Upload
others
View
6
Download
0
Embed Size (px)
Citation preview
वतृ्तरत्नाकरम ्
3
Table of Contents (outline)
Preface.....3
प्रथमो ऽध्यायः सजं्ञाभिधान...5 भितीयो ऽध्यायः मात्रावतृ्त.....10 ततृीयो ऽध्यायः समवतृ्त.....19
चतथुो ऽध्यायः अध धसमवतृ्त.....38 पञ्चमो ऽध्यायः भवषमवतृ्त.....40 षष्ठो ऽध्यायः प्रस्थाराभि.....46
वतृ्तरत्नाकरम ्
4
Preface
Texts & Abbreviations:
VR = VÔttaratnàkara.
P = Vàsudev Laxmaõ Shàstrã Paõèãkar (ed), VÔittaratnàkara of ørãmat Kedàrabhañña, with the
commentary by Nàràyaõabhañña (3rd Edition Bombay, 1906). As on the whole this edition
seemed to be the most reliable I have made it the basis for the present work.
V = Welivitiye Sri Sorata Thero (ed), Vruththarathnakaraya (1926, reprinted Colombo, 2001).
This edition has the text printed in Devanàgari at the front of the book, and this has been used
for noting the variants, except where otherwise stated. The Vyàkhyà contains a transliteration
of the text into Sinhala script, and Ven. Sorata's very useful commentary. There are many
additions to the text in the Vyàkhyà as explained in the foreword, however there are also many
differences in the readings, and some omissions, which have not been explained.
S = Very Rev. C.A. Seelakkhandha Mahà Sthavira (ed), Vrittaratnàkara by Pandit
Kedàrabhatta, with its commentary Vrittaratnàkarapancikà by Prof. Srã Ràmacandra Kavi
Bhàrati (Bombay, 1908).
Dh = ørã Dharànanda øàstrã (ed), ørã Bhaññakedàraviracitam VÔttaratnàkaram (1st printing
Delhi, 1972, reprinted 1999); the text as printed at the beginning of the book (pgs xiii - xxiii)
has been compared for the variant readings.
Other works consulted:
Chøà = Paõóit Kedàranàth of Jaypur (ed), Chhandas øàstra by ørã Piügalanàga, with the
commentary MÔitasaÿjãvanã by ørã Halàyudha Bhañña (3rd edition Bombay, 1938). The most
authoritive work on Sanskrit prosody, written as såtras, rather than as kàrikàs, as with VR,
ChM, SB, Vutt. etc.
ChM = Vàsudev Laxmaõ Shàstrã Paõèãkar (ed), Chhandomaÿjarã of Gaïgàdàsa (Bombay, 1906).
Published together with P.
øB = Vàsudev Laxmaõ Shàstrã Paõèãkar (ed), ørutabodha of Kàlidàsa (Bombay, 1906).
Published together with P.
Vutt: Vuttodaya, The Composition of Metre, by Ven. Saïgharakkhita, ânandajoti Bhikkhu (ed,
2003). Vuttodaya is an edited translation of VÔttaratnàkara into Pàëi made by Saïgharakkhita
Mahàsàmi. We can often see from the translation what reading Ven. Saïgharakkhita had in the
manuscripts he was following and this sometimes helps us to reconstruct the text of
VÔttaratnàkara, at least so far as it was known in 12th century ørã Lanka.
वतृ्तरत्नाकरम ्
5
The immediate purpose in preparing this edition of VÔttaratnàkara was to have a text to
accompany the edition of Vuttodaya that is currently under preperation. Vuttodaya itself is an
edited translation of the Sanskrit work, and we therefore are in an almost unique position of
being able to show what the lines looked like in the Sanskrit, together with its Pàëi translation.
Although in the body of the text the normal sort of variants occur, in the SamavÔtta section
(TÔtãyo 'dhyàyaþ) in particular the variations are very great. The samavÔtta metres are the
main metres used in the Classical period, and it seems everybody felt free to augment the
metres listed in this section, so that it is almost impossible to see what the original text must
have looked like.
Because of this, in preparing this edition I have tried to err on the side of caution, and have
only admitted a kàrikà into the text, when it is supported by all the editions consulted. Verse 5
of the present work states that the book will describe 136 metres (only).
As the text stands the Sama-, Ardhasama-, & ViùamavÔtta sections alone account for 127
metres; and if we count the metres in the MàtràvÔtta section there are 25 metres. When we
compare the present text of VÔttaratnàkara with Chandaþèàstra & Vuttodaya, we can see that
there are some metres in the former text not found in either of the others. Nearly all of these
occur in the SamavÔtta section of the text, which is where the main variations occur anyway. If
we were to exclude those metres from the text, the number given in verse 5 would in fact be
about correct.
I would therefore suggest that all the metres in the SamavÔtta section upto Pàïkti in
Supratiùñhà (i.e. vss 65 - 70), are probably additions;1 and the same applies to the following
metres: øaèivadanà 72; Vasumatã 73; Mauktikamàlà 104; Upasthità 105; Maõimàlà 118; Prabhà
125; Màlanã 126; Elà 144; Candralekhà 145; Narkuñaka 153. I have therefore placed these
metres in brackets in this edition, although nothing definite about their status can be made
until someone examines the manuscript evidence and establishes an authorative edition.
In this edition I have adopted certain usages, like normally writing cch in place of ch after
short vowels; omitting the doubling of certain akùara after r, e.g. àryà, in place of àryyà;
ardhà, in place of arddhà; prakãrtita, in place of prakãrttita, etc. These variants, which occur in
the editions consulted, are merely orthographical, and have therefore not been noted in the
variant readings.
ânandajoti Bhikkhu,
2003/2547
1 Perhaps added for the sake of completion.
वतृ्तरत्नाकरम ्
6
प्रथमो ऽध्यायः सजं्ञाभिधान
श्री गणशेाय नमः
ÛÛÜÜÐÛÜÜÜÐÐÜÜÜÜÐÛÜÛÜ
सखुसन्तानभसद्ध्यथनंत्वा ब्रह्माच्यतुाभच धतम।् ÜÜÛÜÐÛÜÜÜÐÐÜÛÜÜÐÛÜÛÜ
गौरीभवनायकोपतेशंकंरं लोकशकंरम॥् १॥
ÜÜÛÜÐÛÜÜÜÐÐÜÜÜÜÐÛÜÛÜ
विेाथ धशवैशास्त्रज्ञःपव्यकेो ऽिभूिजोत्तमः। ÜÛÜÜÐÛÜÜÜÐÐÛÛÜÜÐÛÜÛÜ
तस्य पतु्रो ऽभि केिारःभशवपािाच धत ेरतः॥ २॥
ÜÜÜÛÐÛÜÜÜÐÐÜÛÜÛÐÛÜÛÜ
तनेिे ंभियत ेचन्दोलक्ष्यलक्षणसयंतु।ं ÜÛÜÜÐÛÜÜÛÐÐÜÜÜÛÐÛÜÛÜ
वतृ्तरत्नाकरं नामबालाना ंसखुभसद्धय॥े ३॥
ÜÛÜÛÐÛÜÜÜÐÐÛÜÜÜÐÛÜÛÜ
भपङ्गलाभिभिराचाययै धदुकं्त लौभककं भिधा। ÜÜÜÛÐÛÜÜÜÐÐÜÜÛÛÐÛÜÛÜ
मात्रावण धभवििेने च्चन्दिभिह कथ्यत॥े ४॥
वतृ्तरत्नाकरम ्
7
ÛÛÜÛÐÛÜÜÜÐÐÜÛÜÛÐÛÜÛÜ
षडध्यायभनबद्धस्य च्चन्दसो ऽस्य पभरसु्फटम।् ÛÜÛÛÐÛÜÜÜÐÐÜÜÛÛÐÛÜÛÜ
प्रमाणभमह भवज्ञयेषंभरंशिभधकं शतम॥् ५॥
ÛÜÛÜÐÛÜÜÜÐÐÜÜÛÛÐÛÜÛÜ
म्यरिजभ्नगलैा धन्तरैभेिि धशभिरक्षरःै। ÛÜÜÜÐÛÜÜÜÐÐÜÜÛÛÐÛÜÛÜ
समि ंवाङ्मय ंव्याप्तंततं्रलैोयमिभमव भवणुननुा॥ ६॥
ÜÛÜÜÐÛÜÜÜÐÐÛÜÜÛÐÛÜÛÜ
सवधगमुो मखुान्तलौयरावन्तगलौ सतौ। ÛÜÜÜÐÛÜÜÜÐÐÛÜÜÛÐÛÜÛÜ
ग्मध्याद्यौ ज्िौ भत्रलो नो ऽष्टौिवन्त्यत्र गणुाभस्त्रकाः॥ ७॥
ÜÜÜÜÐÛÜÜÛÐÐÛÛÜÛÐÛÜÛÜ
ज्ञयेाः सवा धन्तमध्याभिगरुवो ऽत्र चतषु्कलाः। ÛÜÛÜÐÛÜÜÜÐÐÜÜÜÛÐÛÜÛÜ
गणाश्चतलुधघपूतेाःपञ्चाया धभिष ुसभंस्थताः॥ ८॥
ÜÜÜÜÐÛÜÜÜÐÐÜÜÜÛÐÛÜÛÜ
सानसु्वारो भवसगा धन्तोिीघो यकु्तपरश्च यः। ÜÜÜÜÐÛÜÜÜÐÐÜÜÜÜÐÛÜÛÜ
वा पािान्त ेत्वसौ ग्विोज्ञयेो ऽन्यो माभत्रको लृजःु॥ ९॥
वतृ्तरत्नाकरम ्
8
ÜÜÜÛÐÛÜÜÛÐÐÜÜÜÛÐÛÜÛÜ
पािािाभवह वण धस्यसयंोगः िमसजं्ञकः। ÛÜÛÜÐÛÜÜÜÐÐÛÛÜÜÐÛÜÛÜ
परुःभस्थतने तने स्याल्लघतुाभप क्वभचद्गरुोः॥ १०॥
इिमस्योिाहरण ं
ÛÛÜÐÜÛÛÐÜÜÐÐÛÜÛÐÜÜÐÛÜÛÐÛÛÜÐÜ
तरुण ंसष धपशाकं नवोिन ंभपभच्चलाभन च िधीभन। ÜÜÐÛÜÛÐÜÛÛÐÐÜÛÛÐÜÜÐÛÐÜÜÐÜ
अल्पव्ययने सनु्दभर ग्राम्यजनो भमष्टमश्नाभत॥ ११॥
ÜÛÜÛÐÛÜÜÜÐÐÜÜÜÜÐÛÜÛÜ
अभिितूरसािीनाजं्ञयेाः सजं्ञाि ुलोकतः। ÜÜÜÜÐÛÜÜÜÐÐÛÜÜÜÐÛÜÛÜ
ज्ञयेः पािश्चतथुांशोयभतभव धच्चिेसभंज्ञतः॥ १२॥
ÜÛÜÛÐÛÜÜÜÐÐÜÜÜÜÐÛÜÛÜ
यकु्सम ंभवषम ंचायकु्स्थान ंसभिभन धगद्यत।े ÛÛÜÛÐÛÜÜÜÐÐÛÛÜÛÐÛÜÛÜ
सममध धसम ंवतृ्तभंवषम ंच तथापरम॥् १३॥
ÜÛÜÜÐÛÜÜÜÐÐÜÛÜÛÐÛÜÛÜ
अङ्घ्रयो यस्य चत्वारिलुक्लक्षणलभक्षताः। ÜÜÜÜÐÛÜÜÜÐÐÛÜÜÜÐÛÜÛÜ
तच्चन्दःशास्त्रतत्त्वज्ञाःसम ंवतृ्त ंप्रचक्षत॥े १४॥
वतृ्तरत्नाकरम ्
9
ÛÛÜÛÐÛÜÜÛÐÐÛÜÜÛÐÛÜÛÜ
प्रथमाभङ्घ्रसमो यस्यततृीयश्चरणो िवते।् ÛÜÜÜÐÛÜÜÜÐÐÛÜÛÛÐÛÜÛÜ
भितीयियु धवितृ्ततंिध धसममचु्यत॥े १५॥
ÛÜÜÛÐÛÜÜÛÐÐÜÛÜÜÐÛÜÛÜ
यस्य पािचतषु्को ऽभपलक्ष्म भिन्न ंपरस्परम।् ÛÜÜÛÐÛÜÜÜÐÐÜÜÜÛÐÛÜÛÜ
तिाहुभव धषम ंवतृ्तचंन्दःशास्त्रभवशारिाः॥ १६॥
ÜÜÜÜÐÛÜÜÜÐÐÜÜÜÛÐÛÜÛÜ
आरभ्यकैाक्षरात्पािािकैेकाक्षरवभध धतःै। ÛÜÜÜÐÛÜÜÜÐÐÜÜÜÜÐÛÜÛÜ
पथृक्चन्दो िवते्पाियैा धवत्षभवशंभत ंगतम॥् १७॥
ÛÜÜÜÐÛÜÜÛÐÐÜÛÜÛÐÛÜÛÜ
तदूरं्ध्व चण्डवषृ्ट्याभििण्डकाः पभरकीभत धताः। ÜÜÜÜÐÛÜÜÜÐÐÛÛÜÜÐÛÜÛÜ
शषे ंगाथाभस्त्रभिः षभिश्चरणशै्चोपलभक्षताः॥ १८॥
ÜÜÜÜÐÛÜÜÜÐÐÛÜÜÜÐÛÜÛÜ
उक्तात्यकु्ता तथा मध्याप्रभतष्ठान्या सपुभूव धका। ÜÜÜÛÐÛÜÜÛÐÐÛÛÜÜÐÛÜÛÜ
गायत्र्यभुणुनगनषु्टुप ् चबहृती पभिरवे च॥ १९॥
वतृ्तरत्नाकरम ्
10
ÜÜÛÛÐÛÜÜÛÐÐÛÜÛÛÐÛÜÛÜ
भत्रष्टपु ् च जगती चवैतथाभतजगती मता। ÜÛÜÜÐÛÜÜÜÐÐÜÜÜÜÐÛÜÛÜ
शक्वरी साभतपवूा ध स्यािष्ट्यत्यष्टी ततः स्मतृ॥े २०॥
ÛÜÜÛÐÛÜÜÛÐÐÛÜÛÛÐÛÜÛÜ
धभृतश्चाभतधभृतश्चवैकृभतः प्रकृभतराकृभतः। ÛÛÜÜÐÛÜÜÛÐÐÛÜÛÛÐÛÜÛÜ
भवकृभतः सङृ्कभतश्चवैतथाभतकृभतरुतृ्कभतः॥ २१॥
ÜÜÜÜÐÛÜÜÜÐÐÛÛÜÜÐÛÜÛÜ
इत्यकु्ताश्चन्दसा ंसजं्ञाःिमशो वभि सापं्रतम।् ÜÛÜÜÐÛÜÜÜÐÐÜÜÜÜÐÛÜÛÜ
लक्षण ंसव धवतृ्तानामंात्रावतृ्तानपुवू धकम॥् २२॥ इभत वतृ्तरत्नाकराख्य ेचन्दभस प्रथमो ऽध्यायः
वतृ्तरत्नाकरम ्
11
भितीयो ऽध्यायः मात्रावतृ्त आयाध
आयाध ÜÜÐÜÜÐÛÛÜÐÐÜÜÐÜÛÛÐÛÜÛÐÛÛÜÐÜ
लक्ष्मतैत्सप्तंत गणा गोपतेा िवभत नहे भवषम ेजः। ÜÜÐÜÛÛÐÜÜÐÐÛÛÜÐÜÛÛÐÛÐÜÜÐÜ
षष्ठो ऽय ंनलघ ूवा प्रथम ेऽध ेभनयतमाया धयाः॥ २३॥
ÜÜÐÛÜÛÐÜÛÛÐÜ,ÜÐÛÛÜÐÛÛÛÛÐÛÛÛÛÐÜ
षष्थ ेभितीयलात्परके ऽन्ले मखुलाच्च सयभतपिभनयमः। ÛÛÜÐÜÜÐÛÛÜÐÐÜÜÐÛÛÛÛÐÛÐÜÜÐÜ
चरम ेऽध ेपञ्चमके तस्माभिह िवभत षष्ठो लः॥ २४॥
पथ्या ÜÜÐÛÜÛÐÜÜÐÐÛÛÜÐÜÜÐÛÜÛÐÜÜÐÜ
भत्रष्वशंकेष ुपािो िलयोराद्यषे ुदृश्यत ेयस्याः। ÜÜÐÛÜÛÐÜÜÐÐÛÜÛÐÜÜÐÛÐÜÜÐÜ
पथ्यभेत नाम तस्याः प्रकीभत धत ंनागराजने॥ २५॥
भवपलुा ÜÜÐÛÛÜÐÛÛÜÐÛÜ,ÛÐÛÛÜÐÛÜÛÐÛÛÜÐÜ
उल्लङ्घ्य गणत्रयमाभिम ंशकलयोिधयोि धवभत पािः। ÜÜÐÜÜÐÛÛÜÐÜ,ÛÛÐÜÛÛÐÛÐÜÜÐÜ
यस्यािा ंभपगंलनागो भवपलुाभमभत समाख्याभत॥ २६॥
वतृ्तरत्नाकरम ्
12
चपला ÛÛÜÐÛÜÛÐÜÜÐÐÛÜÛÐÜÜÐÛÜÛÐÜÜÐÜ
उियाध धयोज धकारौ भितीयतयुौ गमध्यगौ यस्याः। ÛÛÜÐÛÜÛÐÜÜÐÐÛÜÛÐÜÜÐÛÐÜÜÐÜ
चपलेभत नाम तस्याः प्रकीभत धत ंनागराजने॥ २७॥
मखुचपला ÜÜÐÛÜÛÐÜÜÐÐÛÜÛÐÜÛÛÐÛÜÛÐÜÜÐÜ
आद्य ंिलं समि ंिजते लक्ष्म चपलागत ंयस्याः। ÜÜÐÜÛÛÐÜÜÐÐÛÛÛÛÐÜÜÐÛÐÜÛÛÐÜ
शषे ेपवू धजलक्ष्मा मखुचपला सोभिता मभुनना॥ २८॥
जघनचपला ÜÛÛÐÜÛÛÐÜÜÐÐÛÛÜÐÛÛÜÐÛÜÛÐÛÛÜÐÜ
प्राक्प्रभतपाभितमध ेप्रथम ेप्रथमतेर ेत ुचपलायाः। ÜÜÐÛÜÛÐÜÜÐÐÛÜÛÐÜÜÐÛÐÛÛÛÛÐÜ
लक्ष्माश्रयते सोक्ता भवशदु्धधीभिज धघनचपला॥ २९॥ इत्याया धप्रकरणम ्
गीभत
गीभत ÜÜÐÛÛÛÛÐÜÜÐÐÛÛÛÛÐÛÛÜÐÛÜÛÐÜÛÛÐÜ
आयाधप्रथमिलोकं्त यभि कथमभप लक्षण ंिवदेुियोः। ÛÛÜÐÛÛÛÛÐÜÜÐÐÜÜÐÜÜÐÛÜÛÐÜÜÐÜ
िलयोः कृतयभतशोिा ंता ंगीभत ंगीतवान्भजुङे्गशः॥ ३०॥
वतृ्तरत्नाकरम ्
13
उपगीभत ÜÜÐÛÜÛÐÜÜÐÐÜÛÛÐÜÜÐÛÐÜÜÐÜ
आयाधभितीयके ऽध ेयद्गभित ंलक्षण ंतस्यातात।् ÜÛÛÐÜÛÛÐÛÛÜÐÛÛÜÐÜÜÐÛÐÜÜÐÜ
यद्यिुयोरभप िलयोरुपगीभत ंता ंमभुनब्रू धत॥े ३१॥
उद्गीभत ÜÜÐÛÛÜÐÛÛÜÐÐÜÛÛÐÛÛÜÐÛÐÜÜÐÜ
आयाधशकलभितय ंव्यत्ययरभचत ंिवदे्यस्याः। ÜÜÐÜÛÛÐÛÛÜÐÐÜÜÐÜÜÐÛÜÛÐÜÜÐÜ
सोद्गीभतः भकल गभिता तिद्यत्यशंििेसयंकु्ता॥ ३२॥
आयाधगीभत ÜÜÐÜÜÐÜÛÛÐÐÛÛÜÐÜÜÐÛÜÛÐÛÛÜÐÜÜ
आयाधपवूा धध ंयभि गरुुणकेैनाभधकेन भनधन ेयकु्तम।् ÛÛÜÐÜÜÐÛÛÜÐÐÛÜÛÐÜÛÛÐÛÜÛÐÜÜÐÜÜ
इतरत्तिभन्नभखलं िलं यिीयमभुितयेमाया धगीभतः॥ ३३॥ इभत गीभतप्रकरणम ्
वतैालीय
वतैालीय ÜÛÛÜÐÜÛÜÛÜÐÐÜÛÛÜÜÐÜÛÜÛÜ
षभवषम ेऽष्टौ सम ेकलािाश्च सम ेस्यनुो भनरन्तराः। ÛÛÜÛÛÐÜÛÜÛÜÐÐÜÜÜÜÐÜÛÜÛÜ
न समात्र पराभश्रता कला वतैालीय ेऽन्त ेरलौ गरुुः॥ ३४॥
वतृ्तरत्नाकरम ्
14
औपच्चन्दभसक ÜÜÜÐÜÛÜÛÜÜÐÐÜÜÜÛÛÐÜÛÜÛÜÜ
पय धन्त ेयौ तथवै शषेम ् औपच्चन्दभसकं सधुीभिरुक्तम ् ॥ ३५॥
आपातभलका ÜÜÛÛÐÜÛÛÜÜÐÐÜÛÛÜÛÛÐÜÛÛÜÜ
आपातभलका कभथत ेऽय ंिाद्गरुुकावथ पवू धविन्यत॥् ३६॥
िभक्षणाभन्तका ÛÜÛÜÐÜÛÜÛÜÐÐÛÜÛÜÜÐÜÛÜÛÜ
ततृीययगु्िभक्षणाभन्तका समिपािषे ुभितीयलः॥ ३७॥
उभिच्यवभृत्त ÛÜÛÜÐÜÛÜÛÜÐÐÜÜÜÛÛÐÜÛÜÛÜ
उभिच्यवभृत्तभिितीयलः सक्तो ऽग्रणे िविेयगु्मयोः॥ ३८॥
प्राच्यवभृत्त ÜÜÛÛÐÜÛÜÛÜÐÐÜÛÜÛÛÛÐÜÛÜÛÜ
पवूणे यतुो ऽथ पञ्चमः प्राच्यवभृत्तरुभितभेत यगु्मयोः॥ ३९॥
प्रवतृ्तक ÛÜÛÜÐÜÛÜÛÜÐÐÜÛÜÛÛÛÐÜÛÜÛÜ
यिा समावोजयगु्मकौ पवू धयोि धवभत तत्प्रवतृ्तकम॥् ४०॥
अपराभन्तका ÜÛÜÛÛÛÐÜÛÜÛÜ
अस्य यगु्मरभचतापराभन्तका॥ ४१॥
वतृ्तरत्नाकरम ्
15
चारुहाभसनी ÛÜÛÜÐÜÛÜÛÜ
अयगु्भवा चारुहाभसनी॥ ४२॥ इभत वतैालीयप्रकरणम ्
वक्त्र
वक्त्र ÜÜÜÜÐÛÜÜÜÐÐÜÜÜÜÐÛÜÜÜ
वकं्त्र नाद्यान्नसौ स्यातामियेो ऽनषु्टुभि ख्यातम॥् ४३॥
पथ्यावक्त्र ÛÜÜÛÐÛÜÜÜÐÐÜÜÜÜÐÛÜÛÜ
यजुोजने सभरित ुधः पथ्यावकं्त्र प्रकीभत धतम॥् ४४॥
भवपरीतवक्त्र ÜÛÜÜÐÛÜÛÜÐÐÛÜÛÛÐÛÜÜÜ
ओजयोजने वाभरधिेिवे भवपरीताभि॥ ४५॥
चपलावक्त्र ÛÛÜÜÐÛÛÛÜÐÐÛÜÜÜÐÛÜÜÜ
चपलावक्त्रमयजुोन धकारश्चते्पयोराशःे॥ ४६॥
यगु्मभवपलुा ÜÜÜÜÐÛÜÜÜÐÐÜÜÛÛÐÛÜÛÜ
यस्या ंलः सप्तंतमो यगु्म ेसा यगु्मभवपलुा मता॥ ४७॥
वतृ्तरत्नाकरम ्
16
सतैवभवपलुा ÜÛÜÜÐÛÜÛÜ
सतैवस्याभखलेष्वभप ॥ ४८॥
िभवपलुा ÜÜÛÜÐÜÛÛÜ
िनेाभितो िाभिपलुा॥ ४९॥
रभवपलुा ÜÛÜÜÐÜÛÜÜ
इत्थमन्या रश्चतथुा धत॥् ५०॥
नभवपलुा ÜÛÜÜÐÛÛÛÜ
नो ऽम्बधुशे्चने्नभवपलुा॥ ५१॥
तभवपलुा ÜÜÜÜÐÜÜÛÜ
तो ऽििेत्पवूा धन्या िवते॥् ५२॥ इभत वक्त्रप्रकरणम ्
मात्रासमक
अचलधभृत ÛÛÛÛÐÛÛÛÛÐÛÛÛÛÐÛÛÛÛ
भिकगभुणतवसलुघरुचलधभृतभरह॥ ५३॥
वतृ्तरत्नाकरम ्
17
मात्रासमक ÜÜÐÛÛÜÐÛÛÜÐÜÜ
मात्रासमकं नवमो ल्गान्तम॥् ५४॥
भवश्लोक ÜÜÐÛÜÛÐÜÜÐÜÜ
जो न्लावथाम्बधुभेव धश्लोकः॥ ५५॥
वानवाभसका ÜÛÛÐÜÜÐÛÜÛÐÜÜ
तद्यगुलािानवाभसका स्यात॥् ५६॥
भचत्रा ÜÜÐÛÛÛÛÐÛÛÜÐÜÜ
वाणाष्टनवस ुयभि लभश्चत्रा॥ ५७॥
उपभचत्रा ÜÛÛÐÜÜÐÜÛÛÐÜÜ
अभियगुािश्चदेुपभचत्रा ॥ ५८॥
पािाकुलक ÛÛÜÐÛÛÛÛÐÛÛÜÐÛÛÜभचत्रा
यितीतकृतभवभवधलक्ष्मयतुःै ÜÜÐÛÜÛÐÜÜÐÛÛÜभवश्लोक
मात्रासमाभिपािःै कभलतम।्
वतृ्तरत्नाकरम ्
18
ÛÛÛÛÐÜÛÛÐÛÜÛÐÛÛÜवानवाभसका
अभनयतवतृ्तपभरमाणसभहत ंÛÛÜÐÛÜÛÐÜÜÐÛÛÜभवश्लोक
प्रभथत ंजगत्स ुपािाकुलकम ् ॥ ५९॥
ÜÜÛÜÐÛÜÜÜÐÐÜÜÜÛÐÛÜÛÜ
वतृ्तस्य ला भवना वणगैा ध वणा ध गरुुभििथा। ÛÛÜÜÐÛÜÜÜÐÐÛÜÛÛÐÛÜÛÜ
गरुवो लिै धले भनत्यपं्रमाणभमभत भनभश्चतम॥् ६०॥ इभत मात्रासमप्रकरणम ्
भिपाि
भशखा ÛÛÛÛÐÛÛÛÛÐÛÛÛÛÐÛÛÛÛÐÐÛÛÛÛÐÛÛÛÛÐÛÛÛÛÐÜ
भशभखगभुणतिशलघरुभचतमपगतलघयुगुलमपरभमिमभखलम।् ÛÛÛÛÐÛÛÛÛÐÛÛÛÛÐÛÛÛÛÐÐÛÛÛÛÐÛÛÛÛÐÛÛÛÛÐÛÛÜ
सगरुु शकलयगुलकमभप सपुभरघभटतलभलतपिभवतभत िवभत भशखा॥ ६१॥
खञ्जा ÛÛÛÛÐÛÛÛÛÐÛÛÛÛÐÛÛÛÛÐÐÛÛÛÛÐÛÛÛÛÐÛÛÛÛÐÛÛÜ
भवभनमयभवभनभहतशकलयगुलकभलतपिभवतभतभवरभचतगणुभनचया । ÛÛÛÛÐÛÛÛÛÐÛÛÛÛÐÛÛÛÛÐÐÛÛÛÛÐÛÛÛÛÐÛÛÛÛÐÜ
श्रभुतसखुकृभियमभप जगभत भि जभशर उपगतवभत सभत िवभत खजा ॥ ६२॥
वतृ्तरत्नाकरम ्
19
अनङ्गिीडा
अष्टावध ेगा द्व्यभ्यिा यस्याः सानङ्गिीडोक्ता। ÛÛÛÛÐÛÛÛÛÐÛÛÛÛÐÛÛÛÛÐÐÛÛÛÛÐÛÛÛÛÐÛÛÛÛÐÛÛÛÛ
िलमपरमभप वसगुभुणतसभललभनभधलघ ुकभवरभचतपिभवतभत िवभत॥ ६३॥
अभतरुभचरा ÛÛÛÛÐÛÛÛÛÐÛÛÛÛÐÛÛÐÐÛÛÛÛÐÛÛÛÛÐÛÛÛÛÐÛÜ
भत्रगणुनवलघरुवभसभतगरुुभरभत िलयगुकृततनरुभतरुभचरा॥ ६४॥ इभत भिपात्प्रकरणम ्
इभत वतृ्तरत्नाकराख्य ेचन्दभस सममात्राख्यो भितीयो ऽध्यायः
वतृ्तरत्नाकरम ्
20
ततृीयो ऽध्यायः समवतृ्त १ उक्ता एकाक्षरा
श्री Ü,
ग्श्रीः ॥ ६५॥
२ अत्यकु्ता द्व्यक्षरा
स्त्री ÜÜ,
गौ स्त्री॥ ६६॥
३ मध्या त्र्यक्षरा
नारी ÜÜÜ,
मो नारी॥ ६७॥
मगृी ÜÛÜ,
रो मगृी॥ ६८॥
वतृ्तरत्नाकरम ्
21
४ प्रभतष्ठा चतरुक्षरा
कन्या ÜÜÜÜ,
म्गौ चते्कन्या॥ ६९॥
५ सपु्रभतष्ठा पञ्चाक्षरा
पाभि ÜÛÛÜÜ,
भ्गौ भगभत पाभिः॥ ७०॥
६ गायत्री षडक्षरा
तनमुध्या ÜÜÛÛÜÜ,
त्यौ चते्तनमुध्या ॥ ७१॥
शभशविना ÛÛÛÛÜÜ,
शभशविना न्यौ॥ ७२॥
वसमुती ÜÜÛÛÛÜ,
त्सौ चिेसमुती॥ ७३॥
वतृ्तरत्नाकरम ्
22
७ उभणुनक ्सप्तंताक्षरा
मिलेखा ÜÜÜÛÛÜÜ,
म्सौ गः स्यान्मिलेखा॥ ७४॥
८ अनषु्टपु ् अष्टाक्षरा
भचत्रपिा ÜÛÛÜÛÛÜÜ,
िौ भगभत भचत्रपिा गः॥ ७५॥
भवद्यनु्माला ÜÜÜÜ(,)ÜÜÜÜ
मो मो गो गो भवद्यनु्माला॥ ७६॥
माणवक ÜÛÛÜ(,)ÜÛÛÜ
माणवकं िात्तलगाः॥ ७७॥
हंसरुत ÜÜÜÛÛÛÜÜ,
म्नौ गौ हंसरुतमतेत॥् ७८॥
समाभनका ÜÛÜÛÜÛÜÛ,
जौ समाभनका गलौ च॥ ७९॥
वतृ्तरत्नाकरम ्
23
प्रमाभणका ÛÜÛÜÛÜÛÜ,
प्रमाभणका जरौ लगौ॥ ८०॥
भवतान ÛÜÛÜÜÛÜÜ,
भवतानमाभ्या ंयिन्यत॥् ८१॥
९ बहृती नवाक्षरा
हलमखुी ÜÛÜ(,)ÛÛÛÛÛÜ
रान्नसाभवह हलमखुी॥ ८२॥
िजुगभशशिुतृा ÛÛÛÛÛÛÜ(,)ÜÜ
िजुगभशशिुतृा नौ मः॥ ८३॥
१० पभि िशाक्षरा
शदु्धभवराड ्ÜÜÜÛÛÜÛÜÛÜ,
म्सौ ज्गौ शदु्धभवराभडि ंमतम॥् ८४॥
पणवम ् ÜÜÜÛÛ(,)ÛÛÜÜÜ
म्नौ य्गौ चभेत पणवनामिेम॥् ८५॥
वतृ्तरत्नाकरम ्
24
मयरूसाभरणी ÜÛÜÛÜÛÜÛÜÜ,
जौ रगौ मयरूसाभरणी स्यात॥् ८६॥
रुक्मवती ÜÛÛÜÜÜÛÛÜÜ,
भ्मौ सगयकु्तौ रुक्मवतीयम॥् ८७॥
मत्ता ÜÜÜÜ(,)ÛÛÛÛÜÜ
ज्ञयेा मत्ता मिसगयकु्ता॥ ८८॥
मनोरमा ÛÛÛÜÛÜÛÜÛÜ,
नरजगिै धवने्मनोरमा॥ ८९॥
उपभस्थता ÜÜ(,)ÛÛÜÛÛÜÛÜ
त्जौ जो गरुुणयेमपुभस्थता॥ ९०॥
११ भत्रष्टपु ् एकािशाक्षरा
इन्द्रवज्रा ÜÜÛÜÜÛÛÜÛÜÜ,
स्याभिन्द्रवज्रा यभि तौ जगौ गः॥ ९१॥
वतृ्तरत्नाकरम ्
25
उपने्द्रवज्रा ÛÜÛÜÜÛÛÜÛÜÜ,
उपने्द्रवज्रा जतजाितो गौ॥ ९२॥
उपजाभत ÛÜÛÜÜÛÛÜÛÜÜ,
अनन्तरोिीभरतलक्ष्मिाजौ ÜÜÛÜÜÛÛÜÛÜÜ,
पािौ यिीयावपुजातयिाः ÜÜÛÜÜÛÛÜÛÜÜ,
इत्थ ंभकलान्यास्वभप भमभश्रतास ुÛÜÛÜÜÛÛÜÛÜÜ,
विभन्त जाभतभष्विमवे नाम॥ ९३॥
समुखुी ÛÛÛÛÜ(,)ÛÛÜÛÛÜ
नजजलगगै धभिता समुखुी॥ ९४॥
िोधक ÜÛÛÜÛÛÜÛÛÜÜ,
िोधकवतृ्तभमि ंिििाद्गौ॥ ९५॥
शाभलनी ÜÜÜÜ,ÜÛÜÜÛÜÜ
शाभलन्यकु्ता म्तौ तगौ गो ऽभिलोकैः॥ ९६॥
वतृ्तरत्नाकरम ्
26
वातोभम ध ÜÜÜÜ(,)ÛÛÜÜÛÜÜ
वातोमीय ंकभथता म्भौ तगौ गः॥ ९७॥
श्री ÜÛÛÜÜ,ÛÛÛÛÜÜ
बाणरसःै स्याितनगगःै भश्रः॥ ९८॥
भ्रमरभवलभसत ÜÜÜÜ(,)ÛÛÛÛÛÛÜ
म्भौ न्लौ गः स्याद्भ्रमरभवलभसतम॥् ९९॥
रथोद्धता ÜÛÜÛÛÛÜÛÜÛÜ,
रान्नराभवह रथोद्धता लगौ॥ १००॥
स्वागता ÜÛÜÛÛÛÜÛÛÜÜ,
स्वागतभेत रनिाद्गरुुयगु्मम॥् १०१॥
वतृ्ता ÛÛÛÛ(,)ÛÛÛÛÜÜÜ
ननसगगरुुरभचता वतृ्ता॥ १०२॥
िभिका ÛÛÛÛÛÛÜÛÜÛÜ,
ननरलगरुुभिश्च िभिका॥ १०३॥
वतृ्तरत्नाकरम ्
27
मौभक्तकमाला ÜÛÛÜÜ(,)ÛÛÛÛÜÜ
मौभक्तकमाला यभि ितनाद्गौ॥ १०४॥
उपभस्थता ÛÜÛÛÛÜÜÜÛÜÜ,
उपभस्थतभमि ंज्सौ ताद्गकारौ॥ १०५॥
१२ जगती िािशाक्षरा
चन्द्रवर्त्ध ÜÛÜÛ(,)ÛÛÜÛÛÛÛÜ
चन्द्रवर्त्ध भनगिभन्त रनिसःै॥ १०६॥
वशंस्थ ÛÜÛÜÜÛÛÜÛÜÛÜ,
जतौ त ुवशंस्थमिुीरत ंजरौ॥ १०७॥
इन्द्रवशंा ÜÜÛÜÜÛÛÜÛÜÛÜ,
स्याभिन्द्रवशंा ततज ैरसयंतुःै॥ १०८॥
तोटक ÛÛÜÛÛÜÛÛÜÛÛÜ,
इह तोटकमम्बभुधसःै प्रभथतम॥् १०९॥
वतृ्तरत्नाकरम ्
28
िुतभवलभम्बत ÛÛÛÜÛÛÜÛÛÜÛÜ,
िुतभवलभम्बतमाह निौ िरौ॥ ११०॥
पटुो ÛÛÛÛÛÛÜÜ,ÜÛÜÜ
वसयुगुभवरभतनौ म्यौ पटुो ऽयम॥् १११॥
प्रमभुितविना ÛÛÛÛÛÛÜÛÜÜÛÜ,
प्रमभुितविना िवने्नौ च रौ॥ ११२॥
कुसमुभवभचत्रा ÛÛÛÛÜÜ(,)ÛÛÛÛÜÜ,
नयसभहतौ न्यौ कुसमुभवभचत्रा॥ ११३॥
जलोद्धतगभत ÛÜÛÛÛÜ,ÛÜÛÛÛÜ
रसजै धसजसा जलोद्धतगभतः॥ ११४॥
िजुङ्गप्रयात ंÛÜÜÛÜÜÛÜÜÛÜÜ,
िजुङ्गप्रयात ंिवदे्यशै्चतभुि धः॥ ११५॥
स्रभग्वणी ÜÛÜÜÛÜÜÛÜÜÛÜ,
रशै्चतभुि धय ुधता स्रभग्वणी सम्मता॥ ११६॥
वतृ्तरत्नाकरम ्
29
भप्रयवंिा ÛÛÛÜÛÛÛÜÛÜÛÜ,
िभुव िवने्निजरःै भप्रयवंिा॥ ११७॥
मभणमाला ÜÜÛÛÜÜ,ÜÜÛÛÜÜ
त्यौ त्यौ मभणमाला भचन्ना गहुवकै्त्रः॥ ११८॥
लभलता ÜÜÛÜÛÛÛÜÛÜÛÜ,
धीररैिाभण लभलता तिौ जरौ॥ ११९॥
प्रभमताक्षरा ÛÛÜÛÜÛÛÛÜÛÛÜ,
प्रभमताक्षरा सजससरैुभिता॥ १२०॥
उज्ज्वला ÛÛÛÛÛÛÜÛÛÜÛÜ,
ननिरसभहता मभहतोज्ज्वला॥ १२१॥
वशै्विवेी ÜÜÜÜÜ,ÜÛÜÜÛÜÜ
पञ्चाश्चभैश्चन्ना वशै्विवेी ममौ यौ॥ १२२॥
जलधरमाला ÜÜÜÜ,ÛÛÛÛÜÜÜÜ
अब्ध्यष्टाभिज धलधरमाला म्भौ स्मौ॥ १२३॥
वतृ्तरत्नाकरम ्
30
नवमाभलका ÛÛÛÛÜÛÜÛ(,)ÛÛÜÜ
इह नवमाभलका नजियःै स्यात॥् १२४॥
प्रिा ÛÛÛÛÛÛÜ,ÛÜÜÛÜ
स्वरशरभवरभतन धनौ रौ प्रिा॥ १२५॥
मालनी ÛÛÛÛÜ(,)ÛÛÜÛÜÛÜ
िवभत नजावथ मालनी जरौ॥ १२६॥
अभिनवतामरस ÛÛÛÛÜÛÛÜÛÛÜÜ,
अभिनवतामरस ंनजजाद्यः ॥ १२७॥
१३ अभतजगती त्रयोिशाक्षरा
क्षमा ÛÛÛÛÛÛÜ,ÜÛÜÜÛÜ
तरुगरसयभतनौ ततौ गः क्षमा॥ १२८॥
प्रहभष धणी ÜÜÜ,ÛÛÛÛÜÛÜÛÜÜ
म्नौ ज्रौ गभस्त्रिशयभतः प्रहभष धणीयम॥् १२९॥
वतृ्तरत्नाकरम ्
31
अभतरुभचरा ÛÜÛÜ,ÛÛÛÛÜÛÜÛÜ
चतगु्र धहरैभतरुभचरा जिस्जगाः ॥ १३०॥
मत्तमयरू ÜÜÜÜ,ÜÛÛÜÜÛÛÜÜ
विे ैरन्ध्रमै्तौ यसगा मत्तमयरूम॥् १३१॥
मञ्जिुाभषणी ÛÛÜÛÜÛÛÛÜÛÜÛÜ,
सजसा जगौ िवभत मञ्जिुाभषणी॥ १३२॥
१४ शक्वरी चतिु धशाक्षरा
असबंाधा ÜÜÜÜÜ,ÛÛÛÛÛÛÜÜÜ
म्तौ न्सौ गावक्षग्रहभवरभतरसबंाधा॥ १३३॥
अपराभजता ÛÛÛÛÛÛÜ,ÛÜÛÛÜÛÜ
ननरसलघगुःै स्वररैपराभजता॥ १३४॥
प्रहरणकभलता ÛÛÛÛÛÛÜ(,)ÛÛÛÛÛÛÜ
ननिनलभगभत प्रहरणकभलता॥ १३५॥
वतृ्तरत्नाकरम ्
32
वसन्तभतलका ÜÜÛÜÛÛÛÜÛÛÜÛÜÜ,
उक्ता वसन्तभतलका तिजा जगौ गः॥ १३६॥
भसहंोन्नत ÜÜÛÜÛÛÛÜÛÛÜÛÜÜ,
भसहंोन्नतयेमभुिता मभुनकाश्यपने॥ १३७॥
उद्धभष धणी ÜÜÛÜÛÛÛÜÛÛÜÛÜÜ,
उद्धभष धणीयमभुिता मभुनसतैवने॥ १३८॥
१५ अभतशक्वरी पञ्चिशाक्षरा
शभशकला ÛÛÛÛÛÛÛÛÛÛÛÛÛÛÜ,
भिहतहयलघरुथ भगभत शभशकला॥ १३९॥
स्रज ् ÛÛÛÛÛÛ,ÛÛÛÛÛÛÛÛÜ,
स्रभगभत िवभत रसनवकयभतभरयम॥् १४०॥
मभणगणुभनकर ÛÛÛÛÛÛÛÛ,ÛÛÛÛÛÛÜ
वसहुययभतभरह मभणगणुभनकरः॥ १४१॥
वतृ्तरत्नाकरम ्
33
माभलनी ÛÛÛÛÛÛÜÜ,ÜÛÜÜÛÜÜ
ननमयययतुये ंमाभलनी िोभगलोकैः॥ १४२॥
प्रििका ÛÛÛÛÜÛÜÛÛÛÜÛÜÛÜ,
िवभत नजौ िजौ रसभहतौ प्रििकम॥् १४३॥
एला ÛÛÜÛÜ,ÛÛÛÛÛÛÛÛÜÜ
सजना नयौ शरिशयभतभरयमलेा॥ १४४॥
चन्द्रलेखा ÜÜÜÜÛÜÜ,ÜÜÛÜÜÛÜÜ
म्रौ म्यौ यान्तौ िवतेा ंसप्तंताष्टभिश्चन्द्रलेखा॥ १४५॥
१६ अभष्टः षोडशाक्षरा
षिगजभवलभसत ÜÛÛÜÛÜÛ,ÛÛÛÛÛÛÛÛÜ
भ्रभत्रनगःै स्वरात्खमषृिगजभवलभसतम॥् १४६॥
वाभणनी ÛÛÛÛÜÛÜÛÛÛÜÛÜÛÜÜ,
नजिजरःै सिा िवभत वाभणनी गयकैु्तः॥ १४७॥
वतृ्तरत्नाकरम ्
34
१७ अत्यभष्टः सप्तंतिशाक्षरा
भशखभरणी ÛÜÜÜÜÜ,ÛÛÛÛÛÜÜÛÛÛÜ
रस ैरुिभैश्चन्ना यमनसिला गः भशखभरणी॥ १४८॥
पथृ्वी ÛÜÛÛÛÜÛÜ,ÛÛÛÜÛÜÜÛÜ
जसौ जसयला वसगु्रहयभतश्च पथृ्वी गरुुः॥ १४९॥
वशंपत्रपभतत ÜÛÛÜÛÜÛÛÛÜ,ÛÛÛÛÛÛÜ
भिङ्मभुनवशंपत्रपभतत ंिरनिनलगःै॥ १५०॥
हभरणी ÛÛÛÛÛÜ,ÜÜÜÜ,ÛÜÛÛÜÛÜ
रसयगुहयनै्सौ म्रौ स्लौ गो यिा हभरणी तिा॥ १५१॥
मन्दािान्ता ÜÜÜÜ,ÛÛÛÛÛÜ,ÜÛÜÜÛÜÜ
मन्दािान्ता जलभधषडगमै्भौ नतौ ताद्गरुू चते॥् १५२॥
नकुधटक ÛÛÛÛÜÛÜ,ÛÛÛÜÛÛÜÛÛÜ
हयिशभिन धजौ िजजला गरुु नकुध टकम॥् १५३ ॥
वतृ्तरत्नाकरम ्
35
कोभकलक ÛÛÛÛÜÛÜ,ÛÛÛÜÛÛ,ÜÛÛÜ
मभुनगहुकाण धवःै कृतयती वि कोभकलकम॥् १५४॥
१८ धभृतः अष्टिशाक्षरा
कुसभुमतलतावभेल्लता ÜÜÜÜÜ,ÛÛÛÛÛÜ,ÜÛÜÜÛÜÜ
स्यािूतत्व धश्वःै कुसभुमतलतावभेल्लता म्तौ नयौ यौ॥ १५५॥
१९ अभतधभृतः ऊनभवशंत्यक्षरा
शादू धलभविीभडत ÜÜÜÛÛÜÛÜÛÛÛÜ,ÜÜÛÜÜÛÜ
सयूा धश्वमै धसजिताः सगरुवः शादू धलभविीभडतम॥् १५६॥
२० कृभतः भवशंत्यक्षरा
सवुिना ÜÜÜÜÛÜÜ,ÛÛÛÛÛÛÜ,ÜÜÛÛÛÜ
ज्ञयेाः सप्तंताश्वषभिम धरिनययतुा भ्लौ गः सवुिना॥ १५७॥
वतृ्त ÜÛÜÛÜÛÜÛÜÛÜÛÜÛÜÛÜÛÜÛ,
त्रीरजौ गलौ िवभेिहेदृशने लक्षणने वतृ्तनाम॥ १५८॥
वतृ्तरत्नाकरम ्
36
२१ प्रकृभतः एकभवशंत्यक्षरा
स्रग्धरा ÜÜÜÜÛÜÜ,ÛÛÛÛÛÛÜ,ÜÛÜÜÛÜÜ
म्रौ भ्नौ याना ंत्रयणे भत्रमभुनयभतयतुा स्रग्धरा कीभत धतये ं ॥ १५९॥
२२ आकृभतः िाभवशंत्यक्षरा
ििका ÜÛÛÜÛÜÛÛÛÜ,ÛÜÛÛÛÜÛÜÛÛÛÜ
भ्रौ नरना रनावथ गरुुभििगकध भवरम ंभह ििकभमभत॥ १६०॥
२३ भवकृभतः त्रयोभवशंत्यक्षरा
अश्वलभलता ÛÛÛÛÜÛÜÛÛÛÜ,ÛÜÛÛÛÜÛÜÛÛÛÜ
यभिह नजौ िजौ भ्जिलगाििश्वलभलत ंहराकधयभतमत ् ॥ १६१॥
मत्तािीडा ÜÜÜÜÜÜÜÜ,ÛÛÛÛÛ,ÛÛÛÛÛÛÛÛÛÜ
मत्तािीडा मौ त्नौ नौ नभल्गभत िवभत वसशुरिशयभतयतुा ॥ १६२॥
वतृ्तरत्नाकरम ्
37
२४ सङृ्कभतः चतभुवंशत्यक्षरा
तन्वी ÜÛÛÜÜ,ÛÛÛÛÛÛÜ,ÜÛÛÜÛÛÛÛÛÛÜÜ
ितूमनुीनयै धभतभरह ितनाः स्िौ िनयाश्च यभि िवभत तन्वी ॥ १६३॥
२५ अभतकृभतः पञ्चभवशंत्यक्षरा
िौञ्चपिा ÜÛÛÜÜ,ÜÛÛÜÜ,ÛÛÛÛÛÛÛÛ,ÛÛÛÛÛÛÜ
िौञ्चपिा भ्मौ स्िौ ननना न्गाभवषशुरवसमुभुनभवरभतभरह िवते॥् १६४॥
२६ उतृ्कभतः षभवशंत्यक्षरा
िजुङ्गभवजभृम्भत ÜÜÜÜÜÜÜÜ,ÛÛÛÛÛÛÛÛÛÛÜ,ÛÜÛÛÜÛÜ
वस्वीशाश्वच्चिेोपते ंममतनयगुनरसलगिै ुधजङ्गभवजभृम्भतम॥् १६५॥
अपवाह ÜÜÜÛÛÛÛÛÛ,ÛÛÛÛÛÛ,ÛÛÛÛÛÛ,ÛÛÜÜÜ
मो नाःषट ्सगभगभत यभि नवरसरसशरयभतयतुमपवाहाख्यम ् ॥ १६६॥
२७ अथ िण्डकाः
चण्डवभृष्टप्रयात ÛÛÛÛÛÛÜÛÜÜÛÜÜÛÜÜÛÜÜÛÜÜÛÜÜÛÜ,
यभिह नयगुलं ततः सप्तंतरफेाििा चण्डवभृष्टप्रयातो िव्ेदणण्डकः॥ १६७॥
वतृ्तरत्नाकरम ्
38
अणध ÛÛÛÛÛÛÜÛÜÜÛÜÜÛÜÜÛÜÜÛÜÜÛÜÜÛÜÜÛÜ,
प्रभतचरणभववदृ्धरफेाः स्यरुणा धण धवव्यालजीमतूलीलाकरो्दणामशखं्याियः॥ १६८॥
प्रभचतक ÛÛÛÛÛÛÛÜÜÛÜÜÛÜÜÛÜÜÛÜÜÛÜÜÛÜÜ,
प्रभचतकसमभिधो धीरधीभिः स्मतृो िण्डको नियादुत्तरःै सप्तंतभियःै॥ १६९॥ इभत वतृ्तरत्नाराख्य ेचन्दभस वण धवतृ्तकथन ंनाम ततृीयो ऽध्यायः
वतृ्तरत्नाकरम ्
39
चतथुो ऽध्यायः अध धसमवतृ्त उपभचत्रा
ÛÛÜÛÛÜÛÛÜÛÜÐÐÜÛÛÜÛÛÜÛÛÜÜ
भवषम ेयभि सौ सलगा िलेिौ यभुज िाद्गरुुकावपुभचत्रम ् ॥ १७०॥
िुतमध्या ÜÛÛÜÛÛÐÜÛÛÜÜÐÐÛÛÛÛÜÛÛÐÜÛÛÜÜ
ित्रयमोजगत ंगरुुणी चदे्यभुज च नजौ ज्ययतुौ िुतमध्या ॥ १७१॥
वगेवती ÛÛÜÛÛÐÜÛÛÜÜÐÐÜÛÛÜÛÛÐÜÛÛÜÜ
सयगुात्सगरुू भवषम ेचिेाभवह वगेवती यभुज िाद्गौ॥ १७२॥
ििभवराड ्ÜÜÛÛÐÜÛÜÛÜÜÐÐÜÜÜÛÛÐÜÛÜÛÜÜ
ओज ेतपरौ जरौ गरुुश्चने्म्सौ ज्गौग्भिभवरािविेनोज॥े १७३॥
केतमुती ÛÛÜÛÜÛÛÛÜÜÐÐÜÛÛÜÛÜÛÛÛÜÜ
असम ेसजौ सगरुुयकु्तौकेतमुती सम ेिरनगाद्गः॥ १७४॥
आख्यानकी ÜÜÛÜÜÛÛÜÛÜÜÐÐÛÜÛÜÜÛÛÜÛÜÜ
आख्यानकी तौ जगरुू ग ओजजेतावनोज ेजगरुू गरुुश्चते॥् १७५॥
वतृ्तरत्नाकरम ्
40
भवपरीताख्यानकी ÛÜÛÜÜÛÛÜÛÜÜÐÐÜÜÛÜÜÛÛÜÛÜÜ
जतौ जगौ गो भवषम ेसम ेचते्तौ ज्गौ ग एषा भवपरीतपवूा ध ॥ १७६॥
हभरणप्लतुा ÛÛÜÛÛÜÛÛÜÛÜÐÐÛÛÛÜÛÛÜÛÛÜÛÜ
सयगुात्सलघ ूभवषम ेगरुुय ुधभज निौ िरकौ हभरणप्लतुा ॥ १७७॥
अपरवक्त्र ÛÛÛÛÛÛÐÜÛÜÛÜÐÐÛÛÛÛÜÛÛÐÜÛÜÛÜ
अयभुज ननरला गरुुः समने्जमपरवक्त्रभमि ंततो जरौ ॥ १७८॥
पभुिताग्रा ÛÛÛÛÛÛÐÜÛÜÛÜÜÐÐÛÛÛÛÜÛÛÐÜÛÜÛÜÜ
अयभुज नयगुरफेतो यकारोयभुज च नजौ जरगाश्च पभुिताग्रा॥ १७९॥ ÛÜÛÛÐÛÜÜÜÐÐÜÜÜÜÐÛÜÛÜ
विन्त्यपरवक्त्राख्यवंतैालीय ंभवपभश्चतः। ÛÛÜÜÐÛÜÜÛÐÐÜÜÜÛÐÛÜÛÜ
पभुिताग्राभिध ंकेभचिौपच्चन्दभसकं तथा॥ १८०॥
यवमती ÜÛÜÛÜÛÜÛÜÛÜÛÐÐÛÜÛÜÛÜÛÜÛÜÛÜÜ
स्याियगु्मके रजौ रजौ सम ेतजुरौ जरौ गरुुय धवात्परा मतीयम॥् १८१॥ इभत वतृ्तरत्नाराख्य ेचन्दःशास्त्र ेध धसमवण धवतृ्तकथन ंनाम
वतृ्तरत्नाकरम ्
41
पञ्चमो ऽध्यायः भवषमवतृ्त पिचतरुूर्ध्वध
ÛÛÜÜÛÜÜÜ८ अक्षरा
मखुपािो ऽष्टभिव धणःै। ÛÜÜÛÛÜÛÜÛÜÜÜ१२ अक्षरा
पर ेस्यमु धकरालयःै िमािदृ्धःै। ÛÛÜÜÛÛÜÜÜÜÜÜÛÜÜÜ१६ अक्षरा
सतत ंयस्य भवभचत्रःै पािःै सम्पन्नसौन्दयधम।् ÛÛÛÛÛÛÛÛÛÜÛÛÛÛÜÜÛÜÜÜ२० अक्षरा
तदुभितममलमभतभिः पिचतरुूर्ध्वा धभिध ंवतृ्तम ् ॥ १८२॥
आपीड ÛÛÛÛÛÛÜÜ८ अक्षरा
प्रथममभुितवतृ्त।े ÛÛÛÛÛÛÛÛÛÛÜÜ१२ अक्षरा
भवरभचतभवषमचरणिाभज। ÛÛÛÛÛÛÛÛÛÛÛÛÛÛÜÜ१६ अक्षरा
गरुुकयगुलभनधन इह सभहत आङा। ÛÛÛÛÛÛÛÛÛÛÛÛÛÛÛÛÛÛÜÜ२० अक्षरा
लघभुवरभचतपिभववभृतयभतभरभत िवभत पीडः॥ १८३॥
वतृ्तरत्नाकरम ्
42
कभलका ÛÛÛÛÛÛÛÛÛÛÜÜ१२ अक्षरा
प्रथमभमतरचरणसमतु्थ।ं ÛÛÛÛÛÛÜÜ८ अक्षरा
श्रयभत स यभि लक्ष्म। ÛÛÛÛÛÛÛÛÛÛÛÛÛÛÜÜ१६ अक्षरा
इतरभितरगभितमभप यभि च तयु।ं ÛÛÛÛÛÛÛÛÛÛÛÛÛÛÛÛÛÛÜÜ२० अक्षरा
चरणयगुलकमभवकृतमपरभमभत कभलका सा ॥ १८४॥
लवली ÛÛÛÛÛÛÛÛÛÛÜÜ१२ अक्षरा
भिगरुुयतुसकलचरणान्ता। ÛÛÛÛÛÛÛÛÛÛÛÛÛÛÜÜ१६ अक्षरा
सखुचरणगतमनिुवभत च ततृीयम।् ÛÛÛÛÛÛÜÜ८ अक्षरा
चरणभमह भह लक्ष्म। ÛÛÛÛÛÛÛÛÛÛÛÛÛÛÛÛÛÛÜÜ२० अक्षरा
प्रकृतमभखलमभप यभििमनिुवभत लवली सा॥ १८५॥
वतृ्तरत्नाकरम ्
43
अमतृधारा ÛÛÛÛÛÛÛÛÛÛÜÜ१२ अक्षरा
प्रथममभधवसभत यभि तयु।ं ÛÛÛÛÛÛÛÛÛÛÛÛÛÛÜÜ१६ अक्षरा
चरमचरणपिमवभसतगरुुयगु्मम।् ÛÛÛÛÛÛÛÛÛÛÛÛÛÛÛÛÛÛÜÜ२० अक्षरा
अभखलमपरमपुभरगतभमभत लभलतपियकु्ता। ÛÛÛÛÛÛÜÜ८ अक्षरा
तभियममतृधारा॥ १८६॥ इभत पिचतरुूर्ध्वधप्रकरणम ्
उद्गता ÛÛÜÛÜÛÛÛÜÛ
सजमाभिम ेसलघकुौ च। ÛÛÛÛÛÜÛÜÛÜ
नसजगरुुकैरथोद्गता। ÜÛÛÛÛÛÛÜÛÛÜ
त्र्यभङ्घ्रगतिनजला गयतुाः। ÛÛÜÛÜÛÛÛÜÛÜÛÜ
सजसा जगौ चरणमकेतः पठत॥् १८७॥
वतृ्तरत्नाकरम ्
44
सौरिक ÛÛÜÛÜÛÛÛÜÜ
चरणत्रय ंव्रजभत लक्ष्म। ÛÛÛÛÛÜÛÜÛÜ
यभि सकलमदु्गतागतम।् ÜÛÜÛÛÛÜÛÛÜ
नौ िगौ िवभत सौरिकं। ÛÛÜÛÜÛÛÛÜÛÜÛÜ
चरण ेयिीह िवतितृीयके॥ १८८॥
लभलता ÛÛÜÛÜÛÛÛÜÜ
नयगु ंसकारयगुलं च। ÛÛÛÛÛÜÛÜÛÜ
िवभत चरण ेततृीयके। ÛÛÛÛÛÛÛÛÜÛÛÜ
तदुभितमरुुमभतभिलधभलत।ं ÛÛÜÛÜÛÛÛÜÛÜÛÜ
यभि शषेमस्य खलु पवू धतलुक्कम॥् १८९॥ इत्यदु्गताप्रकरणम ्
उपभस्थतप्रचभुपत ÜÜÜÛÛÜÛÜÛÜÛÛÜÜ
म्सौ ज्िौ गौ प्रथमाभङ्घ्ररेकतः पथृगन्यन।् ÛÛÜÛÛÛÛÜÛÜÛÜÜ
भत्रतय ंसनजरगाितो ननौ सः।
वतृ्तरत्नाकरम ्
45
ÛÛÛÛÛÛÛÛÜ
भत्रनपभरकभलतजयौ। ÛÛÛÛÛÛÛÛÛÛÜÛÛÜÜ
प्रचभुपतभमिमभुितमपुभस्थतपवू धम॥् १९०॥
वध धमान ÜÜÜÛÛÜÛÜÛÜÛÛÜÜ
नौ पाि ेऽथ ततृीयके सनौ नसयकु्तौ। ÛÛÜÛÛÛÛÜÛÜÛÜÜ
प्रथमाभङ्घ्रकृतयभति ुवध धमानम।् ÛÛÛÛÛÛÛÛÜÛÛÛÛÛÛÛÛÜ
भत्रतयमपरमभप पवू धसदृशभमह िवभत। ÛÛÛÛÛÛÛÛÛÛÜÛÛÜÜ
प्रततमभतभिभरभत गभित ंलघ ुवतृ्तम॥् १९१॥
शदु्धभवराडाष धि ÜÜÜÛÛÜÛÜÛÜÛÛÜÜ
अभस्मन्नवे ततृीयके यिा तजराः स्यःु। ÛÛÜÛÛÛÛÜÛÜÛÜÜ
प्रथम ेच भवरभतराष धि ंब्रवुभन्त। ÜÜÛÛÜÛÜÛÜ
तच्चदु्धभवराट ्परुः भस्थत।ं ÛÛÛÛÛÛÛÛÛÛÜÛÛÜÜ
भत्रतयमपरमभप यभि पवू धसम ंस्यात॥् १९२॥
वतृ्तरत्नाकरम ्
46
इत्यपुस्थतप्रचभुपतप्रकरणम ् ÛÛÜÛÛÜÜÜ
भवषमाक्षरपाि ंवा ÜÜÛÛÜÛÛÜÛÜ
पािरैसम ंिशधमधवत।् ÜÜÜÜÛÜÜ
यच्चन्दो नोक्तमत्र ÜÜÛÜÜÛÜÜÜ
गाथभेत तत्सभूरभिः प्रोक्तम॥् १९३॥ इभत वतृ्तरत्नाराख्य ेचन्दभस भवषमवतृ्तकथन ंनाम पञ्चमो ऽध्यायः
वतृ्तरत्नाकरम ्
47
षष्ठो ऽध्यायः प्रस्थाराभि
ÜÜÜÜÐÛÜÜÛÐÐÜÜÜÛÐÛÜÛÜ
प्रस्थारो नष्टमभु्दणष्टमकेद्व्याभिलगभिया। ÜÜÛÜÐÛÜÜÛÐÐÛÜÜÜÐÛÜÛÜ
सखं्यानमर्ध्वयोगश्चषडते ेप्रत्ययाः स्मतृाः॥ १९४॥
ÜÜÜÛÐÛÜÜÜÐÐÛÜÜÛÐÛÜÛÜ
पाि ेसव धगरुावाद्याल्लघ ु ंन्यस्य गरुोरधः। ÛÜÛÛÐÛÜÜÜÐÐÜÜÜÜÐÛÜÛÜ
यथोपभर तथा शषेिंयूः कुया धिम ु ंभवभधम॥् १९५॥
ÜÜÜÜÐÛÜÜÛÐÐÜÜÜÛÐÛÜÛÜ
ऊन ेिद्याद्गरुूनवेयावत्सवधलघिु धवते।् ÜÜÜÜÐÛÜÜÜÐÐÜÜÛÛÐÛÜÛÜ
प्रिारो ऽय ंसमाख्यातश्चन्दोभवभचभतवभेिभिः॥ १९६॥
ÜÜÛÜÐÛÜÜÜÐÐÜÜÜÜÐÛÜÛÜ
नष्टस्य यो िविेङ्किस्याध ेऽध ेसम ेच लः। ÛÛÜÜÐÛÜÜÜÐÐÜÜÜÜÐÛÜÛÜ
भवषम ेचकैमाधायस्यािध ेऽध ेगरुुि धवते॥् १९७॥
ÜÜÜÛÐÛÜÜÜÐÐÛÜÜÜÐÛÜÛÜ
उभ्दणष्ट ंभिगणुानाद्यादुपय धङ्कान्समाभलखते।्
वतृ्तरत्नाकरम ्
48
ÛÜÜÜÐÛÜÜÜÐÐÜÜÜÜÐÛÜÛÜ
लघसु्था य ेच तत्राङ्कािःै सकैैभम धभश्रतिै धवते॥् १९८॥ ÜÜÜÛÐÛÜÜÜÐÐÜÛÜÜÐÛÜÛÜ
वणा धन्वतृ्तिवान्सकैानौत्तराधय धतः भस्थतात।् ÜÜÜÛÐÛÜÜÜÐÐÛÜÛÛÐÛÜÛÜ
एकाभििमतश्चतैानपुय ुधपभर भनभक्षपते॥् १९९॥
ÛÜÛÜÐÛÜÜÜÐÐÛÜÜÜÐÛÜÛÜ
उपान्त्यतो भनवततेत्यजन्नकैेकमरू्ध्वधतः। ÛÜÜÜÐÛÜÜÛÐÐÜÜÜÛÐÛÜÛÜ
उपया धद्याद्गरुोरेकगकेद्याभिलगभिया॥ २००॥
ÛÜÛÜÐÛÜÜÜÐÐÛÜÜÜÐÛÜÛÜ
लगभियाङ्कसन्दोहिेवते्सखं्या भवभमभश्रत।े ÜÜÜÛÐÛÜÜÜÐÐÜÜÜÛÐÛÜÛÜ
उभ्दणष्टाकंसमाहारःसकैो वा जनयभेिमाम॥् २०१॥
ÜÜÜÛÐÛÜÜÜÐÐÜÛÜÜÐÛÜÛÜ
सखं्यवै भिगणुकैोनासभिरर्ध्वा प्रकीभत धतः। ÜÜÜÛÐÛÜÜÛÐÐÛÜÜÜÐÛÜÛÜ
वतृ्तस्याङ्गभुलकी व्याभप्तंतरधः कुया धत्तथाङ्गभुलम॥् २०२॥
ÜÜÜÜÛÜÜ,ÛÛÛÛÛÛÜ,ÜÛÜÜÛÜÜ
वशं ेऽितू्कश्यपस्य प्रकटगणुगणः शवैभसद्धान्तवते्ता। ÜÜÜÜÛÜÜ,ÛÛÛÛÛÛÜ,ÜÛÜÜÛÜÜ
भवप्रः पव्यकेनामा भवमलतरमभतविेतत्त्वाथ धबोध।े