abstract - Faculty of Sociology and Anthropology · 2015-02-14 · 58 abstract This article discusses the politics of war museums based on a comparative interpretation of exhibition

56

วารสารสงคมวทยามานษยวทยา 32(1): มกราคม - มถนายน 2556

พพธภณฑสงคราม บาดแผล และการเยยวยา:

สองเรองเลาทแตกตางวาดวยทหารญปน

ในประเทศไทย สมยสงครามโลกครงท 2

ชวสทธ บณยเกยรตโครงการโรงเรยนสนาม

(Intangible Cultural Heritage and museums Field Schoolศนยมานษยวทยาสรนธร (องคการมหาชน)

บทความ

58 ชวสทธ บณยเกยรต

abstract

This article discusses the politics of war museums

based on a comparative interpretation of exhibition rhetorics

and narrative representations of two war museums along

the western border between Thailand and Myanmar: one

in Kanchanaburi and the other in Khun Yuam district, Mae

Hong Son. Both of the museums mainly exhibit the story

of the Japanese occupation during World War II, but the

perceptions and representations of the Japanese military

in both museums are significantly different. The article will

describe the museographic representation of the Japanese

occupation with particular focus on musuem curators, as well

as to discuss their content comparatively. The author argues

that museums are indeed discursive battlefields.

keywordspolitics of memory, representation, war museum, Museum of World

War II, the Hell Fire Pass, Kanchanaburi, Mae Hong Son

War

Mus

eum

s, T

raum

a an

d H

ealin

g: tw

o di

verg

ent n

arra

tives

ab

out t

he J

apan

ese

occu

patio

n in

Tha

iland

dur

ing

WW

II Ch

ewas

it B

oony

akie

t In

tang

ible

Cul

tura

l Her

itage

and

Mus

eum

s Fie

ld S

choo

l,

Prin

cess

Mah

a Ch

akri

Siro

ndho

rn A

nthr

opol

ogy

Cent

er (P

ublic

Org

aniza

tion)

59พพธภณฑสงคราม บาดแผล และการเยยวยา

บทคดยอ

ในบทความชนน ผ เขยนตองการทจะเผยใหเหนถงการเมองของ

พพธภณฑสงคราม ผานการตความเชงเปรยบเทยบระหวางโวหารของการ

จดแสดงกบภาพแทนของเรองเลาแหงสงครามจากพพธภณฑ 2 แหงในเขต

ชายแดนทศตะวนตกตดตอกบประเทศพมา ทจงหวดกาญจนบรและจงหวด

แมฮองสอน พพธภณฑทงสองลวนเลาเรองเกยวกบการเคลอนก�าลงของ

กองทพญปนสประเทศไทยระหวางสงครามโลกครงทสอง แตกลบมความรบร

และการพยายามน�าเสนอความทรงจ�าเกยวกบกองทพญปนในแงมมทแตกตาง

กน ส�าหรบพพธภณฑทจงหวดกาญจนบร เรองเลาสะทอนถงความทรมาน และ

ความเหยมโหดของทหารญปน ในขณะทพพธภณฑในอ�าเภอขนยวม จงหวด

แมฮองสอน เลาเรองราวของความนาสงสารและความทรงจ�าอนงดงามเกยวกบ

การเดนทพเขามาของทหารญปน การส�ารวจภาพน�าเสนอของการเคลอนทพ

ของทหารญปนทจดแสดงอยในพพธภณฑเปนการบรรยายและวเคราะห โดยม

จดเนนอยทภณฑารกษและการวเคราะหเชงเปรยบเทยบ สงทผเขยนตองการ

น�าเสนอคอพพธภณฑในฐานะของสมรภมแหงวาทกรรม

คำ�สำ�คญ

กาญจนบร, การเมองของความทรงจ�า, ชองไฟนรก, พพธภณฑสงคราม, พพธภณฑ

สงครามโลกครงท 2, ภาพแทนความจรง, แมฮองสอน


ผมขอเรมตนบทความดวยแผนทเสนทางรถไฟไทย-พมา หรอ “เสนทางรถไฟสาย

มรณะ” ตามทไดรบการขนานนามตงแตเรมการสรางเสนทางรถไฟสายนในสมยสงครามโลก

ครงท 2 เพอเปนการน�าผอานยอนกลบไปในสถานทและเวลาอนเปนทมาของบทความน เรอง

ราวทจะกลาวตอไปนเกยวของกบประวตศาสตรและค�าอธบายประวตศาสตรสงครามโลกท

น�าเสนอในพพธภณฑ และดวยเหตทเรองราวบางเรองทจะไดกลาวตอไปไมไดสมพนธกบเสน

ทางรถไฟสายมรณะสายนเสยทงหมด ผมจงใหชอของบทความทกวางออกกวาเพอเปดพนท

ใหกบเนอหาเหลานน อนไดแก “พพธภณฑสงคราม”

ภาพ 1 ภาพรางโดย ลโอ รอวลงส ตพมพในหนงสอ

อำทตยอทยดงสำยฟำ (ลโอ รอวลงส 2551, 376-377)

“หวกะโหลกไขว” แสดงถงความตายตามเสนทางรถไฟ

ชวตของผสรางทอทศใหกบผลงานสายมรณะ


หลายคนเหนวาสงครามสนสดลงเมอมผแพหรอผชนะ หรอมการเจรจาสงบศกดวยวธ

ทางการทต แตสงหนงทเราปฏเสธกนไมไดเลยคอ เรองราวของสงครามไมเคยสนสดตามวาระ

ดงกลาวนน สงครามยงไดรบการเลาขานในสงคม ไมวาจะเปนการบอกเลาระหวางคนสคน การ

ผลตสงตพมพ แบบเรยนและหนงสอประวตศาสตรทสาธยายรายละเอยดของเหตการณจากมม

มองของผเขยนแตละคน หรอจะเปนการประดษฐสรางถาวรสถาน เชน อนสาวรยทจารกวรกรรม

ของวรบรษผกลาและผเสยสละ หรออนสาวรยทระลกถงผทจากไปในฐานะเหยอของสงคราม หรอ

กระทงพพธภณฑ เหลานลวนท�าใหสงครามยงปรากฏกายในสงคมไมทางใดกทางหนง

ค�าถามพนๆ ทเราอาจฉกคดขนไดคอ “ท�าไมสงครามยงเปนประเดนทสงคมตองการพด

คย และยงคงเปนเรองบอกเลา และถายทอดสคนรนหลง?” ในแตละเหตการณมผคนเขาไป

เกยวของดวยเงอนไขทแตกตางกน แตละคนด�ารงต�าแหนงแหงทของตนเองกบเหตการณใน

ลกษณะทแตกตางกนออกไป ดงนน หากใครตองการสอบทานเรองราวในอดตจากความทรงจ�า

ของพยาน เราควรตระหนกอยเปนเบองตนวา ค�าใหการมเฉดสทแปรเปลยนไปตามกาละและ

เทศะของผทใหการนน

ภาพ 2 และ 3 อนสรณสถานยวผวายชนม (Memorial to the Murdered Jews of Europe) ในกรงเบอรลน

ประเทศเยอรมน ภาพทางซายมอ แสดงอนสรณสถานอนเปนตวแทนของบรรดายวผทจากไป สถาปตยกรรมทเปน

ทรงเหลยมมความสมพนธกบตกในคายกกกน และเมอผชมเดนเขาไปในเสนทางทวกวน จะเกดความรสกวาตนเอง

ตกอยในทคบแคบ ภาพถดมาเปนภาพถายทขยายใหญในสวนของการจดแสดงทยวทถกสงหาร ดวยการน�าเสนอ

ภาพของครอบครว คนสกกคนในภาพทรอดชวตจากการฆาลางเผาพนธ? (ภาพจากอนสรณสถานยวทถกสงหาร โดย

ชวสทธ บณยเกยรต)


เรองราวของสงครามโลกครงท 2 เปนเรองเลาทยงคงทรงพลงในสงคมรวมสมย ‘พลง’ ท

กลาวถงน คอ พลงในการเชอมตอรองรอยของอดตเขากบกาลเวลาในปจจบน เพราะเหตการณ

ตางๆ ยงอยในส�านกของผคนทรวมเหตการณไมใชนอย ในหลายประเทศในทวปยโรป โดยเฉพาะ

ในประเทศฝรงเศส ออสเตรย โปแลนด และเยอรมน พพธภณฑ ศนยประวตศาสตร และสถาน

ทในเหตการณทถายทอดเรองราวของสงครามโลก มใหพบเหนหลายแหงและจากหลายมมมอง

ของผทเกยวของกบสงคราม

ลองพจารณาประเทศฝรงเศส ประเทศแหงนเกยวของกบสงครามโลกครงท 2 ในหลาย

ลกษณะ ดวยเงอนไขทางภมศาสตรและประวตศาสตร ในฐานะหนง ฝรงเศสเปนผทถกรกราน

โดยมสนธสญญาทรฐบาลจอมพลเปแตง (Philippe Pétain) ลงนามกบรฐบาลจกรวรรดทสาม

(The Third Reich) แหงเยอรมน เมอวนท 22 มถนายน ค.ศ. 1940 (พ.ศ. 2483) แตในอก

ฐานะหนง รฐบาลภายใตระบอบวช (Vichy regime) กลบเปน “ผสมรรวมคด” กบผเขาครอบ

ครอง และฝรงเศสยงมกลมคนทตอสเพออสรภาพ (กระบวนการเคลอนไหวเพอตอตานกองทพ

เยอรมน) พวกเขาไดรบเอกราชอยางสมบรณในป ค.ศ. 1944 (พ.ศ. 2487) ทงน มาจากความ

รวมมอของทหารฝายสมพนธมตร

ตวละครจ�านวนมากและเงอนไขทางประวตศาสตรทหลากหลายเชนน สงผลใหเรองเลา

เกยวกบสงครามโลกครงท 2 แตกตางกนไป Musée de la Resistance หรอพพธภณฑการตอ

ตาน เมองเกรอนอบล ประเทศฝรงเศส บอกเลาเรองของขบวนการใตดนในการตอตานกองทพ

เยอรมน อนสรณสถานกอง (Caen) กลาวถงเหตการณยกพลขนบกของทหารสมพนธมตร และ

อนสรณสถานโชอา ณ กรงปารส แสดงเรองราวของเหยอทถกฆาลางเผาพนธ เปนตน

ทกลาวมาน ผมตองการเปดประเดนใหเหนวา พพธภณฑกบสงคมเปนคความสมพนธท

ใกลชดกน และหลายครง พพธภณฑได ‘จาร’ บาดแผลจากความทรงจ�าของผทประสบชะตากรรม

เพราะหลายคนเชอวาการบอกเลาเหตการณและถายทอดความทรงจ�า จะชวยใหประวตศาสตร

เปนอทธาหรณใหคนรนหลงเหนถงความเลวรายของสงคราม แตวธคดเชนนนอาจเปนการ

มองเหรยญเพยงดานเดยว ทงน ผมตงขอสงเกตวา พพธภณฑสงครามหลายแหงกลบตอกย�า

อดมการณทางการเมองทเปนชนวนของสงคราม เชน ความคดเรองดนแดนและชาตนยม


พพธภณฑสงครามในบานเรา

เมอยอนกลบมาพจารณาเรองราวของสงครามโลกครงท 2 ในบานเรา ผมพบวาพนทหลาย

แหงสมพนธกบเหตการณ ผคนมากหนามประสบการณโดยตรง เพราะเขาและเธอเหลานนคอ ผ

ไดรบผลกระทบจากสงคราม หลายคนตองเผชญกบยคขาวยากหมากแพง หลายคนตองท�าหนาท

ปกปองประเทศ และอกหลายคนไดสมพนธกบชาวตางชาตทผานเขามาในดนแดนประเทศใน

วกฤตสงคราม ทงทหารฝายสมพนธมตร และทหารฝายอกษะ

ผมเขยนบทความนดวยความพยายามในการล�าดบความคดและขอคดเหนเกยวกบสง

ทไดเหนในพพธภณฑทเกยวของกบสงครามโลกครงท 2 1 การบอกเลาประวตศาสตรหนาหนง

ของประเทศไทยทวาดวยความสญเสยของทงคนในบานเรา และเหลาทหารหาญตางชาตหรอ

ของไทยเอง หรอขบวนการใตดนของกลมคนทตอตานการรกรานของผทรกราน ชวนใหผมคดวา

การเลาเรองราวดงกลาวเปนเพยงการพยายามเรยบเรยงเนอหาทางประวตศาสตรทเกดขน หรอ

ผสรางพพธภณฑจงใจจะกอรางสรางความทรงจ�าบางเรองราวทคดเลอกแลว เพอสงตอใหกบคน

รนหลง ดวยเหนวาเปนสงทพวกเขาควรจดจ�า

ในประเทศไทย มพพธภณฑทเกยวของกบสงครามโลกครงท 2 จ�านวน 9 แหง (การส�ารวจ

ลาสดเมอ พ.ศ. 2551) หากพจารณาในภาพกวางแลว พพธภณฑจ�านวน 5 แหง เลาเรองของ

สงครามในลกษณะทใกลเคยงกน ความเปนมาของสงครามโลกครงท 2 คายทหารญปน ทหาร

เชลยศก และการสรางทางรถไฟจากจงหวดกาญจนบรถงเมองตนบซายต (Thanbyuzayat) ใน

พมา ประกอบดวย 1) ชองเขาขาดพพธภณฑสถานแหงความทรงจ�า ซงตงอยในกองการเกษตรและ

สหกรณ ส�านกงานทหารพฒนา หนวยบญชาการทหารพฒนา จงหวดกาญจนบร 2) พพธภณฑ

ทางรถไฟไทย-พมา ขางสสานทหารสมพนธมตร (ดอนรก) อ�าเภอเมอง จงหวดกาญจนบร 3)

พพธภณฑ สงคราม อกษะ และเชลยศก วดไชยชมพลชนะสงคราม อ�าเภอเมอง จงหวดกาญจนบร

4) หอศลปและพพธภณฑสงครามโลกครงท 2 เชงสะพานขามแมน�าแคว อ�าเภอเมอง จงหวด

กาญจนบร 5) พพธภณฑ Weary Dunlop โฮมพเตยรสอรท อ�าเภอไทรโยค จงหวดกาญจนบร

1 ตอไปจะใชค�าวา “พพธภณฑสงคราม”.


อยางไรกตาม พพธภณฑทง 5 แหงเรยบเรยงเรองราวเกยวกบสงครามในลกษณะทเฉพาะ

ของตนเอง และขาวของทจดแสดงไดรบการตความใหสอดคลองไปกบเรองเลาหลกของพพธภณฑ

แหงนนๆ โดยเฉพาะอยางยงเชลยศกและการสรางทางรถไฟสายมรณะ ในทางตรงขาม พพธภณฑ

แหงท 6 กลบเลาเรองของสายสมพนธอนดระหวางทหารญปนกบชาวบานในพนท อนไดแก

พพธภณฑสงครามโลกครงท 2 (ชอในปจจบน คอ “อนสรณสถานมตรภาพไทย-ญปน”) อ�าเภอ

ขนยวม จงหวดแมฮองสอน

เนอหาอกกลมหนงคอ การตอสเพอปกปองดนแดน เรอง “เสรไทย” นบเปนเรองเลาหลก

เกยวกบขบวนการเคลอนไหวทสงผลใหประเทศไทยไมตกเปนประเทศผแพสงคราม ดงทปรากฏ

ในพพธภณฑแหงท 7 คอ พพธภณฑเสรไทยแพร จงหวดแพร และแหงท 8 คอ พพธภณฑเสรไทย

อนสรณ เขตบงกม กรงเทพมหานคร ในขณะทพพธภณฑแหงท 9 คอ อทยานประวตศาสตรกอง

บน 53 จงหวดประจวบครขนธ ซงเคยเปนยทธภมในสมยสงครามโลกครงท 2 ระหวางกองทพไทย

และกองทพญปน ตอกย�าถงปฏบตการทางทหารเพอปกปองราชอาณาจกร

หากพจารณาถงการจดตงพพธภณฑ อาจแบงได 2 ประเภท ประเภทหนงเปนพพธภณฑ

ทเกดมาจากกลมบคคลและหนวยงาน อนไดแก อนสรณสถานชองเขาขาด ซงเปนความรวมมอ

กบองคการทหารผานศกออสเตรเลย พพธภณฑเสรไทยทง 2 แหงทเกดจากการรวมกลมของ

อดตเสรไทยและลกหลาน และอทยานประวตศาสตรกองบน 53 ซงเปนของหนวยงานราชการ

สวนพพธภณฑ สงคราม อกษะ และเชลยศก วดไชยชมพลชนะสงคราม อาจพจารณาสถานภาพ

ไดวาเปนของวดและชมชน

พพธภณฑอกสวนหนงเกดมาจากความสนใจสวนบคคล พพธภณฑสงครามโลกครงท 2

ทก�าเนดจากการสะสมวตถของอดตนายต�ารวจนายหนง (ในปจจบนไดรบการสนบสนนจาก

เทศบาลต�าบลขนยวม และก�าลงเปลยนสถานภาพเปนพพธภณฑขององคกรปกครองสวนทองถน

รวมทงเปลยนชอเปน “อนสรณสถานมตรภาพไทย-ญปน”) พพธภณฑทางรถไฟสายไทย-พมาท

เกดมาจากความสนใจของวศวกรชาวตางประเทศ ผมสวนในการสรางอนสรณสถานชองเขาขาด

อนง เมอพจารณาเนอหาทปรากฏในพพธภณฑตางๆ ทงทตงอยในบรเวณใกลเคยงกน หรอ

ในสถานททหางไกลกน เนอหาหลายสวนมลกษณะทงทไปในทศทางเดยวกนและขดแยง ตงแต

เลกจนโต ผมเรยนรเกยวกบสงครามโลกครงท 2 ผานสายตาของทหารสมพนธมตร และเชลยศก

และจากทหารไทยและเสรไทย ภาพเหลานนฉายใหเหนถงความเลวรายของสงครามทมสาเหต


มาจากความอหงการของกลมประเทศฝายอกษะ การไดมโอกาสเยยมชมสสานทหารสมพนธ

มตร อนสรณสถานหลายแหง กตอกย�าความเปนวายรายของฝายญปนอยางหลกเลยงไมได

แตเมอเรวๆ น ภาพเหลานกลบถกท�าลายลง เมอผมมโอกาสไดเยยมชมพพธภณฑ

สงครามโลกครงท 2 หรอชอในปจจบนคอ อนสรณสถานมตรภาพไทย-ญปน ทอ�าเภอขนยวม

จงหวดแมฮองสอน ในพพธภณฑดงกลาว ทหารญปนกลายเปนกลมบคคลทไดรบความชนชม

จากคนในทองถน เมอถงเวลาน ภาพของทหารญปนจากสายตาของชาวบานขนยวมกดเซาะมโน

ทศน “ทหารญปนผโหดราย” ลงไป ผมคดวา ‘เรองเลาหลก’ (grand narrative) ทไดเรยนรมา

ตงแตเดกเรมเปนปญหาตอการท�าความเขาใจประวตศาสตรสงคราม ...แลวท�าไมจงเปนเชนนน?

สวนหากจะน�าเนอหาการจดแสดงมาเปนฐานในการวเคราะห เพอจดแบงลกษณะของ

พพธภณฑ คงไมใชเรองงาย เพราะโครงเรองของแตละแหงมรายละเอยดปลกยอยทแตกตางกน

การหยบเนอหาเพยงบางสวนมาเปนตวแทนของพพธภณฑแหงนนๆ แลวจดแบง คงไมไดสราง

ความนาสนใจสกกมากนอย แตสงหนงทนาสนใจศกษา ไดแก วถของภาพตวแทน (mode of

representation) สญญะและความหมายทปรากฏในนทรรศการ อยางไรกตาม หากจะเขาใจ

ถงเรองนอยางถองแท คงตองใชเวลาศกษาอยางละเอยด ทงทเปนการศกษาจากตวบท (text)

และบรบท (context) และความตงใจของผจดแสดง (intention of exhibitor) ควบคกนไป

อนง เรองเลาของการสญเสยและบาดแผลอนเปนผลมาจากสงคราม เกยวของกบคน

จ�านวนไมนอย การจะท�าความเขาใจวา เรองเลาในพพธภณฑเหลานเกยวของกบความเจบปวด

ของใครบางในสงคมไทย หรอแมแตสงคมไทยมรอยแผลจากสงครามโลกครงท 2 หรอไม เปน

เรองทตองอาศยเวลาในการคนควาและท�าความเขาใจ ดวยเหตน ผมจงขอตกรอบการพจารณา

เรองเลาของสงครามในพพธภณฑจากมมมองสวนบคคล โดยเชอมโยงประสบการณการชมเขา

กบมมมองของการศกษาการจดแสดง ผมขอเรยกโดยรวมวาเปน “การอาน” การจดแสดงดวย

การพจารณาองคประกอบและกลวธในการน�าเสนอเรองผานนทรรศการ

ผมจะแบงเนอหาเปน 2 สวนดวยการกลาวถงพพธภณฑสองแหง เนอหาในสวนแรก ควำม

ทรงจ�ำอนระทมทกข ดวยการพจารณาอนสรณสถานชองเขาขาด จากนน จะเปนเนอหาในสวนท

สอง เสยงสตรในสงครำม !?! ผมจะกลาวถงพพธภณฑสงครามโลกครงท 2 จงหวดแมฮองสอน

การน�าเสนอไมใชการบรรยายเนอหาทปรากฏในพพธภณฑแตละแหง แตเปนการหยบยกภาพโดย

รวมและกลวธในการน�าเสนอเรองราวของ “ความทกข” และ “เสยงของผหญง”


ชวงทายในหวขอทชอวา บำดแผลและกำรเยยวยำ ผมจะกลาวถงขอสงเกตจากการน�าเสนอ

ในนทรรศการ และค�าอธบายประวตศาสตรดงทปรากฏในพพธภณฑทงสองแหง หลายประเดน

เปนบาดแผลทเกดขนในใจของผมเอง สงทผมท�าควบคกนไปกบขอสงเกตดงกลาวคอ การเสนอ

ประเดนค�าถามและความเปนไปไดในการศกษาในอนาคต โดยเฉพาะอยางยงการคดเลอกเรอง

ราวทน�าเสนอในพพธภณฑ เพราะการพจารณาดงกลาว นาจะชวยใหเรามองเหนวาผคนในสงคม

จดจ�าอะไรจากสงคราม การเลาขานเชนนนสรางความหมายอะไรใหกบผคน พวกเขารสกตออดต

อยางไร อดตดงกลาวนสงผลอยางไรในปจจบน หรอหากจะกลาวดวยศพทแสงทางวชาการคงไม

พนค�าวา การเมองเรองความทรงจ�า (politics of memory)

ความทรงจ�าอนระทมทกข

พพธภณฑแหงนอทศใหกบชำยและหญง

ผทกขทนและวำยชพในกำรกอสรำง

ทำงรถไฟสำยไทย-พมำ ระหวำงสงครำมโลกครงทสอง

(ขอความน�าในพพธภณฑสถานแหงความทรงจ�า ชองเขาขาด)

เรองราวของทหารสมพนธมตรในการกอสรางเสนทางรถไฟของกองทพญปน หรอ “ทาง

รถไฟสายมรณะ” (Death Railway) เปนประวตศาสตรทไดรบการกลาวถงในหลายลกษณะ

หนงสอบนทกความทรงจ�าของเหลาทหารเชลยศกทรอดพนจากความตายในระหวางการสราง

ทาง (Morris 1993, 27-36) ภาพเขยนเหตการณตางๆ โดยผทรวมในเหตการณ ภาพเหลานน

สาธยายใหเหนถง การเขารวมกองทพของเหลาทหารเชลยศก และถกสงตวมายงตะวนออกไกล

ชวตไดเปลยนไป จากสนามรบไปสคายกกกนในฐานะเชลยศก ภาพวาดจากผบนทกแสดงความ

ทกขของเหลาเชลยศกทตองเผชญกบความรนแรงจากนายทหารผคมญปน โรคภยไขเจบ การ

ตรากตร�าท�างานสรางทางรถไฟ จนถงสภาพความเปนอยและอาหารการกนทไมถกสขลกษณะ

(ลโอ รอวลงส 2551)

สออกประเภทหนงททรงพลงและท�าใหนานาชาตรจก “ทางรถไฟสายมรณะ” คอ The

Bridge on the River Kwai (David Lean, 1957) ภาพยนตรองกฤษทสรางจากนวนยาย


ชอเดยวกน ผลงานนกเขยนชาวฝรงเศสปแอร บลล (Pierre Boulle) ออกฉายและไดรบรางวล

ออสการเมอ ค.ศ. 1957 (พ.ศ. 2500) ผคนจ�านวนไมนอยทไดชมภาพยนตรดงกลาวจดจ�า

สงครามโลกในแบบทภาพยนตรน�าเสนอ นอกจากน สถานททเกยวของกบประวตศาสตรสงคราม

เชน สะพานขามแมน�าแคว สสานทหารสมพนธมตร ตอกย�าถงเรองราวของสงครามไปพรอมกน

รวมถงการจดงานสปดาหสะพานขามแมน�าแควของการทองเทยวแหงประเทศไทย ตงแตราว 30 ป

ทผานมา ยงเสรมใหทางรถไฟสายมรณะไดรบความสนใจจากทงชาวไทยและตางประเทศมากขน

เหลานแสดงใหเหนวา ทางรถไฟสายมรณะ สะพานขามแมน�าแคว และเรองราวของทหาร

เชลยศก ไดรบการกลาวถงในลกษณะทตางกรรมตางวาระ นอกจากน ผมคดวาสออกประเภท

หนงทกลาวถงเรองราวของสงครามโลกครงท 2 และเสรมใหเรองราวดงกลาวไมเคยจางหายไป

จากหนาประวตศาสตรคอ พพธภณฑ ชะตากรรมของเชลยศกไดรบการรอยเรยง และกลายเปน

แกนแกนการเลาเรองสงครามโลกในพพธภณฑในบรเวณจงหวดกาญจนบร ในทน ผมขอกลาว

ถงพพธภณฑสถานแหงความทรงจ�า อนสรณสถานชองเขาขาด

พพธภณฑสถานแหงความทรงจ�าและอนสรณสถานชองเขาขาด ตงอยในบรเวณหนวย

บญชาการทหารพฒนา จงหวดกาญจนบร สถานทดงกลาวเปนสวนหนงของเสนทางการกอสราง

ทางรถไฟสประเทศพมา เพอล�าเลยงอาวธยทโธปกรณและก�าลงพลของกองทพญปน เพอจะไป

โจมตพมาและอนเดย ซงขณะนนเปนอาณานคมขององกฤษ กองทพญปนไดออกค�าสงในการ

กอสรางเมอป ค.ศ. 1942 (พ.ศ. 2485)2 และดวยกระบวนการกอสรางทจะตองเจาะชองเขา

ดวยเครองมอทมเทคโนโลยต�า และสองมอของแรงงานเอเชยนและเหลาเชลยศกทตองท�างาน

ทงกลางวนกลางคน และแสงไฟในยามค�าคนของการท�างานไดสะทอนเงาเชลยศกทผอมโซบน

เพงผา พนทนจงไดรบการขนานนามวา “Hellfire Pass” หรอ “ชองไฟนรก”

พพธภณฑประกอบดวยบรเวณการจดแสดงสองสวนคอ อาคารพพธภณฑ และเสนทาง

เดน (walking trail) ทมความยาว 4 กโลเมตร ภายในอาคาร แสดงถงประวตการเขาโจมต

ของกองทพญปนในเอเชยตะวนออกฉยงใต ทหารสมพนธมตรทถกจบเปนเชลยศก และกรรมกร

ผใชแรงงานชาวเอเชย ลกษณะทางภมศาสตรของเสนทางการกอสราง ทหารพนธมตรเชลยศกท

2 เสนทางดงกลาวเคยอยในแผนการพฒนาของกองทพองกฤษกอนหนานน แตตองเลกลมไปดวยความ

ยากล�าบากในการด�าเนนการ (Beattie 2005, 14 -15).


เดนทางมาถง แผนการกอสราง การท�างานบนทางรถไฟ สะพานขามแมน�าแคว และการเรงงาน

(speedo) แมสงจดแสดงโดยสวนใหญจะใชสอภาพกราฟฟก และหนจ�าลอง แตพพธภณฑไดให

ค�าอธบายถงเหตทมาไว “พพธภณฑแหงนมของสวนตวของเชลยศกนอยมาก เพราะวาพวกเขาไม

สามารถน�าอะไรตดตวมาไดมากนก และเมอเขาจากสถานทนไป กเอาสงเลกนอยทมอยไปดวย”

(จากซายไปขวา)

ภาพ 4 หนาอาคารพพธภณฑสถานแหงความทรงจ�า ชองเขาขาด

เปนจดเรมตนของการเขาชมพนททางประวตศาสตรทเกยวของกบเสนทางรถไฟไทย-พมา

ชอเรยกสถานทดงกลาวนในอกลกษณะหนงคอ ศนยแหงการตความ (centre of interpretation)

หองจดแสดงทเนนการน�าเสนอบรบททางประวตศาสตร สงคม และวฒนธรรม

ของสถานทหนงๆ กอนทผชมจะไดเขาไปเยอนสถานทจรง (ภาพโดย ชเกยรต นมะหต)

ภาพ 5 และ 6 อปกรณทางการแพทย และเสอผาของเชลยศก

มาจากการประยกตใชขาวของหรอวสดธรรมชาตทพอจะหาไดจากสงแวดลอมรอบตว

(ภาพโดย ชเกยรต นมะหต)

ภาพ 7 หนงในพยาน “วตถ” ทหลงเหลอจากสงคราม

คอภาพลายเสนของเชลยศกทมฝมอในการวาดภาพ

พวกเขาบนทกภาพจากกจวตร หลายภาพสรางความประหวนพรนพรงจากแสงและเงาทสลว

หลายภาพอาจมสภาพทเหนอจรง แตมตเหลานเปนความทรงจ�าทพวกเขาเลอกบนทกและจดจ�า

(ภาพถายภาพลายเสนทจดแสดงในพพธภณฑสถานแหงความทรงจ�า

อนสรณสถานชองเขาขาด โดย ชเกยรต นมะหต)


สงแสดงทเปนเหมอนวตถพยานของเหตการณ ไดแก ขาวของเครองใชของเชลยศก เทาทม

การคนพบ ซากอปกรณและวสดในการกอสรางเสนทางรถไฟ ค�าบรรยายสวนหนงเกยวกบเสอผา

ทเชลยศกและกรรมกรชาวเอเชยสวมใส กลาวไววา “เมอเครองแบบและเสอผาอนๆ ขาด พวก

เขากมกใชผาเตยวแทน ซงบางครงกมแจกให แตสวนมากมกท�าจากผากระสอบทขโมยมา หรอ

เศษเสอผาของเชลยเอง สวนผาหมทมอยจ�านวนนอย กไมพอทจะใหความอบอนในยามค�าคน

ระหวางชวงเดอนทเปนฤดหนาว”

วตถพยานชนเลกชนนอยนสามารถถายทอดเปนเรองราวไดดวย สอส�าคญอกประเภทหนง

คอ ภาพวาด ภาพหลายภาพในนทรรศการมาจากบนทกความทรงจ�าของเชลยศกทรอดชวตจน

สงครามสนสดลง เนอหาบางสวนในบนทกหลายเลมยนยนตรงกนวา ทหารญปนจะไมพอใจอยาง

ยง หากพบเชลยศกคนใดบนทกเหตการณทเกดขนในคายและในการกอสราง ไมวาการบนทก

จะเปนรปแบบใดกตาม ดวยเหตน การเกบรกษาใหภาพเหลานนรอดพนจากการตรวจคนของ

ทหารผคม และสภาพอนคบแคนของสงคราม นบเปนเรองยากพอๆ กบทความทรงจ�าเกยวกบ

เหตการณในคายจะถกลบเลอน เราอาจกลาวไดวาความทรงจ�าจงท�าหนาท “พยาน” ชนส�าคญ

ในการรอยเรยงเรองราวของเหลาเชลยศก และประวตศาสตรทเกยวของ

พพธภณฑเลอกใชเรองเลาทถายทอดผานเครองเสยงพกพาระหวางการชม (audioguide)

เพอใหผเขาเยยมชมไดรบรถงขอมล อารมณ และความรสกของเหลาเชลยศกสมพนธมตร รวม

ทงคนงาน เมอผชมเดนมาถงทางออกของนทรรศการในอาคาร นนคอจดทเชอมตอยงทางเดนชม



ภาพ 8 สวนหนงของเอกสารประกอบการชมพพธภณฑสถานแหงความทรงจ�า ชองเขาขาด:

ชองเขำขำด แนวขดตดตำมทำงรถไฟจะมระดบแตกตำงกน ตงแตชวงพนดนทมควำมตน

จนกระทงถงหนทขดตดเปนหลมลก ชองเขำขำดหรอชองไฟนรก ตำมทเรยกกนเปนสวนท

ลกทสดของควำมยำวเสนทำงรถไฟทงหมด

...คนงำนหนงคนตองถอและหมนทเจำะ หรอสวำน และเพอนรวมงำนอกคนหนงตองตอกท

หวเครองเจำะดวยคอนหนก 8 ปอนด เมอหลมทขดเจำะลกพอกจะใชระเบด กอนหนทแตก

จะถกขนยำยดวยมอ แลวกระบวนกำรเจำะหลมกจะเรมใหม

...มกำรท�ำงำนขดเจำะเปนกะ กะหนงนำนถง 18 ชวโมง กำรระเบดและขนยำยเศษหนเปน

ไปอยำงตอเนอง ในตอนกลำงคน กำรท�ำงำนขดเจำะใชแสงสวำงจำกกองไฟ ดวงไฟ หรอ

คบเพลง แสงไฟทนำสะพรงกลว เงำของผคมรวมทงเงำของเชลยศกทผำยผอม สะทอนเงำ

บนกอนหนขนำดใหญ จงเปนทมำของชอชองไฟนรก

ภาพ 9 และ 10 ชองเขาขาดหรอชองไฟนรกเปนสถานทในเรองราวของเสนทางรถไฟสายมรณะ

และชวตของเชลยศกทถกเกณฑแรงงาน ดวยสภาพภมศาสตรและเครองมอเทคนคต�า

(ภาพจ�าลองโลหะในภาพ 9 แสดงลกษณะทางภมศาสตรและเสนทางของรถไฟผานบรเวณชองเขา)

แรงงานจะตองใชก�าลงทเหลออยเพอท�างานตามค�าสง ผชมจะไดฟงเสยงค�าบรรยายจากหฟงเปนระยะๆ

ตามหมดปายทจะบอกเรองราวเปนระยะ (ภาพ 10)

พรอมไปกบการเขาไปสมผสบรรยากาศของสถานทแหงความตาย

ซงไดรบการขนานนามวา “ชองไฟนรก” (ภาพโดย ชเกยรต นมะหต)


สถานทนอกอาคาร เสนทางการเดนไปในชองเขาขาดแบงเปน 3 ชวง ใหผชมไดเลอกศกษาตาม

ความสนใจและเวลาทจะอ�านวย 1) จากพพธภณฑถงชองเขาขาด ไป-กลบ ประมาณ 40 นาท

2) จากพพธภณฑถงถนนหนตก หนงเทยวใชเวลาประมาณหนงชวโมงครง และ 3) จากพพธภณฑ

ถงจดตดหน (Compressor Cutting) และกลบมายงถนนหนตก เปนเวลาประมาณสองชวโมง

ครง โดยมเอกสารประกอบการชม อธบายเสนทางและระยะเวลาในการชม นอกจากน เอกสาร

ยงใหขอมลพนฐานเกยวกบ 1) เสนทางรถไฟสพมา 2) การสรางทางรถไฟ 3) ตนทน (ชวตคน)

4) การรวมตวในนามกลม “ว” (V organization) คนในทองถนทใหความชวยเหลอเชลยศก

และ 5) สนตภาพและภายหลงสงคราม

ดวยขอจ�ากดในการศกษาตวบทจากเครองบนทกดงกลาว ผมขอน�าบนทกความทรงจ�า

บางบทตอนของเชลยศกทไดรบการตพมพ และเปนหนงในทมาของแหลงขอมล ส�าหรบแสดง

เปนตวอยางใหเหนถงกลวธในการบอกเลา “ชวต(!)” ของเหลาเชลยศกในระหวางการสรางทาง

รถไฟในแงมมของการจดแสดง ผมคดลอกบนทกในสวนทเกยวของกบชวตความเปนอยของ

เชลยศกชาวองกฤษทเปนทงแรงงาน และผบนทกเหตการณทเกดขนดวยภาพวาด ลโอ รอวลงส

ทหารหนมทมาประจ�าการบนเกาะสงคโปรเมอเดอนกนยายน ค.ศ. 1941 (พ.ศ. 2484) และ


ตกเปนเชลยศกในวนท 15 กมภาพนธ ค.ศ.1942 (พ.ศ. 2485) อนเปนวนทสงคโปรยอมจ�านน

(ลโอ รอวลงส 2551)

มสองพวกทเดนทำงออกจำกสงคโปร....‘หมวดเอช’ เดนทำงโดยรถไฟมงไปยงบำนโปง

ในประเทศสยำม จำกทนนเรำตองเดนแถวตอไปยงคำยตำงๆ ตำมเสนทำงโครงกำรสรำง

ทำงรถไฟ....เรำกลำยเปนกลผวขำวรวมในกลมแรงงำนหนกจ�ำนวนมำก ซงท�ำงำนรบ

ใชญปนในสงครำม (หนา 340)

แผลเปอยเนองจำกเชอในปำลกลำมเรวดงสำยฟำ มพษรำยกำจ กดกนเนอฅนอยำง

ตะกละตะกลำม พอถงขนน ผปวยกจบชวต! (หนา 205)

คำยนมชำวบำนทปวยใกลตำยดวยโรคบดและอหวำตแนนขนด ฅนผวสและผวขำวนอน

ดวยกน มแตผำขรวแทนเครองนงหม หลำยฅนเปลอยกำย เรำนอนเบยดกนในยำมค�ำคน

อนหนำวเหนบและเปยกชน ทงชำวบำนและเชลยไมตำงกน ลวนอำเจยน ถำยเรยรำด

เลอะเทอะไปทว (หนา 193)

แตละวน เชลยทพอเดนไหวรบค�ำสงใหยกรำงของเพอนและชำวบำนซงเสยชวตไปเมอคน

น�ำออกจำกคำย กลนควำมตำยคลง ชวนคลนเหยนอำเจยนสดพรรณนำ (หนา 194)

รอวลงสกลาวถงทมาของภาพวาด “หลงจากเปนเชลยศกไดไมนานนก พลเอกเซอรหลยส

ฮธ เหนรปเหลาน จงมอบหมาย (อยางไมเปนทางการ) ทนท ใหเขาบนทกภาพทถกตองจาก

ประสบการณของเขาและเพอนเชลยศก” (หนา 389) การตพมพบนทกความทรงจ�า “มใชเพราะ

ผมอยากแสดงความรสกสวนตว แตเพราะผมตองการพดแทนฅนทมอาจบอกเลาอะไรเองได ผม

เกบง�าเรองราวเหลานไวในใจนานกวา 25 ป ความจรงทถกบนทกตอหนาตอตาผานภาพซงผม

วาด ผมเขยนหนงสอเลมนขนดวยเหตผลเพยงอยางเดยว---คอ เลาเรองของมนษยใหมนษยดวย

กนรบร มใชถอสทธในการตดสนหรอแกตางใหผใด ทงมไดปรารถนาจะปลกปนใหพากนเกลยด

ชงญปน” (หนา 299)

ในยามทผมเดนฟงขอมลจากเครองเสยงพกพาน�าชม ขณะนนเปนเวลาราวบายคลอย แต

แดดยงคงแผดแสงและความรอนอยางไมปราน เสยงจากเครองบนทกผานเขามายงโสตประสาท

ตามเนอหาทไดยกตวอยางไป ผมจนตนาการไมไดเลยวา หากอณหภมทรอนเชนน ผมจะสามารถ

ยนกายและท�างานแบกหามกอสรางทางรถไฟไดอยางไร และเมอไดยนขอมลสวนใดทอางองถง


สภาพทนาหดหของชวตความเปนอยของเชลยศก ทงจากสภาพทพโภชนาการ การกนอยหลบนอน

ทไมถกสขลกษณะ หรอการลงทณฑ ภาพวาดหลายภาพทแสดงทารณกรรมและความเจบปวด

จากพพธภณฑ ไดหวนกลบเขามาเสรมประสบการณการชมของผม ภาพเหลานนสรางบาดแผล

ในใจและบาดลกเขาในหวงส�านกของผม

ผมขอสาธยายถงพพธภณฑและชองเขาขาดไวเพยงเทาน กอนทจะไดวเคราะหการน�า

เสนอในหวขอ “บาดแผลและการเยยวยา” ผมจะยอนกลบไปส�ารวจและตรวจสอบวา สถานทใน


ภาพ 11 ชวงหนงของชองเขาขาด ทางซายของภาพเปนอนสรณทผชมจะมาไวอาลยระหวางการเดนชม

(ภาพโดย ชเกยรต นมะหต)

ภาพ 12 และ 13 ภาพจ�าลองจากภาพลายเสนบนทกเรองราวทเกดขนในชองเขาขาด

ซงจดแสดงอยในอาคารพพธภณฑ เนนหนและทองฟาในสวนดานบนของภาพกดใหคนเบองลาง

ทหารญปนวาดมอทถอ “ไมสงการ” เหนอศรษะของพวกเขา

อกภาพหนงเปนการลงทณฑตอนกโทษ

รางกายทผายผอมเชนนจะทนรบน�าหนกของหนกอนทหนกเชนนนไดนานเพยงใด

เปนเรองทยากจะจนตนาการ (ภาพถายจากภาพลายเสน

ทจดแสดงภายในพพธภณฑสถานแหงความทรงจ�า ชองเขาขาด โดย ชเกยรต นมะหต)


ประวตศาสตรแหงนสรางความหมายขนมาอยางไร คงเปนเรองไมงายนกทเราจะเขาใจสถานท

ทผกโยงกบคนจ�านวนหลายหมนพนทงในอดตและปจจบน แตกกลบเยายวนใหเราคนหา อยางไร

กตาม กอนทเราจะไปพจารณาดงนน ผมขอเสนอเรองราวของพพธภณฑอกแหงหนงทจะท�าหนาท

เปนคเปรยบ เพราะเรองราวของสงครามในสวนถดไป กลบคานและคานกบโศกนาฏกรรมและ

ความระทมทกขของชองเขาขาด นนคอเรองราวของ “สงครามกบความรก”

เสยงสตรในสงคราม !?!

จากเสนทางรถไฟสายมรณะในจงหวดกาญจนบร ผมขอน�าผอานขนไปทางเหนอ โดยลด

เลาะไปตามชายแดนดานตะวนตก ผานจงหวดตากขนไปยงแมฮองสอน จากอ�าเภอแมสะเรยง

จนถงอ�าเภอขนยวม สถานทแหงนคอ พพธภณฑสงครามโลกครงท 2 ซงตงอยตรงขามวดมวย

ตอ พพธภณฑแหงนตงอยในพนททสมพนธกบสงครามโลกครงท 2 “กองทพญปนเคยเขามา

สรางทางสายแมมาลย-ปาย ซงเปนทางเชอมระหวางจงหวดเชยงใหมกบจงหวดแมฮองสอน เพอ

ออกสเขตพมาผานอ�าเภอเมองแมฮองสอน อ�าเภอขนยวม บานตอแพ บานหวยตนนน และเขา

เขตพมา บรรจบกบทางทสรางมาจากตองอ” (เชดชาย ชมธวช มปป., 21)

พพธภณฑเปนอาคารชนเดยวทตงอยบนเนนดน ดานหนาอาคารเปนสนามหญาโลง

โดยมซากรถจากสมยสงครามปรากฏใหเหนเดนชด เมอเดนเขามาใกลอาคาร จะเหนปายหน


ลกษณะแทงอยกอนถงทางเขาอาคาร ทางเขาชมนทรรศการเปนความเปนมาของสงครามโลกครง

ท 2 อยางรวบรด จากนน เรองมงไปยงปาแกว เธอแตงงานกบทหารญปนในสมยยงสาวระหวาง

เหตการณสงครามโลก ตลอดระยะเวลาของการเลาถงสงครามโลก ดนตรใหจงหวะอนเรงรอน

และนาประหวนพรนพรงอยในท จากนน ดนตรอยในทวงท�านองทชาลง แสดงถงความรก ถวลหา

และหวนไห ภาพหลายภาพของปาแกว ถกฉาบดวยสโทนน�าตาล และภาพสดทายทวดทศนทง

ไวใหกบผชม คอการเฝารอทหารผนน เพราะการจากไปอยางไมหวนกลบ

ภาพสดทายของปาแกวทเหมอมองไปบนทองฟา เหมอนการเฝารอบางสงบางอยาง ทง

รอยบางอยางไวในความรสกของผม นนไมใชความเศราทเกบง�าภายในจตใจ หากกลบกลาย

เปนความสงสยถงผเขยนบทวดทศนชดน ท�าไมเขาหรอเธอเลอกน�าเสนอเรองราวของสงคราม

ผานประวตชวตของปาแกว และขมวดเรองราวดวยทาทดงกลาว จากนน ผมเดนชมนทรรศการ

ในสวนทเหลอ ขาวของทปรากฏในพพธภณฑมาจากการสะสมของพนต�ารวจโท เชดชาย ชมธวช


ภาพ 14 ดานหนาอาคารพพธภณฑสงครามโลกครงทสอง

ปายอนสรณตดตงอยดานหนาอาคาร เพอใหผทผานมาเคารพ โดยเฉพาะนกทองเทยว

หรอลกหลานของทหารญปนผลวงลบในเขตเมองขนยวมน (ภาพโดย ปณตา สระวาส)

ภาพ 15 ชวตประจ�าวนของทหารญปน แสดงผานฉากจ�าลองการจดวางเครองมอประกอบในมมตางๆ

ภาพ 16 จ�าลองฉากโรงนอนของสถานพยาบาลชวคราว (?) (ภาพโดย ชยตม ประกอบแกว)


มตงแตซากรถยนต อาวธประจ�ากาย และเครองใชในชวตประจ�าวนและการพยาบาล รวมถง

ธนบตรทญปนพมพขนใชเองในระหวางทพ�านกอยในพนท วตถหลายชนเปนสวนประกอบของ

ฉากทสรางขนใหม

แนนอนวาเรองราวของปาแกวในภาพยนตร ไมไดเปนเรองทแตงขน เพราะปาแกวยงคง

มชวตอย และยงมโอกาสพดคยเรองราวดงกลาวใหกบแขกผไปเยอน นต ภวครพนธ ไดบนทก

เรองเกยวกบ “แกว” จากค�าสมภาษณเมอราว ค.ศ. 1992 (พ.ศ. 2535) เรองราวทไดกลาวถงใน

บทความน ไมไดแตกตางไปจากสงทวดทศนไดน�าเสนอ อนไดแกล�าดบความสมพนธของแกวและ

นายทหารญปนทชอฟคดะ ฮเตยว จนกระทงน�าไปสการแตงงานและใหก�าเนดทายาทถงสองคน

นตไดกลาวถงความสมพนธระหวางแกวและฟคดะไดสนสดเมอเขาถกจบตวโดยทางการไทย แต

เรองเลาทสบเนองจากเหตการณการจบตวกลบมเรองเลาทตางกนไปถง 3 ฉบบ3 อยางไรกตาม

นตบนทกไววา แกวไดแตงงานใหมและใหก�าเนดลกคนทสาม

ผมฉกคดถงขอมลในสวนทายของเรองน เปนไปไดหรอไมทวดทศนในพพธภณฑ

สงครามโลกครงท 2 จงใจทจะละเลยถงชวประวตของแกวหลงจากการจากไปของนายทหารญปน

ภาพสดทายซงมนยของความหวนไหและรอคอยบางสงบางอยาง สงผลตอการสรางความเขาใจ

เกยวกบประวตสงครามโลกในขนยวมอยางหลกเลยงไมได เมอเรวๆ น ผมไดมโอกาสสนทนา

3 โปรดอานรายละเอยดของเรองเลาทตางกนใน Niti Pawakapan (2001, 160).


กบเพอนนกวชาการทานหนง ผก�าลงศกษาประวตศาสตรสงครามโลกครงท 2 จากความทรงจ�า

ของผคนในพนทอ�าเภอขนยวม จงหวดแมฮองสอน เพอนผนนไดใหขอมลทนาสนใจเกยวกบผ

ชมทมาเยอนพพธภณฑ เธอกลาววา ยามใดทท�าหนาทเปน “มคคเทศกจ�าเปน” ใหกบคนทไป

เยยมขนยวม ผชมพพธภณฑเหลานนพรอมทจะคนหาภาพสตรจากภาพขาวด�าจ�านวนมากทจด

แสดงในพพธภณฑ และตความเอาเองวา “นนคอปาแกวทปรากฏในวดทศนทเพงไดชมจบไป”

ความสงสยและค�าถามทเกดตามมาคอ ผเขยนบทวดทศนไดตระหนกถงผลกระทบของ

เนอหาในภาพเหลานนตอผชมมากเพยงใด ภาพเหลานนจะกลายเปน ‘ภาพส�าเรจ’ ทตรงความ


ภาพ 17 เศษซากของยานพาหนะถกจดวางไวเบองหนาภาพถายการเคลอนก�าลงพลของกองทพญปน

(ภาพโดย ปณตา สระวาส)

ภาพ 18 บางสวนของอาวธในตจดแสดง (ภาพโดย ชยตม ประกอบแกว)

ภาพ 19 ภาพพมพบนวสดไวนล เปนภาพของปาแกวทยกมอไหวอนสรณทระลกถงทหารผจากไป

เชนเดยวกบภาพสดทายทปรากฏในวดทศนเมอผชมเขาสภายในอาคาร

ขอความทเขยนประกอบภาพดงกลาวคอ “สงครามโลกครงท 2 แมดเสมอนโหดราย

แตส�าหรบคนไทยอยางพวกฉน สงครามคราวนเปนความรก

ความผกพนระหวางทหารญปนกบคนไทย ทฉนไมเคยลมเลอน” (ภาพโดย ปณตา สระวาส)

ภาพ 20 ภาพสตรทขายของใหกบทหารญปน ไดรบการขยายใหญและจดแสดงในพพธภณฑ

ผชมจ�านวนไมนอยททกทกเอาเองวา หญงทปรากฏในภาพเปนคนเดยวกบปาแกวทไดชมในวดทศน

(ภาพจาก เชดชาย ชมธวช มปป.)


คดของผชมไวกบมตรภาพอนดงามของชาวบานกบทหารญปน หรอจะใหกลาวเฉพาะลงไป ชวต

ของแกวทผกกบการแตงงานกบทหารญปน ผเขยนบทวดทศนเคยค�านงหรอไมวา ภาพทตนเอง

น�าเสนอเชนนนสอดคลองกบชวตของปาแกวทด�าเนนตอไปหลงการจากไปของสามชาวตางชาต

เพยงไร ชวตของเธอไดเรมตนใหม เธอสรางครอบครวใหม เธอไมไดยดตดกบอดตดงทวดทศนได

ทงไวใหผชมพพธภณฑร�าลกตลอดการชมเรองราวทเหลอในพพธภณฑ

ภาพความสมพนธระหวางชาวบานและทหารญปนอาจไมชดเจนมากนกจากการจดแสดง

เพราะวตถถกจดเปนหมวดหม และไมไดมค�าอธบายทตความใหเหนถงชวตประจ�าวนของเหลา

ทหารญปนจากวตถสงของ นอกไปจากฉากทจ�าลองขนประกอบภาพถาย อยางไรกตาม ผมได

รบค�าบอกเลาเกยวกบความสมพนธอนดระหวางทหารญปนกบชาวบานจากปากค�าของลงจอรยะ

อประ ผดแลพพธภณฑ และภาพดงกลาวชดเจนมากขนเมอไดอานขอมลจากเอกสารอดส�าเนา

ของ พนต�ารวจโท เชดชาย ชมธวช ทวางขายในพพธภณฑ ซงรวบรวมภาพถายทนาสนใจหลายภาพ

และค�าอธบายภาพโดยสวนใหญเชอมโยงกบการเดนทางถอยทพของญปนมายงอ�าเภอขนยวม

โดยเชดชายไดชใหเหนวาทหารญปนเขามาเกยวของกบสงคมในขนยวมอยสองชวงคอ ชวงส�ารวจ

และสรางทาง และชวงถอยทพจากพมา ไมวาจะเปนการซอขายแลกเปลยนสนคา กจวตรประจ�า

วน แมจะไมไดบงถงทมาของภาพอยางแนชด แตภาพถายหลายภาพกเสรมใหเหนความเปนอย

ของทหารญปน ระหวางเสนทางการเดนทพในปา

นอกจากน ผมยงไดใชขอมลจากงานของนต ทเสรมใหเหนปฏสมพนธระหวางคนในพนท

และทหารญปนอยางมชวตชวามากขน นตชใหเหนวาคนในขนยวมไมไดจดจ�าภาพอนเลวรายของ

ทหารญปนไวแตประการใด หลายคนยงไดรบโอกาสในการสรางรายไดใหกบตนเอง

ขำวนน ซอจำกชำวบำนทอยในพนท และเกบไวในคลงขำวขนำดใหญในคำยทหำร…

กำรคำขำยเชนนไดสรำงรำยไดใหกบพอคำทองถนอยบำง (...) บญสไดรบกำรวำจำง

เปนคนน�ำทำง โดยไดรบคำจำงวนละสำมบำท ในขณะทคำจำงแรงงำนส�ำหรบงำน

แบกหำมทวไปอยทวนละ 1.50 บำท (...) คนในพนทหลำยคนท�ำงำนประมำณสองสำม

เดอน และเรยนรทจะพดภำษำญปนเลกๆ นอยๆ (Niti Pawakapan 2001, 156-157)

นตไดสรปความเหนไววา “ไมมผอาวโสในชมชนคนใดทเขาสมภาษณ เหนความรนแรง

หรอความโหดรายของทหารญปน พวกเขากลบกลาวถงกองทพญปนดวยความภาคภมใจและ

ไมตรจต” (เพงอำง)


ขอสงเกตส�าคญอกประการหนงในการจดแสดง ไดแก ฉากพระบรมราชโองการของ

จกรพรรดญปนในการประกาศสงครามมหาเอเชยบรพากบฝายสมพนธมตร การจดวางไดน�า

พระบรมราชโองการดงกลาววางไวทกงกลางของพนทแสดงทแยกยอย และยกพนเหนอระดบพน

ปกต ภาพของพระจกรพรรดฮโรฮโต ขยายใหญและประดษฐานอยทในสวนบนของผนง นอกจาก

น ยงมภาพตรวจพลกองทพญปนรายลอมอยแทนประทบดาบ และมการจดเครองบชาดวยดอกไม

ในแจกน ผมคดวานยของฉากนแสดงใหเหนถงการปรากฏของกองทพญปนในพนททไดรบการ

ตอนรบของคนในขนยวม

นอกจากน ผมยงมโอกาสไดเยยมชมสถานทใกลเคยงกบพพธภณฑ วดมวยตอตงอยฝง

ตรงขาม ซงเคยเปนทพ�านกและสถานพยาบาลชวคราวของทหารญปน เมอกองทพญปนถอยทพ

กลบจากพมา และยงมปายอนสรณประดษฐานอยในบรเวณวดเชนกน ทงหมดทงมวลทไดกลาว

มาแสดงใหเหนความสมพนธของทหารญปนกบขนยวมทมตอเนองมาจวบจนปจจบน ดงตวอยาง

ท เชดชาย ชมธวช (มปป.) ไดบรรยายถงอดตนายทหาร โมะโทะโยช อโนะอเอะ ไววาอโนะอเอะ

ภาพ 21 ฉากพระบรมราชโองการประกาศสงครามมหาเอเชยบรพาของพระจกรพรรดญปน

(ภาพโดย ชยตม ประกอบแกว)


เปนสตวแพทยทหารมาของจกรพรรด ผเดนทางเขายงอนเดยโดยผานกาญจนบร ในระหวางการ

ถอยทพกลบมายงอ�าเภอขนยวม นายอโนะอเอะปวยเปนไขมาลาเรย แตไดรบความชวยเหลอ

จากคนไทย จงมความส�านกและผกพนกบคนไทยเปนอยางมาก และยงคงแวะเวยนมาเยยม

เยอนเมองไทยทกป

บาดแผลและการเยยวยา

ควำมทรงจ�ำแบบเรองรำว [episodic memory] เปนควำมสำมำรถของเรำในกำรจดจ�ำ

เหตกำรณ สถำนท ควำมสมพนธตำงๆ ขอมล และผคนทอยในชวงชวตของเรำ ควำม

ทรงจ�ำเชนนมลกษณะเปนอตวสยสงมำก เรำจดจ�ำเรองรำวชวตตำมทศนะของเรำ ตำม

ทเรำเหน และอำจจะไมเหมอนกบทคนอนมองมำทเรำ เรำไมจดจ�ำสงตำงๆ อยำงตอ

เนองโดยตลอด .... เรำจดจ�ำเรองรำวหลกอนเนองดวยชวต (Kayvanagh 2000, 13)

การชมพพธภณฑสงครามทงสองแหงสงผลตอความรสกของผมและความเขาใจตอ

ประวตศาสตรในหลายลกษณะ ทงทกอใหเกดความกระจางในเรองราวของสงคราม และทสราง

ความสงสยและความอดอด ผมขอเรยกสงทตกคางในอารมณและความรสกวา “บาดแผล” ผม

ลองส�ารวจและตรวจสอบวาบาดแผลเหลานมลกษณะอยางไร หรอบาดลกมากเพยงใด

แผลจำกรอยขดขวน สงครามในพพธภณฑกอขนจากเรองเลาของอดตประกอบสงแสดง

วตถพยานหลายชนเปนเครองเตอนใหผชมระลกถงเหตการณเหลานน แตยงเปดชองวางให

จนตนาการของคน ‘เลน’ กบสงทไมไดรบการบอกเลาไว หรอแสดงอรรถาธบายไว ลองยอนกลบ

ไปยงพพธภณฑสถานแหงความทรงจ�า ชองเขาขาด เนอหาหลกไดรบถายทอดผานเรองเลาและ

สถานททเกดเหตการณ มากกวาจะเนนขาวของเชนทปรากฏในพพธภณฑสงครามโลกครงท 2

อ�าเภอขนยวม ความพรองในวตถจดแสดงและความไมสมบรณจากเศษซากทเหลออยหลงจาก

สงคราม ส�าหรบผมแลว ความไมมทวานกลบสถาปนาเปนความหมายส�าคญของการจดแสดง

‘ความไมม’ เชนนเสรม ‘ความไมสมบรณ’ ของเหลาเชลยศกในประวตศาสตรสงคราม ภาพดง

กลาวไดตอกย�าใหผชมเหนภาพชวตทขาดวนของเชลยศก


ในทางตรงขาม พพธภณฑสงครามโลกครงท 2 ทอ�าเภอขนยวม ไดแสดงวตถไวเบองหนา

ของผชม บรรดาเครองใช ยทโธปกรณ เสอผา และซากยานพาหนะของทหารญปน แสดงถงการ

ครอบครองสงของ แมขาวของเหลานจะมาจากการรวบรวมวตถทกระจดกระจายอยในบรเวณ

อ�าเภอขนยวมจนถงชายแดน แตเมอน�ามาอยในสถานทเดยวกน วตถไดสรางรางปรากฏของ

กองทพญปนขนอกครง

แผลทกรดลก หากพจารณามมเรองทเลาของพพธภณฑทงสองแหง กองทพและทหารญปน

เขาไปสมพนธกบเรองราวของพนททงสองแหง ส�าหรบพพธภณฑสถานแหงความทรงจ�า ชองเขา

ขาด ญปนเปนชายขอบของเรองราว เพราะแกนของเรองไดเลอกเลาเรองราวของเชลยศกและ

แรงงาน ญปนมสถานภาพเหมอนวายรายตามน�าเสยงของการเลาเรองจากมมของเชลยศก ใน

ทางตรงขาม ญปนเปน “ตวชโรง” ของพพธภณฑสงครามโลกครงท 2 ในสายตาของผทน�าเสนอ

เรองราว เขา/เธอ มองเหลาทหารเสมอนวรบรษของตวบท

ค�าถามทแทรกขนระหวางการพนจพเคราะหมมเรองเลากคอ ต�าแหนงแหงทของผเลา อน

ไดแก องคการทหารผานศกของออสเตรเลย และรฐบาลออสเตรเลยทเกยวของโดยตรงกบการ

สรางพพธภณฑสถานแหงความทรงจ�า ชองเขาขาด และองคการบรหารสวนต�าบลขนยวม ทเปน

ผสนบสนนการจดสรางนทรรศการของพพธภณฑสงครามโลกครงท 2 และอดตทหารญปนหรอ

ญาต ผทใหความชวยเหลออนๆ โดยเฉพาะอยางยงโครงการจดสรางอาคารหลงใหมทก�าลงม

ขนในป พ.ศ. 2553 ตรงน ผมยงไมมค�าตอบวา ผใหการสนบสนน (funder) สงอทธพลตอการ

ก�าหนดตวบทในพพธภณฑหรอไม วาระของผกระท�าการ (agency) เหลาน เขาไปก�ากบค�า

อธบายประวตศาสตรอยางไร นนเปนสงทผมตองคนหาตอไป

แผลทเนำเปอย รอยแผลทบาดลก หากไมไดรบการรกษาจะกลายสภาพเปนความเนา

เปอย ผมสงสยเสมอมาวา สงคมจดจ�าอดตอยางไร โดยเฉพาะเรองราวของสงครามทไดแจงไว

แตตน ราฟาเอล แซมมวล (Raphael Samuel) กลาวถงนยของความทรงจ�าตอเรองราวทาง

ประวตศาสตร “...ความทรงจ�าตกอยใตเงอนไขทางประวตศาสตร และการรอฟนความทรงจ�าเปน

สวนหนงของกระบวนการทางสงคมในการจดจ�าเรองราวในอดต” (Samuel 1994, 8 อางถงใน

Kavanagh 2000, 6-7) หากเราถอยออกจากภาพอดตทบอกเลาในพพธภณฑ และเดนกาวมาส

พนทแวดลอมอนๆ พพธภณฑทงสองแหงปฏสมพนธอยางไรกบพนทอนทเกยวของกบสงครามโลก


และทส�าคญ เราเหนอยางเดนชดวาสงครามไมไดจบลงในวนยตสงคราม เรองเลาของสงคราม

ยงไหลเวยนอยในความทรงจ�าของสงคม ผคนมากหนาหลายตาหมนเปลยนมาเลาและรบรเรอง

ราวผานพพธภณฑ พวกเขาจดจ�าสงครามอยางไร เพราะ “เมอใดกตามทเรานกยอนถงอดตใน

หวงส�านก สงทหวนกลบมานนเปนไดทงสงทเราลมและทเราจดจ�า” (Kavanagh 2000, 15)

หลายครงเมอผมชมภาพยนตรหรอนทรรศการบางชดจบลง ผมพบรอยแผลบางอยางเกด

ขนในใจ จนตนาการของผมยงคงท�างานอยในชวงเวลาหนง ในกรณของการเยยมชมพพธภณฑ

สงครามเชนกน ความสงสยใครรและขอกงขาดงทไดแสดงไวในทน เปนสวนเสยวของมโนส�านก

ทไมหยดนงเมอการเยยมชมเสรจสนลง ผมถามตวเองวาจะหาทางเยยวยาไดอยางไร แนนอน

วา การเยยวยาในระยะยาวคอ การสรางความเขาใจใหกบตนเองตอขอค�าถามทเกดขน ซงนน

กคงตองใชเวลาไมนอยกวาบาดแผลเหลานนจะหายด แตส�าหรบเวลาอนใกล ผมจะสมานแผล

เอาไวไดอยางไร

ผมมองยอนกลบไปในคลงภาพจากพพธภณฑสถานแหงความทรงจ�า ชองเขาขาด อกครง

ผมสะดดลงทภาพหนง สถานทแหงนนคอ ระเบยงไมทยนออกจากตวอาคารพพธภณฑสถานแหง

ความทรงจ�า ชองเขาขาด โครงสรางเหลกสมยใหมท�าหนาทเปนหลงคาคลมแทนสเหลยมทรงสง

บนแทนดงกลาวแสดงภาชนะเซรามกปากกวาง ทแหงนนเปนจดพกสดทายของการชมพพธภณฑ

ผลงานชนดงกลาวเปนงานสรางสรรคของอดตเชลยศกชาวออสเตรเลย ในนามของ“ภาชนะ

สนตภาพ” (Peace Vessel) แตในวนนน ผมไมไดใชเวลากบสถานทดงกลาวมากนก เพราะ

เหนดเหนอยจากการเดนชมชองเขาขาด แตเมอยอนกลบมาพนจภาพดงกลาว ความเงยบกลบ

ดงขนมาภายในจตใจ เพราะหากเราเปรยบภาชนะใบนเปน ‘สนตภาพ’ มนษยเองจกตองเปนผ

เสกสรรคและปนแตงขนมา

สนตภำพไมใชของขวญทพระเจำบนดำลใหแกมนษยชำต

หำกแตเปนของขวญทมนษยพงจะมอบใหกบมนษยดวยกนเอง

เอล วเซล (Elie Wiesel)4

4 สวนหนงของขอความทอางถงในเอกสารประกอบการชมอนสรณสถานกอง (Le Mémorial de Caen

2003, 6).


ภาพ 22 [หน� 56] และ ภาพ 23 [บน]

Peace Vessel หรอภาชนะสนตภาพ เปนผลงานสรางสรรคของ

ปเตอร เราชฟอรธ (Peter Roushforth)

ในป ค.ศ. 1946 เขาเรมฝกฝนการปนหมอท

Royal Melbourne Institute of Technology

ผลงานของเขาเปนทรจกทงในออสเตรเลยและนานาชาต

(ภาพ 22 [หนา 56] โดย ชเกยรต นมะหต

และภาพ 23 โดย ศรยทธ เอยมเออยทธ)


รายการอางอง

เอกส�รภ�ษ�ไทย

เชดชาย ชมธวช, พนต�ารวจโท. ม.ป.ป. ทหารญปนในความทรงจ�าของชาวขนยวมในสมยสงครามโลก

ครงท 2. เอกสารอดส�าเนา.

อาเคโตะ นากามระ. 2546. ความทรงจ�าของนายพลนากามระเกยวกบเมองไทยสมยสงคราม

มหาเอเชยบรพา, เออจ มราซมา และ นครนทร เมฆไตรรตน (แปล). พมพครงท 2.

กรงเทพ: ส�านกพมพมตชน.

วกเตอร อ. แฟรงเกล. 2549. มนษย ความหมาย และคายกกกน. อรทย เทพวจตร (แปล).

นนทบร: โอ พระเจา พบลชชง.

ลโอ รอวลงส. 2551. อาทตยอทยดงสายฟา, ปารฉตร เสมอแข (แปล). กรงเทพ: ผเสอ.

เบเนดกท แอนเดอรสน. 2552. ชมชนจนตกรรม บทสะทอนวาดวยก�าเนดและการแพรขยาย

ของชาตนยม, บรรณาธการแปลโดย ชาญวทย เกษตรศร. กรงเทพ: มลนธโครงการ

ต�าราสงคมศาสตรและมนษยศาสตร.

อษา เลศมาลยมาลย. 2548. “ยอนรอยทหารผานศก ผานพพธภณฑชองเขาขาด.” มตชน

รายวน. 16 พฤษภาคม: 34.

เอกส�รภ�ษ�องกฤษ

Antze, Paul and Michael Lambek, eds. 1996. Tense Past: cultural essays in trauma

and memory. New York; London: Routledge.

Beattie, Rod. 2005. The Death Railway: A Brief History. Bangkok: Image Makers.

Clarke, Hugh V. and Colin Burgess. 1993. Barbed Wire and Bamboo: Australian POWs

in Europe, North Africa, Singapore, Thailand and Japan. New South Wale:

Allen & Unwin.

Crager, Kelly E. 2008. Hell under the Rising Sun: Texan POWs and the Building of

the Burma-Thailand Death Railway. College Station, TX: Texas A&M University

Consortium Press.

Evers, Cornelis B. 1993. Death Railway. Bangkok: Craftsman Press.


Forty, Adrian and Susanne Küchler, eds. 2001. The Art of Forgetting. Oxford; New

York: Berg.

Guerin, Frances and Roger Hallas, eds. 2007 The Image and the Witness: trauma,

memory and visual culture. London: Wallflower Press.

Haseman, John B. 1999. The Thai Resistance Movement during the Second World

War. Bangkok: Chalermnit Press.

Hodgkin, Katharine and Susannah Radstone, eds. 2003. Contested Pasts: the Politics

of memory. London, New York: Routledge.

Kavanagh, Gaynor. 2000. Dream Spaces: memory and the museum. London: Leicester

University Press.

Kinvig, Clifford. 1998. River Kwai Railway. London: Brassey’s.

LaCapra, Dominick. 2001. Writing History, Writing Trauma. Balitmore, London: the

John Hopkins University Press.

McCormack, Gavan and Hank Nelson. 1993. The Burma-Thailand Railway. Chiang Mai:

Silkworm Books.

Mémorial de Caen, Le. 2003. Guide de Visite. Caen: Editions Mémorial de Caen.

Memorial to the Murdered Jews of Europe. 2007. Materials on Memorial to the

Murdered Jews of Europe. Berlin: Nicolaische Verlagsbuchhandlung GmbH.

Misztal, Barbara A. 2003. Theories of Social Remembering. Maidenhead; Philadelphia:

Open University Press.

Morris, Tom. 1993. “Memories of the Burma-Thailand Railway.” In Gavan McCormack

and Hank Nelson, The Burma-Thailand Railway. Chiang Mai: Silkworm Books,

27-36.

Niti Pawakapan. 2001. “ ‘Almost a love story’: Japanese soldiers in north-west Thailand.”

South East Asia Research, 9(2): 149-172.

Saggers, Ian. 2000. To Hell-Fire, Purgatory and Back. Perth: Optima Press.

Samuel, Raphael. 1994. Theatres of Memory: Past and Present in Contemporary

Culture. London: Verso.


Searle, Ronald. 1986. To the Kwai – and Back: War Drawings 1939 – 1945. London:

Williams Collins Son & Co.

Stubbs, Peter W. 2003. The Changi Murals: the Story of Stanley Warren’s War.

Singapore: Landmark Books.

Tamayama, Kazuo. 2004. Building the Burma-Thailand Railway 1942-43. Japan: Koho

Printing.

Documents

abstract - Faculty of Sociology and Anthropology · 2015-02-14 · 58 abstract This article discusses the politics of war museums based on a comparative interpretation of exhibition