها قدرتاز نمونه برنامه رايبي توسعه (ها برنامهي اساسی در ها یکاستکه دهند نشان مییی ها افتهچنین ی

یا تنها به جامعه با رویکردي ،محور دولتبه دولت با رویکردي فقطاصلاحات ارضی) نباید مربوط دانست. مشخص است که و حتی یکی از سطوح دولت و شخص شاه ،محور جامعه


ولت، در کنار عناصر داخلی د رگذاریتأثي ایران و حضور نیروهاي اجتماعی ا شبکه جامعهتلاش براي «بودند که مقاومت در مقابل سلطه و زده رقمرا ها بحرانو ها یکاستي از ا ملغمه

در ذکرشدهدولت مرکزي در چهار سطح اگرچه نیبنابرا. بود آنهامحرك اصلی » کسب سلطهنقش داشت، به همان اندازه نیز ارضی اصلاحات برنامه اجراي فرایندي ها یکاستبروز

جتماعی حامی عادت و باورهاي آیینی به وضع موجود مانع از پیشبرد این برنامه نیروهاي ا نگاه داشته است. ناپایدارهمواره عرصه سیاست را در ایران شکننده و مسئلهشدند. این

بیانیه نبود تعارض منافع

را که شامل پرهیز از نویسندگان اعلام می کنند که تعارض منافع وجود ندارد و تمام مسائل اخلاق در پژوهش سازي ها، منبعسازي یا جعل دادهدزدي ادبی، انتشار و یا ارسال بیش از یک بار مقاله، تکرار پژوهش دیگران، داده

اند. طور کامل رعایت کردهشوند، بهرفتار و غیره میشونده، سوءو جعل منابع، رضایت ناآگاهانه سوژه یا پژوهش

مآخذ و منابع یفارس) الف

قطره. . تهران:انی در آئینه زماندکتر ارسنج) 1379ارسنجانی، نورالدین. ( .1. 109-141 :22 متین، یپژوهش یعلمفصلنامه » از انقلاب سفید تا انقلاب اسلامی،) «1383اشرف، احمد. ( .2

http://matin.ri-khomeini.ac.ir/article_66066.html در: .3ماهی، چ . تهران: بر بال بحران، زندگی سیاسی علی امینی) 1388امینی، ایرج. ( .3، ترجمه احمد گل محمدي و محمدابراهیم فتاحی ولیلایی. ایران بین دو انقلاب) 1384آبراهامیان، یرواند. ( .4

.11نی، چ تهران: .2، چ 3عطائی، ج ، ترجمه محمد رفیعی مهرآبادي. تهران: تاریخ معاصر ایران )1371آوري، پیتر. ( .5 ختران.ازاد. تهران: ، ترجمه علی مرشدييها، طبقات و نوساز گروهسیاست در ایران: ) 1387بیل، جیمز آلن. ( .6 علمی.) به کوشش علیرضا عروضی. تهران: 1371( خاطرات ابوالحسن ابتهاج. .7 سخن. ) ویراستار حبیب لاجوردي. تهران:1380( خاطرات جعفر شریف امامی. .8) تهران: سازمان اسناد و 1394. (خاطرات دکتر علینقی عالیخانی به کوشش حسین دهباشی، اقتصاد و امنیت .9

کتابخانه ملی ایران. گفتار.) به کوشش حبیب لاجوردي. تهران: 1376. (خاطرات علی امینی .10 اختران.تهران: .1395تا 1340نگاهی به اقتصاد سیاسی ایران از دهه ) 1397زاده هروي، محمد. ( رحمان .11 . تهران: موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران.وگو با عباس سالور گفت )1394رسولی پور، مرتضی. ( .12تهران و عملکرد نخبگان دوران يوگو و خاطرات: سازمان برنامه، شهردار گفت) «1377رسولی، مرتضی. ( .13

در: .247-328 :8، 2، ایران فصلنامه تاریخ معاصر »ی،سیوگو با احمد نف دوم؛ گفت يپهلوhttps://b2n.ir/z74373

تماعی : منطق استقرار، پیامدهاي اج1353-1341اصلاحات ارضی در استان کردستان ) 1397رعنایی، شهین. ( .14 شیرازه کتاب ما. . تهران: و تبعات سیاسی

.10945) ش 19/8/1341( روزنامه اطلاعات. .15

http://matin.ri-khomeini.ac.ir/article_66066.html


.10949) ش 23/8/1341( روزنامه اطلاعات. .16 -مناسبات دولت یشناخت جامعه نییتب فیقدرتمند، دولت ضع جامعه« )1387اصفهانی، علیرضا. (سمیعی .17

_https://jpq.ut.ac.ir/article. در: 117-143 :3، 38، سیاستفصلنامه » ،عصر قاجار رانیجامعه در ا27331.html

.3نی، چ . تهران: نبرد قدرت در ایران )1397سمیعی، محمد. ( .18تهران: موسسه تحقیقات اقتصادي و . 1340-50ارضی، بررسی اصلاحات) 1358سوداگر، محمدرضا. ( .19

اجتماعی پاژند.دانشگاه . مشهد: 1357تا 1299دولت مطلقه، نظامیان و سیاست در ایران، از ) 1396سینائی، وحید. ( .20

.فردوسی ،4سخن، ج . تهران:نخبگان سیاسی ایران: از انقلاب مشروطیت تا انقلاب اسلامی) 1383شجیعی، زهرا. ( .21

.2چ . بازنگري جریان اصلاحات ارضی در دهه چهل خورشیدي) 1395شهبازي، اسماعیل؛ و نوروزي، عباس. ( .22

دانشگاه شهید بهشتی.تهران: .2، چ 1 سرا، ج . تهران: کتابعلینقی عالیخانیهاي علم، ویرایش یادداشت) 1372علم، امیر اسداالله. ( .23 نی.نژاد. تهران: رامین امینی، ترجمه کشاورزي، فقر و اصلاحات ارضی در ایران) 1381عمید، محمدجواد. ( .24 :31، 8، فصلنامه تاریخ معاصر ایران» ، اسنادي از اصلاحات ارضی،1کودتاي سفید ) «1383فرهمند، جلال. ( .25

https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/413049. در: 247-300ترجمه احمد تدین. ،هاي پس از انقلاب اسلامی مقاومت شکننده: از صفویه تا سال) 1387فوران، جان. ( .26

.8رسا، چ تهران: ، ترجمه محمدرضا اقتصاد سیاسی ایران؛ از مشروطیت تا پایان سلسله پهلوي) 1393یان، محمدعلی. (کاتوز .27

.20مرکز، چ نفیسی و کامبیز عزیزي. تهران: عبدالوهاب و ترجمه یوسف حاجی ،نفت، دولت و صنعتی شدن در ایران) 1382کارشناس، مسعود. ( .28

اصغر سعیدي. تهران: گام نو. علی پارسه،بابایی. تهران: ، ترجمه غلامرضا علیدولت کارتر و فروپاشی دودمان پهلوي) 1397ویر. (گررو، خا .29

.2چ گام نو.. تهران: 1357-1320توسعه در ایران، ) 1381. (دیگرانگودرزي، منوچهر و .30 امیرکبیر.ترجمه مهدي اسحاقیان. تهران: ، )1340-1345اصلاحات ارضی در ایران () 1394( لمتون، آن. .31 .یو فرهنگ یعلم. تهران: یريترجمه منوچهر ام ،یرانمالک و زارع در ا) 1377لمتون، آن. ( .32. یترجمه بهرنگ رجب »یامدها،اهداف و پ یران؛در ا یاصلاحات ارض« بهمن) 3، 1391. (یمجد، محمدقل .33

https://www.magiran.com/article/2665039. در: 2840،اقتصاد یايدنو مصوبات شوراي ها بخشنامهو ها نامه بیتصوو ها نامه نیآئمجموعه اصلاحات ارضی: شامل کلیه قوانین و .34

تهران: چاپخانه اختصاصی مجلس شوراي ملی. )1344. (اصلاحات ارضی .بیناواشنگتن: .رانیمطالعات ا ادیبن یشفاه خیمجموعه تار )1983( .»ولیان عبدالعظیم« .35 آگاه.) تهران: 1361( مجموعه مقالات مسائل ارضی و دهقانی. .36 .2کویر، چ ، ترجمه محمدتقی دلفروز. تهران: دولت در جامعه) 1396میگدال، جوئل. ( .37 .2تیسا، چ . تهران: هاي امر دینی در جامعه ایرانی جایی دو انقلاب؛ چرخش جابه) 1397زاده، مهدي. ( نجف .38

https://jpq.ut.ac.ir/article_%2027331.html

https://jpq.ut.ac.ir/article_%2027331.html

https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/413049

https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/413049


علم.. تهران: ! خاطرات احمد نفیسی شهردار پیشین تهراناند بازندههم ها برنده) 1378نفیسی، احمد. ( .39 مشهد: عیل شهبازي).ترویج کشاورزي در ایران (تاریخ شفاهی: گفتگو با اسما) 1388نوروزي، عباس. ( .40

جهاد دانشگاهی مشهد.) 1340(دهه تحلیل اصلاحات ارضی ایران) «1395حیدر شهریاري. ( ،طهماسب علیپوریان ؛احد، اصل نوري .41

:DOI> ،151-176 :31، 26، تاریخ اسلام و ایران »کارگزار،-ساختار یشناس روشبرمبناي 10.22051/HII.2016.2516>.

رجمه پژوهشکده مطالعات راهبردي. ت، درك توسعه سیاسی) 1379واینر، مایرون و هانتینگتون، ساموئل. ( .42 پژوهشکده مطالعات راهبردي. تهران:

.9نی، چ ، ترجمه حسین بشیریه. تهران: هاي دولت نظریه) 1392وینسنت، اندرو. ( .43 ، ترجمه علی طلوع و محسن یلغانی. تهران: علم.ري و توسعهایران: دیکتاتو) 1358هالیدي، فرد. ( .44 شیرازه.ترجمه فیروز مهاجر. تهران: ، 1340-1360زمین و انقلاب در ایران، ) 1381. (هوگلاند، اریک .45

انگلیسی) ب

46. AmirArjomand, Said. (1989) The Turban for the Crown: The Islamic Revolution in Iran (Studies in Middle Eastern History). Oxford: Oxford University Press.

47. Evans, Peter B. (1995) Embedded Autonomy: States and Industrial Transformation. Princeton, NJ: Princeton University Press.

48. Harvard University Iranian Oral History. (1982) “Amirteymour, Mohammad Ebrahim Interview Recorded by Habib Ladjevardi,” Iranian Oral History Collection, Middle Eastern Division, Widener Library. Transcript 7, Seq. 162: 20-21. Available at: Persistent Link https://nrs.harvard.edu/urn-3:FHCL:608997?n=162 (Accessed 24 January 2019).

49. Huntington, Samuel P. (1968) Political Order in Changing Societies. New Haven: Yale University Press.

50. Katouzian, Mohammad Ali. (1974) “Land Reform in Iran a Case Study in the Political Economy of Social Engineering,” Journal of Peasant Studies 1, 2: 220-239, <DOI: https://doi.org/10.1080/03066157408437885>.

51. MacRaild, Donald M.; and Avram Taylor. (2004) Social Theory and Social History. New York: Palgrave Macmillan.

52. Majd, Mohammad G. (1987) “Land Reform Policies in Iran,” Agricultural & Applied Economics Association 69, 4: 843-848, <DOI: https://doi.org/ 10.2307/1242196>.

53. Migdal, Joel S. (1988) Strong Societies and Weak States; State-Society: Relationship and State Capabilities in the Third World. Princeton, NJ: Princeton University Press.

54. Myrdal, Gunnar. (1968) Asian Drama: An Inquiry into the Poverty of Nations. New York: Pantheon.

55. Zolberg, Aristide R. (1969) One-Party Government in the Ivory Coast. Princeton, NJ: Princeton University Press.

https://nrs.harvard.edu/urn-3:FHCL:608997?n=162

https://nrs.harvard.edu/urn-3:FHCL:608997?n=162

https://doi.org/%2010.2307/1242196

https://doi.org/%2010.2307/1242196