ABS-PB_for_web

Fonds voor Vakopleiding in de Bouwnijverheid

LEIDINGEN IN ABS, PB

De sanitair installateur

1

LEIDINGEN IN ABS, PB

Koningsstraat 451000 Brussel

Tel.: (02) 210 03 33Fax: (02) 210 03 [email protected]

D E S A N I T A I RI N S T A L L A T E U R

FONDS VOOR VAKOPLEIDINGIN DE BOUWNIJVERHEID

2

© Fonds voor Vakopleiding in de Bouwnijverheid, Brussel, 2000.Alle rechten van reproductie, vertaling en aanpassing onder eender welke vorm, voorbehouden voor alle landen.D/1698/2000/24

3

WERKGROEP

– Opmaak en eindredactie: De heer Marc Boeynaems De heer Fons Ides De heer Patrick Uten De heer Georges Verhoeven

– Coördinatie: De heer Paul Becquevort

VOORWOORD

Toen het werkterrein van het Fonds voor Vakopleiding in de Bouwnijverheid werd uitgebreid tot de Voltooiingssector, werden de verantwoordelijkheden per beroep verdeeld over werkgroepen: de FVB-secties.

Binnen de FVB-sectie «Sanitaire Installaties, Kunststoffen en Gas» werd reeds van bij de aanvang be slist om een leerboek te ontwikkelen. In de loop van de werkzaamheden kreeg het leerboek eerder het ka rak ter van een naslagwerk voor opleiding.

Met dit naslagwerk willen we een zo breed mogelijk publiek bereiken: de leerlingen, de volwassenen in opleiding, de opleiders, en last but not least... de sanitair installateur zelf.

Ten behoeve van de lezer werd het naslagwerk opgedeeld in verschillende modules. Per afgeronde eenheid werd er telkens een boekje van een 40-tal pagina’s opgemaakt.

Voor diegenen die zich meerdere boekjes, of de volledige reeks willen aanschaffen, werd een bijbehorende map ontwikkeld, om de boekdelen in op te bergen. De volledige structuur van het naslagwerk vindt u op de keerzijde van de cover.

We hopen met dit werk een bijdrage te leveren tot meer uniformiteit in de opleiding en zijn er van overtuigd dat de leerlingen of cursisten met dit werk op een aangename wijze kunnen kennismaken met het zo veelzijdige beroep van «Sanitair Installateur».

We willen hierbij al de leerkrachten danken die hun bijdrage hebben geleverd om dit omvangrijk werk te realiseren, evenals de fi rma’s die ons hebben geholpen bij de keuze van de illustraties en het corrigeren van sommige teksten.

Speciaal willen we de heren N. De Pue (†) (past-voorzitter L.B.I.S. - Beroepsfederatie Sanitair, Gas en Dakbedekking) en G. Wouters (honorair voorzitter, Verenigde Lood- en Zink be wer kers, Ant werpen) vermelden, die mee aan de wieg stonden van dit project en de verdere realisatie mogelijk maakten.

Veel lees ple zier.

Stefaan Vanthourenhout,FVB-Voorzitter.

4

INHOUDSTAFEL

MODULE III: LEIDINGEN

HOOFDSTUK IX: ABS, PB

IX.1. ABS (Acrylonitril butadieenstyreen) ............................................................................ 5 IX.1.1. Omschrijving .................................................................................................... 5 IX.1.2. Materiaaleigenschappen .................................................................................. 5 IX.1.3. Handelsvormen ................................................................................................ 7 IX.1.4. Verbindingen ..................................................................................................... 7 IX.1.4.1. Koudlasverbindingen (lijmmethode) ................................................... 8 IX.1.4.2. Losneembare verbindingen ................................................................ 9 IX.1.5. Bewerking ......................................................................................................... 9 IX.1.6. Montage ............................................................................................................. 10 IX.1.6.1. Beugelafstanden ................................................................................. 10 IX.1.6.2. Uitzetting ............................................................................................. 11 IX.1.6.3. Uitzettingsmoffen ................................................................................ 11 IX.1.6.4. Richtingsveranderingen ...................................................................... 12 IX.1.6.5. Uitzettingslussen ................................................................................ 12

IX.2. PB (Polybuteen) ............................................................................................................. 13 IX.2.1. Omschrijving .................................................................................................... 13 IX.2.2. Materiaaleigenschappen .................................................................................. 13 IX.2.3. Toepassingen ................................................................................................... 14 IX.2.4. Handelsvormen ................................................................................................ 15 IX.2.5. Verbindingen ..................................................................................................... 16 IX.2.5.1. Klemverbinding ................................................................................... 16 IX.2.5.2. Mofl asverbinding ................................................................................ 16 IX.2.5.3. Elektromofl as ...................................................................................... 17 IX.2.6. Bewerking ......................................................................................................... 17 IX.2.7. Montage ............................................................................................................. 18 IX.2.7.1. Uitzetting ............................................................................................. 18 IX.2.7.2. Vrije opstelling .................................................................................... 18 IX.2.7.3. Starre montage ................................................................................... 19

5

HOOFDSTUK IX: ABS, PB

IX.1. ABS (Acrylonitril butadieenstyreen)

IX.1.1. OMSCHRIJVING

ABS is een copolymeer op basis van acrylonitryl, butadieen en styreen, dat behoort tot de groep der thermoplasten (zie Kunststoffen – Algemeen) en dat al een twintigtal jaren veelvuldig wordt toege-past. Door zijn toepasbaarheid van –40 °C tot +80 °C is ABS inzetbaar op velerlei gebieden.

Voor bepaalde toepassingsgebieden is ABS zelfs beter inzetbaar dan andere kunststoffen daar het bepaalde eigenschappen van deze kunststoffen verenigt zoals:– de verlijmbaarheid van PVC, zonder breekbaar te worden rond het vriespunt;– de bestendigheid tegen lage temperaturen, zoals van PE.

IX.1.2. MATERIAALEIGENSCHAPPEN

• Massadichtheid 1,06 kg/dm3

• Gemiddelde lineaire uitzettingscoëffi ciënt 10,1 x 10–5

of 0,101 mm/m °C

chemischeen temperatuur-bestendigheid

hoge slagvastheidglans- en

vormvastheid

A = acrylonitril

B = butadieen S = styreen

ABS

BRON : ERIKS - ANTWERPEN

6

• Verwekingspunt 90 °C

• Slagvastheid De slagvastheid tussen –40 °C en +80 °C

is zeer groot: geen breuk bij deze tempera-turen.

• Maximum bedrijfsdruk

Zoals bij alle thermoplasten is ook de drukbelasting van ABS afhankelijk van de temperatuur. De drukbelasting wordt ook aangeduid als PN nominale druk (presssion nominale). Dit is de genormaliseerde inwendige maximale waterdruk die de buis kan verdragen bij 20 °C en

voor een levensduur van 50 jaar.

Onderstaande tabel is opgesteld volgens bovenvermelde gegevens; men leest hier dus af:

PN = 10 bar bij 20 °C voor een levensduur van 50 jaar.

• Toepassingen

ABS bevat geen enkel giftig element, en kan dus succesvol gebruikt worden voor:– drinkwater,– gedistilleerd water,– alle voedingsproducten,– veel medische en farmaceutische pro-

ducten.


Wer

kdru

k (b

ar)


Temperatuur (°C)

7

IX.1.3. HANDELSVORMEN

Buizen, in lengtes van 5 m

Meest voorkomende buisdiameters

Buiten Ø (in mm) Binnen Ø (in mm) 16 10 20 15 25 20 32 25 40 32 50 40 63 50 75 65 90 80

Toebehoren

Er bestaat een heel gamma aan accessoires (ellebogen, bochten, T-stukken, koppelingen…).

IX.1.4. VERBINDINGEN

Er bestaan 2 verbindingsmethoden:

– koudlasverbinding,– losneembare (demonteerbare) verbindingen.


8

IX.1.4.1. KOUDLASVERBINDINGEN (LIJMMETHODE)

Om buizen en toebehoren met elkaar te verbinden zal men enkel de speciaal daarvoor ontwikkelde lijm gebruiken. Gebruik van andere lijm veroorzaakt lekke verbindingen of verzwakking van de instal-latie.

Werkwijze

De buis haaks afkorten. Bramen verwijderen en een aan-schuinkant maken.

Insteekdiepte aanduiden.

Spie-eind van de buis en in-wendige van het hulpstuk schuren (de buis wordt niet opgetrompt !!!)

Reinigen van het spie-eind en het mofeind.

De juiste lijm aanbrengen met ABS reiniger.

Zonder draaien het spie-eind in de mof schuiven en de overtol-lige lijm verwijderen.


9

IX.1.4.2. LOSNEEMBARE VERBINDINGEN

Men kan ook verbinden door middel van fl enzen, koppelingen of draadfi ttings. Er bestaan ook kranen, terugslagkleppen, fi lters… uit ABS.

Om een schroefdraadverbinding af te dichten, mag men enkel PTFE tape («tefl on») gebruiken: nooit een pasta!

IX.1.5. BEWERKING

• Er mag geen draad getrokken worden op de buizen. Om de buis af te korten gebruikt men een zaag of een buizensnijder voor kunststof.

• Om de buis aan te schuinen gebruikt men een vijl of aangepast gereedschap.


BRON : FRIEDRICHSFELD (DUITSLAND)

10

IX.1.6. MONTAGE

IX.1.6.1. BEUGELAFSTANDEN

Zoals bij elke kunststofl eiding dient enige aandacht besteed te worden aan het beugelen van een ABS buis.

Op onderstaande tabel kan men afl ezen welke beugelafstanden, uitgedrukt in mm, toe te passen. Bij verticale leidingen kan men deze afstand verlengen met x 1,3.

Men moet bij de keuze van een beugel wel onderscheid maken tussen vaste punten en gewone bevestigingspunten: het «dwingen» van een uitzetting in een bepaalde richting.

Vaste punten kan men bekomen door de glijbeugel zodanig te plaatsen dat de fi tting als aanslag gebruikt wordt.

Diameter in mm +20 °C +50 °C +70 °C

16 0.8 0.5 0.4 20 0.9 0.5 0.4 25 1.0 0.7 0.6 32 1.1 0.7 0.7 40 1.1 0.7 0.7 50 1.2 0.8 0.7 63 1.4 0.9 0.7 75 1.6 0.9 0.8 90 1.7 1.0 0.9 110 1.9 1.2 1.0 ...


11

IX.1.6.2. UITZETTING

In vergelijking met klassieke materialen hebben kunststoffen een veel grotere uitzettingscoëffi ciënt.

Voorbeeld voor ABS:

– buislengte : 10 meter

– starttemperatuur = omgevingstemp. 20 °C– watertemperatuur = buistemp. 70 °C

– ΔL = ΔT x L x α = (70 °C – 20 °C) x 10 m x 0,101 mm/m °C = 50,5 mm m.a.w.: de buis wordt 5,05 cm langer

waarbij: ΔL = lengteverandering ΔT = temperatuurverschil in K (of °C) L = lengte in meter α = uitzettingscoëffi ciënt

Dit fenomeen is niet te voorkomen, maar er moet wel rekening mee gehouden worden.In de praktijk gebeurt dit door:– uitzettingsmoffen,– richtingsveranderingen,– uitzettingslussen.

Door een vakkundige plaatsing van glijbeugels die de uitzetting toelaten en vaste punten die elke beweging van de buis onmogelijk maken, wordt de uitzetting in een welbepaalde richting «ge-dwongen».

IX.1.6.3. UITZETTINGSMOFFEN

Deze worden toegepast waar plaatsgebrek is voor uitzettingslussen of richtingsveranderingen.De as van beide delen van de uitzettingsmof moet in lijn blijven, anders ontstaat gevaar voor lekkage.

12

IX.1.6.4. RICHTINGSVERANDERINGEN

In een kleinere installatie is het soms mogelijk om de beweging (uitzetting en krimp) op te vangen door de leidingaanleg aan te passen.

IX.1.6.5. UITZETTINGSLUSSEN

Deze manier van opvangen van uitzetting is onafhankelijk van de diameter.

Het komt erop neer om de uitzetting in een bepaalde richting te «dwingen», en dan een kunstmatig berekende «richtingsverandering» te voorzien.

Om de beenlengtes van de uitzettingslussen te bepalen, gebruikt men volgende grafi ek:

niet aanbevolen

aanbevolen

niet aanbevolen

aanbevolen

fl ens

beugel

Beenlengte van compensatiebochten



vaste punten

13

IX.2. PB (Polybuteen)

IX.2.1. OMSCHRIJVING

Polybuteen is een thermoplast uit de groep van de oleofi nen.De goede mechanische eigenschappen, de chemische bestendigheid en in het bijzonder, de warmte-stabiliteit en de buigzaamheid maken polybuteen tot een belangrijk materiaal in de leidingtechniek.

IX.2.2. MATERIAALEIGENSCHAPPEN

• Massadichtheid kg/dm3

• Gemiddelde lineaire uitzettingscoëffi ciënt 0,13 mm/m °C

• Verwekingspunt 113 °C

• Slagvastheid 40 kJ/m2

Bij 0 °C nog een hoge slagvastheid (m.a.w.: de kracht nodig om het materiaal te breken bij ver-melde temperatuur)

• Maximumbedrijfsdruk

Zoals bij alle thermoplasten is ook de drukbelasting van PB afhankelijk van de temperatuur.

De drukbelasting wordt ook aangeduid als PN nominale druk (pression nominale).

Dit is de genormaliseerde inwendige maximale waterdruk die de buis kan verdragen bij een be-paalde temperatuur (hier 70 °C) en voor een levensduur van 50 jaar.

PN = 10 bar bij 70 °C voor een levensduur van 50 jaar. • Lichtbescherming voor aangelegde leidingen in gebouwen is niet nodig.

• Bestand tegen zuren en zwakke oplosmiddelen, maar niet tegen oxiderende zuren.

BRON : GEORG FISCHER (DUITSLAND)

14

IX.2.3. TOEPASSINGEN

• Alle sanitaire installaties

• Persluchtleidingen

• Zwembadleidingen

• …


15

Toebehoren

Er bestaat een heel gamma aan accessoires (ellebogen, bochten, T ’s, koppelingen…)

IX.2.4. HANDELSVORMEN

Verkrijgbaar van DN 12 (16 mm) tot DN 25 (32 mm) als «buis-in-buis» fl exibel.

Van DN 12 (16 mm) tot DN 90 (110 mm) in starre leidingen.

Meest voorkomende buisdiameters

Buitendiameter (in mm) DN (nominale diameter) 16 12 20 15 25 20 32 25 40 32 50 40 63 50 75 65 90 80 110 90



16

IX.2.5. VERBINDINGEN

Er bestaan 3 verbindingstechnieken:– klemverbinding,– mofl assen,– lassen d.m.v. elektrolasmoffen.Na het lassen moet men een uur wachten vooraleer men de installatie zal afpersen.

IX.2.5.1. KLEMVERBINDING

– van DN 12 (16 mm) tot DN 15 (20 mm) met wartelmoer.– van DN 20 (25 mm) tot DN 50 (63 mm) met klemband en bouten.


IX.2.5.2. MOFLASVERBINDING

• De voor de mofl assen gebruikte verwarmingsbussen zijn afhankelijk van diameter, en uitwissel-baar.

Deze verbinding kan uitgevoerd worden met een handlastoestel of een lasmachine.• De las ontstaat onder invloed van warmte en druk.


17

IX.2.5.3. ELEKTROMOFLAS

• De oxidatielaag wordt van de buisoppervlakten geschraapt en de zuivere, te lassen delen, worden in elkaar gestoken.

• Bij het elektromofl assen worden de buis en de elektromof opgewarmd en gelast door middel van een weerstandsdraad die in de mof is verwerkt.

• De nodige lasdruk wordt veroorzaakt door de ingebouwde krimpwerking van de mof.

IX.2.6. BEWERKING

Om de buis af te korten gebruikt men een zaag, een schaar of een buizensnijder

Schaar

SOURCE:VIRAX

(FRANKRIJK)

Buizensnijder

Men gebruikt dezelfde buizensnijder zoals voor koper maar met een snijwieltje voor kunststof. Het snijwieltje is groter en dunner dan dit voor koper.


18

IX.2.7. MONTAGE

IX.2.7.1. UITZETTING

In vergelijking met klassieke materialen hebben kunststoffen een veel grotere uitzettingscoëffi ciënt.

Voorbeeld voor PB:

– buislengte : 10 meter

– starttemperatuur = omgevingstemp. 20 °C– watertemperatuur = buistemp. 70 °C

– ΔL = ΔT x L x α = (70 °C – 20 °C) x 10 m x 0,13 mm/m °C = 65 mm m.a.w.: de buis wordt 6,5 cm langer

waarbij: ΔL = lengteverandering ΔT = temperatuurverschil in K (of °C) L = lengte in meter α = uitzettingscoëffi ciënt

IX.2.7.2. VRIJE OPSTELLING

• Het buizentracé moet zo ontworpen worden dat de lengteveranderingen opgevangen worden. Indien er voldoende richtingsveranderingen in de installatie voorkomen, moeten er geen speciale uitzetstukken voorzien worden.

• Door vakkundige plaatsing van glijbeugels die de uitzetting toelaten, en vaste punten die elke beweging van de buis onmogelijk maken, wordt de uitzetting in een welbepaalde richting «ge-dwongen».

• Bij langere lengtes, waar de uitzetting niet opgevangen wordt door richtingsveranderingen, plaatst men uitzettingsbochten.

Grafi sche bepaling van de lengte van de buigarm

Uitzettingsarm

Buigarm


LBS = BuigarmlengteLDS = Uitzettingsarmlengte = Lengteverandering

LDSΔL

LBS

19

IX.2.7.3. STARRE MONTAGE

Bij een zichtbare warmwaterleiding wordt een rechte leiding verkregen door gebruik te maken van draagschalen.

Bij onzichtbare leidingloop (schachten, e.d.) kunnen de draagschalen weggelaten worden. Hier moet men er wel voor zorgen dat de aftakking voldoende plaats heeft, om de uitzetting van de stijgleiding mee te volgen.

Buigarm

Draagschaal

Draagschaal

Buisbanden


GB

20

Drukkerij Schaubroeck, Nazareth

Fonds voor Vakopleiding in de Bouwnijverheid

handboekende sanitair installateur

• Tekenen: conventies, normen, symbolen en definities

• Tekenen: planlezen voor de sanitair installateur

• Leidingen in lood

• Leidingen in koper

• Leidingen in gietijzer

• Leidingen in staal

• Kunststoffen: algemeen

• Leidingen in PVC-U, PVC-C

• Leidingen in PE, VPE, sandwichbuis

• Leidingen in PPR, sandwichbuis

• Leidingen in ABS, PB

• Leidingen in gresbuis

• Het bereiden van drinkwater - Waterbehandeling en drukverhoging

• Aanleg van waterleidingen

• Sanitair kraanwerk

• De sanitair warmwaterbereiding

• Brandweerleidingen en sprinklers

• Waterafvoer

• Gas : Van oorsprong tot distributie - De binneninstallatie

• De verbranding van gas

• Gas : De huishoudelijke toestellen - Ventilatie en schoorstenen

• De sanitaire toestellen

• Aanverwante technologieën

• Elektriciteit voor de sanitair installateur

• Scheikunde en fysica voor de sanitair installateur

• De sanitair installateur - Lege klasseermap

• Overzicht beschikbare handboeken

Documents

ABS-PB_for_web