103
First print 2006 © Sarpong, Samuel All right reserved. No part of this publication may be reproduced, stored in a retrieval system or transmitted in any form or by any means, electronic mechanical, and photocopy, recording or otherwise without the prior permission of the author. For all enquires contact Tel. +17032178016 www.samuelsarpong.org E-mail:[email protected]

Akan Oral Literature

  • Upload
    dmensah

  • View
    1.207

  • Download
    113

Embed Size (px)

DESCRIPTION

Oral Tradition of the Akan people of Ghana.

Citation preview

Page 1: Akan Oral Literature

First print 2006

© Sarpong, Samuel

All right reserved.

No part of this publication may be reproduced, stored in a

retrieval system or transmitted in any form or by any

means, electronic mechanical, and photocopy, recording

or otherwise without the prior permission of the author.

For all enquires contact

Tel. +17032178016

www.samuelsarpong.org

E-mail:[email protected]

Page 2: Akan Oral Literature

Anomsεm Kasadwini

S. Sarpong

i

NNIANIMU

Akanfoɔ wɔ amammerɛ ahodoɔ bebree a nananom de

agya nkyirimma. Saa amammerɛ yi mu biara wɔ ne nhyehyɛeɛ

ne kasa a yɛde adwini (style and structure). Kasasu ne

nhyehyɛeɛ yi na ma yɛhunu sɛ biribi bi yɛ nsaguo na ɛyɛ

anansɛsɛm. Nhyehyɛeɛ ne kasasu yi na ɛma yɛhunu

amammerɛ pɔtee a yɛreka ho asɛm. Ɔtwerɛfoɔ yi ato ne bo

ase ahwɛ saa nhyehyɛeɛ ne kasasu ahodoɔ yi wɔ ɔfa a edi

kan no mu. Nwoma yi botaeɛ titire ne sɛ ɛbɛboa asuafoɔ ama

wɔahunu kasadwini su wɔ amammerɛ ahodoɔ mu na ɛnam so

ama asuafoɔ ahunu sɛdeɛ wɔbɛsi ayɛ mpɛnsɛmpɛnsɛmu wɔ

kasadwini ahodoɔ mu.

Nwoma yi, amammerɛ wɔ mu.

Nwoma yi, amanneɛ wɔ mu.

Nwoma yi, nimdeɛ ahyɛ mu ma.

Kan nwoma yi bi, ɔkyerɛkyerɛni na

ɛbɛboa wo wɔ adekyerɛ mu.

Kan nwoma yi bi, osukuuni na dabi

woanka sɛ mehunuiɛ a anka.

Kan nwoma yi bi me dɔfo na ebia na ahi

ato wo.

Page 3: Akan Oral Literature

Anomsεm Kasadwini

S. Sarpong

ii

ASEDA

Maseda a ɛdi kan kɔ ma Onyankopɔn Tweaduampɔn

Kwame wɔ n’adom ne n’akwankyerɛ, hwɛsie ne banbɔ

sononko a ɔde adom me.

Mpanin se “Ansa na kɔkɔsakyi bεhuri asi akyea-kyea

ne ho no na εfiri Damfo-Adu”. Megyina saa bε yi so de aseda a

enni kabea ma Awuranom Baafoɔ Kwaku Agyeman, Kwabena

Asiama, ne Nana Kessie wɔ mmoa a wɔde boaa me wɔ saa

dwumadie yi mu. Wɔn ne awuranom a mekɔtoo wɔn wɔ Simpa

sukuupɔn no mu na wɔyεε me atuu de me dɔɔ sukɔ wɔ ɔkasa

no mu san tenetenee mfomsoɔ pii maa me. Ɔbaa Adwoa (Mrs.

Antwi-Danso) me werɛ remfirii wo.

Ɔbenefoɔ Kofi Agyekum (University of Ghana, Legon)

sε manna wo ase a, εneε na εte sε masa akapoma a mannwa

mu, saa Ɔpanin yi nkyɛn na me ne kasadwini bɔɔ mpu-ne-mpu

maa menyaa saa nimdeɛ yi. Ɔpanin sɛ obi ma nwoma yi so na

ɔrekan a na waseda ne no.

Maseda bio kɔ ma me na Eno Abenaa Koɔ, m’agya

Kwaku Ata, Me nuanom Maame Birago, Owura Annin, Agya

Oduro, Afia Serwaa ne me wɔfaase Agya Nsowaa. Afei me

werε remfiri m’asukuufoɔ a na daa wɔbisa me saa nwoma yi

ho asεm.

Page 4: Akan Oral Literature

Anomsεm Kasadwini

S. Sarpong

iii

DINTOכ

Meto nwoma yi din de hyε m’agya

Akwasi Tawia (Sir John) animuoyam.

Page 5: Akan Oral Literature

Anomsεm Kasadwini

S. Sarpong

iv

Ɛmu nsεm

1.1 KASADWINI ……………………………………….1

1.2 Kasadwini Ahodoɔ…….. 1......................................

1.3 Atwerε Kasadwini ………………………………….2

1.4 Anomsεm Kasadwini …………………………….2

1.5 Nneεma ahodoכ a wכahyehyε wכ

Anomsεm Kasadwini mu ………………………….3

1.6 Nneεma ahodoכ a εma Anomsεm

Kasadwini da nso.... ...........................................3

1.7 Nneεma titire a εwכ Anomsεm kasadwini mu......4

1.7.1 Ɔyεfo5.………………………………...………… כ

1.7.2 Ɔyεkyerε …...…………………………………….5

1.7.3 Bεhweadefoכ / Atiefo5.................................... כ

1.7.4 Nweguwotirim ..................................................6

1.7.5. Nsaeε .............................................................6

1.7.6 Nsεm mu adaneadane ……..……………….....7

1.7.7. Bere ne Beaε .................................................7

1.7.8. Ɔman / Amansan Agyapadeε ........................7

1.8 Kasasu ne Nhyehyεeε .......................................8

1.9 Nhyehyεeε .........................................................12

Nsɛmmisa……………………………….…….......12

Page 6: Akan Oral Literature

Anomsεm Kasadwini

S. Sarpong

v

2.1 Ɛbɛ.....................................................................13

2.2 Ɛbε Ahodo13....................................................... כ

2.2.1 Ɛbε Turodoo....................................................14

2.2.2 Asεm-Sε-Bε……..….....………………………...14

2.2.3 Nnyeso – bε….........….………………………...14

2.2.4 Abεbudeε……………….…………..…………...15

2.3 Ɛbε Botaeε ne εho mfaso15…..…….………….....כ

2.4 Berε ne Beaeε a wobu bε..……………………....16

2.5 Ɛbε mu Nsεntitire...............................................17

2.6 Hwan ne εbε wura..............................................18

2.7 Ɛbε Nhyehyεeε ..................................................18

2.8 Ɛbε Kasasu .......................................................20

2.9 Mmε Nnanemu ..................................................22

2.10 Nsɛmmisa………………………………….........23

3.1 ANANSESƐM….………………….…….…….......26

3.2 Ɛdeεn ne Anansesεm?.......................................27

3.3 Anansesεm botaeε ............................................28

3.4 Nsεntitire / nsεmpכ a εwכ anansesεm mu..........28

3.5 Anansesεm nhyehyεeε ……...……………..……29

3.6 Anansesεm mma ..............................................30

Page 7: Akan Oral Literature

Anomsεm Kasadwini

S. Sarpong

vi

3.7 Anansesεm mma ahodo30.....….…………..…… כ

3.8 Anansesεm mu nnwom…………...……………..30

3.9 Anansesεm mu nnwom ho mfaso34……..……...כ

3.10 Anansesεm kasasu ………………...……..…..34

3.11 Nneεma ahodoכ a etumi pue wכ

anansesεm kasasu mu…………….....….…….34

3.12 Nsɛmmisa…………………………………….....35

4.1NTAM................................................................36

4.2 Ntam abכseε – Ɛdeεn nti na yεfrε no ntam?.....37

4.3 Akanfoכ adwene wכ ntam ho……………..…....37

4.4 Ntam ahodo39….….……...………………………כ

4.5 Ntam kεseε ho asotwe......................................42

4.6 Ntanka mu ntam ahodo43..................................כ

4.7 Ntam mu כyεkyerε............................................45

4.8 Ntam mu nsεntitire…………………………...….46

4.9 Ntam nhyehyεeε ………………………….....….45

4.10 Ntam kasasu..................................................46

4.11 Nsɛmmisa………………………………….…..47

Page 8: Akan Oral Literature

Anomsεm Kasadwini

S. Sarpong

vii

5.1NSUIƐ .............................................................49

5.2 Nsuiε ahodo50....................................................כ

5.2.1 Benab50..........................................................כ

5.2.2 Agyaadwoɔ....................................................50

5.2.3 Kwadwom/nkankyeε......................................50

5.3 Berε a yεte osu.................................................50

5.4 Nsuiε mu כyεkyerε............................................50

5.5 Nsuiε ne Anomsεm kasadwini

ahodoכ mu twaka...........................................53

5.6 Nsuiε botaeε....................................................54

5.7 Nsuiε mu nsεntitire / nsεmp54...........................כ

5.7.1 Owufo55.........................................................כ

5.7.2 Nsamanfo58...………………………………… כ

5.7.3 Owufoכ no nkyi……………………………….60

5.7.4 Akanfoכ gyidie ne wכn nimdeɛ

ahodoכ wכ nsuiε mu.......................................61

5.8 Nsuiε nhyehyεeε ............................................63

5.9 Nsuiε kasasu……...........................................65

5.10 Nsɛmmisa…………..…………..…………….66

Page 9: Akan Oral Literature

Anomsεm Kasadwini

S. Sarpong

viii

6.1 ABƆFODWOM .........................................67

6.2 Hwan ne כbɔfo67........................................כ

6.3 Asommכfoכ nkyekyεmu….........................68

6.4 Abכfodwom botaeε…................................68

6.5 Abכfodwom mu nsεntitire. ……….....…….69

6.6 Abכfodwom nkyekyemu………………..….70

6.6.1 Atirimpaeε………..………………..…......70

i) Atrimpae nkyekyεmu............................71

a) Aho ...........................................................71

b) Nkankyeε...................................................73

6.6.2 Agorכnnwom ........................................74

6.7 Abכfodwom kasasu..................................79

6.8 Nsɛmmisa…………………………..………79

7.1 ABISAA NE ABORƆME.........................80

7.1.2 Botaeε / Mfaso80.....……….……………כ

7.1.3 Ɔyεkyerε..............................................80

7.1.4 Berε a yεgoro abisaa...........................81

7.1.5 Nsεm titire a yεbisa abisaa fa ho.........81

7.1.6 Abisaa nkyekyεmu...............................81

(a) Abisaa tiawa ................................82

Page 10: Akan Oral Literature

Anomsεm Kasadwini

S. Sarpong

ix

(b) Abisaa tenten anaa nyansap82.……..כ

7.1.7 Nhyehyεeε ..............................................83

7.2.1 ABORƆME..............................................84

7.2.2. Botaeε....................................................84

7.2.3 Ɔyεkyerε..................................................85

7.2.4Nsɛm titire ...............................................85

7.5 Nsɛmmisa……………………………………85

8. AKANFOƆ BOSOME/ASRAM DIN……......86

Page 11: Akan Oral Literature

Anomsεm Kasadwini

S. Sarpong

1

1.1 KASADWINI (Literature)

Kasadwini yɛ nsɛmfua mmienu a yɛka abɔ mu;

kasa ne ɛdwini. Sɛdeɛ ɛdwini biara wɔ ne din no saa

ara na ɔkwan a yɛbɛfa so adwene kasa nso tumi kyerɛ

biribi pɔtee. Yɛde kasa tumi di ɛdwini ma ɛyɛ yie.

Sɛdeɛ ɔwenfoɔ redi ɛdwini a ɔhyehyɛ no fa no saa ara

na obi a ɔde kasa redi ɛdwini nso wɔ nhyehyɛeɛ

sononko a ɔfa so hyehyɛ ne nsɛm. Twifoɔ ahyehyɛ

nsɛm bi a sɛ wote pɛ wohunu no ɛyɛ wei anaa sɛ wei.

Sɛ obi te sɛ ofoforɔ reka sɛ; “Onyankopɔn Kwame nsa,

asaase Yaa nsa” a, ɛhɔ ara otumi hunu sɛ oniiko no

reyi apaeɛ. “Ɛnyɛ Kwaku Ananse na..” prɛko pɛ yɛka

sɛ ɔreto anansesɛm. Aden ntira? ɛfiri sɛ ɛwɔ kwan a

ɛmu biara nhyehyɛeɛ teɛ ne kasa ko a yɛde ahyehyɛ.

Ne korakora no kasadwini yɛ kasa a yɛde ade a ɛdwini

ma obiara hunu ɛdwini pɔtee no.

Kasadwini yε bכsrεmuka nsεm bi a obi ahyε da

anwene a εda abrabכ mu osuahunu bi adi. Ne saa nti

no, Akanfoכ kasadwini dodoכ no ara yε bכsrεmuka

nsεm bi a Akanfoכ nam osuahunu ne nyansa so

Page 12: Akan Oral Literature

Anomsεm Kasadwini

S. Sarpong

2

anwene ato hכ a εda Akanfoכ abrabכ mu osuahunu bi

adi.

Bio, Kasadwini ne abrabכ mu osuahunu bi a εfa

nnipakuo bi ho a wכde kasa ahyehyε anaa anwene ato

hɔ. Kasadwini taa da nnipakuo bi abrabכ mu nsεm,

anyamesom mu gyidie, nnwuma, mmoa ne nnua a

εtwa wכn ho ahyia, abrabכ mu nneεma a atwa wכn ho

ahyia ne wכn gyidie a εfa Onyankכpon ne sunsum

nkaeε no ho adi.

1.2 Kasadwini Ahodoɔ (Types of Literature)

Akanfoכ wכ kasadwini ahodoכ mmienu, weinom ne;

a) Atwerɛ kasadwini (written Literature)

b) Anomsεm kasadwini (Oral literature)

1.3 Atwerε Kasadwini

Sε yεka deε yeatwerε a na yereka deε yɛatintim

agu krataa so, a yεtumi ma so kan. Ne saa nti no εwכ

.כanaa atwerεfo כtwerεfoכ

1.4 Anomsεm Kasadwini (Oral Literature)

Anomsεm kasadwini yε bכsrεmuka nsεm bi a

yεahyehyε ato hכ a εda abrabכ mu osuahunu bi adi a

wכn ntwerεeε.

Page 13: Akan Oral Literature

Anomsεm Kasadwini

S. Sarpong

3

Akanfoכ kasadwini dodoכ no ara na εyε anomsεm.

Mpεn pii no, anomsεm kasadwini taa fa nea εdidi soכ

yi bi ho;

a) Onyankopכn

b) Ewiem atumfoɔ / ahonhom

d) Nnipa asetena mu nsεm

e) Afifideε

ɛ) Mmoa

f) Abכdeε mu nneεma ahodoɔ a atwa yεn ho ahyia

1.5 Nneεma ahodoכ a wכahyehyε wכ anomsεm

kasadwini mu (Types of Genre)

Nneɛma ahodoɔ a wɔahyehyɛ wɔ anomsɛm

kasadwini mu bi na ɛdidi soɔ yi:

a) Anansesεm

b) Ɛbε

d) Ntam

e) Nsuiε

ɛ) Abisaa ne Abrɔme

f) Nnwom ahodoכ

Abɔfodwom

Page 14: Akan Oral Literature

Anomsεm Kasadwini

S. Sarpong

4

Kwadwom

Asafodwom

Nnwonkorכ ne ade.

1.6 Nneεma ahodoכ a εma anomsεm kasadwini da

nso

Akanfoכ wכ akwanhodoכ a wכfa so da nneεma

bi a εkכ so wכ wכn abrabכ mu adi. Wכnam anomsεm

a wכahyehyε ato hכ so na εda wכn gyidie, wכn

nwuma, Onyankopכn, tumi ahodoכ, nnipa asetena mu

nsεm ne nea εkeka ho adi. Saa nneyɔeε ahodoכ anaa

akwan ahodoכ a wכnam so da nneεma yi adi no yε

nneεma a yεntwerε ntoo hכ. Ɛyε nneεma a Akanfoכ ka

anaa wɔbe anaa wɔbɔ wɔ twene so..

Ɔkwan titire baako a Akanfoכ nam so ma nneεma yi

ka hכ ne akaakaeε. Ne saa nti, anomsεm kasadwini

gyina akaakaeɛ so. Sε εbεyε na akaakae yi atim nti,

εwכ ne nhyehyεeε ne akwan a wכfa so nnwene ma

kwan aכ kasa neכ tumi kae. Bio, nso ɛgyina כmanfoכ

yεfa so de di agorכ no so. (Nneεma mmiεnsa a εsε sε

yεhyε no nso ne; כkasa, nhyehyεe, ne agorכ kwan so.)

1.7 Nneεma titire a εwכ anomsεm kasadwini mu

Page 15: Akan Oral Literature

Anomsεm Kasadwini

S. Sarpong

5

(The major charateristics of oral literaturre)

1. Ɔyεfoכ (Peformer)

2. Ɔyεkyerε (Performance)

3. Atiefoכ/ Bεhwεadefoכ (Audience)

4. Nweguwotirim (Memorisation)

5. Nsaeε (Composition)

6. Nsεm Nnanemu (Verbal Variation)

7. Bere ne Beaε (Setting)

8. Amansan agyapadeε (Anonymity)

9. Kasasu ne (Style)

10. Nhyehyεeε (Structure)

1.7.1 Ɔyεfoכ (Performer)

Anomsεm kasadwini mu no, כyεfoכ yi yε obi

anaa onipa ko a כde anomsεm yi to dwa. Saa nnipa yi

bi ne obi a ɔreto anansesɛm, ɔrebubɛ, ɔreka ntam ne

ade. Saa nipa yi ntaa nyε nipahunu biara na mmom

εsε sε כyε obi a;

wakwadare wכ kasa no mu.

כyε onyasafoכ ne nimdefoכ.

n’abrabכ tene na εyε susudua.

Page 16: Akan Oral Literature

Anomsεm Kasadwini

S. Sarpong

6

כwכ כyεkyerε mu nimdeε.

onim honam ani kasa.

otumi we nsεm gu ne tirim.

1.7.2 Ɔyεkyerε (Performance)

Wei yε כkwan a כyεfoכ no fa so da anomsεm

kasadwini ahodoכ no adi (enactment).

Ɔyεkyerε no na eyi asεm no adi kann. Egyina nnoכma

bi te sε כkasa so, εnne mu nsakraeɛ (changes in

voice). Ɔkasa no mu no כyεfoכ no yi nyegyeeε a

εkyerε ne ho ase (ideophones) adi. Sɛnipa, abirabɔ,

abebuo, kasakoa ne ade nso tumi yi wɔn ho adi wɔ ha.

1.7.3 Bεhweadefoכ / Atiefoɔ (Audience)

Nnipa a wכtie anaa wכhwε anomsεm bi mu

Mpεn pii no, saa nnipa .כyεkyerε no ne bεhwεadefoכ

yi wכ nkɛntɛnsoɔ wכ כyεfoכ no so, (extend some

influence on the perfomer). Afei wɔtumi yɛ deɛ ɔyɛfoɔ

no reyɛ no bi. Agorכ no yieyε ne ne nkכsoכ fa titire no

ara gyina saa nkorכfokuo yi so.

Page 17: Akan Oral Literature

Anomsεm Kasadwini

S. Sarpong

7

Wכn nneyεeε ne wכn anim nsakraeɛ anaa wכn

ahokeka tumi ma כyεfoכ no dane ne nsa.

Bio, bεhweεdefoכ no tumi nya kyεfa wכ כyεkyerε bi mu

anaa sε wכtumi dane כyεfoכ nsε so, ne titire

anansesεm toכ mu berε a yerebכ mmכguo.

1.7.4 Nweguwotirim (Memorisation)

Wei ne כkwan a כyεfoכ no nam so kyere

anomsεm bi mu nsεm gu ne tirim, sε εbεyε a ne berε

mu no כbεtumi aka biribiara pεpεεpε a n’ano mfomfom.

Ɛfiri sε, εto da bi na n’ano fom a, otumi nya amane wכ

ho. Biribi te sε apaeɛ sεε, εsε sε כyεfoכ no tumi ka

biribiara frenkyemm anaa pεpεεpε. Ɛyɛ abakɔsɛm na

ɔrekeka a ɛwɔ sɛ ɔka no nnidisoɔ nnidisoɔ.

1.7.5. Nsaeε (Composition)

Wei nso ne כkwan a כyεfoכ no tena ase keka

nsεm bi bobכ mu de bi femfam ho nwene ma εyε dε yε

hwam ma εtכ aso mu.

Parry ne Lord aka ato hכ sε, nsaeε ne כyεkyerε ba so

bere korכ no ara mu wכ anomsεm kasadwini mu. Ne

Page 18: Akan Oral Literature

Anomsεm Kasadwini

S. Sarpong

8

saa nti anomsεm kasadwini tumi nya nnanemu wכ

berε a כyεkyerε bi rekכ soכ mu. (Composition and

performance are co-temporal in oral literature)

1.7.6 Nsεm mu adaneadane (Verbal Variability)

Berε, beaε ne ahwεfoכ tumi ma כyεfoכ bi

danedane nsεm titire bi mu wכ anomsεm kasadwini

mu. Ɛnam sε anomsεm kasadwini nyε deɛ yεatwerε nti

no nsakraeɛ tumi ba mu ɛsiane berε, beaeε ne afie

bεhwεadefoכ nti.

1.7.7. Bere ne Beaε (Setting)

Berε ne beaε kyerε sεnea כyεfoכ no bεsae

anomsεm no. Anomsεm ahodoכ pii no ara na εyi ne ho

adi wכ berε ne mmeaε ahodoכ pכtee ase. Sε כyεfoכ to

anansesεm bi wכ ahemfie a, εbεyε sononko wכ bere a

.fie כreto anansesεm korɔ no ara wכ

1.7.8. Ɔman / Amansan Agyapadeε (Anonymity)

Page 19: Akan Oral Literature

Anomsεm Kasadwini

S. Sarpong

9

Anomsεm kasadwini yε כman adeε bi a yεn

nananom ahyehyε ato hכ ama nkyirimma. Ne saa nti

no, yεfa no sε mpanimfoכ dea.

Yεde mpanimfoכ din to so ma emu yε duru, sε εba saa

a, nokorε ag eiyiyg en mu, efiri sε Abibiman mu

mpanimfoכ wכ obuo, tumi ne animuoyam pii. Bio,

esiane sε εyε adeε bi a obi aka akyerε obi na כno nso

reka akyerε ne yכnko nti, yεntaa nhu nnipa pכtee a

.kaa no kaneכ

1.7.9 Kasasu (Style)

Kasasu yε כkwan a כyεfoכ no nam so de kasa

no di adwini fa. Ɔkwan a ɔyɛfoɔ no fa so tase nsɛmfua

ahodoɔ bi de di dwuma wɔ kasadwini mu. ɔyɛfoɔ bi

tumi tase edin +adeyɛ +edin bi te sɛ: Ɔkɔtɔ nwo

Anomaa, Nanso sɛ ɔkanni ba bi te saa ɔkasamu yi a,

preko pɛ ɔhunu sɛ ɛbɛ. Saa mfoni a ɔkasamu yi twa

kyerɛ ɔkanni ma ne hunu sɛ ɔkasamu bi yɛ ɛbɛ,

sɛnipa, nyinahɔma ne deɛ ɛkekaho no na yɛfrɛ no

adwene mu mfoni no. Saa nawna ahodoכ yi gyina deɛ

edidi soכ yi bi so;

Page 20: Akan Oral Literature

Anomsεm Kasadwini

S. Sarpong

10

a) Nsεmfua ahodoכ – Diction

b) Nsεmfua nkabom – Compounding

d) Adwene mu mfoni –Imagery

a) Nsεmfua ahodoכ –Diction / Lixicology

Wei yε akwan ahodoכ a כyεfoכ no nam so pa

nsεmfua ma anomsεm kasadwini yε dε na εyε hwam

nso.

b) Nsεmfua nkabom –Compounding

Wei nso ne כkwan a כyεfoכ fa so keka nsεmfua

bobכ mu ma εyε dε na εtכ aso mu.

Se ebia;

Ɔ/ se |adeε |yכ

Ɔ/ korכ |man |sa

Ka/ ntam/ a (ɔ)nto

Saa nhyehyεeε yi nyinaa ba kasasu mu ma כkasa no

yε dε san yε hwam.

d) Adwene mu mfoni - Imagery

Weinom ne nnoɔma a yɛgyina so de di

kasadwini bi mu dwuma. Nsɛmfua ne kasamu ahodoɔ

a ɛwɔ kasadwini biara mu no, saa adwene mu mfoini

Page 21: Akan Oral Literature

Anomsεm Kasadwini

S. Sarpong

11

yi na yɛhwɛ de kyerɛkyerɛ mu ma no tɔ aso mu. Ɛmu

bi ne deɛ edidi soכ yi.

i. Ntotohosεm (Simile)

s.e Ɔbaa no te sε gyata

ii. Kasadε (Persuation)

iii. Nnyinahoma (Metaphor)

s.e Ɔbaa no yε gyata (כbaagyata)

iv. Anoteε ne neεeub kasa (Oratory)

v. Abεbuo ahodoכ (Proverbs)

vi. Kasakoa (Idioms)

Ɛyɛ asɛm a yɛnwae anim nka no pen anaa asɛm

bia a yɛfura no ntoma a ne nteaseɛ yɛ tena.

vii. Nnyegyeε a εkyerε ne ho ase (Idiophone)

viii. Anihanehane (Hyperbole)/Ntrεha (Exageration)

Sɛ yɛbɛka asɛm bi ama no ayɛ hu. Sɛ ebia: Kwaku

Ananse prapraa nyansa nyinaa boa ano guu toa mu.

ix. Kasabrani (Euphemism)

x. Nsεngorכ / serewa (Pun/Playing on words)

Sε gyae saa yε annyaeε

saa yε a, gyae saa ka

nso nnyae saa ka.

Page 22: Akan Oral Literature

Anomsεm Kasadwini

S. Sarpong

12

xi. Abirabכ (Oxymoron/Contrast/Opposite)

Asɛmfua bi a ɛnyɛ pɛ nanso eyi adwene koro adi. Sɛ

yɛbɔ baako din a ɛtɛm pa ara na yɛkae baako. Sɛ

ebia:

s.e. Ɔbaakokכnini

Ɔbaabarima

Akwadaanyame

xii. Ntimu ahodoכ (Repetition)

Asɛm a yɛka na yɛsan aka no bio. ɛtumi mpo yɛ

ngyegyeɛ bi ntimu mu, anom ngyegyeɛ

(Assonance,)anaa ɛhwenim deɛ(Alliteration).

xiii. Sεnipa (Personification)

Sɛ yɛde biribi gyina hɔ ma nnipa anaa biribi tumi

nnipa su. Sɛ ebia: mframa de huuhuu pɛ adeɛ a onya.

xiv. Nsawכsoכ (Parallelism)

a) Benkum dware nifa

Na nifa adware benkum

b) Makukuru akכ

Makukuru aba

xv. Ɔkasamu ahodoכ (Types of Sentence)

xvi. Tete kasa (Achaism)

Page 23: Akan Oral Literature

Anomsεm Kasadwini

S. Sarpong

13

xvii. Nsɛmmisa a ɛnhia mmuaeɛ (Rhotoric question)

1.7.10 Nhyehyεeε (Structure)

Wei gyina hכ ma nnoכma mmiεnsa;

i. Ahyεaseε

ii. Mfinimfini

iii. ewygeε

Sε ebia; Anansesεm ne Abisaa anaa Agya rekorכ.

1.10 Asεmmisa

Ɛdeεn ne Anomsεm kasadwini?

Kyerε nneεma atitire num a εda nso wכ ho.

Page 24: Akan Oral Literature

Anomsεm Kasadwini

S. Sarpong

14

2.1 ƐBƐ (PROVERBS)

Ɛbε yε sabuakwan a Akanfoכ nam so da nsεm bi

adi a ne nteaseε no ani nna hכ fann.

Ɛbε yε nsεntia bi a yεn nananom abכ ne pכ de ato

hכ ama nkyiremma a εda abrabכ anaa asetena mu

osuahunu bi adi.

Ɛyε nsεntia bi a εyε כkasa mu abohemaa a εma

kasa yε dε yε hwam na etwa nsεm tia.

Ɛbε yε abrabכ mu nyansahunu anaa adwene mu

nsεm a εda ɔman bi anaa nnipakuo bi nyansa,

suban, nneyεeε ne wכn asetena mu nsεm adi.

Ɛyε nsεntia bi a yεde tu fo na ne nkyerεaseε ntaa

nnyina εbo korכ so. Asεm korכ a yebu ho bε no na

eyi nkyeraseε no adi. Wie nti na yetumi bu εbε

baako bere ahodoכ bebree mu no.

2.2 Ɛbɛ Ahodoכ

Akanfoכ mmε gu ahodoכ nnan. Weinom ne nea edidi

soכ yi:

(a) Ɛbε turodoo (b) Asεm –sε –bε

(d) Nnyeso-bε, (e) Abεbudeε

Page 25: Akan Oral Literature

Anomsεm Kasadwini

S. Sarpong

15

2.2.1 Ɛbɛ Turodoo

Sεnea ne din teε no, εbε turodoo yε εbε pכtee anaa

frenkyemm a εda abrabכ mu nsεm adi. Ɛyε εbε ɛmu

nsɛm da adi kann (a εda ne ho adi) anaa prεko. Wei

ne εbε a εtaa dככso wכ Akanfoכ mmε mu. εbε turodoo

taa yε sεnnahכ.

Sε ebia;

i) Ɔkכtכ nnwo anomaa

ii) Bεdε ayeyie ne sumina so.

2.2.2 Asεm-Sε-Bε

Ɛbε a n’abכseε no taa yε anansesεm anaa osuahunu

bi a mpanimfoכ nam so aka no sε εbε de tu fo. εbε a

yeyi firi asεm a asi pεn bi mu.

Sε ebia;

i) Ntim Gyakari asoa ne man akɔbɔ no wɔ fiyiase.

ii) Ɛnyɛ obi na okum Antwi, Boasiako na ɔde ti tiri

gyee akyerɛma.

2.2.3 Nnyeso - bε

Wei yε εbε a εwכ afa mmienu. Nea כka no ma εfa a εdi

kan no so na atiefoכ no de deɛ εtכ so mmienu no atoa

Page 26: Akan Oral Literature

Anomsεm Kasadwini

S. Sarpong

16

so. Ne nhyehyεeε nti, yɛfrε no nnyeso-bɛ. Etumi ba sε

nea obuo no ara na כtoa soכ.

Sε ebia;

i) Oyirikayiri: -כbarima rebεwu a na ne yere suro no.

ii) Opuro se kuru: -akכnnכ bεkum ohiani.

iii) Ayε tεfrε ahweaseε: - wammutu a כda ayeya.

2.2.4 Abεbudeε

Wei ne adeε a egyina hכ ma εbε. Akanfoכ tumi de

nneεma bi gyina hכ ma εbε. Nneεma bi te sε, adwinneε

a εwכ akyeame poma so, bamkyiniε so, asεsεdwa,

adinkra, ne adwinneε ahodoכ. Obi nso tumi de biribi

sεn ne dan ano be bu bε.

Sε ebia;

Ahwedepo a εsכ ahoma so- a εkyerε sε;

Ahwedeε Abena כdε nkosi kכn.

2.3 Ɛbɛ Botaeε ne ɛho Mfasoכ

(i) yεde tu fo

(ii) yεde bכ akutia

(iii) yεde si akan

(iv) yεde sua kasa

Page 27: Akan Oral Literature

Anomsεm Kasadwini

S. Sarpong

17

(v) yεde ka asεm suma ahɔhoɔ

(vi) yεde moma (bכ abodin)

(vii) yεde si asεm so dua

(viii) yεde twitwa gye yεn ho

(ix) yεde da abכdeε mu nsεm ne wכn suban adi.

(x) yεde kyekyere nnipa werε

(xi) εma atiefoכ dwene

(xii) εma kasa yε dε, yε hwam

2.4 Berε ne Beaeε a wobu bε

Akanfoכ tumi bu bε wɔ asetena mu dwumadie

biara mu. Wei kyerε sε, εbε di akotene wכ Akanfoכ

kasa mu pa ara. Berε ahodoכ a Akanfoכ tumi bu bε no

bi na εdidi soכ yi;

(i) Asεnni berε

(ii) Ahokyerε bere mu

(iii) Berε a yεretu obi fo

(iv) Adwabכ ase

(v) Awaregyeε ne awareguo berε mu

(vi) Ahensie ne ahentuo berε

(vii) Ɔko berε

(viii) Adwumayε berε

Page 28: Akan Oral Literature

Anomsεm Kasadwini

S. Sarpong

18

(ix) Ayan mu

(x) Ɛberε a yεrehwehwε amanneε bi akyi kwan

(xi) Nsaguo mu

(xii) Nkכmmכdie mu.

(xiii) Akansie berε

2.5 Ɛbɛ mu Nsεntitire

Akanfoכ tumi bu bε fa deɛ εdidi soכ yi mu biara ho;

(i) Onyankonpכn ne sunsum ahodoכ.

(ii) Mmoa, nnua, nsuo, ne abכdeε mu nneεma.

(iii) Abrabכ mu nneεma ahodoכ.

(iv) Nnipa asetena mu nsεm ne dwumadie

ahodoכ.

(v) Awoכ

(vii) Ɔdɔ

(viii) Owuo

(ix) Ayɔnkogorכ

(x) Ntכkwa

(xii) Ɔtan

(xiii) Awareε

(xiv) Akwadworכ ne ade.

Page 29: Akan Oral Literature

Anomsεm Kasadwini

S. Sarpong

19

2.6 Hwan ne εbε wura / Authorship

Nnimdefoכ pii taa gye akyinnye wכ εbε wura ho.

Εbinom susu sε εbε biara wכ ne wura a εkyerε sε εbε

biara wכ nnipa a odii kan buiε, nanso dodoכ no ara

nso dwene sε εbε nyinaa yε mpanimfoכ dea. Mmom

etumi ba sε εbε bi wכ hכ a onipa a odii kan buiε no din

bata ho. Sε ebia;

Amanכ kurom Kwadwo pa; כse wo yam yε a

ɛnkyerε sε fa wo yere kyε.

Ɛbε bi nso wכ hכ a, Akanfoכ abu de ahyε mmoa ne

abɔdeε mu nneεma bi ano, nti ne buo mu no, gye sε

wobכ abכdeε korכ din.

Sε ebia;

Okusie se; onya fufuo a anka obedi, nanso

waduro ne wכma na ankכ ne bכn mu.

Abirekyire se; sε כyεε nantwie a anka gye sε ne

nnwoma na εbeduru Asante man mu na yεde

anwene twene.

2.7 Ɛbɛ Nhyehyεeε / Structure

Ɛbɛ nhyehyεε gyina εbε korכ no so.

Sε ebia;

Page 30: Akan Oral Literature

Anomsεm Kasadwini

S. Sarpong

20

Mpanimfoכ se…

Abirekyire se…

Nanso sε εyε akansie deε a εwכ ne nhyehyεeε.

Ɛbɛ bebree no ara yε כkasamu tiawa.

Sε ebia ;

Tikorכ nkכ agyina

Ɔkכtכ nwo anomaa

Baanu so a emmia

Ɛbɛ a εte saa no kura εfa baako pε.

Ɛbɛ no bi nso wכ hכ a εyε כkasamu tentene.

Se ebia;

Ɛsono akura, na εsono akura,

εnna εsono abotokura,

na εsono akura kronkronkron.

Nnyeso-bε nso kura afaanu mmienu.

rfכ ε ne nnyesoכ

Ɛbɛ bi nso wכ hכ a ne nhyehyεeε no di nsawכsoכ;

Benkum dware nifa

Nifa dware benkum

Page 31: Akan Oral Literature

Anomsεm Kasadwini

S. Sarpong

21

2.8 Ɛbε Kasasu / Style

Ɛnam sε εbε yε kasadwini nti, nsεm ahodoכ a

εwכ kasadwini mu nyinaa tumi pue mu.

Atetesεm ne abakכsεm

Sε ebia;

Ntim Gyakari asoa ne man akכbכ no wכ

Feyiase.

Nsawכsoכ

Sε ebia;

(i) Benkun dware nifa

Nifa dware benkum

(ii) Kukurukukuru no gyae a

kekakeka no begyae

(iii) Gyae saa yε anyae saa yε a,

Gyae ma εnka nso nnyae mma εnka

Sεnnahכ (factual)

Sε ebia;

(i) Sε כkכm de wo a womfa wo nsa mmienu nnidi.

(ii) Ababכne na yεte no kwakwa

Nsεngorכ (Punning)

Sε ebia;

Page 32: Akan Oral Literature

Anomsεm Kasadwini

S. Sarpong

22

(i) Ɛsono akura, na εsono akura,

εna εsono abotokura,

na εsono akura kronkronkron.

(ii) Gyae saa yε anyae saa yε a,

gyae saa ka nso nnyae saa ka

Ntimu ahodoכ (all types of repetition)

Sε ebia;

(I) Wokura nanka regyae nanka abεka sε

mehunuiε a anka.

(I) Odum ase fifiri Odum

Sεnipa (Personification)

Sε ebia;

Abirekyire se;

Ɔbarima mfεre adwanee.

Abirabכ (contrast)

Sε ebia;

Ɔkכtכ nwo anomaa

Ɛbε a εkae bε

sε ebia;

(i) wotena baabiara we atadwe a εyε dε

(ii) Wotena baabiara kwa ntwoma a εbere.

Page 33: Akan Oral Literature

Anomsεm Kasadwini

S. Sarpong

23

(i) Atekanee nte kasεε.

(ii) Obi nni kan ayie ase nkכtena akokכ bini mu.

Ɛbɛ a εwכ bε mu (metalingual-usage; a language to

describe a language) Sε ebia;

(i) Bubε ne tebε te a ntכkwa mpa.

(ii)Ɔba nyansafoכ yεbu no bε na yεnka no asεm.

2.9 Mmε Nnanemu (Proverbs Variations)

Ɛbɛ no bi wכ hכ a ne nkyerεaseε ne ne ka no asesa

kakra. Wei kyerε sε, mfitiaseε no na εwכ sεnea εbε no

teε na εnnε adane anaa asesa kakra. Nea enti a

nεεmafoכ dane mpanimfoכ mmε mu no ne sε, כkasa

nnyini na εnngyina faako.

Sε ebia;

(i) Esie ne kagya nni aseda

Ɔseε ne ka gya nni aseda.

(ii) Kwaakye adeε yε fε a yεde sika na εyε.

Kwankyεn adeε yε fε a yεde sika na εyε.

(iii) Atuduro asa a εnyε Akowua ntoa mu a.

Atuduro asa a εnyε Ako-awu-ntoa mu a.

(iv) Ahweneε te mpanin anim a εbi nnyera.

Ahweneε te mpa anim a εbi nyera.

Page 34: Akan Oral Literature

Anomsεm Kasadwini

S. Sarpong

24

(v) Kuro biara mmeensɛm wɔ mu.

Kuro biara mensa wɔ mu.

(vi) Sɛ Twumasi ammoa Damte a anka akum amma

Wiase.

Sɛ Twumasi ammɔ dan ante a anka akum amma

wiase.

(vii) Ɔkyeame anim asɛmka, Ɔse Nana woso mu a,

Ɔkyeame a onnim asɛmka, Ɔse Nana woso mu a,

(viii) Dabi asɛm nti na yɛdi kwadu a yɛgya ne hono.

Dadi asɛm nti na yɛdɔ kɔto kwadu a yɛgyam ho.

(iv) Womma wo yɔnkɔ antwa ankɔ wo nso wontwa

nnu.

Womma wo yɔnkɔ antwa nkron a wontwa du.

(v) wofeefee funu ani ase wohunu nsamaa.

wofeefee funi ani na wo hunu saman.

(vi) nsamanpo mu sua koduro wo nni wu a na

wobuasua asa.

nsamanpo mu suduro wo ni wu a wobusua asa.

Page 35: Akan Oral Literature

Anomsεm Kasadwini

S. Sarpong

25

2.10 Nsεmmisa

A)

(i) Ɛdeεn ne εbε?

(ii) Ma εho mfasoכ num.

(iii) Kyerε berε ahodoכ num a Akanfoכ bu bε, na ma

ɛmu biara ho nhwεsoכ.

(iv) Akanfoɔ wɔ mmɛ bi a nnɛɛmafoɔ adanedane mu,

ma saa mmɛ yi mu nnan ne ne nnanemu.

B)

(i) Akanfoכ mmu bε kwa, kyerε w’adwewne wכ wei ho.

(ii) Ɛdeεn ne εbε?

1. Kyerε botaeε ahodoכ num a Akanfoכ gyina so bu

bε, na ma εmu biara ho nhwεsoכ.

C) Fa Akanfoɔ mmɛ no mu mmienu na kyerɛ

n’abuseɛ. Na kyerɛ bere a yɛbu saa bɛ no.

Page 36: Akan Oral Literature

Anomsεm Kasadwini

S. Sarpong

26

3.1 ANANSESƐM (FOLKTALES)

Adomankomasɛm pii wɔ anansesɛm ho a sɛ

yɛreka ho asɛm a anka adaagyeɛ bɛbɔ yɛn. Nanso

momma yɛhwɛ ɔkwan a ananse fa so dwene ne

ntentan. Ɔmfa mfiri baabiara, nanso ɔwene ma no yɛ

fa yɛ anika. Mpanin sɛ akɔ-ne-aba ne anwene. Saa

ara nso na ananse de akɔ-ne-aba nwene ne dan. Saa

akɔ-ne-aba yi na ɛma yɛn suahunu. Berɛ a nnipa redi

akɔ-ne-aba nyinaa na abrabɔ no ara na ɔrebɔ.

Ananse yε aboa. Saa nti onipa biara ntee sε

כredi asεm wכ afuo, anaa sε כredכ rekasa anaa sεכ

baabi. Sε ananse anaa sε aboa bi tumi kasa mpo a,

onipa dasani ntumi nte. Sε εte saa dea, adεn nti na

yεka sε anansesεm, na mmom yεnka sε onipa-sεm?

Ɛne sε, sε onipa bi fa כkwan-bכne bi so sisi ne yכnko,

anaa sε כbu ne yכnko kwasea, anaa sε כyε adebכne

bi, anaa sε obi yε asoכden na enti כnya so asotwe a,

yεde ananse ne mmoa bi din si nnipa no anan mu ka

nsεm korכ no de tu nnipa fo. Wכbכ onipa korכ a כyεε

bכne no din de ka asεm no a εbεdane mansotwe.

Mpanimfoכ se, asεmmכne sε hiani. Saa nti yεde bכne

Page 37: Akan Oral Literature

Anomsεm Kasadwini

S. Sarpong

27

dodoכ no nyinaa kכgu ananse ne mmoa bi so; Wɔn

de wɔnni tumi biara, anaa sε wכnte nnipa kasa na

wɔatwe ho manso. (Wei firi nwoma bi mu)

Anansesɛm mu nnipa ne mmoa, nyankopɔn ne

sunsum nkaeɛ no tumi di nkutaho. Suban ahodoɔ a

wɔnyi no adie. Mmoa nkumaa no tumi di akeseɛ no

so. Akyekyedeɛ ne kraman. Akyekyedeɛ kɔ n’ase ayie

wɔ bebɔ so.

3.2 Ɛdeεn ne Anansesεm?

Anansesεm yε asetena ne abrabכ mu nsεm bi a

εfa nnipa ho, na yεde mmoa ne abכdeε mu nneεma

agyinagyina hכ ama no. Anansesεm kyerε abכdeε mu

nneεma a ebi fa Onyankכpכn ne sunsum nkaeɛ suban

ho.

3.3 Anansesεm botaeε – (purpose)

1. yεde tu nnipa fo.

2. yεde gye yεn ani.

3. yεde bכ akutia.

4. yεde ka nnipa bom.

5. yεde siri pε anaa sε yεde wεn kuro.

6. yεnam so sua ammammerε.

Page 38: Akan Oral Literature

Anomsεm Kasadwini

S. Sarpong

28

7. yεnam so sua badwa mu kasa.

8. yεnam so sua nnwom, agorכ ne asa.

9. yεnam so hyε onipa a wabosa nkuran.

10. εyi fεreε firi nnipa binom so.

11. εda Akanfoכ gyidie wכ sunsum ahodoכ mu adi.

12. yεde da asetena mu nsεm bi adi .

13. yεde yi abכdeε mu nneεma bi adi.

14. yεde da nnipa suban bi adi.

15. yεde kamfo Oyankכpכn nsa ano nnwuma.

3.4 Nsεntitire a εwכ anansesεm mu (subject matter)

1. ntכkwa

2. awudie

3. awadeε

4. ahohwibera

5. asisie

6. korכno

7. akwadworכ.

som paכ .8

9. akayε.

10. aniberε

Page 39: Akan Oral Literature

Anomsεm Kasadwini

S. Sarpong

29

11. afekubכ

12. atirimuכden

13. seantie

14. ɔsetie

15. hכ wεpa

hyεכ .16

tanכ .17

כdכ .18

19. pεsεmenkomenya

20. nokorεdie

21. ahomasoכ

Nea yεabobכ soכ yi nyinaa kyerε sε, anansesεm da

onipa asetena ne n’abrabכ mu nsεm nyinaa adi.

3.5 Anansesεm nhyehyεeε (structure)

Sεdeε anomsεm kasadwini biara wכ ne nhyehyεeε no,

saa ara na anansesεm nso wכ ne deε.

Yεwכ;

a) mfitiaseε/ ahyεaseε

b) mfinimfini

d) awieeε

Page 40: Akan Oral Literature

Anomsεm Kasadwini

S. Sarpong

30

a) Anansesεm ahyεaseε (Introduction)

Akanfoכ wכ akwan ahodoכ bebree a wכnam so fiti

anansesεm ase. Nanso ne nyinaa wɔ ɔfrɛ ne כfrε ne

nnyesoכ. Saa כfrε ne nnyesoכ yi kyerε sε, anansesεm

yε nnipakuo a wכahyia no nyinaa dwumadie na εnyε

abaakofoכ asodie. Bio, εboa twe atiefoכ no adwene kכ

dwumadie no so.

Sε ebia;

!frε – yεnsesε nsesε oכ

nyesoכ- yεsesa soa wo

Akyemfoכ nso ka sε,

“Abraa abraa”

na atiefoכ no agye so sε,

“yon”.

Ɔfoforכ nso tumi firi aseε sε,

merebεkyerε mo nea enti a….!

anaa

monim nea enti a …

akuapɛmfoɔ sɛ asɛm a yɛreka akyerɛ wo yi, yɛrebra

wo sɛ nka nkyerɛ obiara. Asantefoɔ nso sɛ, asɛm a

Page 41: Akan Oral Literature

Anomsεm Kasadwini

S. Sarpong

31

yɛrese woɔ yi, yɛnsɛ wo sɛ kɔka. Ne mmienu ka bɔ mu

a, deɛ yɛrebɛ akyerɛ ne sɛ, anansesɛm yɛ nsɛm bi a

yɛka a ɛfa nnipa ho deɛ nanso anansefoɔ, sɛbe

“ɔkwasea na yɛbu no bɛ kyerɛ no aseɛ”. Ne saa nti sɛ

anansesɛm no fa nnipa bi na wonim koraa, ɛsɛ sɛ

wohwɛ no yie na ankɔ pue w’ano.

b) Mfinimfini (Body)

Mfinimfini yi na eyi nsεmtitire a εwכ anansesεm no mu

no adi. Ɛha na nnwom, asa, tweneka, agorɔ ahodoכ,

ne amammerε mu nsεm pue. Ɛha nso na yεhunu

twaka a εda כtofoכ no ne atiefoכ no ntam. Ɛne sε

atiefoכ no yε dinn tie כtofoכ, nti na mpanimfoכ ka sε

anansesεm kyiri kasa.

d) Awieeε (Conclusion)

Ɛha na כtofoכ no de n’asεm no ba awieeε. Osuahunu

ne afotusεm nso pue wכ ha.

Sε ebia;

Ɛnam wei ne wei so nti na…

anaa

Wei nti na mpaninfoכ se…

Page 42: Akan Oral Literature

Anomsεm Kasadwini

S. Sarpong

32

(na ebia wכde εbε bi ahyε hכ)

anaa

m’anansesεm a metoeε yi sε εyε dε o! sε εnyε

dε o, ebi nkכ na ebi mmera, mede soa…

3.6 Anansesεm mma (characters)

Anansesεm mma ne abכdeε ahodoכ a εwכ dwuma

ahodoɔ die wכ anansesεm mu.

3.7 Anansesεm mma ahodoכ (types of characters)

a) Opeemu / kyerɛmmerekuku (main character)

Wei ne nea edi anansesεm mma mu akoten. Etumi yε

baako anaa nea εboro saa.

b) Agorכ mma nkumaa (small characters)

Weinom nso ne agorכ mma a wכbεtwa mu a yεnte wכn

nka bio wכ anansesεm mu. Wכn dwumadie no nyε

titire.

3.8 Anansesεm mu nnwom

Anansesεm mu nnwom gu ahodoכ mmiemu. Weinom

ne;

a) anansesεm mu nnwom ankasa

b) mmɔguo

Page 43: Akan Oral Literature

Anomsεm Kasadwini

S. Sarpong

33

a) Anansesεm mu nnwom ankasa

Wei ne nnwom a כtofoכ no nko ara na ɔto na sε εwכ

nyesoכ a atiefoכ no agye so. Wei yε anansesεm no fa

baabi a כtofoɔ no pε sε atiefoכ no tie no yie hyε ne nso

na εka wכn tirim. Sε wogya wכ anansesεmtoכ no mu a

εnyε yie.

Nhwεsoכ

1) “Sεsεε Agya kurom yεrewoso nkyε:

Saworowa.

Yεrewoso nkyε:

Saworowa.

E!, yεrewoso nkyε o:

Saworowa. “

2) “Gyae oo, madi m’adeε o,

Gyae oo!

Asכ kyiri-adכ:

Gyae oo, madi m’adeε o,

Gyae oo !

Asכ kyiri-ahyeε:

Gyae oo madi m’adeε o, gyae oo!

Page 44: Akan Oral Literature

Anomsεm Kasadwini

S. Sarpong

34

b) Mmכguo

Mmכguo yε nnwom a atiefoכ no na wכpagya na כtofoכ

no pε a wato bi. Mmכguo nyε anansesεm no fa bi, na

mmom ɛka anansesεm ho. Afei nso, yetumi to

mmכguo koro no ara wכ anansesεm ahodoכ pii mu.

Ansa na atiefoכ bεbכ mmכguo no, wכbכ כtofoכ no

nkaeε sε; “Akora sכ wo bodua mu”. Sɛ wɔka saa asɛm

yi a, ɛsɛ sɛ ɔtofoɔ ne gyae anansesɛm no toɔ ma

atiefoɔ no bɔ mmɔguo no

Wכde saa nnwom yi pia nsεm no ma no yε dε. Obi

reyε ada mpo a, nnwom no tumi nyane no. Afei εboa

ma כtofoכ no gye n’ahome na εma no kaakae baabi a

ne werε reyε afirie. Mmכguo no bi na εdidi soכ yi;

1) Odwan dabrε ne bamma so

Woanom nsa aboro a kכ fie kכda

Odwan dabrε ne bema so.

Asכbayerε kantinka ee,

Asכbayerε.

Kukuru to me gya mu.

Asכbayerε kantinka ee,

Page 45: Akan Oral Literature

Anomsεm Kasadwini

S. Sarpong

35

Asכbayerε.

3.9 Anansesεm mu nnwom ho mfasoכ

Anansesɛm mu nnwom ankasa ne mmuguo ho wɔ

mfasoɔ pii ɛfiri sɛ;

1. Ɛkanyan atiefoכ a wכn ani aha

2. Ɛde anigyeε ba כtofoכ ne atiefoכ no nyinaa so.

3. Yεnam anansesεm mu nnwom so de anansesεm

no fכre nnipa a ahyia hɔ no nyinaa.

4. Anansesεm mu nnwom ne mmuguo no na εma

amanfoכ sua; tweneka, asa ne nnwontoכ.

5. Ɛma כtofoכ no gye n’ahome na εma כkaakae baabi

a ne were afiri.

3.10 Anansesεm kasasu (style)

Anansesεm kasasu ne nsεmfua ahodoכ,

כa yεahyehyε no w כkasamufa ne kasamu ahodoכ

anansesεm biara mu.

3.11 Nneεma ahodoכ a etumi pue wכ anansesεm

kasasu mu.

1. Ɛbε ahodoכ

2. Kasakoa

Page 46: Akan Oral Literature

Anomsεm Kasadwini

S. Sarpong

36

3. Nnyinahכma

4. Ntotohosεm

5. Sεnipa

6. Anihanehane

7. Abirabכ ahodoכ

8. Asεmmisa ahodoכ

9. Ngyegyeε a εkasa

10. Ɛaag aegengε

11. aoyau nhbib כ

Nsεmfua

Nsεnsini

Kasamufa

kasasini

12. Tetekasa

13. Nnεεmmafoכ kasa (neologism)

3.12 Nsεmmisa

1) Anansesεm da Akanfoכ abrabכ mu osuahunu adi

kyerɛ w’adwene. Kyerε anansesεm botae nnan a

wonim.

Page 47: Akan Oral Literature

Anomsεm Kasadwini

S. Sarpong

37

2) Fa anansesεm tiawa bi yε nhwεsoכ na kyerε ne

nhyehyεeε ne ne kasasu.

3) Adeɛn nti na anansesɛm ha nnipa ho nanso yɛde

mmoa, nnua, nhoma ne nsuo na ahyehyɛ.

Page 48: Akan Oral Literature

Anomsεm Kasadwini

S. Sarpong

38

4.1 NTAM ( REMINISCENTIAL OATH)

Ntam yε abususεm, atoyerεnkyεm, nkoguo,

amanehunu, awerεhosεm, owufumu, כyaredכm, nsane

yareε, anaa akwanhyia a εtoo onipa bi anaa nnipa bi,

abusua bi anaa כman bi wכ berε bi a atwa mu a ne ya

nti wכmpε sε wכbεte ho nsεm bio.

Ɔmanfoכ gye di sε, sε obi bכ saa asεm yi so a,

saa mmusuo no bεsan aba bio efiri sε yεgye di sε

onipa ano yε bosom na εwכ tumi wכ nea כbεka biara

so.

Ɛnyε amanehunu no ne ntam no ankasa εfiri sε

εno deε yεmpε sε yεbכ din koraa. Mmom ntam no yε

beaeε anaa berε korכ a asεm yea no sii na yεde ayε

amanehunu no agyinahyεdeε. Yεsusu sε, sε obi bכ saa

berε anaa beaeε no so a, כkae ateasefoכ a wכnim

anaa wכate asεm no yea. Wie nti εmma obiara mmכ

so koraa.

Akanfoכ gye di sε, sε obi kכpε ne ho asεm na

hunuu saaכa w כkae nsamanfoכ ,saa asεm yi so a כbכ

amane no yea ma εtumi hyε wכn abufuo ma wכn nso

dane wכn abufuo no ba כkasafoכ ne ateasefoכ no so.

Page 49: Akan Oral Literature

Anomsεm Kasadwini

S. Sarpong

39

Bio, deɛ enti a εnsε sε obi bכ ntam so ne sε, sε obi bכ

saa nsεm yi so a, εma yεhunu כman no ntwo. Ɔman

biara nso wכ ne ntwo anaa sintכ bi a כmpε sε εda adi

nti sε obi kכbכ so a na wahyε כman no anibere.

Mpo sε εba sε obi bεka ntam po a, onii korɔ no

nka asεm ko pכtee na mmom כka nsεm bi a yεde asi

hɔ ama saa nsεm ko no.

4.2 Ntam abכse – εdεn nti na yεfrε no ntam?

Asεmfua “ntam” firi adeyε asεm “tam” mu “to lift”

(heavy object). Wei nti asεm ntam gyina hכ ma nsεm

bi a emu yε duru anaa εso na εyε den ma onipa ano sε

εbεkukuru anaa εbεpεgya aka ho asεm. Ɔhyɛ kabea bi

nso wɔ ha a ɛsɛ sɛ yɛhyɛ no nso. Ntam, n no yɛ ɔhyɛ

a yɛreka akyerɛ wo no mfa wo ano aka.

4.3 Akanfoכ adwene wכ ntam ho

Ɛwכ mu sε ntam yε adeε a yεmfa yεn ani nhunu

na afei yεsכ mu a εnyε yie na εnni nkwa deε, nanso

Akanfoכ tumi susu hunu sε εyε adeε bi a aniwa tua na

yεsכ mu a εyε yie. Ɛtכ da bi mpo a, yesusu sε εwכ

nnipa tebea mu.

Page 50: Akan Oral Literature

Anomsεm Kasadwini

S. Sarpong

40

Yεfa ntam sε εtumi keka ne ho, εnante, epue na

afei etumi wu. Bio yεhu ntam sε edi mu anaa εyε adeε

a εsom bo a εwכ tumi ne nkwa. Ne saa nti no εwכ sε

yεde obuo ne anidie ma no sεdeɛ yεde buo ne anidie

ma Onyankopכn ne sunsum nkaeε no.

Ɛnam weinom nti, ntam bεkכ so atena ase wכ mpεn

dodoכ n Akanman te aseε.

Nsεm ahodoכ a yεde da Akanfoכ adwene a wכwכ wכ

ntam ho adie no bi na ɛdidi soɔ yi:

Odii ntam no ni.

Ɔyεε ntam no aniamככho.

Otiatia ntam so.

Obuu ntam no animtia.

Ɔde ntam asie.

Waka ntam asie.

Waka ntam ahyε.

Ntam apue.

Yεtumi nso de εdin nkyerεkyerεmu ahodoכ kyerεkyerε

ntam mu te sε deɛ yεyε ma nnipa pεpεεpε. Ɛtaa nso ba

sε, saa nkyerεkyerεmu yi taa di adeyε asεm “yε;” akyi.

Ntam mu yε duru

Page 51: Akan Oral Literature

Anomsεm Kasadwini

S. Sarpong

41

Ntam yε asεnkεseɛ

Ntam yε abususεm

Ntam yε adeε a…

Ntam yε asεm a …

4.4 Ntam ahodoכ (Types)

Akanfoכ ntam gu ahodoכ titire mmienu.

a) Ntam kumaa

b) Ntam kεseε (Ntam kכkככ)

a) Ntam kumaa

Ntam kumaa ne nsεm bi a εtoo ankorεankorε,

abusua, kuro ketewa anaa odikuro bi. Sε obi ka ntam

kumaa gu ofoforכ so a, emu amanenya ntaa nyε

kuntann. Ɛnam sε ntam kumaa ne כman no akonnwa

nni twaka biara nti, εtכ mmerε bi mpo a amanenya

ntaa mma ho.

Sε obi ka ntam kumaa gu ɔfoforכ so, na onipa

ko no tie no asopa mu, na כyε nea כkasafoכ no de

ntam no rehwehwε a, ntam no twa hɔ ara.

i) Ntam kumaa nhwεsoכ

Sε obi de n’awofoכ abrabכ mu כhaw, yadeε anaa

owuo bεyε ntam. Sε ebia; meka m’agya adaka.

Page 52: Akan Oral Literature

Anomsεm Kasadwini

S. Sarpong

42

Sε obi de ne yadeε, anaa n’asetena mu nsεm yea

bi bεyε ntam. Sε ebia; meka me yafunu a anwo ba.

Obi nso tumi de n’adwuma mu nsεm yε ntam. Sε

ebia; meka me nsa mu sekan, setia, twerεdua, ne deɛ

εkeka ho.

Sɛ obi de ɔpanin bi a n’anim wɔ nyam bɛka ntam

de atete ne ho. Sɛ ebia; meka agya Asiama nan, gyae

deɛ wode reyɛ me no.

Ɔbosom: meka ɔbosom.........sɛ ɛnyɛ me na meyɛɛ

saa adeɛ a wode reto me so no.

ii) Ntam kumaa tumi

Akanfoכ nim pefee sε ntam kumaa wכ tumi

sεdeε ntam biara wכ tumi no, nanso ntam kumaa

ntumi ntra hyeε, ɛwכ baabi a ne tumi kכpem.

Ne saa nti no, abusua bi ntam korכn wכ abusua

no nko ara so na εntra nkכ abusua foforכ mu. Abusua

panin a כwכ saa abusua no mu no na כka ho asεm.

Bio, agya bi ntumi nka n’ankasa ntam ngu obi ba so.

Mmom כtumi ka gu ne yere anaa ne mma so efiri sε

wכn na wכhyε ntam no ase.

Page 53: Akan Oral Literature

Anomsεm Kasadwini

S. Sarpong

43

iii) Ntam wura

Ntam biara wכ ne wura. εfiri sε, ntam biara wכ

n’abכseε, na mpεn pii no ntam abכseε gyina onipa bi

so.

Ntam Wura

1. Ɔman bi ntam כmanhene

2. Abusua bi ntam abusuapayini

3. Kuro bi ntam odikuro

4. Ankorεankorε ntam ankorεankorε

b) Ntam kεseε / kכkככ

Ntam kכkככ ne asεm anaa amanehunu bi a

εtoo כman bi anaa כberempכn bi na wכde ayε ntam

ama כman mu no nyinaa. Ɛgyina hכ ma כmanhene

anaa כberempכn bi ntam.

Ntam kεseε biara wכ n’abכseε. Ɛtaa ba sε ntam

kεseε abכseε yε amanehunu bi a εtככ adehye-busua

anaa adehyeε bi na abεyε כman mu no nyinaa ntam.

Akanfoכ amammerε mu no, yεfa no sε, כdehyeε haw

anaa amaneε yε כman mu no nyinaa haw. Ne saa nti

anka εyε asεm a εtoo ankorεankorε bi deε, nanso

Page 54: Akan Oral Literature

Anomsεm Kasadwini

S. Sarpong

44

ɛsiane sε כyε כdehyeε nti, abεyε כman mu no nyinaa

ntam.

Ɛtumi nso ba sε, ntam no yε asεm a εtoo כman

mu no berε a εbεyεε כmantease no.

Ntam kɔkɔɔ abכse tumi yε deɛ edidi soכ yi;

כyaredכm

nkoguo

mpatuwuo

amanehunu ahodoכ bi

4.5 Ntam kεseε ho asotwe

Ntam ho asotwe nnyina bo korכ so. Mmom

εgyina ntam korכ a onii korɔ no kaeε ne abusua korכ

no so. Wei kyerε sε, ntam kεseε ho asotwe so kyɛne

ntam kumaa.

Asotwe ahodoכ no bi ne;

nsatuo

sikatua

dwantwa

asutwa

sεpכw / owuo

Page 55: Akan Oral Literature

Anomsεm Kasadwini

S. Sarpong

45

4.6 Ntanka mu ntam Ahodoכ

Ɔkwan a nnipa nam so ka ntam no ma yεnya

ntam ahodoכ mmienu. Weinom ne;

a) ntan hunu

b) ntam pa

a) Ntan hunu

Ntan hunu ne sε obi aka ntam wכ mmerε a εnsε

sε anka כka. Bio, sε obi ka ntam wכ atorכsεm ho a,

Akanfoכ fa no sε ntan hunu. Akanman mu no,

aberanteε anaa ɔbabunu nni ho kwan sε wכka ntam

wכ asase ho, εfiri sε, Akanfoכ gye di sε mmabunu nni

asase na wɔrentumi nni ho asεm nso.

Afei Akanfoכ amammerε mma ho kwan mma wכnka

ntam wכ deɛ edidi soכ yi ho;

Abε kכkככ/ Abεdua

Nsafufuo

Anyina

Nwa

Page 56: Akan Oral Literature

Anomsεm Kasadwini

S. Sarpong

46

b) Ntam pa – ntanturodoo

Ntampa ne deε amammerε, beaε ne berε ma

obi ho kwan ma כka. Ntampa gu ahodoכ bebree. Sε

ebia;

כhempכn nsuaeε

כhenkumaa nsuaeε

כko berε

כhempכn bi ayie ase

כkכmfoכ foforכ nsuaeε

asεnnibea

ntam a yεde hunahuna / pere adeɛ

a) Ntam a כhene de pere n’agyapadeε

Ɔhene tumi de ntam ma ne manfoכ yε adwuma

bi te sε kwasafodwuma. Ɔtumi de hwehwε obi a

wayera wכ wuram. Yetumi de kכte obi a wahyε

akכmfo. Ɛtumi ba sε, owudini bi bεtena wuram a ,

.hene ka ntam de pam noכ

Ɔhene bεtumi de ntam ama amanfoכ adi amammerε bi

so na afei wɔasan abכ כbra pa. Sε eduru כko so a,

Ɔsafohene tumi ka ntampa de gu ne nkorכfoכ so,

Page 57: Akan Oral Literature

Anomsεm Kasadwini

S. Sarpong

47

b) Ankorεankorε

Obi bεtumi aka ntam de agye n’asase anaa

n’agyapadeε bi. Ɔbetumi nso de ntam abכ biribi ho

ban. Ɛwכ sε esi asεm so sεdeɛ εbεyε na yεbεgye ato

mu sε εyε ntampa.

4.7 Ntam mu כyεkyerε ( Performance)

Yεmfa ataadeε nka ntam anaa yεnhyε ataadeε

nka ntam. Ɛwכ sε onii korɔ no kwaha ne ntoma na

kaכ ma afena no ano kyerε soro. Sε osuae anaaכ

ntam no wie a כde afena a ɛkura no no atwi fam. Saa

mmerε no nyinaa, εsε sε כma n’animdua no yε sε obi a

n’ani abere. Sε כbaa nso a, yεma no kyekyere ne tiri

so na כde ne nsa agu n’akyi. Ɛwכ sε onii korɔ no ka

ntam no pen pen.

4.8 Ntam mu nsεntitire (major themes)

1) ahensεm

2) akosεm

3) amanenyasεm

4) ɔyaredכm

5) amanyɛsɛm mu

6) mpatuwuo

Page 58: Akan Oral Literature

Anomsεm Kasadwini

S. Sarpong

48

7) abakכsεm / atetesεm

4.9 Ntam nhyehyεeε

Ntam ka mu wכ nkyekyɛmu ahodoכ mmiɛnsa. Weinom

ne ;

a) ahyeaseε / כfrε

b) mfinimfini

d) awieeɛ /nsedie

sε ebia:

Mesrε Otumfoכ ntamkεseε meka ntankεseε sε,

hene na mεtoa so deכ sompa a me nananom de somכ

asom Otumfoכ. Wofrε me anכpa o, awia o, anadwo o,

mɛba. Mesuae a meyi yadeε. Bio meremfa nsuo

nnyina m’anom nkasa nkyerε Otumfoכ. (sε mebu

weinom so a meto Otumfoכ ntankεseε).

a) Ntam ahyeaseε / כfrε

Ɔfrε no twe ateasefoכ ne ahonhom nkaeε

adwene ba ntam no so

sε ebia:

Mesrε Otumfoכ ntankεseε meka ntankeseε (sε)...

Page 59: Akan Oral Literature

Anomsεm Kasadwini

S. Sarpong

49

sε (interpretive marker) wei ne adwene a enti כde

reka ntam no.

b) Mfinimfini / kaseεbכ

Ɛyε botaeε a onipa ko no gyina so de ka ntam

no.

sε ebia:

Ɔsompa a me nananom de som כhene no na mεtoa

so de asom Otumfoכ. Wכfrε me anכpa o, awia o,

anadwo o, mεba . Mesuae a meyi yadeε...

d) Ntam awieeε / nsedie

Sε obi de ntam no bɛkyerekyere ne ho. Yεyε

wie na sε abufuo ba a yεhunu sεdeɛ yεbεka no afa.

Oniiko a ɔreka ntam no tumi ka sε;

Sε mantuni anyε wei a mede me ti tɔ.

4.10 Ntam kasasu

Ntam mu kasa yε turodoo ne penpen. Ɛnyε

adeε a yεde nsεm no bi wadawada. Ɛnkanka כfrε no.

Mmom yebεtumi anya kasakoa wכ botaeε no mu. Ɛnti

εwכ sε ntamka mu nsεm da hכ ma obiara te no yie, na

sε emu afכbuo ba a, akyinnyegyeε biara amma mu.

Page 60: Akan Oral Literature

Anomsεm Kasadwini

S. Sarpong

50

Ntam ahodoכ no bi nie:

Asante Meka Memeneda, meka ntam

kεseε mmiεnsa

Akyem Meka Wukuada ne Kwanyako

Fante Meka Ogua ne Wukuada

Dwaben Kwadutwum

Mampכn Yawoada

Bantama Ntwoma

Bεkwae Kwasiada ne mpete

Asebu Meka Amemfi ne mfa

Kokofu Fiada ne Dwoada

Nsuta Fiada ne Druman

Berekum Nkyibena

Ɔfenso Yawoada

Kwawu Fofie ne Akraman (Asaase aban)

Adanwomase Yawoada

4.11 Nsεmmisa

1) Ɛdeεn ne ntam?

2) a) Kyerε berε ahodoכ num a yεka ntam.

b) Ntam ho mfasoɔ ne sɛn?

3) (a) Ɛdeεn ne ntam?

Page 61: Akan Oral Literature

Anomsεm Kasadwini

S. Sarpong

51

(b)Kyerε ntam mu כyεkyerε ne ne nhyehyεeε.

4) (a) Nnwom ahodoɔ abien na ɛwɔ anansesɛm mu,

nsononee ben na ɛda ɛwɔ mu?

(b) Deɛ ɛwɔ aseɛ ha yi yɛ anansesɛm nhyehyɛeɛ,

anansesɛm tiawa bi kyerɛkyerɛ mu.

(i) mfitiaseε/ ahyεaseε

(ii) mfinimfini

(iii) awieeε

Nsonsoneeɛ ben na ɛda duabɔ ne ntam ?

Add duabɔ and nsedie

Page 62: Akan Oral Literature

Anomsεm Kasadwini

S. Sarpong

52

5.1 NSUIƐ (ELEGIAC POETRY)

Nsuiε yε awerεhosεm a onipa bi kaakae, na afei

mu no mu to no sε כwכ tebea bi a כnam awerεhoכ

kwadwom, na כto ana kyi nisuo ka ho. Onipa a osu no

kankye yiyi nsεm a ahyε ne so no, na כpε sε כda no

adi no wכ anwonsεm kwan so.

Sε onipa no kankye anaa כtwa aho no nko ara

de da n’abusua, ne man ne ne kurom abakכsεm bi adi

a, yεka sε כreto KWADWOM. Ansa na εbεdane nsuiε

ankasa no, gye sε nusuo taa akyire.

Nsuiε yε Akanfoכ anwonsεm no mu baako na

mmaa na wכtaa di saa dwuma yi. Saa nsuiɛ a yereka

ho asɛm yi yɛ nea yɛte wɔ aberɛ a obi afiri mu.

Nsuiɛ yɛ amanneɛ bi a Akanfoɔ yɛ de kae

nananom a wɔadi kan. Akanfoɔ wɔ gyidie bi sɛ, owuo

bi akwantuo ne saa nti nananom da so wɔ wɔ nkyɛn a

wɔrehwɛ nea ateasefoɔ reyɛ nyinaa. Wei nti Akanfoɔ

mfa nsuiɛ a ɛyɛ amanneɛ a wɔyɛ de gya nananom

kwan sane de tɔ nkra nni agorɔ koraa.

Page 63: Akan Oral Literature

Anomsεm Kasadwini

S. Sarpong

53

5.2 Nsuiε ahodoכ

nsuiɛ wɔ nhyehyɛmu ahodoɔ pii, nanso makye mu

mmiensa wɔ nwoma yi mu.

5.2.1 Benabכ

Sε obi teateam su dendeeden a nisuo mma mu.

Mmarima na sɛ obi wu a wכtaa bכ bene.

5.2.2 Agyaadwoɔ

Sε obi teateam su wכ adeɛ ketewa bi ho. Sɛ asɛm to

obi mpofrim a ɔtwa adwo. Mmɔfra nso taa twa adwo.

5.2.3 Kwadwom/nkankyeε

Sε obi kankye, moma nsεm wכ anwonsεm kwan so a

nisuo papa bi ara nni mu. Ɛtaa ba sε mmaa na wכyε.

Wɔtumi kankye de to ana.

5.3 Berε a yεte osu

a) Ayie ahodoכ mu

i.Dכteyie ase

ii.Ayipa ase

iii.Berε a obi resu obi foforכ wכ ɔfoforכ ayie ase

b) Nnadie ahodoכ mu

i.Nnawכtwe da

Page 64: Akan Oral Literature

Anomsεm Kasadwini

S. Sarpong

54

ii.Adaduanan

iii.Afenhyia da

Saa mmerε yi mu biara no, Akanfoכ tumi su nanso

dכteyie ne ayi pa mu na yεtaa te osu ankasa. sɛ

weinom firi hɔ a, yɛtumi te nsuiɛ wɔ afahyɛ ahodoɔ

ase. Odwira afahyɛ sɛɛ, nananom ayi da bi asi hɔ a

yɛde kae nananom a akɔ nseɛdo. Nsuiε mu no, yεwכ

sudwetire a yεdi kan su de kaakae כmanfoכ sε obi awu

anaa yεreyε ayie. Bio, yεwכ ayinan a yεsu no awia

berε wכ ayi pa ase.

5.4 Nsuiε mu כyεkyerε

Ɛsɛ sɛ obiara a ɔresu no tumi de ne ho hwɛ ɛsu

no mu. Ɛbinom susu sɛ, sɛ obi su na nisuo amma a,

na ɛkyerɛ sɛ asɛm no nyɛ no awerɛho anaa mpo ebia

na ɔyaa ni nim owuo no ho bi. Ɛberɛ biara sɛ obi resu

a, ɔtaa de ne nsa nenam ne ho. nnoɔma ahodoɔ a

ɔtumi yɛ no bi na ɛdidi soɔ yi:

Onii ko no kankye, to kwadwom de benebכ hyehyε

mu ma awerεhoכ tכ wכn a wכahyia no nyinaa so.

Page 65: Akan Oral Literature

Anomsεm Kasadwini

S. Sarpong

55

Osufoכ no ntaa nnyina faako, mmom כkכ ha ba ha,

kכ n’anim ba n’akyi.

Ɔde ne nsa gu -

Ne ti so

n’akyi

n’abati

ne koko

otumi nso ma ne nsa mmienu so hwε soro de kyerε

sε כdan Nyame.

otumi woso ne ti.

obi tumi bכ ne nsa ano.

otumi de su no kɔbam ofoforɔ.

Otumi de ne ho hwehwe fam de ne ho

bunyambunyam.

Berε a saa כyεkyerε ahodoכ yi rekכ so no nyinaa no

na nkankyeε ne benabכ nenam mu. Weinom nyinaa

rekɔ so no, ɛsɛ sɛ osufoɔ no hyɛ ne ho so kakra na

wanya amane wɔ nsɛm ahodoɔ reka no mu.

Page 66: Akan Oral Literature

Anomsεm Kasadwini

S. Sarpong

56

5.5 Nsuiε ne Anomsεm kasadwini ahodoכ no mu

twaka

Nsuiε yε nneεma a wכhyehyε wכ Akanfoכ kasadwini

mu no mu baako. Ne saa nti, εne deɛ edidi soכ yi

nyinaa wכ twaka;

amoma

abכfodwom

ayan-abכdin / yampea

asafodwom

Ɛne sε, nneεma a epue wכ deɛ yɛabobכ soכ yi mu

nyinaa nso tumi pue wכ nsuiε mu. Sε ebia, כbכfoכ bi

wu a, obi tumi de abכfodwom bi hyε ne nsuiε mu. Saa

ara nso na obi tכ wכ כko mu a, asafodwom tumi pue

wכ ne nsuiε mu. Akanfoכ susu sε owuo te sε כko, εno

nti na asafodwom ba nsuieε mu no. Wei nti sε obi anni

ne yadeε so nkonim na owu a, εte sε deɛ watɔ wכ כko

mu.

Wei nti na mpεn pii no nneεma ahodoכ a epue

wכ weinom nyinaa mu no tumi pue wכ nsuiε nso mu.

Page 67: Akan Oral Literature

Anomsεm Kasadwini

S. Sarpong

57

5.6 Nsuiε botaeε

eyi כdכ a osufoכ no wכ ma owufoכ no adi.

eyi awerεhoכ a ahyε osufoכ no so no firi hכ.

yεde nsuieε to ana. Kyerε owufoכ no abכseε ne

n’abusua.

yεde kyerε owufoכ no diberε, suban ne deɛ εkeka

ho.

yεde nsuiε nso da abakכsεm adi.

yεde da Akanfoכ gyidie a wכwכ wכ asamando ho

adi.

yεde nsuiɛ nso srε adeɛ firi owufoכ no ne

nananom nsamanfoכ nkyεn.

yεde da Akanfoכ nimdeε a wכwכ wכ tumi ahodoכ,

nnua, nhoma ne afifideε ahodoכ no ho adi.

5.7 Nsuiε mu nsεm titire / nsεmpכ

Akanfoɔ nam akwan ahodoɔ nnan so na nwene

nsuiε. Saa nsɛmpɔ titire nnan yi ara na ɛwɔ nsuie mu.

a) Owufoכ “dead”

b) Nsamanfoכ “ancestors”

Page 68: Akan Oral Literature

Anomsεm Kasadwini

S. Sarpong

58

d) Owufoכ no nkyiri “Domicile of trhe ancestor and of

the deceased”

e) Akanfoכ gyidie / nimdeε ahodoכ. (Knowledge about

death)

5.7.1 Owufoכ (the theme of the dead)

Nsuiε mu no, owufoכ no ne fapem a osu no

gyina no so, anaa sε owufoכ no na odi akoten wכ osu

no mu.

yεbכ owufoכ no din. Ɔkanni biara wɔ kradin, wei ne

da a ɔkanni biara baa wiase. Din pa a n’gya de ama

no. ebinom mpo tumi de mmrane(abodin) ka ho.

Da Ɔbarima din Ɔbaa din Mmrane

Kwasiada Akwasi Akosua Bodua

Dwada Kwadwo Adwoa Okoto

Ɛbenada Kwabena Abenaa Ogyam

Wukuada Kwaku Akua

Yawoada Yaw Yaa Pereko

Fiada Kofi Afua Okyim

Memeneda Kwame Amma Atoapomaa

Ɛpono yi kyerɛ kradin ahodoɔ yɛde ma ɔkanni biara ne

ne mmrane.

Page 69: Akan Oral Literature

Anomsεm Kasadwini

S. Sarpong

59

yεkyerε owufoכ no suban ne ne nneyεeε ahodoכ

nso.

yεtumi fa ne nananom su ne wכn nneyεeε so ma no

so.

yεtumi de din ahodoכ bi ma no de hyε no

anounyam. Saa din yi tumi yε owufoכ no ankasa

mmrane, anaa sε abodin bi a εwכ n’abusua mu. Sɛ

ebia: katakyie, baafoɔ, Aseadeɛyɛ, barima ne ade.

yεtumi de abusuabכ ntam ayכnkofa anaa כdכ su

frε owufoכ no.

Sε ebia

“Eno nkɔ nnya me akyire oo!”

“Eno awu agya me oo

Na mene hwan na ɛbɛkɔ dwa oo?”

“Agya e, aka me nko

Mene wo bɛkɔ

Agya e, bɛfa me kɔ oo!”

bio osufoכ no tumi de edin a egyina hכ ma onipa

foforכ frε owufoכ no.

Sε ebia:

Page 70: Akan Oral Literature

Anomsεm Kasadwini

S. Sarpong

60

Ɔkyerεma ba, Nana Sapɔn nana, כdεεfoכ ba, ne deɛ

εkeka ho.

yεtumi nso de owufoכ no ntכn ne ntorכ nso moma

no.

Sε ebia:

“Bosomtwe kכda dinn”

“Bosompra due”

“Aduana ba nante yie”

osufoכ bi nso de suban ne abrabכ mu nsεm

ahodoכ te sε ayamyε, ahummכbכ, awoכ ne abayεn

nso hoahoa owufoכ bi.

Sε ebia;

“Abasateaa a adכeε wכ mu”

“Enowaa a onnim adidigya”

“Atofo kεseε a eturu mpempem”

“Odimafoכ agya”

“Amoawusi a כwo abaduasa gye abayεn”.

“Madamfo Adu a medan no”

“Nana Sɛnkɛseɛ a ɔgye ahohoɔ”

“Agya Tawia a ne nsa yɛ no fa-kye fa-kye”

“Agya a obi ba yɛ ne ba”

Page 71: Akan Oral Literature

Anomsεm Kasadwini

S. Sarpong

61

“Afikyeborɔdeɛ a n’ase yɛ nwunu”

“Eno nkurumakɛseɛ a ne yam adaduasa na

ɔmmoa”

Edin ahodoכ a yεde ma owufoכ hoahoa no ma wכn a

wכahyia no nyinaa hu pefee sε, owufoכ no nyε onipa

hunu nti wכahwere ade kεseɛ. Saa nsεm yi ma

awerεhoכ te gu nnipa a ahyia hכ no nyinaa so ma

nisuo tumi bu כmanfoכ kכn. Wɔyɛ wie nyinaa ne kyerɛ

sɛ ampa onipa yɛ adeɛ a ɔsɛ ayeyie. Onipa biara

nnwuma a ɔyeɛ no wɔ asaase yi so no di n’akyi, mpo

wɔbubɛ sɛ “onipa wu a, ne tɛkrɛma mporɔ”, wie kyerɛ

sɛ asɛm bi mpo ɔkaeɛ no tim hɔ daa.

5.7.2 Nsamanfoכ (the theme of ancestors)

Nsuiε mu no, yεyi owufoכ no firi hכ a, yεtaa te

owufoכ no nsamanfoכ nka. Wei kyerε sε, owufoכ no

abasuafoכ a wכawuwuo dada no din ne wכn ho asεm

pue wכ nsuiε mu. Sε εyε owufoכ no n’agya anaa εna

fam abusuabɔ. Akanfoɔ wɔ abusua ahodoɔ nwɔtwe a

Ɔkanni biara firi mu, ne saa nti berɛ biara obi bɛfiri mu

no yɛtaa te nnipa ahodoɔ a wɔkɔ nseɛdo wɔ saa

Page 72: Akan Oral Literature

Anomsεm Kasadwini

S. Sarpong

62

abusua koro no mu bi din. Mmusua yi ne: Asona,

Aseneɛ, Aduana, Ɛkoɔna, Asakyiri, Birituo, Ɔyokoɔ.

Akanman mu no, edin ahodoɔ bi wɔ hɔ a efiri abusua

bi mu, nti sɛ obi kɔ ayie bi ase na ɔte saa edin ahodoɔ

yi bi a ɔtumi hunu abusua koro a ɔyaa a wafiri mu no

firi mu. Sɛ yɛyi abusua firi hɔ a, Ɔkanni biara nso wɔ

n’agya Ntorɔ a ɔfiri mu a ɛtaa bue wɔ nsuiɛ mu.

Yεtaa de abusua ahodoכ yi mu akunini nneyεeε

ne abusua no akradeɛ anaa ahyεnsodeε na εfrεfrε

owufoכ no. Ɛmfa ho sɛ owufoɔ bi firi kuro bi mu anaa

ofiri hɔ, sɛ ɛba sɛ ɔbɔ saa abusua no a yɛtumi de ne

onipa titire bi din moma no. Sɛ ebia biretuni bi firi mu

a, akanfoɔ tumi bɔ no abodin sedeɛ ɔfiri asante

mampɔn. Nanso wɔbɛhwɛm no na ɔmfiri pɔ mu hɔ

baabiara. Saa nso na ɔyɔkoni bi wɔ a akanfoɔ tumi de

no ba kuro bi te sɛ: Kumase, Kokofu, Bɛkwae, anaa

Dwaben ho.

Berε a osufoכ bi refrεfrε nsamanfoכ yi no, otumi

to ana de kכsi nananom a wכkכ wכn nkyiri bεyε

mfirihyia ɔha so. Sε εba no saa a, na yεnam nwuma pa

so rehoahoa owufoכ no. Afei εma twaka bεda

Page 73: Akan Oral Literature

Anomsεm Kasadwini

S. Sarpong

63

ateasefoכ ne awofoכ ntam, na atetesεm ne nnε mmerε

yi mu nsεm mu.

Yεgyina nsamanfoכ yi so kaakae yεn ho sε,

nsamanfoכ no nso yε nnipa te sε yεn ateasefoכ yi ara

na yɛbɛtumi de wכn nnepa ahoahoa yεn ho.

5.7.3 Owufoכ no nkyi (the theme of the domicile)

Nsuiε mu no, osufoכ no tumi gyina owufoכ no

nkyiri so anaa beaeε a כfiri so de tontom no. Osufoכ

no bobכ nkuro ne aman a owufoכ no anaa ne

nananom firi so, na כnam so ada no adi sε כyε ne nua

efiri sε כne no firi kuro anaa כman baako mu.

Mpεn pii no, nkuro a yεtaa te wכ nsuiε mu no yε nkuro

a εwכ din anaa εdi mu wכ כman no amammerε anaa

abakɔsεm mu.

Sε osufoכ no bכ kuro korɔ no din a, כde nsεm bi

kyerεkyerε kuro no mu anaa abakכsεm a εwכ kuro no

ho.

Ɛtaa ba sε osufoכ no de owufoכ no nkyiri ne ne

nananom nkonimdie, wכn suban ne wכn nneyeε ne

owufoכ no ankasa suban ne ne nneyεeε na εnwono

osu no. Abusua ahodoɔ a akanfoɔ wɔ no mu biara wɔ

Page 74: Akan Oral Literature

Anomsεm Kasadwini

S. Sarpong

64

kuro a wɔdi adeɛ wɔ so. Saa nkuro yi sɛ ɛyɛ a yɛte bi

din wɔ nsuiɛ mu. Abusua bi te sɛ biretuo sɛɛ di adeɛ

wɔ Asante Mampɔn ne Ayaase a ɛwɔ Adanse.

Aduana nso di adeɛ wɔ Asumagya, Kumawu ne

Takyiman. Saa nso na Ɔyokoɔ nso di adeɛ wɔ kumasi,

Dwaben ne Nsuta.

Ɛsiane saa abusuabɔ yi nti, mfa ho ne deɛ

asomasi anaa ɔbenten teɛ, osufoɔ no tumi de abusua

yi mu nnipa ne nkuro ahodoɔ yi bi mu nsɛm su

owufoɔ.

5.7.4 Akanfoכ gyidie ne wכn nimdie ahodoכ wכ nsuieε

mu (Beliefe and Knowledge).

Nsuiε mu no, sε yεyi owufoכ, nsamanfoכ,

owufoכ no nkyiri firi hכ a, osufoכ no nam nsuiε so da

gyidie, nimdeε ne nsusuiε ahodoכ a Akanfoכ wכ wכ

owuo ho adi.

Yεfa owuo sε akwantuo. Akanfoɔ gye di sɛ owuo yɛ

akwantuo a onipa biara tu kɔ asamando anaa

nseɛdo. Wei nti sε obi retu saa kwan yi a, εsε sε

yεma no nante yie. Osufoɔ no tumi su sɛ:

Ɔbosomfoɔ kosɛkosɛ oo

Page 75: Akan Oral Literature

Anomsεm Kasadwini

S. Sarpong

65

Ɔhene ni, nkumankuma brɛbrɛ

wokɔ a, duo moo, ɔhene ba

gye due na duom oo!

bio, yεfa no sε εwכ sε yεne owufoכ no di nkra.

Yεnam nkradie yi so ka nsεm bi te sε:

mefrɛ no a ɔnte.

mefrε no a budinn.

mefrε no a ommua.

nsuo ayiri me, na oyifoכ ne hwan.

mennya duban bi mu mpo na masכ.

me ne wo bεkכ.

nkכ nya me.

sε obi reba a mane me.

Osufoכ no nam mfonini ahodoכ so da awerεhoכ

a εwכ owuo mu ne hwere a wכahwere owufoכ no adi.

Wכde wiase mu afifideε, nnua ahodoכ, nhoma ne

domankoma adwapadeε a atwa yεn ho ahyia na εtaaכ

nwene osu no.

Yεtumi fa edwa ne wiase mu nneεma bi so de

nnwene nsuiε. Sε ebia, “na wo nneεma yε sεn

na asa ntεm a edwa ntuiε yi?”.

Page 76: Akan Oral Literature

Anomsεm Kasadwini

S. Sarpong

66

Ansa na osufoכ na bεtumi akeka weinom nyinaa no,

εsε sε כyε obi a;

כnim כman no ammamerε

n’ano ateε

wawea כkasa no mu

otumi ka sε,

me ne wo mma bεwe ananse

na akura deε כyε כbכpכn.

Wכka wie de kyerε sε onipa a wahwerε no no yε wכn

somboafoכ.

Woremane me a mane me

dεnkyεmmerεboכ na mannya

gya a mawe no mono

Wei kyerε sε Akanfoכ wכ gyidie sε nsamanfoכ wכ hכ

na wכtumi mane wכn na wכsan sa wכn yareε.

5.8 Nsuiε nhyehyεeε ( structure)

Sεdeɛ anomsεm kasadwini biara wכ ne

nhyehyεeε no, saa ara nso na nsuiε wכ nhyehyεeε.

Nsuiε wכ nkyεmu ahodoכ mmiensa

a) mfitiaseε / ahyeaseε

b) mfinimfini

Page 77: Akan Oral Literature

Anomsεm Kasadwini

S. Sarpong

67

d) awieeε

(a) nsuiε mfitiaseε

Ɛha no εtaa ba sε osufoכ no de benabכ di kan,

sε ebi a,

agyae ee!

εna ee!

de da ayɔnkɔfa anaa abusuabכ a εda owufoכ no ne

osufoכ no ntam.

b) mfinimfini

Ɛha na osufoכ no da nsεm titire nan a yεbobכ

soכ yi adi.

d) awieeε

Awieeε ha no nso tumi yε benabכ; saa benabכ

yi tumi yε adeε a osufoכ no nne kכ fam sene deε ɔde

fitii aseε no.

Osu ntrεmu

Osufoכ no tumi trε osu no mu, de da n’abrabכ

mu nsεm bi adi. Ne saa nti, nsuiε bεtumi ayε tentene

anaa tiawa. Wei gyina onikorɔ a כresu no so.

Page 78: Akan Oral Literature

Anomsεm Kasadwini

S. Sarpong

68

5.9 Nsuiε kasasu

Nneεma a edidi soכ yi nyinaa tumi pue wכ nsuieε mu;

εbε

abodin

sεnipa

ntrεha

nnyinahכma

ntotohosεm

adwene mu mfonini

tete kasa

ntimu

kasakoa

nsawכsoכ

anom nnyegyeeε ntimu

εnne nnyegyeeε ntimu

nnεεmasεm

abusua ne nkuro ahodoכ din

Afei nso yεtaa hyia adeyε nsεm te sε;

woyε...

wone ...

wofiri...

Page 79: Akan Oral Literature

Anomsεm Kasadwini

S. Sarpong

69

Yetumi nso de nkyerεnkyerεmu ahodoכ bi te sε

eno baatan pa...

Yetumi nso de nkyerεnkyerεmu kasamufa “a”

sε ebia

“Eno baatanpa a wonim wo mma yam kכm”

5.10 Nsεmmisa

1) Ɛdeεn ne nsuiε?

Kyerε ne botaeε, emu כyεkyerε ne ne

nhyehyεeε.

2) Kyerε nsεm titire nnan a osufoכ, nam so su na

kyerε nsuiε kasasu. Ma nsuiε ho nhwεsoכ baako.

3) So owuo yɛ nipa anaa aboa ?

Page 80: Akan Oral Literature

Anomsεm Kasadwini

S. Sarpong

70

6.1 ABכFODWOM (HUNTER’S SONG)

Abɔfodwom yɛ nnwom bi a abɔfoɔ to wɔ

abɔfogorɔ mu de ka abɔfoɔ ne mmoa ho asɛm. Abɔfoɔ

nam wɔn suahunu anaa wɔn nimdeɛ a wɔnya no wɔ

wɔn adwuma mu na ɛsae saa nnwom yi.

Ɛyε nnwom a abכfoכ to de goro abɔfoכ wכ

mmerε a wכregye wכn ani,

anaa

wכto de yε abכfoכ bi a wafiri mu ayie.

anaa

berε a כbכfoכ bi akum כbכpכn bi nkanka כsono no,

abofoכ hyia yε asonyie.

Bio, abofodwom yε nnwom a abכfoכ to de da

wכn nnwuma no mu nsεm, emu amanehunu ne εbo a

εsom wכ כman no mu adi.

6.2 Hwan ne Ɔbɔfoכ

Tete no sɛ yereka ɔbofoɔ a na ɛnyɛ obi a ɔkɔ

wuram kɔyɛ ha na mmom ɔbɔfoɔ ne obi a wakum

ɔbכpכn. Tetesɛm kyerɛ sɛ ansa na obi bɛkum ɔbɔpɔn

no ne titire ɔsono (anaa nyame akεntεn) no onii no

mmɔ ne ho safohene sɛ ɔyɛ ɔbɔfoɔ.

Page 81: Akan Oral Literature

Anomsεm Kasadwini

S. Sarpong

71

6.3 Asommכfoכ nkyekyεmu

Wכn a wɔatumi akum כsono baako no ne wכn

mu nkwadaa pa ara. Wכn a wodi soכ no nso ne wכn a

wɔakum mmienu. Na mpanin pa ara ne wכn a wɔatumi

akum mmiεnsa anaa deɛ εboro saa.

Yεgyina saa nkyekyεmu yi so yε amammerε

ahodoכ ma abכfoכ a wכkכ wכn nsumankyiri.

Asommכfoכ taa firi nkuruwa anaa akuokuo.

Ɛtaa ba sε efie baako anaa abusua bi mu nnipa taa yε

abכfoכ. Wei nti sε wכregoro abɔfoכ anaa wכreyε ayie

a wכto nnwom kaakae wכn a wɔyε abכfoכ na wכkכ

wכn nsumankyire no.

Abכfoכ dodכ wכn ho yie ne saa nti abusua

nkyekyεmu nni wכn mu. Wei nti yεfa כman biara mu

abכfoכ sε wכyε abusua baako. Abכfodwom ne

abכfogorɔ da saa ayכnkofa yi adi.

6.4 Abכfodwom bataeε

1. wכde gye wכn ani

2. wכde di awerεhoכ

3. wכde bכ akutia

Page 82: Akan Oral Literature

Anomsεm Kasadwini

S. Sarpong

72

4. wכde kyerε hia a כbכfoכ ho hia wכ כman no

mu.

5. wכde kyerε כbכfoכ bi diberε.

6. wכde hyε abכfoכ animuoyam.

7. wכde da wכn mmaninsεm adi.

8. wכde kae awufoכ.

9. wכde pam sasa.

10. wכde siri pε.

11. wכde kyerε nimdeε a wכwכ wכ mmoa, nnua ne

abכfoכ ho.

12. εboa ma abכfoכ hu wכn ho.

6.5 Abכfodwom mu nsεntitire (major themes)

Ɛfa;

1. abכfoכ ne wכn mmusuakuo ho.

2. mmoa ho, ne titire abכpכn ho.

3. nwuram nneεma ho.

4. abכfoכ diberε ho.

5. sasa ho

6. owuo ho.

7. abכfoכ ne nnipa nkaeε ntam twaka ho.

8. akutia ho.

Page 83: Akan Oral Literature

Anomsεm Kasadwini

S. Sarpong

73

.ho כdכ .9

10. abכfoכ gyidie ne deɛ εfiri mu ba ho.

6.6 Abכfodwom nkyekyɛmu ne ne nhyehyεeε

Abכfodwom wכ nkyenkyεmu titire mmienu. Weinom ne

A) atirimpaeε

B) agorכnnwom.

6.6.1 Atirimpaeε

Atrimpaeε ne sε obi de ne nsa hwe ne tirim

teatea mu yiyi nsεm bi adi. Atirimpaeε nso wכ

nkyekyεmu ahodoכ mmienu, (aho ne nkankyeɛ).

Ɛtaa ba sε abכfoכ goro a, wכpae wכn tirim ansa

na wɔafrε nnwom no. Atirimpaeε yε nnwom nanso ne

suban no reyε akכwiewie osu ne agyaadwo sene

nnwom pa. Ɛyε nnwom a כtofoכ no de frεfrε sunsum

ba ne ho so.

Ɔtofoכ no de yi supכ a ahini no no firi ne so

anaa biribi a ahyε ne so no adi. Ɛtaa ba sε, onipa no

team ma nnoɔma a ahyε ne so no pue.

Atirimpaeε yε nsane; ne saa nti sε כbכfoכ baako

pagya a etumi kanyan afoforכ ma wכn nso de wכn ho

gye mu. Ɛtumi ma awerεhoכ nso te gu afoforכ so.

Page 84: Akan Oral Literature

Anomsεm Kasadwini

S. Sarpong

74

Atirimpaeε yε nnwom a wכto no kwa a wכmfa

nsa. Sε εba sε obi repae ne tirim a, כtumi twa aho nko

ara, כpε nso a כtwa aho a, na כde nkyankyeε atoa so.

(A)Atirimpaeɛ nkyekyεmu

Atirimpaeɛ wɔ nkyekyɛmu ahodoɔ mmienu,

weinom ne aho ne nkankyeɛ.

i) Aho

Aho yε atirimpaeɛ fa a כbaako pagya ma

afoforכ gye soכ. Yεtaa de nteateamsεm bi te sε;

Ee!

Oo!

ayee!

Sε ebia;

Ogya oo! Ogya oo!

Yie yie ogya oo!

Aho mu nsεm no bi yε nteateamu hunu.

Yεde ebi nso frεfrε abכfoכ. Aho mu nsεm no bi wכ hכ

nso a yεde moma abכfoכ bכ wכn mmrane. Yεde bi nso

kaakae abכfoכ ne wכn ho hia a ehia wכ כman no mu.

Page 85: Akan Oral Literature

Anomsεm Kasadwini

S. Sarpong

75

Mmrane no mu pii nso da abכfoכ ne wכn nnwuma,

wuram nnua ne wכn suban adi. Saa mmrane yi taa yi

ɔkasamu a yɛka abom.

Sε ebia;

Maamono, saa asɛm yi firi adeyɛ asɛm “ma” ne

adeyε boafoɔ “amono”. Ɔtofoɔ a כma amono.–

‘amono’ adeyɛ boafoɔ ma adeyɛ asɛm “ma”.

Okumkyɛ – obi a okum mmoa na ɔde kyekyɛ.

Atopreko – obi a ɔto baako pɛ a na wakum aboa.

Atoprɛko nso nhyehyɛeɛ nie. (‘a’ + adeyɛ + adeyɛ mu

kyerɛfoɔ). “a–“ nsianimu a yɛde asi adeyɛ anim

ma no yɛ din. “–to-“ yɛ adeyɛ asɛm. ‘-preko’ yɛ

nkyerɛkyerɛ mu a ɛkyerɛ mperɛ dodoɔ adeyɛ no kɔɔ

so.

Okumkyɛ nso firi nsɛmfua: ‘o’ + adeyɛ I + adeyɛ II. o –

yɛ edinnsiananmu a ɛkyerɛ ɔyɛfoɔ.

“Abunsa” – Obi a obu ɔsono nsa. Abunsa firi nsɛmfua

(a+adeyε+edin).

Mmrane ahodoɔ no nso bi nie;

Akodiawuo

Akyεntoma

Page 86: Akan Oral Literature

Anomsεm Kasadwini

S. Sarpong

76

Asiemmire

Mmaa-kunu

Akyirimmire agya

Mmerewa mpena

Ɔsiadie barima

Ɔsכwuoahwε כkofoכ

Aho yε ade titire wכ abכfodwom mu. Ɔbכfoכ se כrepae

ne tirim, na sε wantwa aho a, na wakכ so kwan so

asan.

ii) Nkankyeε

Sε obi repae ne tirim a, Otumi kankye te sε deɛ

mmaa resu a wכkankyeɛ no. Nkankyeε mu nsεm mu

pi. Dodoכ no ara yε tete kasa a abכfodwom mu nko

ara na yεte firie. Nkankyeε suban rekכwiewie nsuiε. Nti

abodin ne anatoכ wכ mu. Ne fa baabi nso wiewie

yampea a yehyia no ayan mu.

Sε ebia:

Adomako tenten kotuku se Gyawurampכn

Osuo aboro boכ, εtim deɛ εtim

Akodi-awuo kum-mmεnsono-gye-atrane

Ne mefrε asaase Amponyinamoa,

Page 87: Akan Oral Literature

Anomsεm Kasadwini

S. Sarpong

77

redi adεnnεn sε כso boכ no naכ

Birefi Akuampכn a odi akwantonneε

Ankaadudwane, w’ayεyei nie

Otuo anto a, mereda.

6.6.2 Agorכnnwom

Ɛyε nnwom a abכfoכ de di agorɔ, wכde

ntweneka, firikyiwa, nnawuta, adawuraa ne nsammכ

ka ho. Ne saa nti no, εyε nnwom a abɔfoכ goro de sa.

i) Agorכ-nnwom su

Akanfoכ nnwom gu ahodoכ mmienu. Saa ara

nso na abכfoכ agorכnnwom su teε.

a) Nea כfrε ne nnyesoכ yε ade korכ

b) Nea כfrε nko na nnyesoכ nso nko.

Aho ne nkankyeε di kan ansa na agorכnnwom aba wכ

abכfodwom mu.

ii) Agorכ-nnwom ahodoכ

a) agorכ ahyeaseε nnwom.

b) abכfoyε ho nnwom.

d) abכfoכ tuo ne wɔn ahyehyedeε/afadeɛ.

e) ahayε mu nsεm.

Page 88: Akan Oral Literature

Anomsεm Kasadwini

S. Sarpong

78

ε) abebudwom.

f ) asiane ne owuo

a) agorכ ahyeaseε nnwom

Wei fa deɛ ɛdidi soכ yi ho

adawuraa (Kofi) ho.

εfrεfrε abɔfoכ

deɛ yεde srε nnipa kwan ansa na yɛagoro

deɛ εda dwumadie no adi.

nhwɛsoɔ

Afrɛ me na maba, afrɛ me

Ee! me na maba, afrɛ me

Afrɛ me na maba, afrɛ me

Mmaa kunu Yaw

Afrɛ me na maba, afrɛ me

Ɔto-a-yɛdi ee,

Afrɛ me a maba, afrɛ me.

b) abכfoכ ho nnwom

ɛkyerɛ sɛdeɛ obi bɛyɛɛ ɔbɔfoɔ anaa deɛ ɛma

obi tumi frɛ no ho sɛ ɔbɔfoɔ.

wei da abכfoכ ne wכn nnwuma adi

Page 89: Akan Oral Literature

Anomsεm Kasadwini

S. Sarpong

79

εkyerε abכfoכ ho mfasoכ wכ כman no mu.

nhwɛsoɔ:

(a) Yɛwoo me mansrɛ ara

Yɛwoo me mansrɛ ahayɔ

Yɛwoo me mansrɛ a,

Yɛwoo me.

(b) Ɔkum-adada ba ne me

Mankum aboa a, mɛyɛ den ni

Ɔto-a-yɛdi ba ne me

Mankum aboa mɛyɛ dɛn nie.

d) abɔfoכ tuo ne wכn nnwuma ho

wכto saa nnwom yi de yi wכn tuo, wכn ahyehyεdeε

ne wכn adwumayɛdeɛ ayε.

Sε ebia:

Etuo

Aperetwaa

Danta

nhwɛsoɔ:

Page 90: Akan Oral Literature

Anomsεm Kasadwini

S. Sarpong

80

Piretwaa bɔ me, bɔ me, bɔ me,

Piretwaa bɔ me,

Danta pae

Piretwaa bɔ me, bɔ me, bɔ me,

Piretwaa bɔ me,

na menkum aboa

Piretwaa bɔ me, bɔ me, bɔ me

Osiadie ee

Piretwaa bɔ me, bɔ me, bɔ me.

e) ahayɔ mu nsεm

Abכfoכ to nnwom fa akwan a wכnam so yε ha,

sεdeɛ wכdεεdɛε mmoa, sεdeɛ wɔtumi kכhunu mmoa

wכ wuram ne deɛ ɛkeka ho. Nimdeε, mmota, nhahan,

mmoa ne nsεnkyerεneε ahodoכ nyinaa da di wכ

aabɔfodwom mu nsεm mu.

Meredɛe aboa a

Meredɛe aboa brɛbrɛ

Meredɛe aboa

Meredɛe aboa makum no

meredɛe aboa a

meredɛe aboa brɛbrɛ

Page 91: Akan Oral Literature

Anomsεm Kasadwini

S. Sarpong

81

ε) Abεbudwom

Abכfoכ to nnwom de bu amanfoכ bε de kyerε

.n adwuma no nyε adeε a εda famכsε w כmanfoכ

abɔfoɔ tumi de ofie mu nsɛm to dwom mu to. wɔtumi

bu adufudepɛfoɔ ne nnipa wɔhwehwɛ sɛ anka daa

ɔbɔfoɔ bɛma wɔn nam nanso wɔnim sɛ wɔda nnam na

ɛyi nam yi bɛ.

sɛ ebia:

merekɔ wohunuu me

wohunuu me sɛn?

merekɔ wohunuu me

nkateba fua

merekɔ wohunuu me

aburo bɛtem

merekɔ, wohunuu me

f) asiane ne owuo

Abכfoכ de saa nnwom yi da owuo ne asane a

εwכ ahayכ mu adi. Wכtumi de saa nnwom yi kaakae

asane anaa akwanhyia ahodoכ a atɔɔ abכfoכ akɔnini

bi a wכkכ wכn nsumankyire.

Page 92: Akan Oral Literature

Anomsεm Kasadwini

S. Sarpong

82

6.7 Abכfodwom kasasu

1) Tetekasa

2) Kasafua nkabom / nsεmfua nkabom.

3) Abɔdin

4) Kasakoa

5) Abirabכ

6) Nnyinahכma

7) Nkyerεkyerεmu ahodoכ

8) Ntimu ahodoכ

9) Awerεhosεm

10) Sεnipa

6.8 Nsεmmisa

a) 1) Ɛdeεn ne abכfodwom

2) Kyerε εmu nsεm titire ahodoכ num.

b) 1) Kyerε abכfodwom kasasu.

2) Ma abכfodwom ho nhwɛsoכ baako.

d) 1) Kyerε dwuma num a yεde abכfodwom die.

Page 93: Akan Oral Literature

Anomsεm Kasadwini

S. Sarpong

83

7.1 ABISAA NE ABORƆME

Abisaa anaa agya rekorכ yε agorכ bi a mmofra

taa di no anadwo. Ɛyε asεmmisa ne anoyie agorכ a

εboa ma nnipa adwene mu bue. Ɛyε Akanfoכ

anyansasεm no mu baako (witticism).

7.1.2 Botaeε / Mfasoכ

yεde gye yεn ani.

yεde wεn kuro.

yεde si akan.

yεde bue adwene mu.

yεde sua badwa mu kasa.

εda obi nimdeε a כwכ wכ abכdeε mu ne

nneεma a atwa yεn ho ahyia mu no ho.

εboa nnipa nkabom.

εboa ma mmɔfra de nsεm to wכn tirim.

7.1.3 Ɔyεkyerε

Yεtena ase twa kankofa. Na deɛ כrebisa asεm

no ate ne ho wכ baabi. Na afei wabisa nnipa no

mmaako mmaako. Sε כbisa obi na כnhunu a כde kכ

re abεbisaכnso as כfoforכ si a, naכde kכ so. Sε כfoforכ

bi.

Page 94: Akan Oral Literature

Anomsεm Kasadwini

S. Sarpong

84

7.1.4 Berε a yεgoro abisaa

Akanman mu no yεtaa goro abisaa anadwo.

Sukuufoɔ nso tumi goro abisaa wɔ berɛ a wɔwɔ sukuu

mu.

7.1.5 Nsεm titire a yεbisa abisaa fa ho

1) nnipa akwaa ahodoכ

2) mmoa

3) mmepכ

4) afifideε

5) nkonta

6) nnuro ne apomuden

7) amammuo

8) asetena ne abrabכ mu nsεm

7.1.6 Abisaa nkyekyεmu

Abisaa gu ahodoכ mmienu

(a) abisaa tiawa (simple)

(b) abisaa tenten / nyansapכ(complex puzzle)

Page 95: Akan Oral Literature

Anomsεm Kasadwini

S. Sarpong

85

a) Abisaa tiawa

Wei ne deɛ ne nsεmmisa yε tiawa, Na ne

mmueε yε baako pε. Afei ne nkyerεkyerεmu nyε

kuntann.

Nhwεsoכ:

dua bɛn na εnyiniiε a na εfura ntoma na sε

ɛnyini a na apa agu.

-mpampuro.

Ɛtכ da bi nso a yεtumi sie amanfoכ adwene de biribi

foforכ si deε yerehwehwε no anan mu. Sε ebia

Polisifoכ mpem ɔha a wכn nyinaa abɔsoכ yε

baako.

-praeε

Sogyani kεseε pa ara nso n’abosoכ nhyia no.

-atε.

b) Abisaa tenten anaa Nyansapכ

Wei akכyε sε ayεsεm a yεto no tenteenten ma

atiefoכ tie na wכde wכn adwene afa ho. Wei kyere

adwene sene abisaa tiawa.

Page 96: Akan Oral Literature

Anomsεm Kasadwini

S. Sarpong

86

Akyinnyegyeε wכ wei mu, enti εsε sε deɛ כreyi ano no

tumi de nneεma toto ho kyerεkyerε mu ansa na

wakyerε sε εyε wei na εyε ɔfoforכ.

nhwɛsoɔ:

Agya rekɔ no ɔgyaa ne nnipa mmiensa bi. Wɔ

nyinaa twaa nsuo, baako hunuuiɛ na ɔtiatia mu

twaaeɛ. Baako hunuuiɛ, wantiatia mu nso ɔtwaeɛ.

Baako nso ahunu koraa nso ɔtwaa. Asuafoɔ mma wei

nsɔ wɔn adwene nhwɛ.

Obi nso se, Agya rekɔ ɔgyaa me akokɔ, aburoo

ne akorɔma sɛ memfa ne nyinaa ntwa nsuo. Kudoɔ a

yɛde twa nsuo no nso nnoɔma mmienu pɛ na ɛsɛ sɛ

mefa enti deɛn na meyɛ?

7.1.7 Nhyehyεeε

Nyansapכ mfitiaseε wכ afa mmienu. Weinom

ne;

כfrε ne nnyesoכ

Ɔtofoɔ ne ka sɛ : Agya rekorɔ ɔgyaa me adeɛ bi

Na atiefoɔ no agye so sɛ :

Ɔgyaa wo deɛn ?

Afei na ɔtofoɔ no aka asɛm korɔ no.

Page 97: Akan Oral Literature

Anomsεm Kasadwini

S. Sarpong

87

7.2.1 ABORƆME

Aborכme nso yε ano ne ano agodie. Nea εwכ

aborכme mu ne sε, εyε a na yεfura asεmmisa no

ntoma enti εyε den sε obi bεtumi ahunu mmuaε no

prεko pε. Ɛtaa ba sε asεmmisa ne mmuaε no ntam

kwan mmεn.

Aborכme mu nsεm pii akכyε atɛnnidie. Ɛyε agorכ a

atεnnidie wכ mu nanso εnni sε εkכfa ntכkwa ba.

Aborכme firi nsεmfua

Bכre +me anaa tu tokuro wכ me mu na hwehwε sε

wobεnya biribi wכ me mu anna.

7.2.2. Botaeε

1) εboa ma nnipa nyε abotre.

2) yεde biri asεm ani so (indirection)

3) yεde twa asεm tia.

4) εboa ma mmכfra di wכn ho ni.

5) yεde si akan.

Se ebia:

Ankye prukusu ankye (ankye)

Wo ho bכn na ma yεnka

Ankama wosowoso , koroten na abere wכ mu.

Page 98: Akan Oral Literature

Anomsεm Kasadwini

S. Sarpong

88

Mmuaeɛ: Wo na mma pii na wo nko na woagyimi wכ mu.

7.2.3 Ɔyεkyerε

Nnipa mmienu anaa dodoכ biara tumi tena fam

anaa gyina hכ di saa agorכ yi. Agorכ no ahyeaseε no

wכma ɔmanfoכ te aseε sε wכrebεdi aborכme.

Yεhyε aseε sε:

כfrε nnyesoכ

A: bכre me B: mereborכ wo

A: ………………..ankye prukusu ankye

B:………………..wo ho bכn na ma yεnka

( sε B antumi anyi ano a, A beyi ano na wasan aka

bio.)

7.2.4 Nsεm titire

1) Ahonnidie

2) Atεnnidie

3) Adwumaden /nsi ne anem

7.5 Nsɛmmisa

1a. Ɛdeɛn ne abisaa?

1b. Kyerɛ ne botaeɛ ne ne nhyehyɛeɛ.

2a. Aborɔme ne deɛn?

2b. Kyerɛ ne botaeɛ ne ne nhyehyɛeɛ.

Page 99: Akan Oral Literature

Anomsεm Kasadwini

S. Sarpong

89

8.0 AKANFOƆ BOSOME/ASRAM DIN

1. ƆPƐPƆN (JUNUARY): Saa ɔsram yi mu na ɔpɛ si

dendeenden ma awɔ ba pii. Nti na yɛfrɛ no ɔpɛpɔn

anaasɛ ɔpɛ keseɛ. Akuafoɔ a wɔtete kwaeɛ mu no saa

berɛ yin a wɔsi adɔ.

2. OGYEFUO (FEBRUARY): Saa berɛ yi mu no na

akuafoɔ adɔ awie, abu nnua, ahye, apam a wɔretwɛn

sɛ nsuo bɛtɔ. Ɛnti na yɛfrɛ no ogyefuo a ase kyerɛ ne

sɛ ɔregye mfuo. Saa berɛ yi mu nso na mmɛ berebere

bebree.

3. ƆBƐNEM (MARCH): Saa bosome yi nso mu no owia

tumi pue pa ara.

4. OFORISUO/GYE-NKƆ (APRIL) : Akuafoɔ pii bobɔ wɔn

nkɔfie wɔ saa bosome yi mu. Mframa taa bɔ ma nsuo

tumi nenam mu, nanso ɛnkyɛ na ate. Saa bosome yi

din pa ara ne afum-nsuo-a-ɛregye-nkɔfie.

5. KƆTƆNIMAA (MAY): bosome wei mu na nsuo tɔ

keseɛ ma ɛtete nhaban gu kwaeɛ ase. Saa mframa

keseɛ yi tumi tutu bɔrɔde ma ɛkum tumi ba.

Page 100: Akan Oral Literature

Anomsεm Kasadwini

S. Sarpong

90

6. AYƐWOHOMMƆMƆ/NYINYA (JUNE): nsuo bebree

wɔ saa bosome yi mu. ɛnam saa nti osram ntumi

mpae.

7. KITAWONSA (JULY): saa berɛ yi mu na ɛkɔm a ano

yɛ den si, nanso berɛ pa a aduane bɛba nni akyere.

Aka kumaa na aburoo aba. Nti awofo tu wɔn mma fo

sɛ “monkuta mo nsa na ɛkyɛ aburoo bɛba.”

8. ƆSANAA (AUGUST): tete no na ahemfo no wɔ fotoɔ

ahodoɔ a wɔde sika gu mu. ɛberɛ a ahemfo no bɛsane

ano no ɛkyerɛ sɛ ɛkɔm agu. Saa berɛ yi mu na obiara

tumi kɔyɛ oman ayɛ.

9. ƐBƆ (SEPTEMBER): ɛbɔ anaasɛ, omununkum taa si

saa bosome yi mu.

10. AHINIME (OCTOBER): ɛtaa ba sɛ saa bosome yi mu

no, ɛberɛ a nsuo retɔ no na owia nso rebɔ berɛ korɔ

no ara mu. Wei nti na ɛmma mpaninfoɔ too ne din

Ahinime de kyerɛ sɛ ɛhine owia ne osuo ntam.

11. OBUBUO (NOVEMBER): Saa berɛ yi na nneɛma a

yɛdua no abɔ na bayerɛ nhoma awo a yɛfiri aseɛ

retuo.

Page 101: Akan Oral Literature

Anomsεm Kasadwini

S. Sarpong

91

12. ƆPƐNIMAA (DECEMBER): Wei nso yɛ bosome a ɔpɛ

si, nanso ɛyɛ ɔpɛ kumaa. akuafoɔ bi tumi hyɛ aseɛ dɔ

wɔ saa bosome yi mu.

Page 102: Akan Oral Literature

Anomsεm Kasadwini

S. Sarpong

92

BIBLOGRAPHY

Agyekum Kofi (1999) Introduction to Literature. Media

Design. University of Ghana, Legon. Accra.

Agyekum Kofi (1996) Akan Verbal taboo in the

Context of the Ethnography of the

Communication. M.Phil. Thesis. University

of Trondheim-Norway.

Benefo Kofi (1974) Ɔnantefoɔ. Accra: Bureau

Ghanaian Languages.

Finnegan, Ruth. 1985. Oral Literature in Africa.

Larendon Press, Oxford.

Finnegan, Ruth. 1995. Oral Poetry. Larendon

Press, Oxford

Finnegan, Ruth (1970) Oral Literature in Africa.

Nairobi: Oxford University Press Henderson.

Isidore, Okpewho. 1992. African Oral Literature.

Indiana University Press, Bloomington and

Indianapolis.

Hymnes Dell (1964) “Toward Ethnographies of

Communication:The Analysis of Communicative

Page 103: Akan Oral Literature

Anomsεm Kasadwini

S. Sarpong

93

Events. In Language in social context (ed) pp

36-39. New York; Haper and Raw Publishers.

Nketia, J. H. (1955) Funeral Dirges of the Akan

People. University Press

Okpawho Isidore (1990) “The Oral Performance in

Africa”. Intec Printers limited, Ibadan.

Sarpong, Peter (1 974) “Ghana in Retrospect” Some

Aspects of Ghanaian Culture. Ghana Publishing

Corporation.