rmebrk.kzrmebrk.kz › journals › 4576 › 30664.pdf · Вестник Казахско-Русского Международного университета, №1(10), 2015 3

Қазақ-Орыс Халықаралық университетінің Хабаршысы, №1(10), 2015

0

Вестник Казахско-Русского Международного университета, №1(10), 2015

1


2


3

СОДЕРЖАНИЕ

ЭКОНОМИЧЕСКИЕ НАУКИ / ЭКОНОМИКА ҒЫЛЫМДАРЫ

Ниязбаева А.А. ЗАРУБЕЖНАЯ ПРАКТИКА ФУНКЦИОНИРОВАНИЯ НЕГОСУДАРСТВЕННОГО ПЕНСИОННОГО ОБЕСПЕЧЕНИЯ Ниязова Т.Н. КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ НЕСИЕ ТӘУЕКЕЛІ Биисова Г.И. СУЩНОСТЬ УПРАВЛЕНИЯ ЧЕЛОВЕЧЕСКИМИ РЕСУРСАМИ Қаныбекұлы Н., Жуманазарова А., Нурмаганбетова М.С. САЛЫҚ БАҚЫЛАУЫН ЖҮРГІЗУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ Картжанова К.А., Нурмаганбетова М.С. НАРЫҚТЫҚ БӘСЕКЕ ЖАҒДАЙЫНДА ИННОВАЦИЯЛЫҚ ҚЫЗМЕТТІҢ ДАМУЫ МЕН МӘСЕЛЕЛЕРІ Алданов К.И., Нурмаганбетова М.С. КОМПАНИЯНЫҢ БАСҚАРУ ЖҮЙЕСІН ОҢТАЙЛАНДЫРУ МӘСЕЛЕЛЕРІ МЕН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ Курманиязова Г.С., Нурмаганбетова М.С. ҰЙЫМНЫҢ БАСҚАРУ ЖҮЙЕСІНДЕГІ САПА МЕНЕДЖМЕНТІНІҢ РОЛІ Картжанова К.А., Нурмаганбетова М.С. ПЕРСОНАЛДЫ БАСҚАРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ТИІМДІЛІГІН БАҒАЛАУ Мұстахимова А.Ғ., Нурмаганбетова М.С., ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА САЛЫҚТЫҚ БАҚЫЛАУДЫ ҰЙЫМДАСТЫРУ МӘСЕЛЕЛЕРІ Отеш Ж., Нурмаганбетова М.С. САЛЫҚТЫҚ ЖОСПАРЛАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ МЕН НЫСАНДАРЫ Нурллина С.А., Масинов Т.М О СОСТОЯНИИ ОСНОВНЫХ СРЕДСТВ КРУПНЫХ И СРЕДНИХ ПРЕДПРИЯТИЙ РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАНА

ЮРИДИЧЕСКИЕ НАУКИ / ЗАҢ ҒЫЛЫМДАРЫ D. Dosmyrza LEGISLATIVE REGULATION AND GENERAL CHARACTERISTIC OF THE LEGAL FRAMEWORK OF TURKEY

Балпейсова С.А., Жумагазиева Р.Ш. НЕКОТОРЫЕ АСПЕКТЫ ТРУДОУСТРОЙСТВА ОСУЖДЕННЫХ В МЕСТАХ ЛИШЕНИЯ СВОБОДЫ Жумабаев Н.Ж. КРИМИНОЛОГИЧЕСКИЕ АСПЕКТЫ СУБЪЕКТА УБИЙСТВА Турдалина А, Смагулов А.А. ҚОҒАМДАҒЫ МҰРАГЕРЛІК ИНСТИТУТЫНЫҢ ДАМУ ЭВОЛЮЦИЯСЫМЕН АТҚАРАТЫН РӨЛІ Ешниязова Д.Б., Таргинова К.А., Телибеков Б.А. ИСТОРИЯ БОРЬБЫ С КОРРУПЦИЕЙ В РЕСПУБЛИКЕ КАЗАХСТАН Сарсенбаева З., Смагулова А.С. ШАРИАТ ЗАҢДАРЫНЫҢ ІЗГІЛІК ИІРІМДЕРІ Оразаева Г.М. ФОРМАЛДЫҚ ЖӘНЕ МАТЕРИАЛДЫҚ ҚҰРАМНЫҢ ҚЫЛМЫСТЫ ДҰРЫС САРАЛАУҒА ЖӘНЕ ҚЫЛМЫСЫНА СӘЙКЕС ЖАЗА ТАҒАЙЫНДАУДАҒЫ МАҢЫЗЫ Джигитова Р., Смагулова А.С. АЗАМАТТЫҚ ҚАТЫНАСТАҒЫ КЕПІЛ ИНСТИТУТЫН ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕУ МӘСЕЛЕЛЕРІ Макаревич Ж.Л., Ильясов А.М., Телибеков Б.А. ПРОФИЛАКТИКА ПРЕДУПРЕЖДЕНИЯ ПРЕСТУПНОСТИ В КАЗАХСТАНЕ Камыспаев Д.М., Жумагазиева Р.Ш. ПРАВОВАЯ РЕГЛАМЕНТАЦИЯ СОБЛЮДЕНИЯ РЕЖИМА В РАЗЛИЧНЫЕ ПЕРИОДЫ ФУНКЦИОНИРОВАНИЯ УГОЛОВНО-ИСПОЛНИТЕЛЬНОЙ СИСТЕМЫ КАЗАХСТАНА И ПУТИ ЕГО СОВЕРШЕНСТВОВАНИЯ ШайхинЕ.К., Таргинова К.А., Бисембиев Т.Ш. ПРОФИЛАКТИКА ВОИНСКИХ УГОЛОВНЫХ ПРАВОНАРУШЕНИЙ Ильясов А.М. НЕКОТОРЫЕ АСПЕКТЫ ПРОФИЛАКТИКИ УГОЛОВНЫХ ПРОСТУПКОВ И ПРЕСТУПЛЕНИЙ НЕСОВЕРШЕННОЛЕТНИХ Даржанова А.Н., А.А. Бекбауова, Телибекова И.М. К ВОПРОСУ О ЗАКОНОДАТЕЛЬНОМ РЕГУЛИРОВАНИИ ГЕНДЕРНОГО РАВЕНСТВА Усенов Б., Смагулов. А.А. АЗАМАТТЫҚ ҚАТЫНАСТАҒЫ МЕНШІК ИНСТИТУТЫ – ЭКОНОМИКАЛЫҚ САНАТ РЕТІНДЕ

5 13 16

20

23

27

31

37

41

45

49

51

61 66

71

75 81

85

90

93

97

103

107

113

119


4

Қамархан А.Қ. ҚЫЛМЫС САТЫЛАРЫНА ҚАТЫСТЫ ӨЗЕКТІ МӘСЕЛЕЛЕР Куатова А.А, Балғожина А. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ЗОРЛЫҚ-ЗОМБЫЛЫҚТЫ АЛДЫН-АЛУДЫҢ ӨЗЕКТІ МӘСЕЛЕСІ Ниязова А., Смагулова А.С. КЕЛІСІМ ШАРТТАҒЫ МІНДЕТТЕМЕНІҢ ОРЫНДАЛУЫН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ ИНСТИТУТТАРЫ Бекенова С., Жумагазиева Р.Ш. ПРОБЛЕМЫ ПРАКТИКИ ПРИМЕНЕНИЯ ПРИНУДИТЕЛЬНЫХ МЕР МЕДИЦИНСКОГО ХАРАКТЕРА Қайырбекова Т., Смагулова А.С. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ДӘСТҮРЛІ ҚҰҚЫҚТЫҚ НОРМАЛАРДЫҢ ҚАЙТА ЖАҢҒЫРУ НЫШАНДАРЫ Панфилов Е.С., Таргинова К.А., Телибеков Б.А. ОСНОВНЫЕ НАПРАВЛЕНИЯ БОРЬБЫ С ОРГАНИЗОВАННОЙ ПРЕСТУПНОСТЬЮ Хасенова А. КРИМИНОЛОГИЧЕСКИЕ АСПЕКТЫ ПРИМЕНЕНИЯ ЛИШЕНИЯ СВОБОДЫ В ОТНОШЕНИИ ЖЕНЩИН Даумов Д.Н., Ильясов А.М., Телибеков Б.А. ЭТАПЫ СТАНОВЛЕНИЯ СОВРЕМЕННОГО ТЕРРОРИЗМА В МИРЕ

СОЦИАЛЬНО-ГУМАНИТАРНЫЕ НАУКИ / ӘЛЕУМЕТТІК-ГУМАНИТАРЛЫҚ

ҒЫЛЫМДАР

Раева М.С. ЯЗЫКОВАЯ ЛИЧНОСТЬ В МЕЖКУЛЬТУРНОЙ КОММУНИКАЦИИ Ажимова Қ.Ж. ҚАЗІРГІ АҚПАРАТТЫҚ – КОММУНИКАЦИЯЛЫҚ ТЕХНОЛОГИЯЛАРДЫ АРНАУЛЫ ПӘНДЕРДЕ ҚОЛДАНУ ЖОЛДАРЫ Жоламан К.Қ., Масинов Т.М. ДУАЛЬДЫ ОҚЫТУ ӘДІСІ ҚОЛДАНУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

РУБРИКА «НИКТО НЕ ЗАБЫТ, НИЧТО НЕ ЗАБЫТО»,

ПОСВЯЩЕННАЯ БОЛЬШОМУ ЮБИЛЕЮ – СЕМИДЕСЯТИ ЛЕТ СО ДНЯ ПОБЕДЫ В ВЕЛИКОЙ ОТЕЧЕСТВЕННОЙ ВОЙНЕ

Утемисов Б. КАК ЗАПАД ПОДТАЛКИВАЛ ГИТЛЕРА НА ВОСТОК

Абенов Д.Қ., Ақанай А. ҰЛЫ ОТАН СОҒЫСЫ ЖЫЛДАРЫНДАҒЫ АҚТӨБЕ ХИМИЯ КОМБИНАТЫНЫҢ ДАМУЫ

Төлепбергени Ж.Т., Төлепбергени А.Т. МЫ ПОТОМКИ ГЕРОЕВ ВЕЛИКОЙ ОТЕЧЕСТВЕННОЙ ВОЙНЫ

Симұханова А.О., Дусипова А. ҰЛЫ ОТАН СОҒЫСЫНА 70 ЖЫЛ Мамбеталина Ж.Ж. АКТЮБИНСК В ГОДЫ ВЕЛИКОЙ ОТЕЧЕСТВЕННОЙ ВОЙНЫ Нысамбаев Н.В. ИСТОРИЧЕСКОЕ ЗНАЧЕНИЕ ПОБЕДЫ НАД ФАШИЗМОМ Кенес А. БІЗ ФАШИЗМГЕ ҚАРСЫ ЖАН АЯМАЙ КҮРЕСКЕН ӘРБІР ЖАУЫНГЕРГЕ ҚАРЫЗДАРМЫЗ Юмашова А.К. КАЗАХСТАН-АРСЕНАЛ ФРОНТА ВЕЛИКОЙ ОТЕЧЕСТВЕННОЙ ВОЙНЫ

Ардакова А.А. ПОДВИГИ КАЗАХСТАНЦЕВ НА ФРОНТАХ ВЕЛИКОЙ ОТЕЧЕСТВЕННОЙ ВОЙНЫ Абубакиров К.Б. ЗАРУБЕЖНАЯ И ОТЕЧЕСТВЕННАЯ ИСТОРИОГРАФИЯ ВЕЛИКОЙ ОТЕЧЕСТВЕННОЙ ВОЙНЫ

НАШИ ЮБИЛЯРЫ / БІЗДІҢ МЕРЕЙТОЙ ИЕЛЕРІ ТУЗЕЛЬБАЕВ ЕРГАЛИ ОШПАНБАЕВИЧ

124

131

136

141

146

154

161

166

170

177 180

184

188

191 194 197 200

204

208

212

215

218


5

ЭКОНОМИЧЕСКИЕ НАУКИ / ЭКОНОМИКА ҒЫЛЫМДАРЫ

ЗАРУБЕЖНАЯ ПРАКТИКА ФУНКЦИОНИРОВАНИЯ

НЕГОСУДАРСТВЕННОГО ПЕНСИОННОГО ОБЕСПЕЧЕНИЯ

Ниязбаева Айгуль Амангельдыевна, кандидат экономических наук, старший преподаватель

кафедры «Экономика, менеджмент и сервис» Казахско-Русский Международный Университет, 030006, Актобе, ул. Айтеке би, 52

В статье рассматривается зарубежный опыт управления пенсионными активами и его возможность адаптации к казахстанским условиям Ключевые слова: накопительная пенсионная система - пенсионные фонды – пенсионное страхование - пенсионные активы – пенсионные накопления

На современном этапе пенсионная система России и Казахстана в целом не обеспечивает достойной жизни для граждан пенсионного возраста, как это делается в некоторых зарубежных странах. Может быть, это связано с тем, что там система негосударственного пенсионного обеспечения (НПО) достаточно развита и что уровень жизни там достаточно высок, чтобы иметь возможность делать значительные отчисления в накопительную пенсионную систему, обеспечивая тем самым достойную старость. В этой связи для России и Казахстана представляется важным изучить практику функционирования системы НПО зарубежных стран.

Следует отметить, что институты пенсионного обеспечения создают самую большую группу инвесторов в глобальном масштабе. В 2000 году всемирные пенсионные накопления составляли 9 150,0 миллиарда долларов, рост по сравнению с 1995 годом составил 11,9 процента. Доля всемирных пенсионных накоплений институтов НПО составила в 2000 году 18,6 процента и снизилась по сравнению с 1995 годом на 0,7 процента [2, с. 95]. Это связано с потерями институтов НПО в результате финансовых кризисов в этот период. В таблице 1 отражено распределение пенсионных активов институтов НПО по зарубежным странам. В 2000 году наибольшая доля (свыше 56,2 процента)

приходится на США. Доля пенсионных накоплений США увеличилась по сравнению с 1995 годом на 4,1 процента, что объясняется хорошими темпами экономического роста за этот период. В 2000 году доля пенсионных накоплений составила 51,7 процентов от ВВП страны и увеличилась по сравнению с 1995 годом на 3,0 процента.

Второе место по объемам пенсионных накоплений НПФ занимают пенсионные активы институтов НПО Японии. В 2000 году доля составляла во всемирных пенсионных активах 12,6 процента и уменьшилась по сравнению с 1995 годом на 2,8 процента. Это связано с сужением всех сегментов финансового рынка, включая и пенсионные активы в результате рецессии экономики Японии. Доля пенсионных активов Японии по отношению к ВВП в 2000 году составила 24,7 процента и уменьшилась по сравнению с 1995 годом на 3,5 процента.

Третье место по объемам пенсионных накоплений занимают пенсионные активы институтов НПО Великобритании. В 2000 году доля в глобальных пенсионных активах составила 10,4 процента, а по сравнению с 1995 годом доля уменьшилась на 0,4 процента.


6

Таблица 1 - Пенсионные накопления некоторых стран мира

Страна

1995 г. 2000 г.

пенс активы (млрд долл.)

в % к всего пенсионные активы

доля иностр. инвестиций в рынках акций

ВВП (млрд долл.)

в % к ВВП

пенс активы (млрд долл.)

в % к всего пенсионные активы

доля иностр инвестиций

ВВП (млрд долл.)

в % к ВВП

США 4 258 52,1 4,0 8 737,5 48,7 5 142 56,2 6,0 9 951,5 51,7 Япония 1 263 15,4 10,0 3 307,5 38,2 1 152 12,6 9,0 4 667,4 24,7 Великобритания

879 10,8 20,0 1 330,0 66,1 950 10,4 21,0 1 480,5 64,2

Остальные страны

1 776 21,7 66,0 28 940,0 6,1 1 906 20,8 64,0 33 126,1 5,7

Всего 8 176 100,0 100,0 42 315,0 19,3 9 150 100,0 100,0 49 225,5 18,6 Источники: Рассчитано автором по материалам [2; 6-8] Необходимо отметить, что в 2000

году Великобритания занимала первое место по объемам пенсионных накоплений – 64,2 процента.

Таблица 1 отражает роль институтов НПО в иностранных инвестициях. Безусловное лидерство по объему иностранных инвестиций имеют институты НПО Великобритании.

Следует отметить, что, как и во многих странах, пенсионная система США делится на две составляющие: обязательное государственное страхование и добровольное частное страхование. При государственном страховании социальные взносы в пенсионный фонд выплачиваются в равных частях работодателем и работником в размере 7,65 процента от основного дохода работника. Таким образом, общая сумма социального взноса составляет 15,3 процента. При этом 2,9 процента выплаченных денег идет на медицинское страхование для граждан пенсионного возраста, остальные 12,4 процента образуют сумму пенсионного взноса сотрудника.

[3, с. 57] Однако, государственная пенсионная система не способна создать американцу достойный уровень жизни на момент его выхода на пенсию, поскольку отношение пенсии к последней перед выходом на пенсию

зарплате составляет лишь 30 процентов, в то время как достаточным уровнем для поддержания привычного образа жизни считается 70-80 процентов. В США работают несколько добровольных пенсионных систем, которые дают возможность гражданам накапливать средства на будущую пенсию.

Активы институтов НПО США с установленными выплатами составили в 2000 году 2,5 триллиона долларов. По сравнению с 1991 годом пенсионные активы увеличились на 21,9 процента. В структуре пенсионных активов с установленными выплатами наибольшая доля принадлежит инвестициям в акции и паи – 47,0 процентов от совокупных пенсионных активов с установленными выплатами. В некоторых случаях институты НПО США совместно владеют 60-70 процентов отдельных выпусков акций.

На втором месте по доле в пенсионных активах с установленными выплатами занимают активы с фиксированной доходностью (в основном облигации). В 2002 году на долю этих пенсионных активов приходилось 32,0 процентов в пенсионных активах с установленными выплатами. На третьем месте стоят денежные активы – 6,2 процента в


7

пенсионных активах с установленными выплатами.

На третьем месте по доле в структуре активов институтов НПО США с установленными взносами занимают инвестиции в паи и другие долевые активы. В 2002 году на долю этих пенсионных активов приходилось 17,2 процента в структуре активов институтов НПО США с установленными взносами.

Одной из схем, которая приобрела популярность среди крупных компаний в конце 80-х – начале 90-х годов, стал так называемый план «средств на счету». Данный план по своей финансовой структуре и действию представляет собой накопительную схему «с установленными выплатами», но

выглядит как стандартная схема с персонифицированным учетом (схема «установленных взносов»). Типичная формула такова: ставка отчисления 5 процентов от заработка плюс оговоренный инвестиционный доход. В настоящее время во многих планах в качестве оговоренного дохода на инвестиции применяется показатель доходности краткосрочных казначейских облигаций США. Новая формула основана на среднем заработке в течение всей карьеры работника. В США некоторые работодатели перешли на планы «средств на счету» после отказа от традиционных планов установленных выплат, привязанных к размеру последней заработной платы.

Таблица 2 - Пенсионный рынок США (в млрд. долл.)

Годы Личные пенсионные счета

Планы с установленными взносами

Планы штатов и местных органов власти

Планы с установленными выплатами

Федеральные пенсионные планы

Аннуитеты

Итого

1985 241 509 405 813 172 181 2 321 1990 637 892 739 922 340 391 3 921 1995 1 288 1 717 1 344 1 496 541 582 6 968 2000 2 629 2 969 2 335 2 009 797 951 11 690 2005 3 652 3 620 2 765 2 310 1 072 1 443 14 862 2007 – 3 кв.

4 765 4 535 3 264 2 681 1 151 1 607 18 005

2007 – 4 кв.

4 747 4 502 3 186 2 639 1 197 1 592 17 863

2008 – 1 кв.

4 521 4 299 2 945 2 443 1 171 1551 16 930

2008 – 2 кв.

4 514 4 294 2 907 2 415 1 178 1 556 16 864

2008 – 3 кв.

4 126 4 022 2 751 2 258 1 158 1 547 15 862

Источник: The U.S. Retirement Market, Third Quarter 2008 // ICI, Research

Fundamentals, February 2009, Vol. 17, N3-Q3, Figure A1 Переход к заработку за всю

карьеру или в течение всей жизни приводит к изменению в распределении ресурсов, как правило, от пожилых и относительно обеспеченных работников в пользу более молодых и менее

обеспеченных. Работники могут согласиться со «справедливостью» такого перераспределения ресурсов только в том случае, если в новых схемах будут учтены их интересы [1, c. 123-124].


8

Следует отметить, что на своем пике, в третьем квартале 2007 года, стоимость пенсионных активов США достигла 18 триллиона долларов, что в 15 раз превышало ВВП России. Пенсионные сбережения составляли 40 процентов всех финансовых активов американских домовладений. Начиная с четвертого квартала 2007 года, под ударами кризиса, стоимость пенсионных активов стала сокращаться и в третьем квартале 2008 года снизилась до 15,9 триллиона долларов, составив 35 процентов всех финансовых активов домовладений [9, c.118].Как видно из таблицы 2, за период с 1985 по 2007 годы пенсионные накопления возросли с 2,3 до 18 триллиона долларов, или в 7,8 раза. Только за 10 лет, с 1997 по 2007 год, пенсионные накопления удвоились с 9 до 18 триллиона долларов. Своего предкризисного пика рынок достиг в третьем квартале 2007 года, затем началось снижение, которое проходило убыстряющимися темпами. Только за третий квартал 2008 года пенсионный рынок потерял 1 триллион долларов, снизившись с 16,9 до 15,9 триллиона долларов. Такое падение можно считать обвальным. Однако, можно предположить, что рынок может стабилизироваться в районе 15 триллиона долларов, поскольку в первые месяцы 2009 года фондовый рынок США, по-видимому, достиг своего дна и даже немного отыграл падение [9, c.119-120]. За период с 2006 по 2008 годы накопления в инвестированные активы (помимо пенсионных сбережений) утратили 1,2 триллиона долларов от своей стоимости, а пенсионные активы - 1,3 триллиона [1, с.82]. Некоторые крупные предприятия объявили о тотальном сокращении своих работников, многие вынуждены были приостановить свое производство. Все они в большей или меньшей степени были активными участниками рынка пенсионных услуг. Например, существование профессиональных пенсионных фондов

с гарантированными пенсионными выплатами, которые являлись основным источником пенсионных выплат для большинства западных пенсионеров (США, Великобритания и другие) находится под угрозой. В последнее время все меньше компаний может позволить себе содержать такие фонды. Причиной является необходимость снижать издержки в условиях финансового кризиса. Известно, что именно долги по пенсионным обязательствам стали причиной банкротства некоторых компаний. Таким образом, многие компании уменьшают объемы своих ежемесячных выплат по гарантированным пенсиям. Так, один из крупнейших работодателей - британская корпорация ВВС решила прекратить доступ новых работников к пенсионной системе, а возраст выхода на пенсию изменится с 60 до 65 лет [1, с.82].

Одной из старейших в мире систем социального страхования является британская пенсионная система, которая интересна с точки зрения организации добровольных пенсионных накоплений. О роли частных пенсионных фондов в Великобритании говорят такие цифры. Сумма ежегодных взносов в частные институты НПО составляет 37 миллиардов фунтов стерлингов, а индивидуальные пенсионные накопления составляют ежегодно 15 миллиардов фунтов стерлингов [1, c. 110].

В пенсионной системе Великобритании есть своя особенность. Пенсионный фонд разрабатывает пенсионные схемы, ведет учет взносов и выплат, рассчитывает сам будущие обязательства и в соответствии с ними ставит условия управляющей компании по возврату средств. Инвестированием сама фонд не занимается, это дело работающей по договору с фондом управляющей компании [1, c. 111]. Взносы в пенсионный фонд составляют со стороны работника 10 процентов, но только с заработка не превышающего


9

23660 фунтов или 38,3 тысяч долларов в год. Страна гарантирует своим гражданам минимальную пенсию и не принуждает их вносить колоссальные взносы в пенсионный фонд. В соответствии с законом о пенсионном обеспечении вносить взносы – личное дело каждого гражданина, который может открыть счет в институты НПО. Взносы работодателя в пенсионный фонд составляют от 3 процентов до 10,2 процента от заработка [6, c. 274-275].

В структуре пенсионных активов Великобритании первое место занимают акции эмитентов из Великобритании – 49 процентов в 2000 году и по сравнению с 1980 годом доля их несколько увеличилась.

Второе место в структуре пенсионных активов занимают акции зарубежных эмитентов – 19 процентов в 2000 году. В 1980 году на втором месте

стояли облигации английских эмитентов, которые в 2000 году в структуре пенсионных активов заняли третье место.

Следует отметить, что в структуре пенсионных активов НПФ Великобритании активно присутствуют инвестиции в недвижимость. В 2000 году доля недвижимости составляла 10 процентов стоимости активов институтов НПО. Хотя доля по сравнению с 1980 годом несколько снизилась, тем не менее сумма инвестиций в 2000 году составляла внушительную сумму – 95 миллиардов долларов. В 2008 году в связи с возникновением глобального финансового кризиса доходность инвестиций в недвижимость резко снизилась.

Таблица 3 - Сопоставление ожидаемого роста пенсионных расходов в странах

ЕС за 2007-2060 годы и масштабов адаптационных мер

Страна

Влияние основных факторов на изменение пенсионных расходов (п.п. ВВП)

Отношение эффекта мер правительства к демографическому эффекту, в % демографические меры правительства

Великобритания 4,2 -0,9 -21 Венгрия 11,3 -6,5 -58 Греция 12,7 0,4 3 Испания 10,7 -2,6 -24 Италия 10,4 -8,7 -84 Польша 13,4 -13,4 -100 Франция 8,4 -6,2 -74 Чехия 9,5 -4,7 -49

Источник: расчеты по данным Ageing Report - 2009 Согласно недавним

исследованиям Европейской комиссии Великобритания – единственная страна Западной Европы, чья пенсионная система в нынешнем виде с точки зрения бюджета будет платежеспособной и в последующие десятилетия. Об этом свидетельствуют данные, приведенные в таблице 3 [5, с. 77]. Причина этого заключается главным образом в том, что в

британской пенсионной системе всегда заметно присутствовал накопительный элемент. На государственную распределительную систему никогда не возлагалась задача полностью обеспечивать пенсионеров, поощрялась практика дополнительных мер, когда люди в активные годы откладывали средства, чтобы поддержать себя в старости [1, c. 112-113].Пионерами в переходе на накопительные принципы


10

пенсионного обеспечения стали государства латиноамериканского континента. Стимулом радикальных пенсионных реформ в этом регионе был пример Чили, которая первой в западном полушарии создала у себя общенациональную распределительную систему (1924 год) и первая же от нее отказалась (1981 год).

Государственная пенсионная система Чили, на поддержку которой уходило 2 процента ВВП, была полностью заменена частной. Было образовано несколько крупных контролируемых государством частных пенсионных фондов с жесткой политикой инвестирования пенсионных активов. Местные корпорации продали частным пенсионным фондам облигации более чем на 5 миллиардов долларов, со сроком выплаты через 27 лет, создав, таким образом, один из немногих в Латинской Америке долгосрочных рынков долговых бумаг. И уже в 1994 году частные пенсионные фонды собрали с населения и работодателей свыше 20 миллиардов долларов, или около половины ВВП Чили. Эти средства направляли на выплату пенсий и долгосрочных инвестиций в экономику. Инвестиции пенсионных фондов во многом способствовали развитию фондового рынка этой страны [1, c. 129]. В Чили минимальная допустимая категория риска для инвестирования в ценные бумаги на уровне рейтинга ВВВ до смягчения требований инвестирования в 1997 году позволяла инвестировать лишь в акции 30 предприятий.

На начало 2000 года в Чили действовало 8 институтов НПО при 12 фондах в 1980 году. При этом пикового количества - 22 - фонды достигли в 1993 году, на 13-м году пенсионной реформы [4, с. 15].

Институты НПО Чили являются довольно доходными инвестиционными институтами. Высокий уровень доходов по инвестициям объясняется, главным образом, расширением чилийского рынка ценных бумаг в течение

последнего десятилетия и довольно низким уровнем инфляции.

Управляющие компании частных институтов НПО были созданы как коммерческие организации с жестким государственным контролем. Во избежание конфликта интересов, управляющие компании ведут две системы бухгалтерского учета: одну для управляющей фирмы, другую для институтов НПО. Это делает необходимым открытие двух банковских счетов. Управляющие компании институтов НПО обязаны инвестировать сумму, эквивалентную 1 проценту всех активов институтов НПО, в качестве резервного капитала. Все ценные бумаги, являющиеся объектами инвестирования институтов НПО, хранятся в банке - хранилище. Благодаря традиционно высокому уровню доходов по инвестициям институтов НПО, с финансовой точки зрения становятся возможными более высокие накопления в момент выхода или при преждевременном выходе на пенсию.

В Чили долгосрочные финансовые ресурсы институтов НПО позволили резко уменьшить, а то и полностью отказаться от денег зарубежных организаций. Это создало условия для долгосрочного финансирования жилья и крупных инвестиционных проектов. Например, в распоряжении институтов НПО находится более 60 процентов ипотечных бондов, выпущенных Центральным банком Чили, посредством которых в настоящее время финансируется строительство свыше 200 тысяч жилищных объектов. На деньги институтов НПО были созданы 2 частные телекоммуникационные компании. В результате за несколько лет телефонные разговоры, например, внутри города Сантьяго, подешевели в 6 раз, или на 600 процентов.

В 1998 году Правительство Казахстана, исследуя опыт других стран по реформирования пенсионной


11

системы, приняло решение использовать чилийский опыт. Спустя 14 лет можно говорить о том, что пенсионная реформа состоялась, были получены положительные результаты. По оценке Всемирного Банка пенсионная реформа, проводимая в Казахстане, была признана одной из самых успешных в мире. Однако, казахстанская накопительная пенсионная система еще не совершенна, правительству предстоит поработать, во-первых, над вовлечением значительной части трудоспособного населения в данный сектор экономики и, во-вторых, способствовать дальнейшему развитию добровольных профессиональных схем пенсионных накоплений.

Таким образом, проведенный страновой анализ показал, что в абсолютном большинстве развитых стран мира институты НПО являются крупнейшими институциональными инвесторами, составляющие конкуренцию банкам второго уровня. Дальнейшее развитие институтов НПО должно пойти по пути увеличения капитализации большинства институтов НПО, усиления роли и значения государственного регулирования. Кроме того, можно прогнозировать активный выход зарубежных институтов НПО на другие (отличные от национальных) рынки.

Список использованной литературы:

1. Аманбаев М.Н. Пенсионное обеспечение в Казахстане: Учебное пособие.- Алматы: Экономика. – 278 c/ 2. Болотин Б. Мировая экономика за 100 лет [Текст] / Б. Болотин // Мировая экономика и международные отношения. - 2001. - № 9. - С. 90 – 114. 3. Залко Г. Американский опыт пенсионного обеспечения [Текст] / Г. Залко // Рынок ценных бумаг.- 2004. - № 17 (272).- С. 56 - 59. 4. Зарубежный опыт пенсионных реформ [Текст] // Рынок ценных бумаг Казахстана. - 1999. - № 2. - С. 15. 5. Кудрин А., Гурвич Е. Старение населения и угроза бюджетного кризиса [Текст] / А. Кудрин, Е. Гурвич // Вопросы экономики.- 2012. - № 3.- С. 52-79. 6. Максимо В. Энг. Мировые финансы [Текст] / В. Энг. Максимо. Пер. с англ. М.: Финансы и статистика, 2002. – 624 с. 7. Фондовый рынок. Курс для начинающих [Текст] - М.: Альпина Паблишер, 2002. - 290 с. 8. List of countries by past and future GDP [Электронный ресурс]: Режим доступа: http://en.wikipedia.org/wiki/List_of_countries_by_past_and_future_GDP_(nominal) 9. Попов А.А. Пенсионные накопления в США и России в условиях кризиса [Текст] / А.А. Попов // Труд за рубежом.- 2009. - №2. – С. 117 – 142.

МЕМЛЕКЕТТІК ЕМЕС ЗЕЙНЕТАҚЫМЕН ҚАМТАМАСЫЗДАНДЫРУДЫҢ ШЕТЕЛДІК ТӘЖІРИБЕСІ

Ниязбаева А.А.

Қазақ–Орыс Халықаралық университеті, 030006, Ақтөбе, Әйтеке би, көш. 52

Мақалада зейнетақының активтерін басқарудың шетелдік тәжірибесімен оның Қазақстанда қолдану жағдайы қарастырылған. Кілт сөздер: жинақтаушы зейнетақы жүйесі - зейнетақы қорлары – зейнетақы сақтандыруы - зейнетақы активтері - зейнетақы қорланымы


12

FOREIGN PRACTICE OF FUNCTIONING OF UNSTATE PENSION PROVISION

Niyazbaeva A.A. Kazakh–Russian International University, 030006, Aktobe, 52, Aiteke bi St.

In the article foreign experience of management is examined by pension assets and his possibility of adaptation to the Kazakhstan terms Keywords: the story pension system – the pension funds – the pension insurance – the pension assets - the pension accumulations


13

КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ НЕСИЕ ТӘУЕКЕЛІ

Ниязова Таңшолпан Нұрадинқызы, Қаржы мамандығының 1–курс магистранты,

Қазақ-Орыс Халықаралық университеті, 030006, Ақтөбе, Әйтеке би көш. 52 Бұл мақалада еліміздегі коммерциялық банктердің несиелік қызметтеріндегі тәуекелділіктер, олардан сақтандыру жолдары жазылған. Кілт сөздер: несиелік тәуекел, несие қоржыны, тәуекелді сақтандыру.

Экономикалық қызметтің ең маңызды факторының бірі ретінде тәуекелдің рөлін даусыз мойындау экономикалық ой пікірдің көп ғасырлық дамуының бір қортындысына айналды.

Нарық ортасын тәуекелсіз елестету мүмкін емес, тәуекел проблемасы нарықтың әрбір субъектісінің қаржы және өндірістік қызметінің ең өзекті проблемасы болып отыр. «Тәуекел» термині қазіргі кезеңде экономикада өте жиі қолданылады, бірақ тәуекел деген ұғымды әркім әртүрлі түсіне отырып, әртүрлі анықтама беруде. Тәуекелдің кең мағынадағы түсінігі болашақта сол немесе оқиғаның болу қатысындағы белгісіздікті білдіреді. [2. 122-123]

Несиелік тәуекел банк тәуекелдерінің ішіндегі негізгі тәуекел. Бұл тәуекел банкке тигізетін шығын жағынан нағыз салмақтысы, экономиканы күйзеліске дейін әкелетін нағыз қауіпті тәуекел деп есептеледі. Несиелік тәуекел 2007-2009 жж. әлемдік қаржы дағдарысының басты себебі болды. Берілген несиелердің қайтарылмауы барлық елдерді экономикалық дағдарысқа әкелді. [3. ]

Банктің несие қызметі оны банктік емес мекемеден ерекшелейтін негізгі өлшемнің бірі болып табылады. Әлемдік практикада несиелеумен банк пайдасының айтарлықтай бөлігі байланысты. Сонымен бірге әсіресе ірі несиені қайтармау банкроттыққа, ал оның экономикадағы алатын орнына байланысты осы банкпен байланысты кәсіпорындардың, банктердің және жеке тұлғалардың бірқатарының банкрот болуына әкеп соқтыруы мүмкін. Сондықтан несиелік тәуекелін басқару

кез келген коммерциялық банк стратегиясының және оның тіршілігімен дамуының қажетті тармағы болып табылады.

Банк несиелерінің қоржынында қаржы қызметінің барлық тәуекел түрі, яғни өтімділік тәуекелі, пайыздық ставка тәуекелі, несие бойынша төлемеу тәуекелі ықпал етуі мүмкін. Банкир несие тәуекелін басқару үшін несие қоржынының құрылымын және оның сапасының құрамын ұдайы бақылауы тиіс. Банкир «кірістілік –тәуекел» диллемасы шеңберінде өзін артық тәуекелден сақтандыра отырып, пайданың нормасын шектеуге мәжбүр болады. Ол тәуекелге ерекше көңіл аудару саясатын жүргізуі және несиенің бірнеше ірі қарыз алушыда шоғырлануына жол бермеуі тиіс, себебі осы несиенің бірінің өтелмеуі едәуір салдарға әкеп соқтыруы мүмкін. Банк алыпсатарлық жобаларды қаржыландырып салымшылардың қаражатын тәуекелге ұрындырмауы тиіс. Банктің бақылау органдары кезеңі ревизия кезінде осы жағдайды мұқият қадағалайды. Несие тәуекелі сыртқы және ішкі факторларға байланысты. Банк өзінің дер кезінде іс-әрекетімен сыртқы факторлардың ықпалын белгілі шамада жеңілдетіп, ірі ысыраптың алдын алса да, оның сыртқы факторларды басқару мүмкіндігі шектеулі. Банктің несие саясаты біріншіден, клиенттермен жасалатын операциялар қатысындағы жалпы ережеде анықталады. Осы ереже мұқият әзірленеді және несие саясаты туралы меморанумда жазылады. Екіншіден, осы ереженің жай жапсарын түсіндіретін, сондай-ақ оны іске асыратын банк


14

қызметкерлерінің іс жүзіндегі іс-әрекетімен анықталады. Сөйтіп тәуекелді басқару мүмкіндігі банк басшылығының құзіретіне және нақты несие жобаларын іріктеумен, сондай-ақ несие келісімдерінің ережелерін әзірлеумен айналысатын оның қатардағы құрамының біліктілік деңгейіне байланысты болады.

Банк тәжірибесінде ең жиі кездесетін несие тәуекелінің туындауы себептері мен несиелеумен байланысты проблемалар: - пайданың маңызын асырып жіберу. Несие қоржыны пайда алынатын аса маңызды көздің бірі болып табылады. Кейде несие бөлгенде немесе ол банк үшін қанағаттанғысыз шарттарда берілгенде пайданы арттыруға деген қызығушылық ақыл ойды жеңетін кез де болады. Қисынсыз берілген несие әдетте одан түсетін кірістен неғұрлым қымбатқа түседі. - несиелеу қағидасын бұзу. Банктің басшылығы несиелеу қағидасын бұзылғанын біле отырып қисынсыз тәуекелді несие беруі мүмкін. Бұған пайдакүнемдік мүдде, жоғары кіріс алуға асқан құмарлық және т.б. себеп болуы мүмкін. - қарыз алушы жөнінде жеткіліксіз және дәйексіз ақпарат. Проблемалық несие қарыз алушы өзінің қызметі туралы жеткіліксіз ақпарат табыс еткен жағдайда пайда болады. Несие ресімдейтін әрбір қызметкер клиент жөніндегі бүкіл құжаттаманың тізбесі бар кредит жөнінде құжаттаманы мұқият қалыптастыруы тиіс. - қанағаттанарлықсыз несие келісімі. Бүгінгі күні банк қарыз алушымен несиені өтеу жөнінде шарт жасасады, бірақ негізгі соманы қайтарғанда сәтсіздікке ұрынады. Заңды тұрғыдан сауатты жасалған несие шарты тәуекелге жол бермеуге көмектеседі. - нашар мониторинг. Бастапқыда берілген несиелер қолайлы болады, бірақ кейін олар қанағаттанарлықсыз несиеге айналып, проблемалық несие қатарына көшеді. Бұл жағдай несиелеудің бүкіл мерзімі ішінде несие

қызметкерлерінің тарапынан тиімді бақылаудың болмауы салдарынан орын алады. Несие ресімдейтін барлық қызметкерлердің құзыреті және клиенттің қызметін талдау үшін қабылет пен білімі болуы тиіс. - несие тәуекелі несиелеудің белгіленген түрлері өте жиі қолданылғанда пайда болуы мүмкін. Сондықтан несие тәуекелінің барлық маңызды шоғырлануы жөнінде ақпарат алуы қажет. [2. 125-130]

Берілген қарыздың қайтарылуын қамтамасыз ету мақсатында қарызды сақтандыру ұсынылуы мүмкін. Бұл жағдайда қарыз беруші сақтандырушы компаниямен қойылатын талаптар негізінде келісімшартқа отырады. Несиенің қамтамасыз етілуін, несие алушының несиелік қабілетін және несиелендіретін объектінің тәуекелдік деңгейін эксперттік бағалау негізінде сақтандыру келісімшарты несиенің қайтарылу уақытына дейін жасалады.

Сақтандыру келісімшартында көрсетілгендей сақтандырушы несие алушы белгіленген мерзімде қарызын төлемесе төлемеген несиені сақтандырушы компания несие берген банкке несиені пайдаланғаны үшін пайыздарды қоса алғанда 50-90% мөлшерінде орнын жабады. Сақтандырушының нақты жауапкершілігі келісімшартта бекітіледі. Несиені қайтару мерзімінен бұрын 20күн өтіп кеткеннен кейін несие алушы өз міндеттемесін орындамаса сақтандырушы өз міндеттемесін орындауы тиіс. Сонымен қатар сақтандырушы банк-кредиторға қарызды өтеу туралы арыз берген күннен бастап 15күн ішінде қарыздың орнын толтыру қажет.

Банкке қарыздың орнын толтырғаннан бастап, несиелік келісімшарт бойынша сақтандырушыға алған сомасы көлемінде несиегердің қарыз алушыға деген барлық құқықтары өтеді. [1.254-257]

Несиелік тәуекелді сақтандыру несие қайтарылуын қамтамасыз ету формасы ретінде барлық қатысушылар


15

үшін өзара тиімді мәміле болып табылады. Мысалы, қарыз алушы-сақтандырушы несие қайтарылмауынан болатын іскерлік репутация жоғалтудан кепілдік алады, несие беруші банк мәмілеге тікелей қатыспаса да несие қайтарылу кепілдеріне ие болады. Сақтандыру ұйымы өзінің қызметтеріне сақтандыру тарифі ретінде сыйақы алады.

Қолданылған әдебиеттер:

1. Ұ.М.Искаков «Банк ісі» Алматы 2013ж. 2. Н.Н. Хамитов «Қазіргі кезеңдегі кредиттік іс» Оқу құралы. Экономика баспасы.Алматы 2013ж. 3. Б.Н.Жаналинов «Банк тәуекелдері» Оқу құралы. Алматы 2013ж.

КРЕДИТНЫЙ РИСК КОММЕРЧЕСКИХ БАНКОВ Ниязова Т.Н.

Казахско-Русский Международный университет; 030006, Актобе, ул. Айтеке би, 52

В статье рассматриваются риски в кредитных условиях коммерческого банка и пути его страхования. Ключевые слова: кредитный риск, кредитный портфель, страхование рисками.

CREDIT RISK OF COMMERCIAL BANKS

Niyazova T.N. Kazakh-Russian International University; 030006, Aktobe, st. Aiteke 52

The article discusses terms and conditions the risks of commercial bank under credit arrangements ant ways of its insurance. Keywords: credit risk, advances portfolio, risk hedging


16

СУЩНОСТЬ УПРАВЛЕНИЯ ЧЕЛОВЕЧЕСКИМИ РЕСУРСАМИ

Биисова Гульмира Исатаевна, магистрант Московского финансово-промышленного университета «Синергия»,

Москва, РФ В данной статье рассматривается сущность управления человеческими ресурсами. Ключевые слова: управление человеческими ресурсами, персонал, менеджер, работник, бизнес-организации.

В современных условиях жесткой конкурентной борьбы, быстрой смены технологий и зависимости развития фирмы от используемой ею информации особенно актуальным является максимальное и эффективное использование всех имеющихся ресурсов. При этом основным направлением повышения конкурентоспособности на рынке становится более эффективное использование потенциала сотрудников организации, так как именно люди обрабатывают информацию, участвуют в процессе производства - успех работы предприятия зависит от занятых на нем работников. Поэтому современная концепция управления организацией предполагает выделение из большого числа функциональных сфер управленческой деятельности той, которая связана с управлением кадровой составляющей производства - персоналом предприятия. В последние годы в научной литературе и практике широко используется ряд понятий: управление человеческими ресурсами, трудовыми ресурсами, кадровая политика, управление персоналом и т.п., но все они относятся к трудовой деятельности человека, управлению его поведением в организации. Так, например, управление персоналом - это процесс обеспечения кадрами предприятия (организации, фирмы), организация их эффективного и рационального использования, а также профессионального и социального развития. Управление человеческими ресурсами (УЧР, или HRM — от англ. human resources managment) представляет собой стратегический и логически

последовательный подход к управлению наиболее ценным активом предприятия: работающими там людьми, которые коллективно и индивидуально вносят вклад в решение задач предприятия. Цель HRM — обеспечить использование сотрудников компании, т.е. ее человеческие ресурсы таким образом, чтобы наниматель мог получить максимально возможную выгоду от их умений и навыков, а работники — максимально возможное материальное и психологическое удовлетворение от своего труда. Управление человеческими ресурсами основывается на достижениях психологии труда и использует технологии и процедуры, совокупно называемые «управление персоналом», т.е. касающиеся комплектования штата предприятия, выявления и удовлетворения потребностей работников и практических правил и процедур, которые управляют взаимоотношениями между организацией и ее работником.

Управление человеческими ресурсами берет свое начало в управлении персоналом, развитию которого в Великобритании во второй половине XIX в. способствовала деятельность движения за улучшение условий трудапромышленных рабочих. Однако на протяжении всей истории становления HRM преобладал единственный фактор — это потребности людей в процессе работы. На первом этапе горстка предпринимателей и филантропов, движимых стремлением улучшить условия работы, создавали различные программы улучшения условий


17

физического труда, среды трудовой деятельности и качества жизни рабочих. Второй этап HRM приходится на период Первой мировой войны, когда воюющие страны Европы и США столкнулись с острой нехваткой человеческих ресурсов и не менее острой необходимостью в короткие сроки существенно увеличить производительность труда. В это время правительства США и европейских стран активно поощряли систематические исследования в области трудовых отношений работодатель—работник и человеческого фактора в промышленности. Это привело к новому пониманию проблем управления человеческими ресурсами, а отсюда — к более грамотному и изощренному подходу к роли менеджера по персоналу. Третий этап развития HRM характеризуется появлением в 30— 40-х гг. XX в. различных академических теорий управления и интеграцией менеджмента в общий круг так называемых социальных наук. К началу 1960-х гг. в пределах общей функции управления персоналом стали выделяться отдельные отрасли специализации, которые оформлялись как отдельные науки со своим предметом и сферой изучения, применяемые практически ко всем формам и размерам бизнеса и любым ситуациям с участием человеческих ресурсов. Сейчас кадровая политика и соответствующие общепринятые процедуры применяются при привлечении, отборе и подготовке персонала, в процессе трудовых отношений, при планировании труда, управлении системой заработной платы и оценке эффективности работы каждого сотрудника. Интенсивная конкуренция в сфере бизнеса в 1980—1990-х гг., разработка и внедрение новейших промышленных технологий, которые во многом зависят от наличия высококвалифицированных работников, гибкой рабочей практики (часто связанной с работой в команде) и

необходимости изменения культуры как на общенациональном уровне, так и на уровне отдельно взятого предприятия, — все это энергично выдвинуло управление персоналом на первый план в бизнес-организации. Работа с персоналом стала постепенно связываться со все более широким кругом функций бизнес-организации, а также со стратегией бизнеса. Таким образом, менеджеры по персоналу неизбежно все больше и больше вовлекались в процесс общего управления бизнесом и стали касаться таких максимизирующих прибыль сторон деятельности компании, как мотивация персонала, управление эффективностью деятельности персонала, наделение рабочих полномочиями, всеобщий менеджмент качества (TQM — total quality management) организационные изменения и т.д. Решения по человеческим ресурсам стали приниматься на самых высоких уровнях управления компаниями.

Основные характеристики управления человеческими ресурсами:

-УЧР удовлетворяет потребность в стратегическом подходе к управлению человеческими ресурсами, что позволяет привести в соответствие между собой предприятие и его стратегию; - в УЧР применяется всесторонний и логически последовательный подход к обеспечению взаимной поддержки теоретических методик и практики трудовой занятости, посредством развития интегрированной теории и практики ЧР (групповая конфигурация); - в УЧР подчеркивается важность достижения приверженности миссии и ценностям данной организации — УЧР «ориентирован на приверженность»; - в УЧР работники рассматриваются как актив, или человеческий капитал, благодаря тому, что обеспечивается возможность обучения и развития организации;

- человеческие ресурсы рассматриваются в качестве источника


18

конкурентного преимущества, наряду с концепцией стратегии, основывающейся на ресурсах; -подход к отношению с работником является унитарным, а не плюралистическим: считается, что работники разделят интересы работодателя, даже если они не будут совпадать с их собственными; -осуществление и выработка УЧР — это задача руководителей подразделений. Как отмечали Д. Ульрих и Д. Лейка, «системы УЧР могут стать источником таких способностей организации, которые позволят ей узнавать и использовать для своей выгоды новые возможности». Конкретнее, УЧР имеет дело с достижением целей в следующих областях.

Обеспечить, чтобы данная организация получала и сохраняла необходимую квалифицированную, преданную и хорошо мотивированную рабочую силу, — означает, что необходимо, во-первых, правильно оценивать и удовлетворять потребности фирмы в работниках и, во-вторых, усиливать и развивать присущие сотрудникам способности (вклад в деятельность организации, потенциал и возможность использовать их труд в дальнейшем). Для этого фирма должна предоставить сотрудникам возможность обучаться и постоянно развиваться. Кроме того, этот подбор ресурсов может заключаться в разработке систем с высокими показателями труда, которые повышают гибкость и охватывают процедуры отбора и приема на работу, системы премиальной оплаты труда, зависящей от показателей работы, и деятельность по развитию и обучению руководящего состава, привязанную к потребностям данного предприятия.

УЧР должно повышать мотивацию и приверженность путем введения такой политики и процедур, которые гарантируют, что людей ценят и вознаграждают за то, что они делают и чего добиваются, а также за

достигнутый ими уровень квалификации и способностей.

Одной из целей УЧР является создание такой атмосферы, в которой можно поддерживать продуктивные и гармоничные отношения между руководителями и сотрудниками и где может процветать командная работа. Применять процедуры управления направленные на то, чтобы повысить приверженность, процедуры, которые показывают, что работники являются ценными заинтересованными лицами для данной организации, содействовать развитию климата сотрудничества и взаимного доверия, — это тоже цель УЧР. УЧР должно помогать организации уравновешивать интересы и адаптироваться к потребностям групп, заинтересованных в ее деятельности (собственников, государственных органов или попечителей, руководителей, работников, заказчиков, поставщиков и широкой общественности). Наконец, цели УЧР — это управлять разнообразной рабочей силой, принимая во внимание индивидуальные и групповые различия между потребностями работников, их стилем работы и стремлениями. УЧР должно обеспечить равные возможности всем так, чтобы применялся этический подход к управлению, с заботой о людях справедливости и прозрачности.

Управление персоналом представляет собой важный элемент более широкого понятия — управления человеческими ресурсами, хотя на практике оба эти термина зачастую используются взаимозаменяемо, как синонимы. Наемные работники не будут пассивно подчиняться и терпеть манипулирование или диктаторство со стороны руководства, они все в большей степени ожидают и требуют более квалифицированного подхода к их найму и управлению ими. Исследования в поведенческой области показывают, что грамотная реакция руководства на это требование


19

послужит на пользу компании. Технология управления персоналом, например в области аттестации работника, его профессионального обучения и оценки сложности его работы, может быть успешно применена только при содействии и поддержке самого персонала.

Инновационная роль УЧР заключается в том, что всеобщее признание субъективности менеджмента, влияния на его развитие характеристик конкретных людей, их рациональности и эмоциональности, воли и желаний, требует и иного подхода к определению роли человека в организации. Люди - это не просто главный ресурс компании, люди - это и есть сама компания. Такими, какими они сами являются, будут их планы и результаты. Одна из проблем современного менеджмента состоит как раз в том, что сотрудники часто не понимают, в чем состоят реальные

результаты их деятельности, а руководители дезориентируют подчиненных, выставляя требования на основании одних критериев, и оценивая результаты по другим критериям. Именно поэтому для каждой организации, стремящейся к лидерству на профильном и кадровом рынке, необходимо решить вопрос о статусе УЧР именно как части общего менеджмента компании, а специалистам развивать компетенции в области общего менеджмента и профильной специализации компаний, в которых они работают.


1. У.Э. Деминг. Новая экономика. - Москва., 2006 - 196 с. 2. Карташова Л.В. Управление человеческими ресурсами: Учебник. - М.: ИНФРА - М, 2007. 256 с.

ESSENCE OF HUMAN RESOURCE MANAGEMENT

Biisova G.I. master student of Moscow financial-industrial «Synergy»,

Moscow, RF

In given article is considered essence of human resource management. Key words: human resource management, personnel, manager, workman, business-organizations.

АДАМИ РЕСУРСТАРДЫ БАСҚАРУДЫҢ МАҢЫЗЫ

Биисова Г.И., «Синергия» Мәскеу қаржы-өнеркәсіп университетінің магистранты,

Мәскеу, РФ

Берілген мақалада адами ресурстарды басқарудың маңызы қарастырылған. Кілттік сөздер: адами ресурстарды басқару, персонал, менеджер, жұмысшы, бизнес-ұйымдар.


20

САЛЫҚ БАҚЫЛАУЫН ЖҮРГІЗУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ

Қаныбекұлы Н., Жуманазарова А., 5В050900-Қаржы мамандығының 4 курс студенттері, ғылыми жетекші - Нурмаганбетова М.С., доцент

Қазақ-Орыс Халықаралық университеті, 030006, Ақтөбе, Әйтеке би көш. 52 Осы мақалада салық бақылауын жүргізудің теориялық аспектілері қарастырылған. Салық бақылауы мемлекеттік бақылаудың ең жақсы ұйымдастырылған түрі болып келеді. Салық бақылауы мемлекеттік бақылаудың негізгі құралдарының бірі болып есептеледі. Мемлекет жеке және заңды тұлғаларға салық салу арқылы қажетті соманы өндіріп алып отырады.

Салық түсімдерінің арқасында

өмір сүретін мемлекет, бюджетке ақша қаражатының толық және дұрыс түсуін қадағалайды. Осы тапсырманың орындалуын әрдайым мемлекет тарапынан қадағалап, бақылау жасап отыру керек. Осындай мемлекеттік бақылауды басқару механизімі тарапынан қаралады. Соның арқасында салық бақылауы мемлекеттік бақылаудың ең жақсы ұйымдастырылған түрі болып келеді. Салық бақылауы мемлекеттік бақылаудың негізгі құралдарының бірі болып есептеледі.Мемлекеттік аппарат мемлекетке тиесілі ақша сомасын өндірмейді.

Сондықтан мемлекет жеке және заңды тұлғаларға салық салу арқылы қажетті соманы өндіріп алып отырады. Мұның экономикалық сипаттамасы мемлекет салықты белгілеу және өндіріп алу арқылы өндірілген қоғамдық жиынтық өнімнің бір бөлігін өзіне тиесілі сома ретінде айналдырып алады.

Салық бақылауы – заңды және жеке тұлғалардың салықтар мен алымдарды дұрыс төлеуін бақылауға алу. Салық бақылауын жүзеге асыру тәртібі ҚР Салық кодексінде (бірінші бөлім) баяндалған, мұнда оның нысандары, салық төлеушілерді есепке алу және есепке қою, қайта есепке алу және есептен шығару тәртібі, банктің салық төлеушілердің есебімен байланысты міндеттері,ұйымдарды, тіркейтін ұйымдардың, жеке кәсіпкерлер мен жеке тұлғалардың міндеттері, сондай-ақ салық қызметі органдарының құқықтары мен міндеттері, өз әрекеттері үшін

жауапкершілігі, кеден органдары мен салық бақылауын қамтамасыз ететін уәкілетті органдардың өкілеттігі мен жауапкершілігі айқындалған. [1]

Салық бақылауының неғұрлым тиімді нысаны – салық тексеруі, яғни салық заңнамасының сақталуын, салықтар мен алымдардың дұрыс есептелуін, олардың бюджетке толық және уақтылы төленуін, жеңілдіктердің негізді түрде қолданылуын тексеру. Тексерудің сипаты мен жүргізілу тәсіліне қарай салық тексеруі камералдық және көшпелі тексеру түрлеріне бөлінеді. Камералдық салық тексеруі – бухгалтерлік есеп-қисапты, салық мағлұмдамаларын, салықты есептеу мен төлеу үшін негіз болып табылатын салық төлеуші берген басқа да құжаттарды зерделеу мен талдау негізінде тікелей салық органы барлық салық төлеушіге жүргізетін бақылау. Ол салық органының орналасқан жері бойынша жүзеге асырылады.

Көшпелі салық тексеруі салық органы басшысының (оның орынбасарының) шешімі негізінде салық қызметі органының жылдық жұмыс жоспарына және тексерудіңтоқсандық кестелеріне сәйкес жүргізіледі. Қажет болған жағдайда белгіленген кестеден тыс жүргізілуі де мүмкін (салық төлеуші ұйымның қайта құрылған немесе таратылған, салық заңнамасының өрескел бұзылуы жайында ақпарат алынған жағдайда). Әдетте, салық төлеуші орналасқан жерде жүргізіледі. [2]

Салық бақылауы келесі көрсеткіштерімен бейнеленеді: 1) Салық бақылауы мемлекеттік бақылаудың бір түрі болады. Яғни


21

салық заңдамасының нормативтік актілерде көрсетілген бақылауды мемлекеттік уәкілетті органмен жүзеге асырылады. 2) Салық бақылауы - қаржы бақылауы ретінде қаралады. 3) Салық бақылауы - мемлекеттік бақылаудың арнайы бір түрі болып табылады, яғни салық бақылауын жүзеге асыруға құқығы бар органдар қарастырады. Салық бақылауының келесі элементтері бар: 1. Нені тексеру керек - ол бақылаудың субъектісін айқындайды. 2. Кімді тексереді - бақылаудың объектісін; 3. Не тексеріледі - бақылаудың затын; 4. Не үшін тексеріледі - бақылаудың мақсаты; 5. Қалай тексеріледі - бақылаудың әдісін. Салық бақылаудың субъектісі болып салық бақылау жүзеге асыру құқы бар мемлекеттің салық қызметі органдары табылады. Салық бақылауының объектісі болып салық заңнамасында салық міндеттемелері жүктелген тұлғалар. Салық бақылауының заты болып тексеруші салық заңдамасында көрсетілген міндеттемелерінің дұрыс орындалуын қадағалау. Салық бақылауының мақсаты болып: 1. Салық заңдамасындағы бұзушылық факторларын анықтау; 2. Кінәлі тұлғаларды анықтау және белгіленген заңды міндеттемелерге айыптау. (привлекать) 3. Салық заңдамасының бұзушы-лықтарын жою. 4. Жетіспейтін сомасын өндіріп алу түрінде мемлекеттің материалды қызығушылықтарын қорғау. 5. Салық заңдамасының бұзушылықтарын хабарлау.

Салық бақылауының әдісі болып оларды жүзеге асыруда нақты іс әрекеттер табылады. Көптеген негіздер бойынша салық бақылауы келесі классификациялауға болады: • Жүзеге асырылу нысаны (формасы) бойынша: 1) тікелей (непосредственный) 2) жанама (опосредованный) Тікелей салық бақылауы ол салық объектінің өзінде, тексеруші салық есептілігіне қатысты бастапқы құжаттарды тексеру мен талдаумен мінезделеді. Тікелей (непо-средственный) салық бақылауы ол салық субъектісі мен салық объектісі тікелей контактқа (жанасу) түспей жанама түрде мінездемеледі және тексерушілер тек салық органдарына тапсырылған салық есептілігімен жұмыс істейді. Жүзеге асырылу уақыты бойынша: 1) болжамды (предварительный) 2) ағымдағы (текущий) 3) жалғасы (последующий). • Салық бақылауының ішкі және сыртқы мінездемесі бар: Ішкі бақылау - ұйымның ішкі жүйесінде бақылаудың субъектісі мен объектісі бір түйін болып табылса. Сыртқы бақылау - ол бір-бірімен бағынышты емес субъектілер арасындағы қатынас (Салық комитеті салық төлеушіні тексереді).[3]

Әдебиеттер тізімі:

1. «Салықтар және бюджетке төленетін басқада міндетті төлемдер туралы» Қазақстан Республикасының кодексі, 2009жыл (2014 жылға сәйкес). 2. Үмбеталиев А.Д., Керімбек Ғ.Е. «Салық және салық салу» Оқулық, Алматы, Экономика, 2006ж. 3. Налоги и налогообложение.Учебное пособие.Нурмаганбетова М.С., 2013.


22

ТЕОРЕТИЧЕСКИЕ АСПЕКТЫ ПРОВЕДЕНИЯ НАЛОГОВОГО КОНТРОЛЯ

Каныбекулы Н., Жуманазарова А., Нурмаганбетова М.С. Казахско-Русский Международный университет; 030006, Актобе, ул. Айтеке би, 52

В данной статье рассматриваются теоретические вопросы проведения налогового контроля в Республике Казахстан. Налоговый контроль является одним из наиболее хорошо организованных видов государственного контроля. Материальный интерес государства, пронизывающий всю сферу налогового контроля, объясняет то обстоятельство, что неуплата налогов выступает проблемой, превалирующей над всеми остальными проблемами как экономического, так и социального порядка.

THEORETICAL ASPECTS OF CARRYING OUT TAX CONTROL

Kanibekuly N., Zhumanazarova A., Nurmaganbetova M. Kazakh-Russian International University; 030006, Aktobe, st. Aiteke 52

In this article questions of optimization of a control system of the company and ways of their decision are considered. A control system – one of elements of organizational structure of firm. The control system includes system of financing, control of production, systems of calculations, etc. The most important problem - to determine the level of compliance of a control system of strategy of firm.


23

НАРЫҚТЫҚ БӘСЕКЕ ЖАҒДАЙЫНДА ИННОВАЦИЯЛЫҚ ҚЫЗМЕТТІҢ ДАМУЫ МЕН МӘСЕЛЕЛЕРІ

Картжанова К.А., Нурмаганбетова М.С.

Қазақ-Орыс Халықаралық университеті, 030006, Ақтөбе, Әйтеке би көш. 52 Осы мақалада нарықтық бәсеке жағдайында инновациялық қызметтің дамуы мен мәселелері қарастырылған. Қазақстан Республикасының индустриалды-инновациялық дамуы елімізде инновациялық кәсіпкерліктің дамуы және қолдауына арналған мемлекеттік саясаттағы қажетті шараларды іске асыруды қарастырады.

Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, өспелі глобализация және қатаң бәсекелестік жағдайларында экономиканың дамуы айтарлықтай дәрежеде инновациялық және өндірістік инфрақұрылымның дәрежесіне, қазіргі ғылым, технология мен техника жетістіктерін қолдану дәрежесіне тәуелді. Қазіргі әлемдік экономикада инновацияның алар орны орасан. Инновациялық тәжірибені өндіріске қолданбастан бәсекеге қабілетті өнім алу мүмкін еместігін дамыған елдер ертерек түсініп, бар күшті осы салаға жұмсауда. Осыған байланысты нарықтық экономика кезеңінде бәсекелестік күресте инновация өнімнің өзіндік құнын азайту, инвестиция ағынын арттыру, өнім өндірушінің имиджін қалыптастыру және жаңа нарықтарды бағындырудағы аса тиімді әрі таптырмас құралға айналады. Шетелдік тәжірибе дәлелдегендей, нарықтық экономикасаның субъектісі ретінде мемлекет өз әлеуметтік-экономиалық көрсеткіштеріне жету үшін ғылыми және инновациялық қызметті реттеуге қатысады. Ғылымның артықшыл бағыттарын таңдау жаңа білімдерді алу мүмкіндіктерін бағалаудан және елде қойылған міндеттерді шешуге қабілетті ғалымдардың шолуынан шыға, тұрақты әлеуметтік-экономикалық дамудың анықтаушы факторы ретінде технологиялардың ғылыми негіздерін өңдеу қажеттілігі күшінде жүргізілуі керек. Фундаменталды зерттеулердің бағыттары аса перспективті жарынды бағыттарға сәйкесітігіне тұрақты мониторингті талап етеді, әлемдік ғылымның даму

үдерістерін және елдің стратегиялық басымдықтарын ескерумен Қазақстан әлемдік дәреже нәтижелеріне жете алатын проблемалар өзекті болып табылады. Қазіргі кезде Қазақстанда инновациялық кәсіпкерлікке жете көңіл аударылмайды, сонымен қатар, ұлттық инновациялық саясат барынша жетілдіруді талап етеді. Қазіргі Қазақстан экономикасы нарықтық қатынастардың қалыптасу үрдісінің жүруімен сипатталады. [1]

Қазақстанның аймақтық дамуы тар ішкі нарықпен, өндірілген өнімнің бәсеке қабілетсіздігімен, ғылыми- инновациялық потенциалдың төмендеуімен, тұрғындардың әлеуметтік дифференциясының тереңдеуімен, байланыстырылған ішкі факторлардан, сондай-ақ сыртқы факторлардан да, атап айтқанда, қарым-қатынастардың тиімді нышандарының жетілмегенінен, әлемдік бірлестіктің мемлекеттерімен инновациялық жобаларды бірг еіске асыруынан, нарық коньюктурасы ның тербелуінен тәуелді болады. Бұл заман талабы, өйткені жахандану үрдісінен ешкім тыс қала алмайды. Шаруашылық жүйесінде болсын, әлеуметтік салаларда болсын, әлем елдерінің бір-бірімен бәсекелестігі күшейеді, одан әрі күшейе түседі.

Ал енді осыған қабілеті мол елдер ұтады, жоқтары ұтылады. Қай елдің болса да дүние жүзіндегі орны, экономикасының төменділігі, әлеуметтік жағдайының дұрыстығы бұлардың инновацияны дұрыс қолдануымен байланысты.

Қазақстанның индустриалды-инновациялық даму стратегиясын іске


24

асыру үшін инновациялық жобаларды қаржыландыру, зерттеумен айналысатын арнайы институттар құрылған. Оған: бизнес-инкубаторлар, технопарктер, технополистер. Сауда және индустрия Министрлігінің қолдауымен бәсекеге қабілетті бағыттар мен перспективалы жобалардың алдағы іске асырылуы және де қызығушылық танытқан инвесторларды іздеуді анықтайтын инжиниринг және технология трансферті орталығы құрылды. Тағы да жаңа институт – Ұлттық өндірістің бәсеке қабілеттігін анықтайтын стратегиялық зерттеулермен айналысатын маркетингтік және аналитикалық зерттеулер орталығы құрылды.

Индустриялды-инновациялық даму стратегиясын жүзеге асыру үшін даму институттары жүйесі қалыптастырылған: Инвестициялық қор, Ұлттық қор, Қазақстан Даму банкі, экспортты сақтандыру бойынша корпорация. Инвестициялық қордың мақсаты жоғары құнды тауарлар өндіретін Қазақстандық компанияларды құру. Қорға венчурлық кәсіпкерліктегі инновацияның енуі мен дамуын жүзеге асыру қызметі жүктелген. Оның міндеттерінің қатарына: Қазақстанның шағын және орта кәсіпорындарына капитал салымдарын тарту, жал бойынша операцияларды қаржыландыру мен займдарды алуға көмек көрсету және техникалық көмек көрсету. [2]

Стратегия мемлекеттегі ғылыми және инновациялық қызметті реттеуге бағытталған мемлекеттік ғылыми және инновациялық саясатты жүргізуді болжайды. Қойылған мақсаттарға жету үшін қаржы нарығының алдағы дамуы және фискалды, білім, антимонопольді, инфрақұрылымды саясаттың жандануы болжанады.

Инновациялық реттеудің басты әдісі-экономикалық әдістер болып табылады. Олар әкімшілік әдістерден экономикалық тетіктер мен реттегіштерді қолданумен ерекшеленеді.

Экономикалық ықпал етудің тікелей әдістеріне қаржыландыру, несиелендіру, жал, қор операциялары, жоспарлау және бағдарламалау түріндегі инвестициялау жатады.

Қазақстан Республикасындағы инновациялық қызметті қаржыландыру республикалық және жергілікті бюджеттермен қоса, мемлекеттік емес инновациялық қорлармен, инновациялық қызмет субъектілерінің меншікті қаражаттарымен, халықаралық қаржылық ұйымдардың қаражаттарымен және заңмен тиым салынбаған басқа да көздермен іске асырылады.

Өнеркісіп пен даму институттарын диверсификациялауға және болашақта қажетті шараларды қаржыландыруға жауапты Индустрия және жаңа технологиялар Министрлігі қазіргі уақытта жаңа кәсіпорындарды құру мен жаңа технологияларды енгізу туралы аса перспективалы идеяларды қарастыруда. Осындай компаниялардың жарғылық қорындағы мемлекеттің бастапқы үлесі 25%.[3]

Инновациялық қызметке мемлекеттің тікелей ықпал етуінің негізгі құралы мемлекеттік инновациялық саясат болып табылады. Инновациялық бағдарламаларды іске асыру, жоспарлау және ұйымдастыруды жүзеге асыра отырып, мемлекет инновациялық қызмет үшін өзі ресурстарды жасайды.

Жанама экономикалық әдістердің міндеті инновациялық қызметтің жеке емес, қоғамдық шарттарын құру болып табылады. Солардың ішінде ең жиі қолданылатындар: салықтық және амортизациялық реттеу, несиелік және қор саясаты, бағалық реттеу, протекционистік саясат.

Инновациялық саясаттың жанама әдістері экономикалық реттеу құралдары арқылы іске асырылады. Бұл әдістер инновациялық ресурстарды құруға бағытталмай, инновациялық кәсіпкерлікке қатысты тәуекелдердің нәтижелерін жақсартуға, өнеркәсіптік


25

кәсіпорындардың инновациялық ресурс құрылымы мен бағасы, қол жетімділігіне әсер етеді.

Ең маңызды жанама әдістерге несиелік және салықтық саясаттар жатады. Несиелік саясат жаңалық еңгізуді қаржыландыруға қажетті қаржылық ресурстар көлемін реттейді. Бұл мақсат капитал нарығындағы несие ресурстарының негізгі көздері болып табылатын жинақтау деңгейін реттеу және ссудалық деңгеін басқару арқылы жүзеге асады. Мемлекет инновациялық қаржы ресурстарының бағасын және олардың құрылымын реттей отырып, инновациялық қызметті іске асырады. Сондай-ақ инновациялық қызметті басқаруда үлкен орынды жеңілдетілген несиелендіру алады.

Инновациялық қызметке жанама ықпал етудің тағы бір құралы бәсекенің ережелерін реттейтін заңнама. Нарықты монополияландыруға бағытталған антитресттік заңдар шаруашылық субъектінің инновациялық қызметін іске қосады.

Инновациялық қызметке жанама ықпал ету әдісіне: халықаралық технологиялық айырбастауды реттеу, технологиялық ұсынуды экспорттық және импорттық бақылау режимі жатады. Технологиялық айырбасты реттеу осы саладағы мемлекеттік саясат мақсаттары мен міндеттеріне тәуелді. Бірақ оның жалпы мақсаттары болып: жаңа технологияларды пайдалану мен коммерциялық іске асыруды қамсыздандыру және ұлттық монополияны қорғау, ұлттық технологиялық потенциалды дамытуға арналған шет елдерден әкелінген жаңа технологияларды реттеу.

Инновациялық қызметке мемлекеттің спецификалық фирамаға әсер етуіне кадрларды дайындау және қайта дайындау процесі жатады.

Қазақстан Республикасының индустриалды-инновациялық дамуы елімізде инновациялық кәсіпкерліктің дамуы және қолдауына арналған мемлекеттік саясаттағы қажетті шараларды іске асыруды қарастырады. Мысалы: мынадай мемлекеттік даму институттары құрылған: банктік несиелендіру жолымен жобаларды қаржыландыруға негізделген Қазақстан Даму банкі, жарғылық капиталдағы үлесі бойынша қаржыландыратын Қазақстандық инвестициялық қор, гранттар, капиталдағы үлесі бойынша қаржыландырылатын инновациялық қор. [4]

Қазіргі экономикада мемлекет қатаң бәсекелестік күрес жағдайында ішкі және әлемдік нарықта жұмыс істей алатын шаруашылық ұйымдардың құрылуына, ресурстарды экономикалық дамудың перспективті бағыттарына шоғырландыруға көмек береді. Осыған орай мемлекеттік ықпал ету құралдары бір жағынан қоғам жағдайын көтеруге бағытталған қызмет пен творчестволық бастамаларды қолдауы тиіс, екінші жағынан жоюшы тенденцияларды шектейді.

Пайдаланған әдебиеттер тізімі:

1.Балабанов И.Т. «Инновационный менеджмент», «Питер», Санкт-Петербург, 2001. 2.Ахметов Қ.Ғ. «Менеджмент негіздері», Алматы, 2003. 3.Мейірбеков А.К., Әлімбеков Қ.Э. «Кәсіпорын экономикасы», Алматы, 2003. 4.Кирьяков А.Г., Максимов В.А. «Основы инновационного предриимательства», «Феникс», Ростов, 2002.


26

ПРОБЛЕМЫ РАЗВИТИЯ ИННОВАЦИОННОЙ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ

В УСЛОВИЯХ РЫНОЧНОЙ КОНКУРЕНЦИИ

Картжанова К.А., Нурмаганбетова М.С. Казахско-Русский Международный университет; 030006, Актобе, ул. Айтеке би, 52

В данной статье рассматриваются вопросы развития инновационной деятельности в условиях рыночной конкуренции. Индустриально-ииновационное развитие РК способствует развитию инновационного предпринимательства, обеспечивает повышение конкурентоспособности экономики за счет создания системы управления инновационно - технологическим развитием, инновационного развития отраслей и регионов.

PROBLEMS OF DEVELOPMENT OF INNOVATIVE ACTIVITY IN THE CONDITIONS OF THE MARKET COMPETITION

Kartzhanova K., Nurmaganbetova M.

Kazakh-Russian International University; 030006, Aktobe, st. Aiteke 52 In this article questions of development of innovative activity in the conditions of the market competition are considered. Industrial ииновационное development of RK promotes development of innovative business, provides increase of competitiveness of economy due to creation of a control system innovatively - technological development, innovative development of branches and regions.


27

КОМПАНИЯНЫҢ БАСҚАРУ ЖҮЙЕСІН ОҢТАЙЛАНДЫРУ МӘСЕЛЕЛЕРІ МЕН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ

Алданов К.И., Нурмаганбетова М.С.

Қазақ-Орыс Халықаралық университеті, 030006, Ақтөбе, Әйтеке би көш. 52

Осы мақалада компанияның басқару жүйесін оңтайландыру мәселелері қарастырылған.Басқару жүйесі - фирманың ұйымдық құрылымының нышаны. Оған қаржыландыру, жоспарлау, өнім шығаруды бақылау, есептеу жүйелері, т. б. кіреді. Ең басты мәселе фирманың межеленетін стратегиясының қолданылып жүрген жүйелерінің сәйкес келу дәрежесін анықтауда. Менеджмент - менедержермен және басқару аппаратымен байланысты болады.

Басқару жүйесі - фирманың ұйымдық құрылымының нышаны. Оған қаржыландыру, жоспарлау, өнім шығаруды бақылау, есептеу жүйелері, т. б. кіреді. Ең басты мәселе фирманың межеленетін стратегиясының қолданылып жүрген жүйелерінің сәйкес келу дәрежесін анықтауда.[1]

Жалпы, компанияны басқару теориясы - кешенді білім жүйесі. Ол мына бөлімдерге бөлінеді: - Өндірісті басқарудың әдістемелік негіздері. Мұнда басқарудың мәні, оның мазмұны, басқарудың заңдылықтары мен принциптері ашып көрсетіледі. - Өндірістің басқару жүйесі туралы ілім. Бұл бөлімде басқару жүйесінің ұйымдастыру формалары, басқару функциясы мен құрылымы, бфасқарудың әр түрлі деңгейлерін ұштастыру сөз болады. - Ықпал етудің тұтқалары мен құралдарының жиынтығы ретінде басқару әдістері мен тетіктері туралы ілім. Мұнда басқарудың әлеуметтік психологиялық, ұйымдастырушылық басқарушылық экономикалық тетіктері, олардың жиынтығы және ықпалдасуы қарастырылады. - Басқару процестері, олардың ерекшеліктері, басқару процесінің динамикасы, әдістері туралы ілім, басқару процесінің синтезі секілді ақпаратпен қамтамасыз ету және шешім. - Басқарудың сапасы мен тиімділігі туралы ілім.

Мұнда басқарудың стилі мен мәдениеті, басқару өнері, сондай ақ тиімділікті бағалау мен оны арттырудың жолдары сөз болады.

Өндірісті басқару ғылымы теориясының даму негізін құрайтын іс тәжірибенің талап етуі арқылы пайда болады. Өндірісті басқару теориясының мазмұны объектілер арқылы анықталады. Басқару - бұл ғылым мен өнер, онда объективтілік пен даралық ұштастырылады.

Өндіріс-бұл жиынтық ресурстарды құрамы анықталған өнімге айналдыруға бағытталған кез-келген процесс. Өндірісті үш компоненттен тұратын жүйе ретінде құрастыруға болады: ресурстар өндірістік процесс және өнім. Өндіріс ядросы болып «Ресурстар-өнім» жүйесі табылады. Ресурстар өндіріс элементі ретінде анықталады, негізінен өзгермелі шығыстар – шығын және ол өндіріс көлеміне байланысты өзгермелі. Өзгермелі шығысқа материалдан тұратын ресурстар, жұмыс күші және энергия жатады. Шығыстың жалпы соммасы жіберілген өнім көлемінің таза көрсеткішіне байланысты. Өзгермелі шығысқа жұмыскерлер жалақысын және бірлік өнімге кеткен материалдық шығыс жатады. Өнімнің шығарылуын бақылау өндірістік процеске енгізілген ресурстар көмегімен жүзеге асырылады. Өндірістік процесс жай және кең номенклатуралы өнімді шығаруға көп ресурстарды талап ететін күрделі процесс болуы мүмкін. Сондықтан нақты мақсатқа жетуге бағытталған «ресурстар-өнім» нақты процесін жобалау қажет. Өндірстік процесс фирма операциясының деңгейінен тәуелсіз, өзгеріссіз болатын, негізінен тұрақты шығысқа қатысы бар элементтерден тұрады. Тұрақты


28

шығыстар - бұл өндіріс көлеміне тәуелсіз шығындар, муниципалдық салық, жер және құрылыс салығы, сақтандырулық алымдар, әкімшілік -басару персоналының жалақысы, жылу және жарыққа төленетін шығыстар, аммортизациялық төлемдер, өндірістік құрылымға инвестиция, құрылғы. Өндірісті ұйымдастыру – бұл өндірістік процесті жүргізу мақсатында еңбек құралы, еңбек затын адам еңбегімен біріктіріп және тиімді пайдалану әдістерінің жиынтығы. Дұрыс ұйымдастырылған өндіріс мынадай негізгі принциптер ден құралады: мамандандыру, пропорционалдық паралельдік, үздіксіздік және бірқалыптылық. Кез келген кәсіпорындағы өндірістік процестер уақыты және кеңістігі жағынан келісімдеуді Процестерді бірлестіру және үйлестіру бір қатар қағидаларға негізделеді. Олар: 1. Мамандану – еңбектің цехтар мен жұмыс орындарының арасында бөлінуі. 2. Пропорционалдық – бір процестің әр түрлі жұмыс орнына теңдей өткізгіштік қабілеттілікті білдіреді және сәйкесінше артық капитал шығыны мен техникалық жабдықтаудың болмауын білдіреді. 3. Үздіксіздік – жұмыс жабдықтары мен еңбек заттарының қозғалысындағы үзілістердің максималды қысқаруын білдіреді. 4. Параллелділік - әр түрлі операциялардың бір уақытта орындау деңгейін анықтайды. Ол еңбек заттарын өңдеуді бірлестіруден тәуелді болады және тізбекті, тізбекті – параллелді және параллелді операциялардың бірлесуінен көрінеді. 5. Дәлдік – еңбек заттарының операциялар арасында қайтымды қозғалыссыз, өтетін қысқа жолды білдіреді. 6. Қарқындылық - өнімнің шығарылымы мен операцияның біртекті орындалуын сипаттайды. 7. Техникалық жабдықтау – зиянды және ауыр еңбекті, қол еңбегін жоюмен бірге өндірістік процестерді тізбекті

автоматтандыру және механикаландыруруды білдіреді. 8. Икемділік. Өнім номенклатурасының өзгеруі шартында жабдықты жедел қайта жөндеу. Икемді өндірістік жүйені енгізуді қамтамасыз етеді. [2]

Менеджмент – қоғам дамуының қозғаушысы және қуатты қозғалтқышы. Жаңа әлеуметтік экономикалық даму барысында менеджмент рөлі кеңейе түсті, бұл менеджменттің қажеттілігін және қоғамдық дамудың басты элементі екенін көрсетті. «Менеджмент» түсінігін қолдана отырып, біз басқару бойынша әлем әдебиетінде бұрыннан берілген кең мағынаны қолданамыз. Өйткені, «Оксфорд ағылшын тілі сөздігінде» менеджментке келесідей анықтама береді: 1) адамдармен қарым-қатынас жасаудың тәсілі, үлгісі; 2) билік және басқару өнері; 3) шеберліктің ерекше бір түрі және әкімшілік дағды; 4) басқару органы, әкімшілік бөлігі. «Шетел сөздер сөздігінде» менеджмент мағынасын орысшаға аударғанда өндірісті басқару және оның тиімділігі мен пайдасын көтеру мақсатында өндірістік басқару принциптері, әдістері, нысандары жиынтығы деп анықтама береді. [3]

Кәсіпорын менеджменті - оның біріктіретін бөлігі – өндіріс болып табылатын, оның жан-жақты қызметін басқауды қарастырады. Кәсіпорынды тиімді басқару үшін менеджменттің ғылыми негіздері құрылады, оның бөлімдерінің шарты өз бетінше, жеке бөлініп, төменгі схемада келтірілген. Өндірістік менеджменттің бес функциясын ХХ ғасырдың басында «ғылыми басқарудың әкесі» Анри Файоль құрған.

А. Файоль тұжырымы бойынша: «Басқару дегеніміз жоспарлау, ұйымдастыру, үйлестіру, мотивация және бақылау». [4]

1. Жоспарлау. Өндірістік менеджменттің бірінші функциясы жоспарлау болып табылады. Бұл кезеңде іс-қызметтің мақсаты, оған қажетті қаражат, басқа да заттар сонымен бірге нақты жағдайдағы ең


29

тиімді әдіс-тәсілдері жасалынады. Әр бір басқарушы немесе өндірісті ұйымдастырушы өз кәсіпорнын құрмас бұрын мақсат қояды, стратегия, қажетті жоспарлар мен бағдарламалар құрады.

2. Ұйымдастыру – бұл ұйымның құрылымын қалыптастыру кезеңі, сонымен бірге оның бірқалыпты тиімді жұмыс жасауын барлық қажеттіліктермен қамтамасыз ету (адамдармен, заттармен, қондырғылармен, ғимараттармен, қаржымен т.б.). Алдын-ала құрылған жоспарларды жүзеге асырады, ұйымдастырушының міндетіне кәсіпорынды құру, оның құрылымын жасау, басқару жүйесін жасау, керекті іс-қағаздармен жұмыс істеу, ұйымдастыру процесімен айналысу жатады.

3. Үйлестіру – бұл басқару процесінің ортаңғы (негізгі) қызметі. Ол осы процестің үздіксіз, үзіліссіз жұмыс жасауын қамтамасыз етеді. Кәсіпорын білікті мамандар арқылы жұмыс жасайды, олардың жұмыстарын дұрыс бағыттай білу керек, сондықтан да бағыттау функциясы өте қажет.

4. Мотивация – бұл іс-әрекет, қызмет, оның мақсаты ұжым мүшелерінің жұмысын жандандыру, оларды тиімді еңбекке, мақсатқа жетуге деген ынта тудыру. Кәсіпорынның қызметі қарқынды жүру үшін, оның жұмысшыларының жоғарғы сапалы және білікті мамандардың қызметіне тәуелді. Мотивацияның бір түрі жазалау болып табылады, ол жұмысшы өз қызметін дұрыс орындамаған жағдайда қолданылады.

5. Бақылау – бұл басқару қызметі, оның негізгі мақсаты жұмыс, еңбек нәтижесін сапа, сан жағынан бағалау және олардың есебін жүргізу. Бақылау функциясы төніп келе жатқан қауіп-қатермен, қателіктерді дер кезінде табумен, стандарттан ауытқуларды зерттеумен айналысады. Бұл функция кәсіпорынның жұмысына нұсқан келтіргендерді тауып, ол не себептен болғанын анықтайды.

Ұйымдастырудың мазмұны: бір өнім өндірісін бастамас бұрын оның ұйымдастыру деңгейін қарастыру. Өндірістің дұрыс ұймдасқанын оның жоспарынан, жарнамалауынан, нормаланғанынан, керекті инструкциялармен қамтамасыз етілгендігінен, әр түрлі қиын жағдайлардан шығу жолын тапқанынан көруге болады.

Әкімшілік әдістер. Басқаша айтқанда, билік мотивациясының әдісі деп аталады. Менеджменттің бұл әдісі әдетте армияда және осыған ұқсас әскери мекемелерде қолданылады. Бұл әдісті қолдану жағдайы міндеттерді шешуде ауытқуды болдырмауға байланысты туындайды.

Экономикалық әдістер. ХХ ғасырда ғылыми менеджменттің негізін қалаушы, американдық инженер Фредерик Тейлордың көмегімен пайда болды. Басқарудың экономикалық әдістері оның объектеріне жанама әсер етуді көздейді. [5]

Әлеуметтік – психологиялық әдістер. Аталған өндірістік менеджменттің әдістерінің жүзеге асуы өндірістік менеджменттің принциптері мен ережелеріне байланысты. 1. Ғылымның өнер элементтерімен байланысы. 2. Басқарудағы мақсатқа бағыттылығы. 3. Арнайы функциональдық байланыс. 4. Басқару процесінің кезектілігі. 5. Орталықтандырылған, жүйелік өзін-өзі басқару. 6. Жұмысшылардың жеке есебі және қоғамдық психология. 7. Құқықтық қорғау, құқықтық теңсіздік. 8. Кәсіпорынның және басқаруға қатысушылардың алдына қойған мақсаты. 9. Басқаруға қатысушыларды дүниежүзілік қорғау.

Менеджменттің негізін салушы Ф.У.Тейлор менеджментті басқару өнері ретінде, басқару өнерін ең жақсы және тиімді жағынан қарастырады, бұл басқару өнерімен белгілі бір адамдар тобы, яғни менеджерлер айналысады.


30

Сондықтан менеджмент - менедержермен және басқару аппаратымен байланысты болады.


1.Қаржы-экономика сөздігі. — Алматы: ҚР Білім және ғылым министрлігінің Экономика институты, «Зияткер» ЖШС, 2007. ISBN 978-601-215-003-2 2.С. Әкімбеков, А.С. Баймұхаметова, У.А Жанандаров Экономикалық теория. Оку құралы. Жалпы редакция С.

Әкімбековтікі. — Астана: 2002. ISBN 9965-408-99-8 3.Иванов Л.Б. «Менеджмент негіздері: басқару эволюция ойлары». Оқу құралы, СПБ, ЛТА 1996 ж. 4.Русинов Ф.М.,Петросян Д.С «Қазіргі заманғы менеджмент теориясы» Оқу құралы, Москва 1993 ж. 5.Смолкин А.М «Менеджмент. «Ұйымдастыру негіздері», оқу құралы. Издательский дом, «ИНФРА-М», Москва 1999 ж.

ПРОБЛЕМЫ ОПТИМИЗАЦИИ СИСТЕМЫ УПРАВЛЕНИЯ КОМПАНИЕЙ И ПУТИ ИХ РЕШЕНИЯ

Алданов К.И., Нурмаганбетова М.С.

Казахско-Русский Международный университет; 030006, Актобе, ул. Айтеке би, 52 В данной статье рассматриваются вопросы оптимизации системы управления компанией и пути их решения.Система управления – один из элементов организационной структуры фирмы.В систему управления входят система финансирования, контроля за выпуском продукции, системы расчетов и т.д. Самая важная проблема - определить уровень соответствия системы управления стратегии фирмы.

PROBLEMS OF OPTIMIZATION OF THE CONTROL SYSTEM OF THE COMPANY AND WAYS OF THEIR DECISION

Aldanov K., Nurmaganbetova M.

Kazakh-Russian International University; 030006, Aktobe, st. Aiteke 52 In this article questions of optimization of a control system of the company and ways of their decision are considered. A control system – one of elements of organizational structure of firm. The control system includes system of financing, control of production, systems of calculations, etc. The most important problem - to determine the level of compliance of a control system of strategy of firm.


31

ҰЙЫМНЫҢ БАСҚАРУ ЖҮЙЕСІНДЕГІ САПА МЕНЕДЖМЕНТІНІҢ РОЛІ

Курманиязова Г.С., Нурмаганбетова М.С. Қазақ-Орыс Халықаралық университеті, 030006, Ақтөбе, Әйтеке би көш. 52

Сапа жүйесінің дамуына әрқашан көп көңіл бөлініп келеді. Осы мәселемен әлемнің көптеген елдерінің ғалымдары айналысты.Осы ғылыми мақалада менеджменттің концепциясында өндірістік процестің көп нұсқалы екені ескеріліп, бақылауға көп маңыз беріледі. Сапа жүйесін 9000 сериялы ISO стандарттарына сәйкестікке сертификаттау кезінде кездесетін мәселелер көрсетілген.

Кейіннен өткен ғасырдың 20-

жылдарынан бастап 80-жылдарына дейін жалпы менеджмент пен сапа менеджментінің даму жолдары екі айырылып кетті. Сапаның басты проблемасын мамандар бақылаудың инженерлік-технологиялық проблемасы, өндірістің жұмыс істеу мен процестерінің деңгейін арттыру мақсатында өнімнің нұсқаларын басқару, яғни өндіріс технологиясын жақсарту және оны қазіргі заманғы құралдармен жарақтандыру, ал адамдарды басқару менеджменті – негізінен ұйымдастыру және тіпті әлеуметтік-психологиялық сипаттағы мәселе ретінде қабылдап, пысықтады. 50-80 жылдары өнім сапасын қолдайтын барлық құрылымдар бақылау жүйесі деп аталғанын атап өту керек. Қазіргі уақытта да көптеген менеджерлер осы ескірген концепцияның принциптерін енгізуге тырысады.[1]

1980 жылдан бастап менеджменттің ғылыми-әдістемелік құралын пайдаланатын сапаны басқару жүйелері пайда бола бастады. Жалпы менеджмент пен сапа менеджментінің бір-біріне қарсы тарихи қозғалысы басталды. Осы қозғалыс өнімнің сапасы мен оған ықпал ету тәсілдері жөніндегі түсініктің кеңеюімен және өндіріс ішіндегі менеджменттің дамуымен нақты және тарихи жағынан тоқайласты.

Сапа мәселелерін шешу үшін барабар ұйымдастыру құрылымын құруды талап етті. Осы құрылымға кәсіпорынның барлық бөлімшелері, әрбір қызметі кіре бастады. Осының барлығынан жаппай сапа менеджменті (TQM) мен әмбебап сапа менеджменті

(UQM) пайда болды. Енді сапаны басқарудың жаппай менеджментінен жаппай сапа менеджментіне көшу басталды. TQM-нің ескі менеджменттен негізгі айырмашылығына келетін болсақ, ескі сапа концепциясында сапаға жету үшін сырттан қайсы бір арнайы қызметтер, қызметкерлер бақылаушы іс-шаралар іске асырылуы тиіс болатын, ал TQM стратегиясында сапа бұйымның ажырамас бөлігі болуы қарастырылды. Сапаға жету жөніндегі іс-қимылдардың негізі өнім жасау процесінің өзінде көзделеді, бұл ретте олар бір жолғы іс-шара емес, сапаны бұйыммен бір уақытта жасайтын тұрақты жүйелі іс-қимылдар түрінде қарастырылады.

Қазіргі уақытта сапа негізіндегі менеджмент (MBQ) деп аталатын теориялық және тәжірибелік құралдардың қуатты жиынтығы қалыптастырылды. Оған мыналар кіреді: • сапаны қамтамасыз ету жөніндегі сериясы 9000 және 14000 ISO халықаралық стандарттары; • сертификаттау жөніндегі жүздеген орган кіретін халықаралық сапа жүйесін сертификаттау жүйесі; • әлемнің көптеген елдерінің 100 000 астам маманы еңбек ететін сапа жүйесінің сертификатталған аудиторларының халықаралық тізбесі (IRCA); • менеджмент аудитінің қуатты жүйесі; • сапа жүйесінің сертификаты бар әлемнің 700 000 астам фирмасы, Қазақстанда 700 астам ұйым сапа жүйесінің сертификатын алды.[2]


32

Сапаны басқару жүйелері XX ғасыр аяғында өзінің даму сатыларында белгілі бір концепцияларға сәйкестендіріліп, құжаттандырылды. Жүйелерді құжаттандыру кәсіпорынды басқаруды ұйымдастыру құрылымын, сондай-ақ өнім жасау процестерін басқару жүйесін қамтыды. Ұйым функционалдық құрылыммен процестер жиынтығы ретінде қарастырылды.

Құжаттандырылған сапа жүйесіне келесі жұмыс істеу сатылады кірді:

• қызметкерлер үшін ынталандыру құралдарын (жазалау, көтермелеу) пайдалану; • кәсіби оқыту мен біліктілікті арттыру; • тұтынушылармен дұрыс қатынас орнату; • жеткізушілермен өзара ықпалдасу.

Сапа жүйесінің даму тарихын шартты түрде 5 сатыға бөлуге болады (1 сурет).

1 сурет. Сапаны қамтамасыз ету жүйелерінің даму сатылары

Ұйымды сауатты әрі кәсіби

басқару жүйесінсіз сапаға жету мүмкі емес. Оңтайлы басқару жүйесін құру көптеген жылдар бойы шешімін таппай келе жатқан өте күрделі мәселе. Ұжымның жұмысының тиімділігі мен оның сапасының мәселесінің шешімі дұрыс жұмыс істейтін басқару жүйесімен байланысты.

Өндіріс сала мен қызмет көрсету саласының дамуының көп жылдарында басқару құрылымының көп түрі әзірленді. Кез келген өндірісті басқару құрылымы адамдардың көп санының күш-жігерін, олардың жеке күш-жігері барынша көп нәтиже алатын бірыңғай мақсатты орындауға бағыттау мақсатын қояды.

ISO-ның ең қиын талабы – тиімді ішкі тексеріс жүйесін енгізу болып табылады. Сол себептен жоғарғы басшылық проблемаларды анықтап жою үшін шешім қабылдауға тиіс.

Көптеген проблемалардың шешімін таппағаны үшін басшылық кінәлі (ресурстардың бөлінбеуі, қажетті көмек көрсетілмеуі, бөлімшелердің өзара ықпалдасу проблемаларының шешілмеуі) екенін түсінген маңызды.

Сонымен бірге анықталған проблемалардың шешімін анықтау барысында қызметкерлерді жазаға тартумен шектелмей, осы мәселелердің себептерін жою қажет. Жалпы ішкі тексеріс жүргізуге қызметкерлердің психологиялық қарсылық көрсетуін еңсеру өте қиын, ал жай тексеріс


33

жүргізуді бұйырудан ешқандай нәтиже шықпайтыны белгілі. Ішкі тексеріс жүйесін енгізу сатысындағы тексерістерге жоғарғы басшылықтың қатысқаны жақсы нәтиже әкеледі. Осы орайда ішкі тексеріс жүргізудің бір әдісі ретінде, бөлімшеге әрбір бағыт бойынша: бөлімшенің қызметке қалай қатысатыны, оның қай құжатта белгіленгені, жұмысты орындау немен расталатыны, жұмыс нәтижелерінің тіркелуіне қатысты сұрақтарға жауап беру ұсынылатын бөлімшенің өзін-өзі бағалау әдісін ұсынуға болады. Комиссия осы бөлімшенің қызметін анықтайтын есепті, құжаттарды қызметтің дұрыс орындалуынының дәлелдерін қарайды. Осы тәсілдемені қолданған жағдайда тексерілетін бөлімшенің комиссияның оның жол берген қателерін қарайтынына қауіптенбейді. Керісінше, бөлімше өзінің үздік жұмысын көрсетуге мүмкіндік алады, сәйкессіздіктерді бәрібір көруге болады, ал шешімін таппаған мәселелер кәсіпорын ішінде белгілі. Бұл жағдайда ішкі тексеріс жүргізу арқылы осы мәселелердің жүйелі түрдегі шешімін табуға, қызметкерлер әбден көндіккен мәселелерді жариялауға болады. Ішкі тексерісте де кемшіліктерді табу емес, осы кемшіліктердің болмауы үшін жүргізіледі, яғни тексерілетін бөлімше өзін-өзі бағалау кезінде кемшіліктерді өзі тауып, оларды жою мүмкіндігін қарастырады.

Сапа жүйесін 9000 сериялы ISO стандарттарына сәйкестікке сертификаттау кезінде келесі мәселелер туындайды:

Кәсіпорын мен сапа жүйесін басқару процестері жеткіліксіз тәртіптелген (немесе мүлдем тәртіптелмеген) (мысалы, сапа жүйесі мен құжаттаманы басқару процедураларын регламенттейтін құжаттар жоқ, толық емес немесе формальды түрде жазылған).

Жұмыстарды орындаудың регламенттелген процедуралары жоқ (мысалы, ненің істелетіні жазылған,

алайда оны қалай істеу керек екені көрсетілмеген).

Сапа жөніндегі басшылық осы құжатқа қойылатын талаптар (мысалы, Сапа жөніндегі басшылықта кәсіпорынның ұйымдастыру құрылымы көрсетілмеген немесе сапа жүйесінің басқа құжаттарына сілтеме жасалмаған) ескерілмей әзірленген.

Сапа жүйесінің құжаттары сапа жүйесін басқаруды жүзеге асыру үшін жеткіліксіз немесе сапа жүйесінің құжаттары бір бірімен өзара және Сапа жөніндегі басшылықпен байланысты емес.

Сапа жүйесі ISO 9000 моделінің талаптарын құжаттармен ресімдеу және іс жүзіне асыру үшін барлық қажетті құжаттармен қамтылмаған.[3]

Барлық атап өтілген бес мәселе сапа жүйесінің ISO 9000 қолдану техникасын жеткілікті дәрежеде игермеген мамандар жасауымен байланысты болуы мүмкін.

Осы мәселелерді алдын алу үшін сырттан жоғары білікті консультанттарды шақыру және менеджерлер мен қызметкерлерге ISO 9000 іске асыру техникасына оқытудың маңызын түсіндіру керек.

Оқытылған қызметкерлер жұмыс істеген кезде де сапа жүйесінің құрылуын негізгі жұмыс сатыларын (құжаттама әзірлеу мен енгізу, сапа жүйесін ішкі тексерісті жүргізу, сертификаттауға дайындалу және т.б.) тәжірибелі консультант бақылауға тиіс. Консультантты таңдаған кезде оның Сіздің саладағы, кәсіпорындарды сертификаттауға даярлауды жұмыс тәжірибесімен танысып, сертификациялық аудиттерге және қатысқанын анықтау керек.

Кәсіпорындардың басшылары мен қызметкерлері қолданыстағы құжаттаманың жай-жапсарын білмейді, оны жұмыс істеу үшін қолдана алмайды, ал нақты орындалатын операциялар сапа жүйесі құжаттарының ережелеріне сәйкес келмейді.

Бұған сапа жүйесі құжаттарының нақты жұмыс жағдайынан бөлек


34

әзірленгені (яғни құжаттаманы арнайы бөлінген мамандар тобы немесе ұйым қызметінің ерекшеліктерімен таныс емес сыртқы консультанттардың әзірлеуі немесе сапа жүйесінің

құжаттамасы басқа ұйымнан көшіріп алынуы) не болмаса ішкі тексерістер сертификаттау мезетіне сапа жүйесінің жұмыс істей алатынын растамауы (яғни ішкі тексерістің формальді түрде жүргізілуі немесе оны жүргізу үшін тағайындалған мамандардың арнайы даярлықтан өтпеуі) себеп болуы мүмкін.

Осы мәселелерді ұйым басшылығын ішкі тексерістің жай формальды нәрсе емес және оны жүргізуді неғұрлым ерте, сапа жүйесінің алғашқы құжаты пайда болған мезеттен бастау қажет екенін сендіру арқылы шешуге болады.

Кәсіпорын қызметкерлерінің сапа жүйесінің қолданыстағы құжаттамасын білмеуінің тағы бір себебі бірін-бірі қайталайтын құжаттардың көп санымен байланысты болуы ықтимал. Сапа жүйесінің шамадан тыс ауқымды, өте егжей-тегжей құжат жасау ISO 9000 талаптарына формальды түрде жауап бергенімен тиімсіз болып табылады.

Кәсіпорын басшылары немесе қызметкерлері есептік құжаттардың бүкіл көлемін қадағаламайды, оларды басқара алмайды, құжаттардың бланкілерін толық толтырмайды. [4]

Бұған сапа жүйесі құжаттарын қолдануды ыңғайсыз ететін құжаттардың шамадан тыс егжей-тегжейленуі, ал бланкілерде қызметкер үшін нақты құндылығы жоқ көп тармақтың болуы себеп болуы мүмкін.

Қызметкерлер мен басшылар тарапынан сапа жүйесіне формальды, кейде тіптіт теріс көзқарас қалыптасқан. Мұның себебі басшылық сапа жүйесін құру ісіне қызығушылық танытпауымен (яғни ол сапа жүйесінің қолданылуына өзінің мүдделі екенін және өзінің жеке ынтасын білдірмеуімен және оны әзірлеу үшін қажетті ресурс бөлмеуімен) немесе басшылықтың сапа жүйесінің қолданылуына ынталы болмауымен (яғни басшылар мен қызметкерлер сапа жүйесі енгізілгеннен кейін ұйым алатын артықшылықтарды білмейтінімен) байланысты.

Аталмыш мәселелерге жол бермеу үшін сапа жүйесін құруға қатысты жұмыстарда белсенділік танытқан қызметкерлерді материалдық және моральдық жағынан ынталандыру механизмін әзірлеу керек. Сапа жүйесін әзірлеудің алдында және оны енгізу барысында барлық қызметкерлерді оның артықшылықтарына сендіру, ал сапа жүйесі енгізілгеннен кейін оның табыстары мен оң нәтижелерін көпшілікке жариялау қажет.

Ұйымның ішінде сапа жүйесінің тиімді жұмыс істеуін бірқатар бөгеуілдер, атап айтқанда: • басшылардың сапаны жетілдіруді және оның ұйымның қызметінің тиімділігімен қалай байланысты екенін толық түсінбеушілігі; • енгізілетін өзгерістерге қарсылық көрсету; • іс жүзінде шексіз процесс болып табылатын сапаны басқаруды жетілдіру процесіне қашан да бір аяқталатын кезекті басқарушылық науқан ретінде қарастыру;


35

2 сурет. Сапа менеджменті жүйесін енгізу жөніндегі іс-қимылдар реті

Сертификаттайтын органды таңдау

Сертификаттайтын органмен жұмыс істеу

СМЖ процестері мен өнімдердің метрикаларын әзірлеу

Сапа жөніндегі жазбалардың нысандарын әзірлеу 1. Процестердің, өнімнің, тұтынушылардың қанағаттануының

параметрлерін жазу 2. Процестердің мониторингі

Сертификатталған ішкі аудиторды даярлау

СМЖ енгізу

1. Қызметкерлерді оқыту 2. Қызметкерлердің арасында тренинг өткізу 3. Жоба менеджерлерінің жобаларды басқару мен сапа жөніндегі, жазба жүргізу

жөніндегі тренингі 4. Ішкі аудит

5. Сәйкессіздіктерді басқару және нақтылаушы іс-қимыл тағайындау

Жобаны ашу (бұйрық)

Жобаның менеджері –басшылықтың сапа жөніндегі өкілін тағайындау

Негізгі және қосымша процестердің анықтамасы мен сипаттамасы Олардың өзара байланысын орнату

Құжаттама әзірлеу және құжат айналымын белгілеу

1. Сапа жөніндегі басшылық 2. Мақсаттары өлшенетін сапа бағдарламасы

3. Сапа жөніндегі басшылық 4. Ұйымның стандарттары немесе жұмыс нұсқаулықтары

5. Құжаттандырылған процедуралар

6. Бөлімшелер туралы ережелер

7. Лауазымдық нұсқаулықтар


36

сапаны басқаруды жетілдіру процесін басқарушылық іс-шара емес статистикалық іс-шара ретінде қарастыру тежейді.

Жалпы сапа менеджмент жүйесін енгізу жөніндегі іс-қимылдардың толық реті 2 суретте келтірілген.

Әдебиеттер: 1.Тейлор Ф.У. Принципы

научного менеджмента / Пер. с англ. – М., 1991.

2.Кубаева К.Е. – Ұйым менеджменті, Алматы: Қазақ Университеті, 2005

3.www.kazinmetr.kz/kaz/smkkaz/ 4.«ҚазМетрИн» РМК ОҚФ-тың

ХС ИСО/МЭК 17025:2005 және ҚР СТ ИСО/МЭК 17025:2007 сәйкестігіне сапа бойынша нұсқаулық.

РОЛЬ МЕНЕДЖМЕНТА КАЧЕСТВА В СИСТЕМЕ УПРАВЛЕНИЯ

ОРГАНИЗАЦИЕЙ

Курманиязова Г.С., Нурмаганбетова М.С. Казахско-Русский Международный университет; 030006, Актобе, ул. Айтеке би, 52

За последнее время большое внимание уделяется развитию системы менеджмента качества.Исследованием данной проблемы занимаются ученые многих стран мира.В данной статье большое внимание уделено вопросам руководства предприятием в целом, осуществляемый высшим руководством, которое обеспечивает ресурсами, в том числе — человеческими, организует работу по качеству.

QUALITY MANAGEMENT ROLE IN THE CONTROL SYSTEM OF TH E ORGANIZATION

Kurmaniazova G., Nurmaganbetova M.

Kazakh-Russian International University; 030006, Aktobe, st. Aiteke 52 Lately much attention is paid to development of the quality system. This problem scientists of many countries of the world research. In this article much attention is paid to questions of plant management in general, carried out by the top management which provides with resources, including — human, will organize work on quality.


37

ПЕРСОНАЛДЫ БАСҚАРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ТИІМДІЛІГІН БАҒАЛАУ

Картжанова К.А., Нурмаганбетова М.С. Қазақ-Орыс Халықаралық университеті, 030006, Ақтөбе, Әйтеке би көш. 52

Осы мақалада персоналды басқару жүйесінің тиімділігін бағалау әдістері қарастырылған.Персоналды басқару саласындағы экономикалық тиімділікке жанасу персоналдың еңбек нәтижесі мен персоналға кететін шығындар қатынасы қарастырылған.

Экономиканың қазіргі даму кезеңінде дүние жүзінің көптеген елдеріндегі негізгі проблемалардың бірі – персоналмен қалай жұмыс жасау болып отыр. Бұл мәселені шешу жолдарының көптігіне қарамастан өнеркәсібі дамыған әр түрлі елдерде кадрларды таңдау процедуралары мен әдістерін бір қалыпқа келтіру; оларды бағалаудың ғылыми критерийлерін дайындау; персоналды басқарудың қажеттілігін талдауға ғылыми әдістерді пайдалану, кадрлық шешімдерді негіздеу және олардың жариялылығын кеңейту; мемлекеттік және шаруашылық шешімдерді кадрлық саясаттың негізгі элементтерімен жүйелі түрде байланыстыру негізгі ортақ үрдіске айналып отыр. Өйткені персоналды басқаруды дұрыс ұйымдастыру арқылы ғана қазіргі таңда ұйым өз мақсатына жете алады. Оған дәлел адамдық қатынастар, адамдық ресурстарды басқару теориясына дейін компанияларда орын алған Ф. Тейлор теориясы. Ол өзінің кризистік кезеңде ғана пайдаға асатынын, сонымен қатар, адамды еш уақытта тек бір – ақ қажеттілік – жалақы жұмысқа итермелемейтіндігін дәлелдеді.[1]

Қазақстан Республикасының қазіргі кезеңдегі экономикалық және саяси өмірінде персоналды басқару немесе адам ресурстарын басқару аса маңызды рөл атқарады, себебі ол, өндіріс тиімділігін арттырудың негізгі факторларының бірі болып табылады.

Персоналды басқару жүйесі персоналды басқару мақсаттарының, функцияларының, ұйымдастырушылық құрылымның қалыптасуларынан, басқарушылық шешімдерді негіздеу, өңдеу, қабылдау және орындау процестерінде мамандар мен

жетекшілердің қызмет барысында өзара байланыстарының қалыптасуларынан тұрады. Персоналды басқару функцияларын жүзеге асыратын жүйе ұйым персоналын басқару жүйесі деп аталады. Ұйымның персоналын басқару жүйесі жалпы және желілік басқарудың кіші жүйелерінен тұрады.

Персоналды басқару қызметінің құрылымы көп жағдайда ұйымның сипатымен,көлемімен, сонымен қатар ұйымды басқарудың қазіргі әрекет етуші жүйесімен анықталады. Персоналды басқару жүйесінің ұйымдастырушылық құрылымы – бұл персоналды басқару жүйесі мен лауазымды тұлғалардың өзара байланысқан жиынтығы. Бүгінгі күнде ұйымдар тек қана экономикалық мақсаттарға ғана емес, экономикалық тиімділікке, сондай-ақ әлеуметтік мақсаттар мен мен әлеуметтік тиімділікке де негізделеді.Персоналды басқарудың экономикалық тиімділігі персоналдың еңбек өнімділігін жоғарылату, сондай-ақ оған кететін шығындарды азайту нәтижесінде жүзеге асады. Персоналды басқарудың әлеуметтік тиімділігі – жұмысшылардың сұраныс қажеттілігін есепке алу және қанағаттандыру.

Экономикалық, әлеуметтік тиімділікте көптеген факторларға тәуелді. Экономикалық және әлеуметтік тиімділік бір-бірін толықтырады және бір-бірінен бәсекеге түседі, олардың жетістікері қызығушылық балансына негізделеді. Персоналды басқару саласындағы экономикалық тиімділікке жанасу персоналдың еңбек нәтижесі мен персоналға кететін шығындар қатынасын талдайды. Персонал еңбек нәтижесі шығарылған өнім көлемімен, қосылған құнмен және басқа да


38

көрсеткіштермен сипаттауға болады. Еңбек нәтижелеріне жетуге әсер ететін факторларға мыналар жатады: • Нәтижелі жұмысшылардың қабілеттілігі(білім деңгейі, даярлау,тәжірибесі); • Еңбекке ұмтылу әрекетін анықтайтын ынталандыру (мотивациялау) жағдайлары; • Еңбек жағдайы (технология).

Еңбекке кететін шығындарға мыналар жатады: Еңбек ақыға кететін шығындар, сыйақы; Заң негізінде, тарифтік келісімшарт негізінде және өзінің инициативасымен жүзеге асырылатын ұйымның әлеуметтік шығындары; Ақшалай емес ынталандыру шығындары(біліктілікті көтеру).[2] Персоналға кететін шығындарға келесідей факторлар әсер етеді: тарифтік келісімшарттардың және әлеуметтік заңдылықтардың өзгеруі нәтижесінде еңбек ақысының деңгейінің, әлеуметтік қажеттілікке кететін шығындардың өзгеруі.

Фирманың ұтымды өмір сүру есебі және еңбегінің нәтижелері оның мүшелерінің қажеттіліктерін есепке алмай құрылған. Бүгінгі күнде фирманың тиімді қызмет үшін стратегиясы мен мақсатын жоспарлауда жұмысшылардың қажеттіліктері мен қызығушылықтары есепке алынуы керек. Әлеуметтік тиімділік жұмысшылардың қызығушылығы мен қажеттіліктерінің қанағаттану дәрежесімен анықталады.Фирманың әлеуметтік мақсаттар екі жақты процесс негізінде қалыптасады. Бір жағынан, олар жұмысшылар әкімшіліктен қанағаттандырылуын талап ете алатын қажеттіліктер. Оларға жұмыс жағдайын жасап беру және еңбекті мотивациялау, құқықтық қорғалуы, карьера жасауында көмек беру тағы сол сияқты жатады. Екінші жағынан, фирманың әлеуметтік мақсаттары оның барлық мақсаттар жүйесінің параметрі, сондай-ақ оларды жүзеге асыру жағдайларын құру мүмкіншілігі болып табылады. Осы бағыттардан алып қарағанда, персоналды басқарудың әлеуметтік

тиімділігі ұйымдағы жұмысшылардың қажеттіліктерін қанағаттандыру негізінде жүзеге асырылады. Басқару жүйесінің тиімділігі өскен жағдайда атқарымды және құндылық үйлесімдігінің бірігуі атқарымды-құрылымдық анализ әдістерінің қолданылуына қол жеткізеді. Атқарымды –құндылықты талдау әдістері басқаруды жүргізудің озық құралдары жүйесінде маңызды орын алады және еңбек іс-әрекеті мен өндірістің тиімділігін жоғарылатуда үлесін қосады. АҚТ-ның дәйектерінің бірі функционалдық үйлесімділік болып табылады. Ол көп жылғы тәжірибе арқылы дәлелденген. Бұл әдісті еңбек ұйымдарында және басқару жүйесінде қолдана бастады. Атқарымды үйлесімділік кез-келген басқару жүйесін,оның ішінде персоналды басқару жүйесін құруда, оны үйренуде үлкен орын алады. Жүйедегі осы және басқа да нақты функияны өндірістегі барлық бөлімшелер мен жұмысшылар орындай алмайды, тек қан бір жұмысшылар жүзеге асырады.Сондықтан басқару жүйесін құрған кезде әр бөлімшелер белгілі бір функциялардың қарамағында қалыптасады. Өз кезегінде бөлімші немесе жұмысшы функцияға және оның сапасына әсерін тигізеді.

Функция басқару жүйесінің құрылымын анықтаса да, оларға деген қатынас бойынша бірінші кезекте жүйенің компаненті тұрады, сондықтан олардың өзара байланысы және өзара іс-әрекеті құрылымға әсер етеді. Сонымен қатар жүйенің құрылымы компоненттерді біріктіре отырып, оларға және олардың орындап отырған функцияларына әсерін тигізеді. Басқарудың әр функциясы мақсатқа бағынышты және мақсатқа жету үшін пайда болады. Бірақ басқарудың функциясы тек басқару жүйесін ақпараттандыратын , қаржыландыратын және жүйені дамыту ресурстары мен атқарымдылық үшін қажеттіліктермен қаматамасыз ететін сыртқы орта мен басқару жүйесінің компьютері іске


39

асқан кезде пайда болады. Персонал ағымдылығы персонал басқару қызметінің арнайы талдау негізі болып табылады. Жұмысшыны босатуоларды ауыстыруды талап етеді және материалдық шығындармен фирманың ұйымдық тұрақсыздығымен байланысты. Еңбек ұжымы сан, құрамы жағынан, маманданған деңгейі әр уақытта тұрақты көлемде болмайды. Олар өзгеріп отырады: кейбір жұмысшы жұмысын өзгертеді, оның орнына басқа жұмысшы қабылданады. Осындай мамандардың өзгеріп отыруын – мамандардың ауысуы дейміз. Мамандардың (жұмысшылардың) ауысу (кету) коэффициенті (Каж) – белгілі бір уақытта түрлі жағдаймен жұмыстан шығарылған жұмысшылардың санының (Жжш) дәл сол уақыттағы жалпы ортатізімдегі санына (Жж) қатынасымен анықтайды:

Каж = Жжш / Жж *100 (%) Персонал ағымдылығының

клеміне әсер ету үшін және оның қысқаруына әсер ету үшін оның пайда болу себептерін талдау керек: еңбек процесінің дұрыс ұйымдастырылмауы, еңбек мазмұнының және жағдайының нашарлығы, өсу перспективасының және қызмет бойынша жылжу мүмкіншілігінің жоқтығы, басшылармен және ұжымдағы қарым қатынастың қиындығы. [3] Персоналды басқару жүйесіндегі жоспарлау, ынталандыру, бақылау,есепке алу сияқты функциялардың маңызы өте зор, себебі осы функциялар ұжымды тұрақтандыру, еңбек нәтижесін арттыру, біліктілігін жүйелі түрде арттыруды қаматамасыз ету мәселелерін шешуге мүмкіндік береді. Егер мұндай шарттар орындалмаған жағдайда ұйым қызметінің тиімділігі төмендейді. Қызметкерлердің басқару жүйесінің қызмет етуінің тиімділігі ақпараттық қамтамасыз етуге де байланысты. Ақпарат басқарудың барлық функцияларын: жоспарлау,

ұйымдастыру, бақылау, реттеуді жүзеге асыруға жағдай жасайды.

Бастапқы ақпараттың негізгі көзі кадр бөлімінің құжаттары (кадрларды есепке алу бойынша жеке қағаздар, жұмысшылардың ішкі карточкалары, жеке іс қағаздары), ұйым басшыларымен және құрылымдық жеке құрамы қатынасына шығарылатын бұйрықтар, орындалған жұмыстар мен еңбекақы төлеу жөніндегі алғашқы есепке алу және есеп беру құжаттары.

Персоналды басқару жүйесінің тиімді жұмыс істеуі үшін ұйымда барлық басқару деңгейлері арасында кадрлық ақпаратты өзара алмасуын білдіретін біртұтас автоматтандырылған тармақ құру маңызды. Басқаруды экономикалық бағалаудың жалпы мән мағынасы басқарудың өндірістік экономикалық мақсаттарына жетудегі құрал бола білу қажеттілігіне байланысты анықталады. Бұл бағалау адам ресурстарын басқарудың тиімділігінсіз жүзеге асырылмайды. Ол ұйымның барлық қызмет ету салаларын қамтиды және басқа жүйелердің тиімділігіне ықпал етеді.

Ұйым персоналдары өз әлуетін ұйым алдындағы мақсаттарға қол жеткізуге пайдаланған жағдайда ғана персоналдарды басқару тиімді деп санайды. Персоналды басқару тиімділігі көрсеткіштерінің бірі – ұйымдық мақсаттық орындалуын қамтамасыз ететін қызметкерлердің өндірістік тәртібін қалыптастыру болып табылады.Сонымен қатар, персоналды басқару жүйесінің бүтінділігі тиімді көрсеткіштердің бірі болып саналады. [3] Персоналды басқару тиімділігі жалпы басқару тиімділігін экономикалық бағалаудан бөлек қарастырмаған жөн. Басқару тиімділігін экономикалық тұрғыдан бағалау проблемасын талдау –тиімділікті бағалау мәнінің мынадай элементтерін бөліп қарауға мүмкіндік береді: өндірісті басқаруды жетілдіру тиімділігін экономикалық бағалау белгілері және басқаруды жетілдіру нәтижесін.


40

Белгілердің алғашқы тобы мақсаттар деңгейіне сәйкес иерархиялық жүйе құрайды. Басқару тиімділігін бағалау белгілерінің алғашқы деңгейі өндірісті басқару қызметін экономикалық тиімділігі шараларын көрсетеді. Бұл деңгейде бағалау белгісі өндіріс мақсатына қол жеткізудегі жетістіктерді білдіруі тиіс.

Белгілердің екінші деңгейі осы деңгейінің мақсаттарын нақтылау болып табылады. Бұған қызмет етіп тұрған басқару жүйелерінің экономикалық тиімділік шараларын, басқарудағы жекелеген қызмет түрлерінің экономикалық ұжымдылығы шараларын білдіретін көптеген көрсеткіштер жатады.

Белгілердің үшінші деңгейі басқару жүйелерінің жекелеген элементтеріне, жекелеген шешімдері мен міндеттеріне қатысты тиімділік шараларын көрсетеді.

Персоналды басқарудың тиімділігі кадр қызметінің тиімді ұйымдық құрылымын бағалау арқылы бейнеленеді. Персоналды басқару тиімділігі басқару жүйесінің өзінің үстемділігін, басқару еңбегінің

техникамен жабдықтау деңгейін, жұмысшылардың біліктілігін, жетекшінің шапшаңдылығын бағалау арқылы анықталады. Басқарудың тиімділігін көтеру факторы бола тұра, олар кәсіпорынның өндірістік және шаруашылық әрекетінің нәтижесіне әсер етеді. Сондықтан да персоналды басқару тиімділігін бағалауда еңбек өнімділігін арттыру,яғни ең басты мәселе – ірі индустрияны материалдық негізде қамтамасыз ету, өндіріске ғылыми – техникалық жетістіктерді ендіру, жұмысшылардың білімін көтеру, мәдени – техникалық деңгейін арттыру, еңбек тәртібін реттеу және оны ұйымдастыруды жақсарту.

Әдебиеттер:

1. Самыгин С.И.,Столяренко Л.Д. Менеджмент персонала. М.2000 г. 2. Виханский О.С. Стратегическое управление. Учебник. – М.: МГУ, 1995. – 251 с. 3. Вудкок М., Френсис Л. Раскрепощенный менеджер: для руководителя практика. – М.: Дело, 1994. – 314 с.

ОЦЕНКА ЭФФЕКТИВНОСТИ СИСТЕМЫ УПРАВЛЕНИЯ ПЕРСОНАЛОМ

Картжанова К.А., Нурмаганбетова М.С. Казахско-Русский Международный университет; 030006, Актобе, ул. Айтеке би, 52

В данной статье рассматриваются вопросы, касающиеся оценки эффективности системы управления персоналом. Управление персоналом является неотъемлемой частью качественных систем управления организации. Также проанализированы пути достижения высокопроизводительного труда.

ASSESSMENT OF SYSTEM EFFECTIVENESS OF HUMAN RESOURCE MANAGEMENT

Kartzhanova K., Nurmaganbetova M.

Kazakh-Russian International University; 030006, Aktobe, st. Aiteke 52

In this article the questions concerning an assessment of system effectiveness of human resource management are considered. Human resource management is an integral part of qualitative control systems of the organization. Ways of achievement of high-performance work are also analysed.


41

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА САЛЫҚТЫҚ БАҚЫЛАУДЫ ҰЙЫМДАСТЫРУ МӘСЕЛЕЛЕРІ

Мұстахимова А.Ғ., 5В050900-Қаржы, 4 курс

Ғылыми жетекші - Нурмаганбетова М.С., доцент Қазақ-Орыс Халықаралық университеті, 030006, Ақтөбе, Әйтеке би көш. 52

Осы мақалада Қазақстан Республикасында салықтық бақылауды ұйымдастыру мәселелері көрсетілген. Тиімді салықтық бақылау салық жүйесінің қызмет етуінің кепілі болып есептеледі. Қазақстанның қаржылық тұрақтылығын қамтамасыз етуде, салық бақылауының қаржылық-құқықтық аспектілері ғылыми қоғамдастықта ерекше қызығушылық танытады.

Салықтар әрқашан да мемлекеттік қаржының маңызды категорияларының бірі және кәсіпкерлер үшін негізгі шығындар элементі және қолайсыздық болып табылады. Бизнес үшін салық кәсіпкерлердің шығындарының ең негізгілері және қызметтің түпкі нәтижесі – табысты төмендететін фактор болып табылады. Сәйкесінше, бүкіл адамзат тарихында мемлекет өзінің қаржы органдары арқылы жеке және заңды тұлғаларға барынша көп салықтармен және барынша үлкен мөлшерлемелермен салық салуға тырысады. Ал салық төлеушілер болса, салықтық ауыртпалықтан жалтарудың заңды жолдарын да, заңсыз жолдарын да қолдана отырып, өздерінің салықтық төлемдерін азайтуға тырысады.

Батыс елдерінде салықтық мәселелердің кәсіпорындағы жоспарлауда маңызды сипатқа ие болғанына ұзақ жылдар болды. Жоғары салықтық мөлшерлемелер жағдайларында салықтық факторды қате немесе жеткіліксіз ескеру өте қолайсыз қаржылық нәтижелерге немесе тіпті кәсіпорынның банкроттылығына алып келуі мүмкін.

Салықтарды басқарудың мәні шет елдік тәжірибеде заңның мүмкіндік беретін барлық құралдарын, жолдарын және әдістерін қолдана отырып, өздерінің салықтық міндеттемелерін барынша төмендетуге немесе жасыруға келіп тіреледі. Бұған қоса, салықтық құқықта көптеген сұрақтар құқықтық норманы нақты анықталмаған немесе бірнеше мағына беретіндей анықталған болып табылады, бұл өз кезегінде

заңның әлсіз тұстарын тиімді қолдана білуді қажет етеді. Бұл салада барынша «салықтық-экономиялық» жолдарды және әдістерді таңдау салық органдарының осыған қатысты жауаптарын жан-жақты болжамдауды және, тіпті керек болса, өздерінің құқықтарын салықтық ұтысқа ие болу толық пайдалану жөнінде салық органдарымен тікелей байланысқа түсуді де қажет етеді. [1]

Мұндай заңды саланың шеңберінен тыс жерде салықтан жалтарудың заңға қарсы саласы, яғни салықтық заңнамада салықтық қылмыстар ретінде қарастырылатын қасақана әрекеттер мен түрлі қулықтар, жатады. Салықтардан бұлайша жалтарудың шегі ешқандай анықталмаған және әр мемлекеттерде әр түрлі болады: мысалға, бірқатар елдерде белгілі бір салықтық қулықтар мен алаяқтықтар қылмыс деп есептелсе, енді бір басқа елдерде бұл заңмен рұқсат берілетін практика ретінде қарастырылуы мүмкін. Бизнес салықтардан жалтарудың заңсыз мүмкіндіктерді де белсенді түрде қолданады, алайда мұнда басымдылық позициясына ірі халықаралық монополиялардың қолына шоғырланған. Олардың қызмет ерекшеліктері бірнеше мемлекеттердің салықтық заңнамаларын қолдана отырып, салықтық қаскүнемдік әрекеттерін салық билік органдары үшін қол жеткізбейтіндей және жабық түрде жүргізу мүмкіндігіне ие болады.

Ірі компаниялар салықтан заңды жолмен де, заңсыз жолмен де жасырыну мақсатында арнайы қызмет


42

бөлімшелерін құрып, оларды жоғары білікті салықтық сарапшылармен (эксперттермен) және заңгерлермен толықтырады. Сонымен қатар, көптеген жағдайларда олар жеке кеңес берумен айналысатын арнайы мамандандырылған заң және бухгалтерлік компаниялардың көмегіне жүгінеді.

Сондай-ақ, салықтық жоспарлаудың ең бірінші кезеңдерінде аталған компаниялар салық салу жағдайларын және қолайлы жерлерін зерттей отырып, қызмет ету мемлекетін немесе аймағын да таңдап алуды жүзеге асырады.

Дамыған шет мемлекеттерде жекелеген қызмет түрлері үшін салық режимдері арасында айтарлықтай өзгешеліктер болатыны бәрімізге белгілі. Қандай-да бір қызмет түрі үшін салық режимі мейлінше қолайлы болып табылатын мемлекет өзінің мәні жағынан «салықтан тығылу» мекені болып табылады. Кез-келген мемлекет үшін қандай-да бір қызмет түрі үшін (немесе кәсіпорын түрі үшін) осындай «салықтан тығылатын» мекен бола алатын жағдайлар кездеседі. Сонымен қатар, шет елдік компанияларға және капиталдарға бірқатар салықтық жеңілдіктер ұсынатын мемлекеттер де кездеседі, ең алдымен бұлар дамушы немесе шағын мемлекеттер болып табылады. Мұнда бұл мемлекеттер шет елдік туристердің және іскер адамдардың келуінен, жергілікті жұмыспен қамтамасыз етуді арттырудан және тағы сол сияқты бірқатар жағдайлардан ұтысқа ие болады. Мысалға, су көлігі саласындағы компанияларды Панамада, Либерияда немесе Грецияда; халықаралық банктерді Люксембургте және Багама аралдарында; холдингтік компанияларды Нидерландыда; делдалдық сауда компанияларын Швейцарияда және Лихтенштейнде орналастырған барынша пайдалы болып келетіні көпшілікке белгілі.

Салық салуды басқару кезінде салықтық мөлшерлемелерге ғана

икемделу дұрыс емес. Мұндай жағдайда ақша капиталының толық еркіндігі жағдайларында компаниялар корпоративтік салық 20-25% құрайтын немесе тіпті салық салынбайтын мемлекеттерде қызмет еткенше, 40-50% құрайтын мемлекеттерде әрекет ететінін түсіну қиын.

Шындығына келгенде, салық мөлшерлемесі стандартты болып келетін мемлекеттерде салық менеджменті дұрыс ұйымдастырылған компаниялар корпоративтік салықты 20-25% жоғар деңгейде төлемейді. Ал халықаралық деңгейде салық менеджментін қолданушы компаниялар тіпті 10-15% мөлшерінде ғана салық төлейді. Бұл мөлшерлемелер аталған мемлекеттердегі салықтық мөлшерлемелермен бірдей болып келеді. Сол себепті қызмет ету мемлекетін таңдау әрқашан да «салықтық оазистердің» пайдасына шешіле бермейді.

Салық салу тәжірибесінде мемлекеттер арасындағы таңдау жиі жағдайларда шет елге икемделген фирмаларды қиын жағдайға қояды. Жергілікті заңдарды және әдет-ғұрыпты жақсы білмеу компаниялардың шатасуына және қателесуіне алып келеді. Өнеркәсіптік дамыған елдердің барлығы да қосарланған салық салуды болдырмас үшін интегралдық көзқарас қолданылады. Ұлыбританияда акционерлерді қорғау үшін дивидендтік несие беріледі. Германияда дифференциациялық әдіс былайша қолданылады: бөлінген табысқа әдеттегі табыс салығының мөлшерлемесінен төмен мөлшерде салық салынады, өйткені акционерлер де дивидендтер үшін салықтар төлейді. Таза табысқа салынатын салық әдетте 56% құрайды, ал бөлінген табысқа салынатын салық 36% ғана құрайды. Германиялық акционер дивиденд құнын алдымен төленетін корпоративтік салықтың үлесіне дейін көтеру керек, содан кейін жеке тұлғалар үшін салықтық мөлшерлемелердің шкаласы бойынша салық төлеуі тиіс.


43

Салықтық мөлшерлемелер ұлттық корпорациялар мен шет елдік корпорациялар үшін және дивидендтерге қатысты әр түрлі болып келуі мүмкін (шегерімдерді алып

тастағандағы салық). Бірқатар мемлекеттердегі корпоративтік салық мөлшерлемелерінің және дивидендтерге салықтардың өзгешеліктері 1 кестеде берілген. [2]

1 кесте Бірқатар шет елдердегі салықтық мөлшерлемелер

Мемлекеттер

Ұлттық корпорация (%)

Шет елдік корпорацияның бөлімшесі (%)

Дивидендтерге салықтар (%)

Бразилия 35 35 25

Канада 45 45 25

Франция 42 42 25

Германия 56 50 25

Гонконг 18 18 0

Мексика 25 25 55

Сингапур 33 33 0

Ұлыбритания 35 35 0

АҚШ 34 34 30

1 кестенің мәліметтері бірқатар

елдердегі салықтардың мөлшерлемелеріне қатысты өзгешеліктерді көрсетеді, алайда оларды тікелей салыстыру бізге ешқандай қорытынды жасауға мүмкіндік бермейді. Барлық салықтық мөлшерлемелер түзетуге жатады, мысалға, салықтық келісімдерге сәйкес. Әрбір елде табыстарға салық салудың өзіндік жүйесі, сонымен қатар, өзіндік салықтарды басқару жүйесі бар. Зерттеу нәтижелері кәсіпорындар тарапынан болатын салықтық заң бұзушылықтар негізінен мынадай формада кезедесетінін көрсетеді: • салық органдарында есепке тұрмау; • салықтық есепті ұсынудан жалтару; • ақша қаражаттарын кіріске алмау; • салықты аз төлеу мақсатында мүліктің бағалау құнын төмендетіп көрсету; • бухгалтерлік есептің ақпараттарын бұрмалау немесе оның мүлдем жоқтығы және т.б. [3]

Салықтан жалтару жағдайларында мемлекеттік салық органдары арқылы келесідей шараларды қолданады: • оперативті жауап қайтару шаралары: банктік шоттар бойынша

операцияларды тоқтатып қою, қаржылық-несилік ұйымдардағы қаржы қаражаттарын тұтқындау; • қаржылық-құқықтық санкциялар: төленбеген салық сомасын толық өндіріп алу, табысты жасырғаны үшін айыппұл, қаржылық және салықтық құжаттаманы ұсынбағаны үшін айыппұл, салықтық төлемнің мерзімін кешіктіргені үшін өсімпұлдар, сондай-ақ жасырылған бүкіл мүлікті тәркілеу мүмкіндігі; • әкімшілік жауапкершілік шаралары: салықтық заңнаманы бұзғаны үшін кәсіпорындардың лауазымды тұлғаларына және азаматтарға айыппұлдар салу; • қылмыстық жауапкершілік шаралары: заңмен бекітілген мөлшерде айыппұлдар салу, бас бостандығынан айыру, түзету жұмыстары, мүлікті тәркілеу және т.с.с.

Сонымен қатар, Қазақстанның Салық кодексіне сәйкес, жалпы салық салу тәжірибесіне сәйкес салықтық міндеттемені өндіріп алудың келесі тәртібін қарастырады: • банктік шоттардағы ақша қаражаттарының есебінен; • қолма-қол ақшалардың көмегімен; • дебиторлардың қарыздары есебінен;


44

• салық төлеушінің қарамағындағы мүліктерді сату есебінен; • мәжбүрлі акциялар эмиссиясы есебінен.

Салықтық тексерулер, салықтық бақылаудың негізгі формасы ретінде, есептік мәліметтердің нақтылығын анықтау, салықтар мен басқа да міндетті төлемдерді есептеудің, уақтылы және толық төленуін қамтамасыз ету үшін қолданылады. Салықтық тексерулерді жүргізумен қатар салық төлеушілердің салықтық мәдениетін көтеру мақсаты да жүзеге асырылады.

Осы орайда, салықтан жалтару мәселесін қолға алу және салықтық бақылауды тиімді ұйымдастыру, сөз

жоқ, бюджетке қосымша қаражаттардың түсуін қамтамасыз етеді.


1. Нурмаганбетова М.С., Жумина Г.Е. Салықтық жоспарлау бизнесті ұйымдастырудың тиімді инструменті ретінде, Актобе, «Вестник КРМУ» - 2011. 2. Горбунов А.Р." Налоговое планирование и создание компаний за рубежом", Москва - 1999. 3. Елнұр Бақытқызы. Салықты көбейткен сайын оны төлеуден жалтару да көбейедi, Жас Алаш, № 74 (15532) - 2014.

ПРОБЛЕМЫ ОРГАНИЗАЦИИ НАЛОГОВОГО КОНТРОЛЯ

В РЕСПУБЛИКЕ КАЗАХСТАН

Мустахимова А.Ғ., Нурмаганбетова М.С. Казахско-Русский Международный университет; 030006, Актобе, ул. Айтеке би, 52

В данной статье рассматриваются проблемы организации налогового контроля в Казахстане. Эффективный налоговый контроль является необходимым условием функционирования налоговой системы. Кроме того, помимо острой практической потребности для финансовой стабильности Казахстана, финансово-правовые аспекты налогового контроля продолжают вызывать значительный интерес в научном сообществе.

PROBLEMS OF THE ORGANIZATION OF TAX CONTROL IN THE REPUBLIC OF KAZAKHSTAN

Mustahimova A., Nurmaganbetova M.

Kazakh-Russian International University; 030006, Aktobe, st. Aiteke 52 Effective tax control is a necessary condition of functioning of tax system. Besides, besides sharp practical requirement for financial stability of Kazakhstan, financial and legal aspects of tax control continue to cause considerable interest in scientific community.


45

САЛЫҚТЫҚ ЖОСПАРЛАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ МЕН НЫСАНДАРЫ

Отеш Ж., Нурмаганбетова М.С.

Қазақ-Орыс Халықаралық университеті, 030006, Ақтөбе, Әйтеке би көш. 52 Осы мақалада салықтық жоспарлаудың теориялық негіздері көрсетілген.Салықтық жоспарлау аясында салық төлемдерін жоспарлау кәсіпорынға қолда бар ресурстарын тиімдірек басқаруға мүмкіндік береді. Сондықтан салықтық жоспарлауды теориялық тұрғыдан талдау өзекті мәселелердің санатына жатады.

Қазақстан Республикасының ұзақ мерзімді «Қазақстан - 2050» даму стратегиясының басым бағыттарында сипатталғандай, жоғарғы дәрежелі өркениетті нарықта экономикалық өсудің нақты тұрақты өсу қарқынына қол жеткізу барысында салықтық жоспарлау маңызды орынға ие. Аталмыш басым бағыттарды жүзеге асыруды бір жағынан салық әкімшілігін, оның ішінде салықтық жоспарлауды жетілдіру арқылы жүргізуге болады. Сондықтан салықтық жоспарлауды теориялық тұрғыдан талдау өзекті мәселелердің санатына жатады. Жалпы алғанда салықты жоспарлау – ең аз шығынмен ең жоғарғы қаржылық нәтижеге жету үшін салық салу жүйесін ұйымдастыру.

Салықтық жоспарлау салық салуды тиімді етуді, салық төлемдерін кемелдендірудің жағдайлы схемаларын әзірлеуді, түрлі басқарушылық шешімдердің салықтық салдарын уақытылы талдау үшін салық салуды ұйымдастыруды білдіреді. Салықтық жоспарлау аясында салық төлемдерін жоспарлау кәсіпорынға қолда бар ресурстарын тиімдірек басқаруға мүмкіндік береді.

Салықтық жоспарлауға негіз болып мемлекеттің салық, бюджет, инвестициялық саясаттарының негізгі даму бағыттарын ескеру; кәсіпорынның есеп саясатын жүргізу; заң бойынша белгіленген барлық салық жеңілдіктерін толық және дұрыс қолдана отырып, салық төлеушінің салық міндеттемесін орындау; салық төлеу мерзімін ұзарту, салық және инвестициялық жеңілдіктерді алу мүмкіндігін бағалау, т.б. тәрізді факторлар танылады.

Салықтық жоспарлау жедел (оперативті), бақылау, жоспарлау тәрізді функцияларды атқарады.Салықтық жоспарлауды жедел, тактикалық және стратегиялық элементтерді қамтитын үш деңгейлі жүйе ретінде де қарастыруға болады (1-сурет). Қарастыратын мәселесінің маңыздылығына және шаруашылық жүргізуші субъектінің қаржы қызметінің соңғы нәтижесіне салықтардың тигізетін әсеріне байланысты салықтық жоспарлау стратегиялық және жедел (оперативті) кезеңдерді қамтиды.

Салықтық жоспарлаудың негізгі элементтері: кәсіпорынды тиімді басқару стратегиясын жасау және іске асыру; есеп саясаты; есеп беру мен бухгалтерлік есептің дұрыс жасалуы; салықтық жоспарлау сызбасы; салықтық күнтізбе; міндеттемелердің нақты орындалуы.[1]

Әр деңгейдегі салық түсімдерінің бюджетке түсу сомасын жоспарлау және болжау барысында 3 маңызды белгі жіктеледі: салық төлеуші мен бюджет арасындағы өзара позитивті тұстарда бөлшектеп жіктеу; салық жүйесінің қаржы-шаруашылық қызметке әсер ету деңгейін білу мақсатында бюджет-салық қатынастары жүйесінде факторлық талдау жүргізу; салық төлеуші мен бюджет арасындағы экономикалық,қаржылық, салықтық қатынастардың пайда болу ықтималдығын алдын-ала бағалау.

Статистикалық зерттеу жүргізген кезде келесідей әдістер қолданылады:


46

Регрессивті және корреляциялық әдістер салық қызметінің жұмысын көрсететін өзгермелі шама тобының өзара байланыс орнату үшін қажет;

Имитациялық әдіс маркетингтік ситуацияға әсер ететін өзгермелі шамалар жай аналитикалық шешімге келмеген кезде қолданылады. Көпжақты әдістер, бірінші кезекте факторлы және кластерлі анализ. Олар өзара көп, өзара байланысты өзгермелі шамалар негізіндегі шешімдерін шешу үшін пайдаланады. Шешім қабылдаудағы статистиканың теориясымен пайда болған әдістер оларға ойын теория әдісі, жалпы қызмет көрсету теориясы, стохастикалық бағдарламалау әдісі жатады. Детерминирленген әдістер: сызықтық және сызықтық емес бағдарламалау. Бұл әдістер статистик, анализдердің бір бөлігі болып табылады. Қазіргі кезеңде салықтық ғылым бюджетке түсетін салықтық

түсімдер көлемін жоспарлауға немесе болжауға арналған арнайы әдістер мен тәсілдерді жасаған жоқ, сондықтан да нақты тәжірибеде барлық ТМД елдерінде жалпы экономикаға тән белгілі тәсілдер қолданады. Олар мысалы баланстық әдіс, эксперттік бағалау әдісі, регрессивтік және корреляциялық әдістер, трендтік әдістер, имитациялық әдістер, эконометрикалық әдістер және т.б.

- Баланстық немесе нормативтік әдіс- бұл әдісте жоспарлау негізгі болып ұлттық шоттарға негізделген, мемлекет жағынан қатаң белгілер мен нормативтер белгіленеді. Ол нормативтер облыстық салықтық потенция негізінде есептеледі. Әдетте тәжірибеде мемлекет яғни салық органдары төменгі нормативтерді белгілеуге ұмтылады. Оның себебі осы нормативтер негізінде жасалған жоспар артығымен орындалуын көздеуінде.

1-сурет. Салықтық жоспарлаудың құрылымы

Трендтік әдіс графикаға

негізделеді. Яғни салық органдарының

графикалық мүмкіндіктері жақсы компьютерлік техникалық базасының болуын талап етеді. Қазіргі кезеңде ҚР–

Стратегиялық деңгей

Салық ауыртпалығын азайту бойынша стратегиялық шешім

Бюджет және жоспарлауға салықтарды енгізу

Стратегиялық және опера-тивті жүйелерді үйлестіру

Салық мәселелерін шешу

Құжаттама мен есептеулердің дұрыстығы

Салықтарды төмендету бойынша оперативті құрылым

Бақылау функциясы

Оперативтік функция

Тактикалық деңгей

Оперативті деңгей

Жоспарлау

функциясы


47

ның салық комитеттерінің компьютерлік техникалық жабдықталуы толық көлемде емес, сондықтан да трендтік және одан да күрделі әдістер ірі мегаполистерде және экономикалық мүмкіндігі жоғары облыстық салық комитеттерінде ғана қолданылады. Трендтік әдіс белгілі бір салық бойынша оның түсімдерінің тарихи динамикасына байланысты жасалады.

Трендтік әдістің жалпы формуласы.

Y(t)=f(х)+e

У- болжанушы салық t- уақыт көлемі f- функция х- болжанушы көрсеткішті анықтаушы

база е- ауытқу

Эконометрикалық тәсіл-бұл тәсілді салықтық тәжірибеде құрылымдық экономикалық модельдер деп атайды.

Құрылымдық экономикалық модельдер жалпы түрде былай жазылады:

Уt=βо+β1xt1+β2xt2+xt+Ut

Уt- модельденуші немесе болжанушы Βо, β1,Β2- модель параметрі xt1,xt2- анықтаушы айнымалылар

Құрылымдық экономикалық моделдер трендтік әдістерге қарағанда дәлірек болжаулар береді. Себебі мұнда бір ғана анықтаушы емес, бірнеше айнымалалар қолданылады. Салықтарды болжауда бұл әдістің нәтижелілігі салыққа әсер етуші факторлардың мүмкіндігінше көп түрін таңдап алу арқылы көрінеді.

R2- параметрлердің дұрыс анықталғанын көрсететін көрсеткіш. tR2<1(→1)

DW- Дарвин Уотсон көрсеткіші моделдің дәлдігін, корреляция дұрыстығын дәлелдейтін көрсеткіш. Бұл көрсеткіштің мөлшері неғұрлым 2 санына жақын болған сайын модель дұрыстығы дәлелденеді. [2]

- сараптамалық бағалау әдісі - бұл әдіске сай салықтың болжамды бірнеше арнайы бөлімдері бар. Мамандар шешімі негізгі алынады. Мұнда компьютерлік терминде емес арнайы білімі бар мамандардың қабылдаған шешімдері негізгі алынады. Оң жақтарына келетін болсақ ең алдымен бұл 1-ден әр салық түрінің спийификасының ескерілуі, 2-ден сәйкес салықтық потенциал мүмкіндігінің және базасының ескерілуі. Шешім қабылдаушы мамандарының білімдерінің болуы. Ал теріс жақтарына келетін болсақ, 1-ден көп шығынды қажет етеді, 2-ден көп жұмысты қажет етеді, 3-ден көп уақытты қажет етеді. Қаланатын көрсеткішті объективті көрсеткішке теңестіру мүмкіндігінің жоғары болуы.

Уақытша тренд – анализделетін көрсеткіш динамикасында өспелі, кемімелі тенденция болып табылады. Трендтік модел көмегімен экономикалық процесс көрсеткіштерін болжау оның өзгеретін құрылымы есебінсіз болжау болып табылады. Құрылым өзгерімінің есебі агрегаттанған t ауыспалы арқылы көрсетіледі. Экономикалық процесс көрсеткіштерін болжаудың бұл әдісі функция арқылы аналитикалық көрінісін іздеуден тұрады. Экономикалық процес көрсеткіштерін шешу келесі этаптардан тұрады:

модельденетін ауыспалы уақыттық қатарлар анализі

тренд функциясын көрсету үшін қажетті әдістерді таңдау және математикалық алғышартты қолыптастыру.

трендтерді болжау Уақытша трендті моделдеу үшін

екі факторлы регрессия қолданылады; Уақытша трендтің сызықтық

моделі келесідей түрде болады: Y=α+β+t+ ε t – уақыттың ауыспалы шамасы. α – теңдеудің бос мүшесі


48

β – уақыт өсіне түзу сызықтық бұрышының тангенсі

ε – моделдің кездейсоқ мүшесі. Қажетті түзу сызықты таңдау ең

аз квадраттар әдісі арқылы жүзеге асады. Ең аз квадрат әдісі көмегімен α , β шамаларын анықтауға болады.

Микродеңгейде салық салуды оңтайландыру, нақты бір қызмет түріне қатысты немесе белгілі бір ұйымдастыру-құқықтық нысанына қатысты салықтарды азайтудың жекелеген схемаларын әзірлеу салық төлемдерін қысқартуға мүмкіндік береді. Салықты жоспарлаудан үнемделген қаражатты сіз өз бизнесіңізді дамытуға қоса аласыз. Ол үшін кәсіпорынның ұйымдастыру-

құқықтық нысанын нақтылауға, оның тіркеу орнын таңдап, ұйымдастыру құрылымын әзірлеуге алдын-ала ақыл тоқтата отырып кіріскен тиімді болады. Демек салықтық жоспарлау бизнесті ұйымдастыру сатысында тиімдірек болып келеді. [3]


1. Сергеев А.Ф.,Галкин А.Ф. и др. Налоговое планирование.Москва 2007. 2. Сидорова Е.Ю. Налоговое планирование. Курс лекций. Москва,2006 3. М.Ж. Арзаева.Вестник КазНУ,Серия Экономика, № 1 (71), 2009

ТЕОРЕТИЧЕСКИЕ ОСНОВЫ И ОБЪЕКТЫ НАЛОГОВОГО ПЛАНИРОВАНИЯ

Отеш Ж., Нурмаганбетова М.С.

Казахско-Русский Международный университет; 030006, Актобе, ул. Айтеке би, 52 В данной статье рассматриваются теоретические основы и классификация налогового планирования и их взаимосвязь. Налоговое планирование представляет собой одну из важнейших составных частей финансового планирования организации. Сущность налогового планирования заключается в том, что каждый налогоплательщик имеет право использовать допустимые законом средства, приемы и способы для максимального сокращения своих налоговых обязательств.

THEORETICAL BASES AND OBJECTS OF TAX PLANNING

Otesh G., Nurmaganbetova M. Kazakh-Russian International University; 030006, Aktobe, st. Aiteke 52

In this article was given the theoretical bases and classification of the tax planning and their intercommunication. Tax planning represents one of the most important components of financial planning of the organization. The essence of tax planning is that each taxpayer has the right to use admissible the law of means, receptions and ways for the maximum reduction of the tax obligations.


49

О СОСТОЯНИИ ОСНОВНЫХ СРЕДСТВ КРУПНЫХ И СРЕДНИХ ПРЕДПРИЯТИЙ РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАНА

Нурллина Сакыпжамал Анарбековна –

студенка 2 курса специальности 0518000 «Учет и аудит» Научный руководитель Масинов Т.М

Экономико-правовой колледж, 030006, Актобе, ул. Айтеке би, 52 Крупные и средние предприятия

занимают особое место в развитии экономики Казахстана, поскольку осуществляют свою деятельность в стратегически важных ее отраслях. На их балансе находится основной объем основных средств республики, составляющих важнейшую часть национального богатства страны.

Так, на начало 2010 года доля стоимости основных средств крупных и средних предприятий в общем составила 86,4%. Основные средства подразделяются на произведенные: здания, сооружения, передаточные устройства, машины, оборудование, транспортные средства, рабочий и продуктовый скот, многолетние насаждения, библиотечные фонды, специальные инструменты, производственный и хозяйственный инвентарь; и не произведенные, к которым, в частности, относится земля.

Наличие произведенных основных средств и их движение учитываются по

первоначальной (текущей) и балансовой (за вычетом износа) стоимости.

Наличие основных средств крупных и средних предприятий на начало 2010 года составило по первоначальной (текущей) стоимости 3 838,4 млрд. тенге, по балансовой (за вычетом износа) стоимости -2 615,5 и 1596,9 млрд. тенге, транспорте и связи – 621,1 и 483,6 млрд. тенге, операциях с недвижимым имуществом, аренде и предоставлении услуг потребителям – 175,9 и 134,6 млрд. тенге, строительстве – 142 и 116,7 млрд. тенге. В составе основных средств основного вида деятельности, наибольшая доля основных средств приходится на задания, сооружения машины и оборудование, передаточные устройства.

Основные средства по видам экономической деятельности крупных и средних предприятий характеризуются в нижеприведенной таблице.

В млрд. тенге Основные средства основного вида деятельности

Из них зда-ния

сору-жения

машины и оборудование, передаточные устройства

передаточные устройства

Транспорт-ные средства

инструмент, инвентарь скот, многолетние насаждения, другие

Всего 3 717,3 470,7

1 072,5

1 477,8 268,1 308,3 119,9

Качественное состояние основных средств определяется по степени износа, коэффициентам обновления и выбытия, доле активной части основных средств (машин и оборудования) в общем объеме. Степень износа основных средств крупных и средних предприятий на начало 2010 года в целом по республики составила 34,1%.

Наиболее изношенными являются основные в следующих отраслях экономики: деятельность воздушного транспорта – 59,4%, добыча угля, лигнита и торфа – 59,3%, снабжение паром и горячей водой – 53,4% лесное хозяйство и предоставление услуг в этой области – 52,9%, производство цветных металлов – 49,1%; наименее изношенными в


50

таких отраслях, как: производство бумажной массы, бумаги, картона и изделий из них – 17,1%, операции с недвижимым имуществом – 15,5%, транспортировка по трубопроводом – 12,9%, аренда машин и оборудования без оператора и прокат бытовых изделии и предметов личного пользования – 9,3%.

За последние годы наблюдается значительное обновление основных средств в крупных и средних предприятиях, что связано в первую очередь с увеличением объема инвестирования. Коэффициент обновления в целом составил по республике 13,7%.

Наиболее высокий коэффициент обновления сложился на предприятиях, занимающихся удалением сточных вод, отходов и аналогичной деятельностью –76,6%, предоставлением услуг по добыче нефти и газа – 61%, деятельностью туристических агентств – 49,8%, производством автомобилей, прицепов и полуприцепов – 47,9%,

наименьший – на предприятиях по производству чугуна, стали и ферросплавов – 5,4%, производству изделий медицинской техники, средств измерений, оптических приборов и аппаратуры, часов – 4,6%, предоставление социальных услуг – 3,2%. Коэффициент ликвидации основных средств по республике равен лишь 0,9%.

Наибольший коэффициент ликвидации наблюдался в 2009 г. у предприятий занимающихся предоставлением индивидуальных услуг, - 15,2%, производством нефтепродуктов – 12,5%, деятельностью, связанной с вычислительной техникой, - 10,2%; наименьший – у предприятий, занятых в горнодобывающей промышленности - 0,6%, производством резиновых и пластмассовых изделий и производством электрических машин и электрооборудования – 0,4%, предоставлением услуг по добыче нефти и газа – 0,3%.


51

ЮРИДИЧЕСКИЕ НАУКИ / ЗАҢ ҒЫЛЫМДАРЫ

LEGISLATIVE REGULATION ANDGENERAL CHARACTERISTIC OF THE

LEGAL FRAMEWORK OF TURKEY

DOSTAN DOSMYRZA, candidate’s degree in Jurisprudence, the head of the constitutional, administrative legislation

and public administration Department of the Institute of legislation of the Republic of Kazakhstan, the recipient of the international scholarship of the President of the Republic of Kazakhstan «Bolashak» by specialty «Jurisprudence», the foreign organization of passing

scientific internship: «Okan» University, Republic of Turkey, Istanbul

The article is devoted to theoretical and legal research of legislative regulation and the general characteristics of the legal framework of the Republic of Turkey. The author traces the historical and contemporary aspects of the effectiveness of the legal basis of the Turkish state,the legislative powers of the President, the Parliament and the Government of Turkey, as well as some features of the administrative, criminal and criminal procedure law were considered. In conclusion, the author inferred regarding legislative activities of the Turkish Republic. Keywords: legislative system of Turkey,legislative regulation, normative legal acts,law, legal framework, international law, constitutional law, administrative law, criminal law, criminal procedure law.

INTRODUCTION In order to regulate the life of a

society, general and legal rules are set down in written form by the highest legislative authority of a country. The Constitution designates such highest legislative authority, and possibly authorities subordinate to the highest authority which may also lay down subordinate written rules. Acts of legislation are generally called a code, law or statute and enacted to give a satisfactory answer, by means of a general rule, to the needs and requirements of society [1].

According to the Law «On procedures and principles of preparation of legislative regulation» the main source of law in Turkey are legislative and other regulations[2]. At the top of the hierarchy is the Constitution followed by laws and other parliamentary regulations that are supreme above decisions of other bodies of state power and regulatory bodies. The Parliament can substitute certain legislative authorities to the Council of Ministers. Legal law decisions are adopted by the President and the Government, excluding periods of emergency state or martial law cannot concern basic and political rights and duties of citizens. These decisions come into effect from the day of official

publication and the parliamentary deputies are informed about them. Besides that, the Government issues usual regulatory decisions for law execution. Sublegislative regulations can be issued by ministries, departments and public legal entities to guarantee execution of law and instructions concerning special spheres of action if they do not contradict to these laws and instructions. Sources of law also include international treaties and agreements which came into effect after their ratification having the force of law and prevailing over acts of national government[1].

CHARACTERISTIC OF THE

LEGAL FRAMEWORK OF TURKEY Contemporary legal framework of

Turkey belongs to the Romano-Germanic (continental) law system holding a separate position. Scientists and historians divide the history of development of the legal system into 3 periods. The first one (before 1839) is peculiar for unchallenged power of Muslim law. Seeking to avoid multitude of approaches the Ottoman caliphs in the 15th-16thcenturiespublished laws in a form of criminal law prescriptions[3, p. 10-12].

The second period (1839-1918) was peculiar for attempts of reforming Muslim law taking into account European


52

experience. The Criminal code based on the French Criminal code was adopted in 1840 in the Ottoman Empire. During this period reception of the French commercial code (1850), Commercial procedural code (1861), Code of merchant shipping (1864), Criminal procedurecode (1879) and Civil procedure code (1880) were conducted most of which were subject to French laws. But implementation of French civil code even excluding family and succession law was blocked by conservative forces. The new civil law was created by another unusual way. «Mecelle» the greatest codification legal rules of Muslim law was adopted in 1869-1877. For the first time, the rules of Shariah in compliance with the European law were presented in the form of paragraphs and came into effect, based on the act of state power. This legislative act (1850 articles) concerned problems of legal capacity and its limitation and also material and duty relations but excluded family relations that were still regulated by various schools of Muslim law, in compliance with the principle of freedom of faith and personal law of adepts of various sects and natures.Later, at the beginning of the 20th century the reforms concerned family and succession law. In 1917, during the rule of one of the last sultans the Ottoman family law based on Muslim rules was adopted. Thus,in spite of significant adoptions from the European law, Turkey in a whole kept loyalty to Muslim legal traditions before the war in 1914-1918[3, p. 13-15].

The third period is specified by full modernization of Turkish law. After the Atatürk revolution in 1920-1923, the new Turkish state became the only one among all Muslim countries (except republics of the former USSR) to start the campaign of full deislamization of the legal framework. The Romano-Germanic law was adopted in the process of radical state reformation when the sultanate and caliphate were eliminated and religion was separated from state institutions. Codes and laws of various European countries like France, Switzerland, Italy and Germany were used as a sample. Thus, the new Civil code

adopted in Turkey in 1926 represented the Civil code of Switzerland with minor changes (version of 1911); the new Criminal code represented the Civil code of Italy as of 1889; the Criminal procedurecode was developed on the basis of German code. Consequently, in 1926 Turkey entered into the Romano-Germanic law system[3, p. 16-18].

CONSTITUTIONAL LAW AND

PUBLIC ADMINISTRATION The working Constitution of the

Republic of Turkeyas of 1982 consists of thepreamble and seven parts. The main principles of the state structure of the country: republican form of government, declaration of the republic as a democratic, civil, social and legal state, national sovereignty, supremacy of the constitution, independence of legislative, executive and judicial branches of power from each other are declared in the preamble and in the first part of the Constitution (articles 1-11). The second part (articles 12-74) is dedicatedto personal, social and economic and political rights of citizens also guarantees of these rights. The third part (articles 75-160) regulates competence of legislative, executive and judicial authorities, the procedure of election of governing bodies –the Parliament, the President and the Council of Ministers; rules concerning initiation of state of emergency and martial law and forming local self-government bodies are stated. The fourth part (articles 161-173) financial and economic aspects are illuminated. The fifth part (article 174) lists the laws adopted in 1924-1934 for the purpose of reinforcement of civil state. The sixth part illustratesprovisional regulations specifyingthe procedure of transition from the temporal military regime to representative democracy. The seventh part (articles175–177) consists of conclusive articles settingthe procedure of changes of Constitution and conditions of coming into effect of constitutional law[1].

As of 2004 amendments into the Constitution of 1982 were entered 9 times. Most of them were made for the purpose of provision of basic rights and freedoms of


53

citizens, improvement of Turkish democratic system towards unification with legal frameworks of Western Europe, based on the European Convention on Human Rights[4, p. 90].

In 2001, the Parliament of Turkey has made some amendments that made the procedure of dissolution of political parties more complicated and limited the term of custody of detainees and prisoners and expanded the rights of citizens in the sphere of freedom of thought, speech and faith. Entrance into citizens` lodgings, search and forfeit of property are now allowed only on the basis of a warrant; death penalty is annulated (except for crimes, connected with terrorism or crimes during martial law); for the citizens the right to create associations and organize meetings and the right of fair judgment has been acknowledged; for foreign citizens the right to apply to court on the basis of principle of reciprocity has been acknowledged[4, p. 95].

In May 2004,there were made amendments according to which the principle of equal rights of men and women became constitutional and the state took duties to ensure observance of this right. To ensure freedom of press a resolution was made prohibiting property forfeit and suppression of publishing houses that were accused in being an instrument of crime; in case ofinconformity of the national legislation on human rights to the provisions of international treaties, the latter prevailed; the general staff lost the right to elect one member of the higher education Council. Abolition of death penalty led to repeal of the article of the Constitution «Courts of state security»which were the authorities sentencing to death penalty[5, p. 374].

According to the Constitution of the Republic of Turkey the legislative powerbelongs to the Grand National Assembly of Turkey (hereinafter referred to as «GNAT») – asingle-chamber parliament (Majlis) that consists of 550 deputies, elected at direct, universal, equal and single-level elections for the term of 4 years. Combination of deputy seats and

ministry posts is allowed[1]. One of the most important functions of the parliament is legislative activity. GNAT has an exclusive competence to adopt, change and repeal laws. The parliament also has the following authorities: control of activities of the government and the ministers, granting the right to take legal decisions to the Council of Ministers (delegated legislation); discussion and adopting the Law on national budget and finances and authorization for money emission; decisions on war declaration and peace settlement; the right to approve concluded international treaties and agreements. GNAT makes decisions: on execution of death sentences; on universal and partial amnesties (except persons that have committed especially dangerous offenses against the state).

The Turkish Constitution provides that GNAT has sole authority to enact laws for application throughout Turkey. The 7th Article of the Turkish Constitution states that «legislative power is vested in the Grand National Assembly of Turkey. This power shall not be delegated»[1]. GNAT can only delegate under certain the power of legislation to the Council of Ministers.

The Constitution of Turkey grantslegislative initiativeto the Council of Ministers and parliamentary deputies. The bill adopted by the Parliament is directed to the President who approves and promulgates the law within 15 days or returns it back to the Parliament with remarks (except the bill on budget). If the majlis adopts the bill once again with the absolute majority of votes, the President is obliged to approve it. When the President decides that the bill is extraconstitutional and the majlis insists on its adoption, the President can direct it to the Constitutional Court that will make the final decision within 60 days[6, p. 49].

The President of Turkey is the head of state having expansive authorities in the sphere of legislative, executive and judicial power according to the Constitution, also playing the main role in all spheres of state activity. Moreover, besides other constitutional authorities, the President can


54

deliver a program speech at the meeting of annual parliamentary sessions; he has the right to call the Parliament for an extraordinary session, dissolve it and set new general elections[1].

The President makes decisions of full legal force; all of them except those specifically mentioned by the law are certified by the Prime Minister or a corresponding minister responsible for their development[6, p. 50].

Executive power is performed by the President and the Council of Ministers. The Parliament indirectly participates in the procedure of appointing the head of state. The President appoints the leader of the winning party to the post of Prime Minister and the persons proposed by the latter to the posts of ministers before discussing their candidacies by the Parliament. Not later than 7 days, the membership of the Council of Ministers and the governmental program are submitted to the approval by the majlis and reception of vote of confidence. The Council of Ministers of Turkey works under strict parliamentary control, that is: oral or written questioning of the Prime Minister or the ministers; studying and checking of the government activity; discussion of important problems of the state and society at plenary sessions of the majlis[6, p. 51].

According to the Constitution the administrative management is integral and its structure and functions are set by the law. Organization and functions of management are based on the principles of centralization and local self-government[1].

From the point of view of organization of central administration based on geographical location and environmental conditions together with requirements of municipal service Turkey is divided into provinces and they are in their turn divided into lower levels of administrative districts.

The system of local self-government (modified French framework serves as an example) is built on the principles of transfer of wider authorities

to local level and strict hierarchy. Local administrative bodies are public legal entities formed for fulfilling basic local requirements of citizens of regions, municipal districts and villages. The head of the province (Turkey has 81 provinces) is the governor appointed by the Council of Ministers after presentation by the Ministry of internal affairs. The Governor implements decisions of the government, organizes and manages work of all bodies, province agencies and officials working there. Organization, duties and authorities of local self-government are regulated by the law in compliance with the principle of local self-government[7].

Basic and continuous functions of state economic enterprises and other public associations that have the status of legal entity implementation of which should comply with general bases of administrative governing are provided by actions of government officials and other publicofficers.

Requirements to government officials and other civil servants, the procedure of their appointment, duties, authorities, rights, responsibility, payment, pensions and other aspects connected with their status are regulated by the law[8].

ADMINISTRATIVE LAW Administrative law is the branch of

law particularly concerned with the administrative machinery of government, «the Administration». However, the composition and/or functioning of some agencies in the legislative and judicial branches of government also fall within the domain of Administrative Law. On the other hand, there are certain matters which are within the jurisdiction of the Administration, but which are subject to the rules of private law, such as commercial law, labour law, and the law of obligations. In other words, administrative law is the body of law dealing with matters which are not legislative, judicial or political in nature and not governed by private law. Thus the content of Turkish administrative law is different from that of Anglo-American administrative law but


55

identical to droit administrative: it comprises a wide range of topics such as public personnel administration, police power, administrative acts, actions and contracts, rule-making power, liability of the state and its civil servants, emergency powers, central and local administration, judicial control of the Administration, administrative sanctions, public property, public economic enterprises, privatization, regulation, public utilities, licensing, taxation, planning and natural resources[9, p. 47].

According to Law «On administrative procedures», in Turkey, there is a separate system of bodies the main function of which is to review and settle administrative disputes[10]. This is also a reminiscence of applying experience of European countries. The system of administrative courts is managed by the State council which is the highest Cassation institution of administrative law. Its duties, besides reviewing and settling administrative disputes, include consultation of the Government on draft laws, studying drafts of statutes, agreements and conventions and other functions according to Law «On administrative procedures». Territorial administrative councils and tax pre-action committees review and deal with complaints on actions of civil servants of governing bodies.

In Turkey, as in some European countries, administrative sanctions are the result of the adoption of unilateral decisions by administrative authorities. Decision is taken by the authorized state bodies against individuals who violate the laws of public order, i.e, administrative acts. The Turkish administrative justice works in private and public areas of law (labor law, environmental law, civil law, and others.). But first samples of administrative sanctions were applied by municipal authorities[11].

The main aims of municipal authorities in the application of administrative sanctions pursued the protection of the public interest, the provision of social and public order and the

warning and prevention of offenses. Administrative authorities may take such decisions as disciplinary action, fines, permanent or temporary ban on doing business, other occupation or school attendance, cancellation or suspension of licenses, except for the arrest and imprisonment, the decision on which is accepted by the court[11].

However, in order to take a qualified and fair solution to the administrative courts in the activity apply the provisions of the criminal law and other normative legal acts, including the Law «On Misdemeanors», which provides for the general principles of misdemeanors, the types of administrative sanctions for misdemeanors, and some procedures of making solutions[12].

CRIMINAL LAW Criminal law as a field of law

occupiesa special niche in the legal framework of any state, especially in the sphere of regulation of lawenforcement activity. In this regard let us consider historical and contemporary aspects of development of this field of law in Turkey.

It was said before that in 1840 the Ottoman Empire adopted the Criminal code that was based on the Criminal code of France (1810). The code had a rather convenient structure and consisted of legal measures of penal nature, that were timely at that period of governing. This regulation was active till 1926 and after Atatürk reforms it was changed by a new Criminal code that was generally based on the Criminal code of Italy (1889). Later one of the basic laws of the state was exposed to alterations and additions several times. Thus, adoptions from fascist Italy legislation were made in the 1930s, in particular, introduction of criminal responsibility for communist activity and propaganda. In 1971 in response to escalation of political violence in the country criminal responsibility for kidnapping was enhanced and new constituents of crime such as aircraft hijacking, owning, manufacture and transportation of explosives, illegal


56

entrance into public buildings and others were introduced[13, p. 31-33].

The draft of improved Criminal code was presented in Parliament in 1986. It was expected to abate responsibility for ordinary crimes and enhance responsibility for political crimes. Preservation of oppressive tendencies in Turkish criminal law is determined by sustaining tension in the republic, particularly in connection with the continuing armed struggle of the Kurds for their identity.The draft of new Turkish Criminal code was finished in 1997[13, p. 38].

In 1991, Turkey adopted the antiterrorist law that cancelled the clauses of the Criminal code(articles 141, 142, 163) that established responsibility for «ideological crimes» [14]. But this law established vast and complicated definition of terrorism and this gave the Government the right not only to use the Law against terrorism but also to impose penalties on citizens for written and oral propaganda, meetings and demonstrations intended to «cause harm to integral state unity»[15].

One of the most disputable problems in the legal framework of Turkey in the 1990s was the death penalty, preservation of which hindered the country from entering the European Union. By thattime, 16 clauses of the Code stipulated death penalty as an obligatory procedure for crimes against the state, government and the Constitution. In addition, 8 clauses stipulated death penalty for ordinary crimes such as murder or crimes which result to unfair punishment of a person. Twelveclauses of the Military Criminal code of Turkey and twoclauses of the Law on treachery and one clause of the law on counterfeit also stipulated death penalty as an obligatory measure of punishment[16]. The last time when the death penalty was performed was 1984. During the period from 2002 to 2005 laws were passed which provided for the abolition of the death penalty by reducing the articles of the Criminal code providing for the death penalty, replacing the capital punishment with the life imprisonment, as well as the ratification by the Turkish Republic of

international conventions and agreements concerning the abolition of the death penalty[17].

Other criminal penalties include strict confinement, ordinary confinement, and heavy fines. Strict confinement means penal servitude for the term from one year to life sentence. For habitual criminals it can start from solitary confinement. Ordinary confinement is imposed for a term of 20 years and is also connected with forced labor. In some cases conviction can be followed by a prohibition to perform public functions and exercise some occupations and types of activity.During the period from 1990 to 2000 the Government intended to abate the strictness of the Criminal code, having provided alternative measures of criminal influence and fines, and also encourage imposing of short terms of imprisonment (to one year). Furthermore, new forms of conditional release, such as prison vacation, house arrest, confinement at the weekend and night confinement helped to unload congested penal institutions and prisons in the country[13, p. 542].

Criminal code 1926 (№ 756) acted until July 2005, as the transitional provisions of the new Criminal Code (№ 5237), adopted in September 2004, required a step change in Turkish legislation. The draft law (№ 5237) prepared by the Ministry of Justice in 2003 differed after being discussed in Parliament. At the beginning of the project development of the Turkish Criminal code, the developers used the international experience of France, then they found it necessary to review the provisions of the criminal law in such countries as Germany, Switzerland, Austria, Spain, Poland and Russia[13, p. 38-39].

As a result, the Criminal code was adopted, it did not meet the principles of rule-making and legislative activities, in the future it was subjected to much criticism by the public authorities and the scientific community. Society was critical of the fact that the language of the law was not satisfactory (unclear definitions, spelling errors), as well as the Code was


57

considered not original, as many of the rules were copied from the provisions of the foreign law. These and many other developers' omissions caused the changes and amendments to the Criminal code before the entry into force[13, p. 40].

CRIMINAL PROCEDURE LAW The first Criminal procedurecode of

the Ottoman Empire was dated on 1879, which as well as the Criminal code was based on the model of the French criminalprocedure legislation. The structure of the Code consisted of general provisions and two books, the rules of law of which did not conflict with the principles of Islamic law. This legal act was in force until the adoption of the new Criminal procedurecode, approved by the Law № 1412 in April 1929[18, p. 26].

In the period of republican government the Criminal proceedings was developed under the German pattern. Significant changes in the sphere of criminal procedure legislation were made during Atatürk reforms when the Criminal procedurecode (№ 1412) was adopted[19, p. 592]. The workingCriminal procedurecode of Turkey (№ 5271) was adopted in December 2004 and entered into force, as well as the Criminal code from the 1-st of June in 2005[20].

Continuous political tension and instability in the country have extremely negative impact on criminal proceeding. In cases of political crimes and terrorism the rights of accused persons are significantly limited by the law and even more when coming to practice. Such cases are considered by militaryor extraordinary courts. Thus, after the military takeover (in 1980) most of death penalties were imposed by military courts when conducting trials on crimes that led to martial law. Activity of solicitors of the sentenced was hindered in many ways and tortures in any category criminal proceedings was wide spread[21, p. 128].

In the 1990s under pressure of European countries and international organizations on human rights the criminal procedure legislation of Turkey was positively changed[19, p. 604]. In

particular, modern Criminal procedurecode (№ 5271) has received some innovations that established the following: a person, accused in «collective crimes» cannot be seized for a term more than 4 days (before that this term was 15 days); the accused person has a right for uncontrolled communication with his/her solicitor at the required time; the maximum term of seizure during pre-trial investigation was set to six months; in cases submitted to the court the maximum term of seizure including pretrial hearing cannot exceed two years, etc.

With changes in social, political and economic situation in the country the Turkish government decided to improve the criminal and criminal procedure laws (the Law № 1412), having developed in 1997 the projects of the Criminal code and the Criminal procedurecode. In 1999 the project of the Criminal procedurecode received many conclusions from different organizations that demanded its completion. As a result of long-term work the Ministry of Justice submitted to the Government the final bill in 2003[18, p. 29].

CONCLUSION The discussed abovehistorical and

constitutional and legal provisions of the Turkish legal framework can lead us to conclusion that till present time Turkey has been preserving a stable devotion to the principle of secular state and law; any attempts of the society to raise issue about revising these principles are resolutely suppressed by the government. Also it should be mentioned that the legislative regulation of Turkey is similar to the principle of Kazakhstani rulemaking. It is determined, first of all, by that fact that both Turkey and Kazakhstan are part of the continental law system. Subsequent to the results of our scientific research we can make the following conclusions.

The modern Constitution of Turkey adopted in the circumstances of a politico-military regime compared to the previous one (1961) has significantly enforced the authorities of the President and the Parliament. According to the Constitution,


58

Republic of Turkey is a democratic, secular and social-legal state with mixed (presidential-parliamentary) form of government.

The President of the Republic of Turkey is prevailing in the state machine, non-partisan and neutral to the party composition of the Parliament, personifies unity and integrity of the republic and nation, possess expansive authorities in the sphere of legislative, executive and judicial power and is not politically responsible for performing his authorities.

Additional source of law in Turkey isjudicial precedents – «unified» decisions of the Cassation court and the State Council. Nowadays tradition as a source of law playsquite insignificant role.

Administrative sanctions applied against legal entities and individuals. Sometimes, you do not apply to persons who respect the decision of this administration. A short description can be done with these words: administrative sanctions, sometimes to set the order of management are required in a court action to protect the administration. Turkish administrative law without a court order, the administration gives you the ability to carry out its decision with a very high degree of its objects.

The Turkish Criminal code divides crimes into two main categories: felonies and misdemeanors. They are distinguished from each other by the severity of punishment. Therefore, in order to say whether an offense is a felony or a misdemeanor, one must look to the punishment to which the offender is subject. Punishments for felonies are death, heavy imprisonment (for life and up to 24 years), imprisonment, heavy fine, disqualification from holding public office temporarily or for life. For misdemeanors they are: light imprisonment (up to 2 years), light fine, disqualification from practicing a profession or trade.

The Constitution of Turkey declares many recognized democratic principles of criminal proceedings. However, in proceedings, adversity of the parties is not procured, defense does not

have equal rights with prosecution and the solicitor is obliged to behave loyally during the court session. Hearing in court (except petty cases) is collegial but there is no jury trial in Turkeylike in many Western countries.

BIBLIOGRAPHY

1. Constitution of the Republic of Turkey of October, 9th, 1982 /http://mevzuat.basbakanlik.gov.tr/; 2. Law of the Republic of Turkey «On procedures and principles of preparation of legislative regulation» № 3056 of October, 10th, 1984; 3. M.A. Aydın «Historiography of Turkish Law» // Journal of literature research of Turkey, special volume: History of Turkish law, № 3 (5), 2005, p. 9-25; 4. İ.Giritli «Amendments to Constitution of 2001 : Reflection of Basic Rights and Freedoms» // Journal of the Constitutional Court of the Republic of Turkey, № 19, 2002, p. 88-103; 5. T.Tarhanlı «Constitution and the Future» // Journal of the Constitutional Court of the Republic of Turkey, № 22, 2005, p. 373-376; 6. H.Keser «Turkey and Presidential System» // Journal of the Faculty of Law of İnönü University, Vol. 2 – 2011 - № 1, p. 23-58; 7. Law of the Republic of Turkey «On Unions of Local Governments» № 5355 of May, 26th, 2005; 8. Law of the Republic of Turkey «On civil servants» № 657 of July, 14th, 1965; 9. T. Ansay, D. Wallace «Introduction to Turkish Law» KLI, Hague, The Netherlands, 2005, p. 244; 10. Law of the Republic of Turkey «On administrative procedures» № 2577 of January, 20th, 1982; 11. Y. Ogurlu «Administrative Sanctioning System in Turkey», www.idare.gen.tr/ogurlu-imar.htm; 12. Law of the Republic of Turkey «On Misdemeanors» № 5326 of March, 30th, 2005; 13. N. Centel, H.Zafer, Ö.Çakmut«Introduction to Turkish


59

Criminal Law», renewed and revised, 8 edition – BETA, Istanbul, September, 2014, p. 793; 14. Criminal code of the Republic of Turkey № 5237 of September, 26th, 2004; 15. Law of the Republic of Turkey «On Counter-terrorist activities» № 3713 of April, 12th, 1991; 16. V.Ö. Özbek, K.Doğan, İ.Tepe, S.Meraklı «Expert Commentary on the Bill on Changes of the Criminal code of Turkey» // Journal of criminal law of Turkey, № 15, 2011, p. 149-166; 17. Laws amending the other legislation: № 4771 of August, 3rd, 2002; № 4928 of July, 15th, 2003; № 5218 of July, 14th, 2004; № 5468 of March, 1st, 2006;

18. N. Centel, H.Zafer«Criminal procedure law», renewed and revised, 11 edition – BETA, Istanbul, September, 2014, p. 924; 19. Z.Yıldırım, S.Genç «Innovations in the Criminal procedure legislation of Turkey: Freedom of Judges and/or Courts» // Journal of the Law Academy of Turkey, № 14, 2013, p. 589-621; 20. Criminal procedurecode of the Republic of Turkey № 5271 of December, 4th, 2004; 21. Ö.Gültekin «Rights of Defendants in Criminal and Criminal procedure law» // Journal of the Law Academy of Turkey, № 11, 2012, p. 119-148.

ЗАКОНОДАТЕЛЬНОЕ РЕГУЛИРОВАНИЕ И ОБЩАЯ ХАРАКТЕРИСТИКА

ПРАВОВОЙ СИСТЕМЫ ТУРЦИИ

ДОСТАН ДОСМЫРЗА,кандидат юридических наук, начальник отдела конституционного, административного законодательства и государственного управления Института законодательства Республики Казахстан, стипендиат международной стипендии Президента Республики Казахстан «Болашак» по

специальности «Юриспруденция», зарубежная организация прохождения научной стажировки: Университет «Окан», Турецкая Республика, г. Стамбул.

Статья посвящена теоретико-правовому исследованию законодательного регулирования и общей характеристике правовой системы Турецкой Республики. Автор прослеживает исторические и современные аспекты действенности правовой основы Турецкого государства, рассмотрены законодательные полномочия Президента, Парламента и Правительства Турции, а также некоторые особенности административного, уголовного и уголовно-процессуального законодательства. В заключении автором сделаны выводы касательно законодательной деятельности Турецкой Республики. Ключевые слова: законодательство Турции,законодательное регулирование,нормативные правовые акты,право, правовая система,международное право,конституционное право,административное право,уголовное право, уголовно-процессуальное право.

ТҮРКИЯНЫҢ ЗАҢНАМАЛЫҚ РЕТТЕЛУІ ЖӘНЕ ҚҰҚЫҚТЫҚ ЖҮЙЕНІҢ

ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ

ДОСТАН ДОСМЫРЗА,заң ғылымдарыныңкандидаты, Қазақстан Республикасы Заң шығару институтының Конституциялық, әкімшілік заңнама және мемлекеттік басқару

бөлімінің бастығы, «Заңнама» мамандығы бойынша Қазақстан Республикасы Президентінің халықаралық «Болашақ» бағдарламасының стипендияты, ғылыми

тағлымдамадан өту шетелдік мекемесі: «Окан» Университеті Түркия Республикасы, Стамбул қаласы.


60

Мақала Түркия Республикасындағы заңнамалық реттелуі және құқықтық жүйенің жалпы сипаттамасынтеориялық-құқықтық зерттелуіне арналады. Автор тарихи және қазіргі заманғы Түрік мемлекетінің құқықтық негізінің әрекет ету аспектілерін, Түркия Президенті, Парламенті және Үкіметінің заңнамалық құзыреттерін, сонымен қатар әкімшілік, қылмыстық және қылмыстық іс жүргізу заңнамасының кейбір ерекшеліктерін қарастырған. Қорытындыда автор Түркия Республикасының заңнамалық қызметіне қатысты тұжырымдарын ұсынады. Түйінді сөздер: Түркияның заңнамасы, заңнамалық реттелуі, нормативтік құқықтық актілер,құқық, құқықтық жүйе, халықаралық құқық, конституциялық құқық, әкімшілік құқық, қылмыстық құқық, қылмыстық іс жүргізу құқығы.


61

НЕКОТОРЫЕ АСПЕКТЫ ТРУДОУСТРОЙСТВА ОСУЖДЕННЫХ В МЕСТАХ ЛИШЕНИЯ СВОБОДЫ

Балпейсова Светлана Асылгиреевна,

магистрантка Казахско-Русского Международного университета, Жумагазиева Райса Шамшеддиновна,

кандидат юридических наук, доцент кафедры Юриспруденция Казахско-Русский Международный университет; 030006, Актобе, ул. Айтеке би, 52

Всеобщая декларация прав

человека 1948 г. признает за каждым человеком право на труд, на свободный выбор работы, на справедливые и благоприятные условия труда и на защиту от безработицы (ст. 23). Государства-участники Международ-ного пакта об экономических, социальных и культурных правах 1966 г. признают право на труд, которое включает право каждого человека на получение возможности заработать себе на жизнь трудом, который он свободно выбирает или на который он свободно соглашается, и предпримут надлежащие шаги к обеспечению этого права (ст. 6). Участвующие в этом Пакте государства признают право каждого на справедливые и благоприятные условия труда, включая, в частности: а) вознаграждение, обеспечивающее как минимум всем трудящимся справедливую зарплату и равную оплату за труд равной ценности без какого бы то ни было различия. Кроме того, должны быть гарантированы условия работы, отвечающие требованиям безопасности и гигиены, одинаковая для всех возможность продвижения по работе на соответствующие более высокие ступени исключительно на основании трудового стажа и квалификации[1].

В соответствии с ч.1 и 2 ст. 99УИК РК[2]:

- во первых, все осужденные к лишению свободы обязаны трудиться в местах и на работах, определяемых администрацией исправительного учреждения; Тут следует обратить

внимание на два момента, первое, то что осужденные к лишению свободы обязаны трудиться, и второй момент, то, что места и работы определяются администрацией исправительного учреждения. Мы согласны с мнением Аккулева А.Ш., который считает, что пришло время пересмотреть устоявшуюся дефиницию об обязанности труда осужденных, как не соответствующую объективной реальности, и не способствующую позитивному воспитательному процессу осужденных. На сегодня, государство заботится лишь о механическом увеличении числа работающих осужденных к лишению свободы, не озабочиваясь внутренним психологическим содержанием этой самой работы, автоматически подразумевая, что если осужденный занят трудом, он приносит пользу себе, своим близким и обществу[3].

Схожее мнение высказал В.И. Поздняков, он говорил: «Считалось так: работает - значит, воспитывается трудом. Однако на деле такой подход нередко приводил к противоположному результату - отвращению к труду и озлоблению осужденного по поводу принуждения к выполнению неинтересной и неперспективной для него работы. Поэтому труд осужденных при таком подходе к его организации следует рассматривать, скорее всего не как «воспитание трудом», а именно как «наказание трудом» [4,с.35].

В настоящее время, налагаемая законодателем на осужденных обязанность трудиться, по сути,


62

исключает их права на труд, которое в силу первичности «обязанности» носит крайне усеченный характер, поскольку у осужденных отсутствует реальный выбор места работы, так как оно в принципе определяется администрацией исправительного учреждения. При этом осужденный может быть наказан за отказ от выбранной для него работы. Это еще больше усугубляется острой нехваткой этих самых мест работы. Таким образом говорить об истинном осуществлении осужденным своего права можно с большой натяжкой. А там где изначально, в самой основе правоотношений имеется дисбаланс между правом и обязанностью, как нам думается, нельзя говорить о внутреннем позитивном восприятии индивидом такой ситуации.

В юридической литературе относительно наличия у осужденных права на труд существуют различные мнения. Так, одни авторы полагают, что осужденные имеют право на труд, так как являются членами общества, хотя временно и ограничены в некоторых правах [5]. Другие считают, что осужденным вообще не принадлежит право на труд [6]. Как отмечает А.В. Симонян, лишение свободы заключается в том числе, в лишении прав осужденного свободного распоряжаться своими способностями к труду, выбирать род деятельности и профессию [7,с. 11]. Некоторые полагают, что осужденные имеют право на труд, но не в смысле конституционного права, ибо применительно к осужденным оно видоизменяется и применяется не в полном объеме (так, участие осужденных в трудовых процессах осуществляется на основании распоряжения администрации ИТУ, они не могут сами выбирать вид и место своего труда) [8].

Между тем, на наш взгляд, труд сам по себе не может оказывать должного воспитательного воздействия на осужденного, если он носит принудительный характер и

организован под страхом наказания. Думается, следует согласиться с мнением О.Г. Ковалева который указывает, что социальная сущность труда заключается в его целесообразности для того, кто трудится, и только хорошо организованный оплачиваемый труд, способствует ресоциализации осужденного, поскольку дает ему возможность не только обеспечить себя, но и оказать материальную помощь семье и выполнить решения суда о взыскании с осужденных исков и алиментов [9,с.9]. Многие ученые считают, что, труд осужденных к лишению свободы необходимо перевести из разряда обязанностей в категорию права, но с учетом существующих реалий, когда из-за объективной невозможности реализовать право на труд всех трудоспособных осужденных, осужденный своим поведением должен заслужить право быть привлеченным к оплачиваемому труду. В данном контексте верно высказывание И.С. Полевского, который отмечает: «Что в условиях частичной безработицы при рыночных отношениях, осужденные вынуждены заслужить право работать своим примерным поведением. Труд превращается в средство стимуляции позитивной активности личности» [10,с.45]. О чем еще в 19 веке говорил И.Я. Фойницкий указывавший, что при устройстве работ заключенных весьма важно поставить дело так, чтобы сам арестант желал работы и видел в ней не наказание, а награду; это достигается тем, что на первое время арестанту не назначают никакой работы и только мало-помалу открывают ему возможность заниматься трудом [11,с.338].

По- нашему мнению, в настоящее время, мизерная оплата труда осужденных и отсутствие выбора различных видов деятельности в соответствии со своими наклонностями, навыками, специальностью, не говоря, уже о каких-то интересах и увлечениях


63

приводит к тому, что труд осужденных не может в полной мере становиться средством исправления осужденных и не приносит ощутимого дохода для того, чтобы строить свое светлое будущее, помочь близким, изменить свой подход к жизни, отказаться от своих преступных принципов жизни.

В международной практике имеются подобные модели организации труда осужденных. Например, в Италии работа для заключенных считается льготой, которую надо заслужить [12,с. 37]. Во Франции с 1983 годы обязательный труд отменен, осужденных не заставляют работать, но большинство делает это без принуждения, так как тюремный магазин представляет большой стимул для их работы [13,с.470]. К примеру, в США заключенные выпускают 100% всех военных касок, форменных ремней и портупей, бронежилетов, идентификационных карт, рубашек, брюк, платков, палаток, рюкзаков и фляжек для армии страны. Помимо военного снаряжения и обмундирования тюрьмы производят 98% от рынка монтажной инструментов, 46% пуленепробиваемых жилетов, 36% бытовой техники, 30% наушников, микрофонов, мегафонов и 21% офисной мебели, авиационное и медицинское оборудование и многое другое .

Например, в немецких тюрьмах работы по благоустройству территории также оплачиваются [14,с.33-36]. Во французских тюрьмах работы по обслуживанию самих пенитенциарных учреждений, по содержанию помещений, работа на кухне, разнос пищи по камерам и т.д. также оплачиваются [15]. Как показывает изучение мирового опыта, фактически все развитые страны мира устанавливают для заключенных размер заработной платы гораздо ниже заработной платы свободного человека за аналогичный труд. Например, в США средние почасовые заработки работающих осужденных в 5-7 раз ниже, чем у работающих в

промышленности или строительстве. Итальянское законодательство устанавливает, что осужденные не могут получать более 2/3 ставки профсоюзного тарифа за аналогичную работу. В Норвегии заработная плата осужденного за день должна соответствовать часовой ставке промышленного рабочего [16,с.290].

Мы согласны с мнением, Аккулева А.Ш., который считает, что привлечение осужденных к неоплачиваемым работам, если она не связана с самообслуживанием, является дискриминацией, а также нарушением права осужденного на достойную оплату его труда, так как он привлекается к работам в общественных местах, за которые необходимо платить. Поскольку в свободном обществе, учитывая постоянный характер подобной работы, она оплачивается[3].

По-нашему мнению до сих пор не решен вопрос о том, что места и работы определяются администрацией исправительного учреждения и осужденные привлекаются к труду на предприятиях исправительных учреждений, в государственных организациях или организациях иных форм собственности при условии обеспечения их надлежащей охраны и изоляции;

На сегодняшний день мы не можем утверждать, что администрации всех исправительных учреждений определили в соответствии с количеством трудоспособных осужденных места и работы для всех кто по законодательству обязан, и в том числе желает работать. Данный вопрос в течении действия уголовно-исполнительного законодательства, то есть в период с 1 января 1998 года по 1 января 2015 года не был исполнен в полном объеме, как это установлено вышеуказанным законодательством.

На наш взгляд, осужденные с первых дней пребывания в местах лишения свободы должны ознакомиться с перечнем работ и услуг, которые предлагает администрация учреждения,


64

при этом перечень должен быть обширным с точным указанием места работы, размера заработной платы, длительности рабочего времени и требовании к работнику.

-в третьих, в соответствии с законодательством осужденные могут заниматься индивидуальной трудовой деятельностью; Какими видами индивидуальной трудовой деятельности, на какие средства, в каких местах, в каких исправительных колониях при каком режиме, на основе каких документов, в каких местах будет разрешено нанимать жилое помещение для занятия индивидуальной трудовой деятельностью, можно ли данный вид деятельности назвать предпринимательской, многие и другие вопросы на практике не разрешены и не реализованы до сих пор, что является одной из острейших проблем требующих своего незамедлительного разрешения.

-в четвертых, осужденным запрещается прекращать работу в целях разрешения трудовых конфликтов. Отказ от работы или прекращение работы является злостным нарушением установленного порядка отбывания наказания и может повлечь применение мер взыскания и материальной ответственности. В частности, ч. 2 ст. 99 Уголовно-исполнительного кодекса Республики Казахстан осужденным запрещается прекращать работу в целях разрешения трудовых конфликтов. Отказ от работы или прекращение работы является злостным нарушением порядка отбывания наказания и может повлечь применение мер взыскания и материальной ответственности.

По нашему мнению, данное положение требует определенной корректировки, так как это противоречит ч. 3 ст. 24 Конституции РК, которая гласит, признается право на индивидуальные и коллективные споры с использованием установленных законом способов их разрешения, включая право на забастовку.

Представляется, что осужденный должен безропотно работать, хотя он, скажем, не согласен с условиями труда, с отношением или манерой обращения представителя администрации, т.е. имеет место ущемление интересов осужденных. Конституция по этому поводу никаких оговорок не содержит.

В перспективе всех осужденных необходимо обеспечить работой, создать систему всеобуча новым профессиям и повышения квалификации.

Положительный опыт обеспечения трудозанятости осужденных в России, Узбекистане, США исследован Х.Х. Валиевым [16, с. 60].

Можно утверждать, что на данном этапе, как на законодательном уровне, так и на практике труд не выступает в качестве фактора, способствующего реализации целей уголовного наказания.

Список использованных источников

1.Международные договоры, ратифицированные Республикой Казахстан, в сфере обеспечения прав, основных свобод человека. Охраны труда, миграционной политики/Сост.Межибовская И.В., Мухамеджанов э.Б.в 2-хкн.-Алматы: Жеті Жарғы,2000, 442с. 2. Уголовный-исполнительный Кодекс.- Алматы: ЮРИСТ,2013.-102с. 3.АккулевА.Ш.Трудоиспользование осужденных к лишению свободы: ключевые проблемы и пути разрешения.zakon.kz. 4.Поздняков В.И. Особенности трудового воспитания осужденных в условиях реформирования производственного сектора УИС // Теоретические и прикладные проблемы деятельности уголовно-исполнительной системы: Сборник научных трудов. -М., НИИ УИС МЮ РФ. 2003. 5. Ташерстник А.Е. Право на труд. -М., 1961.; Крахмальник Л.Г. Труд


65

заключенных и его правовое регулирование в СССР. - Саратов. 1963. 6. Беляев Н.А. Цели наказания и средства их достижения. -Л., 1963. 7. Симонян А.В. Лишение свободы и их распределение по исправительным учреждениям. Автореф.дисс. канд.юрид.наук. Ростов-на-Дону. 2002. 8. Стручков Н.А. Советская исправительно-трудовая политика и роль в борьбе с преступностью. - Саратов. 1970.; Шмаров И.В. Предупреждение преступлений среди освобожденных от наказания. - М., 1974. 9. Ковалев О.Г. Перспективы научного обеспечения реформирования производственной деятельности ИУС // Теоретические и прикладные проблемы деятельности уголовно-исполнительной системы: Сборник научных трудов. -М., НИИ УИС МЮ РФ. 2003. 10. Полевский И.С. Исправление осужденных к лишению свободы как основная цель отечественного уголовно-исполнительного

законодательства. Учебное пособие, - Челябинск. Челябинский юридический институт МВД России, 2002. 11. Фойницкий И.Я. Учение о наказании в связи с тюрьмоведением. — М.:Добросвет-2000; Городец, 2000. 12. Леонов А. Пенитенциарная система Италии // Преступление и наказание. 1995. №10. С.37 13. Пенитенциарная психология / Ю.А. Дмитриев, Б.Б. Казак. Ростов на Дону. Феникс. 2007. 14. Чухин И. В тюрьмах Германии // Преступление и наказание. 1997. №5. С.33-36. 15. Симон ПИЕЛЬ. http://www.zakonia.ru/analytics. 16.Уголовное законодательство зарубежных стран (Англии, Франции, Германии, Японии). Сборник законодательных материалов // Под ред. И.Д. Козочкина. -М., Изд-во: «Зерцало», 1998-352с. 17.Валиев Х.Х. Займите осужденного трудом //Фемида.- 2002.- №10.-С.60.

БАС БОСТАНДЫҒЫНАН АЙЫРУ МЕКЕМЕЛЕРІНДЕ СОТТАЛҒАНДАРДЫ

ЖҰМЫСПЕН ҚАМТУДЫҢ КЕЙБІР МӘСЕЛЕЛЕРІ

Балпейсова С.А., Жумагазиева Р.Ш. Қазақ-Орыс Халықаралық университеті, 030006, Ақтөбе, Әйтеке би көш. 52

Бұл мақалада автор сотталғандарды жұмыспен қамтамасыз етуге қатысты мәселелерді зерттеп, қолданыстағы заңнаманы жетілдіру жолдарын ұсынады. Кілт сөздер: жұмыспен қамтамасыз ету, сотталғандар, бас бостандығынан айыру, халықаралық актілер.

SOME ASPECTS OF EMPLOYMENT OF CONVICTED OF CONFINEM ENT Balpeisova S.A., Zhumagazieva R.Sh.


This article explores some of the problematic issues relating to the employment of convicts and suggest ways to improve the current legislation. Key words: employment, convicted, imprisonment, international acts.


66

КРИМИНОЛОГИЧЕСКИЕ АСПЕКТЫ СУБЪЕКТА УБИЙСТВА

Жумабаев Нурсултан Жаникулович, магистрант 1-курса специальности Юриспруденция

Казахско-Русский Международный университет; 030006, Актобе, ул. Айтеке би, 52 В данной статье автор исследует криминологическую характеристику субъекта убийства и вносит предложения по совершенствованию действующего уголовного законодательства. Ключевые слова: убийство, уголовный кодекс, психические аномалии, спиртные напитки.

Дела об убийствах вызывают, как правило, наибольший общественный резонанс, и по результатам их расследования граждане в значительной мере судят об эффективности работы правоохранительных органов. В связи с ростом убийств на территории Республики Казахстан, в частности таких видов: как умышленное убийство, убийство с особой жестокостью, заказное убийство, убийство матерью новорожденного ребенка, убийство в состоянии аффекта и другие диктуют необходимость исследования личности убийц, причины и условия в котором происходило становление человека, способного на совершение общественно опасного деяния в виде умышленного лишения жизни другого человека. Человека, который не в силах отказаться от своего чудовищного замысла, который не может отказаться от совершения заказного убийства, его не удерживают вложенные в него нравственные человеческие моральные качества, воспитание, правосознание. Для предупреждения совершения убийства необходимо всесстороннее комплексное исследование личности убийцы, его криминологическая характеристика. Конечно каждый убийца имеет свои неповторимые характеристики, но тем не менее, в большинстве случаев, есть и общие условия и причины, которые способствовали совершению данного особо тяжкого преступления.

Генеральная прокуратура РК отмечает снижение числа совершенных особо тяжких преступлений в 2014 году, в частности, за 9 месяцев 2014 года в Республике Казахстан в сравнении с

аналогичным периодом прошлого года уровень зарегистрированных преступлений снизился на 5,1% (с 271 309 до 257 504). Снижение произошло по всем видам преступлений, из них по особо тяжким на 21,3%, по тяжким на 20,9%, по преступлениям средней тяжести на 2,5%, небольшой тяжести на 7,7%. Снизилось количество совершаемых убийств на 19,5%[1].

По-нашему мнению, снижение количества убийств не свидетельствует о том, что перестали убивать, этот факт может носить и случайный характер, а не в силу улучшения воспитания или роста правосознания населения, такое положение дела свидетельствует о существовании проблемы профилактики убийства, где-то на ранних стадиях развития человека, чтобы мысль об убийстве было чем-то недопустимым, чтобы впредь человек в случаях возникновения конфликтной ситуации всегда осознавал и верил в то, что есть возможность обратиться за помощью к правоохранительным органам, что справедливость восторжествует.

Мы согласны с мнением Чуфаровского Ю.В., который считает, что убийство возникает «как действие, направленное на сохранение автономной жизнеспособности преступника, как бы разрывающее связь с жизнеобеспечивающим фактором, который перестал выполнять эту приписанную ему функцию. Личность, когда она оказывается полностью подчиненной той или иной ситуации и не знающая, каков должен быть выход из нее, совершает то самое простое (в ее понимании) действие, как убийство»[2,


67

с.141]. По-нашему мнению, убийца считает себя постоянно от кого-то или от чего-то зависимым и он хочет преодолеть эту зависимость путем устранения другого человека на своем жизненном пути, несмотря на то, что желает ли этого его противник, своего рода «враг». Он не задумывается над тем, кто ему дал право справляться с чужой жизнью. Здесь многое упирается в ограниченность мышления убийцы, расшатанность его нервной системы , его нетерпимость к окружающим, то что ему с детства не объяснили ценность жизни, не внедрили те качества, которыми он мог бы пользоваться в трудные жизненные ситуации и оставться стойким и убежденным. Для того, чтобы определить необходимые и приемлемые меры профилактики убийства необходимо исследовать причины и условия совершения убийства и изучить этапы развития человека впоследствии который стал способным поийти на лишение другого человека жизни.

При системно-структурном подходе к анализу генезиса отклоненного поведения установлено, что около 85% преступлений против личности, в частности при убийстве, совершается “лицами, связанными с потерпевшими деловыми, родственными, интимными и другими отношениями, и преступление является конечной фазой конфликта, возникшего в результате этих отношений" [3, с.134].

Таким образом, психологические исследования личности преступника субъекта убийства дают возможность выявить подлинные мотивы и причины конфликтной ситуации и наметить пути их разрешения, то есть осуществить индивидуальную профилактику убийств.Весьма актуальным для профилактики преступлений, связанных с умышленным убийством было бы «осуществление наблюдения за психическим состоянием эмоционально неустойчивых лиц и коррекции этих состояний, осуществляемой

специальной психологической службой»[4, с.134].

Существует острая необходимость в исследовании, так называемых, маргинальных личностей, основными характеристиками которых является внутренняя социальная нестабильность. Для маргиналов характерна неспособность достаточно глубоко и полно освоить культурные традиции и выработать соответствующие социальные навыки поведения в той среде, в которую они оказались внедрены: так, маргинальная личность испытывая высокое социальное напряжение, может легко вступить в конфликт с окружающей средой, впоследствии могущий перерасти и в убийство.[5, с.217].

Другой вид конфликтов связан с переносом локальной конфликтной ситуации на всю окружающую субъекта социальную среду (иррадиация конфликта). Часто происходит «заражение» конфликтной ситуацией и участие в массовых беспорядках, перешедшие затем в драку со смертельным исходом. Подобный вид конфликтов характерен для «лиц с неустойчивой психикой, низким правосознанием, низким уровнем общей культуры, легковозбудимых, склонных к конформизму, находящихся в толпе. Любые проявления насильственного характера одного человека по отношению к другому, для таких лиц могут служить эмоциональным сигналом и примером для подражания. Толпа сама становится единой громадной личностью и ведет себя так, как могла бы вести миллионы лет назад»[6, с.48]. С помощью ее специфических механизмов, частично сохранившихся до наших дней, предлюди выжили в борьбе за существование, ведь протолпа должна быть отличаться от своего далекого потомка именно со скоростью передвижения, страшной силой общего действия. И эта скорость и сила вырастали тем более, чем сильнее бушевала в протолпе эмоция. А она


68

склонна возрастать быстро и достигать огромных масштабов. «Совершенно одинаковые чувства, которыми воодушевлены все члены общественного целого, внезапно возвышаются до крайней степени напряжения, взаимно поддерживая и усиливая друг друга, как бы путем взаимного помножения» - писал еще в XIX веке Тард»[7. с 14].

С. Сигле указывал на «мотив, соединявший несколько первых индивидуумов, который становится известным всем, проникает в ум каждого, и тогда толпа обретает единодушие»[8, с.15]. То есть власть толпы (охлократие) - также является одной из многих побудительных реакций для совершения любого преступления, в том числе и убийства, для тех лиц, чье психологическое состояние не соответствует норме как с медицинской точки зрения, так и с моральной.Изучение же личности совершивших убийства выявляет у них сильную психологическую зависимость от другого лица. Убийцы в целом относятся к той категории людей, для которых свободная и самостоятельная адаптация к жизни - это всегда проблема. Выход из контакта с жертвой для них - практически невозможный способ поведения.Указанная особенность формируется в очень раннем возрасте как результат позиции, которую занимает ребенок (будущий преступник) в семье. Суть позиции - отвержение, неприятие ребенка родителями, прежде всего матерью. Это означает «определенное отношение матери к ребенку, когда она либо не может, либо не хочет, либо не умеет своевременно и полно удовлетворить его потребности, в первую очередь естественные (в пище, в тепле)» [9, с.212]. В результате ребенок оказывается в ситуации хронического дефицита, постоянного неудовлетворения потребностей и постоянно зависит от матери, потому что только она могла бы их удовлетворить.

Ребенок живет как бы на предельном уровне: никогда не испытывает полной безопасности и удовлетворения своих потребностей, но не доходит до стадии полного лишения этих жизненно важных условий. Такое положение называют «ситуацией экстремальности существования», которая несет в себе потенциально смертельную угрозу. Она и является источником убийств как актов индивидуального поведения. Таким образом, «тема жизни и смерти начинает звучать для людей, которые находятся в ситуации отвержения, уже в самом начале жизни»[10, с.312].

В трети случаев убийца и жертва не знакомы друг с другом или познакомились непосредственно перед преступлением. Чаще всего убийства совершаются в возрасте от 20 до 30 лет. При совершении убийства субъектами чаще всего являются лица с незаконченным средним или начальным образованием, а также неграмотные. Анализ условий воспитания показал, что «осужденные за убийство в полтора раза чаще воспитывались в неблагополучных условиях, чем в благополучных. В детском и подростковом возрасте около 20% осужденных росли без обоих родителей. Третья часть воспитывалась в неполной семье (8% - без матери, 75% - без отца)»[20, с.98].

Неблагополучные условия воспитания и отношения с родителями создавали предпосылки для формирования личности обследованных. Они, как правило, посредственно или плохо учились в школе, у них не складывались отношения с коллективом, где они учились или работали, они не считались с общепринятыми нормами поведения, были агрессивны с окружающими.

Всей группе осужденных за особо тяжкие убийства была присуща жестокость, проявляющая в обращении с животными, детьми, престарелыми, женщинами.


69

При анализе материалов обнаруживалось «перерастание агрессивного поведения в детском возрасте в противоправное и преступное в подростковом и юношеском. Треть обследованных была впервые осуждена в возрасте 16-17 лет»[11, с. 19].

Эти лица недобросовестно относились к работе, злостно нарушали трудовую дисциплину, пьянствовали, постоянно создавали конфликтную ситуацию. Доля отрицательно характеризуемых среди ранее судимых была выше.

Из осужденных за особо тяжкие убийства «42% ранее были судимы. Одну судимость имели половина из них, 6% являлись особо опасными рецидивистами. Более половины были ранее осуждены за хулиганство, 38% - за преступления против личности, причем треть из них - за умышленное убийство»[12, с.329].

Психолого-психиатрическое исследование осужденных за убийство в местах лишения свободы, выявило, что более половины злостных нарушителей режима составляют лица с психическими аномалиями. [13, с.81].

Неблагополучие общества способствует не только росту психических расстройств и их проявлению. Среди этой части населения не редко формируется различные объединения представляющие угрозы для окружающих, и даже выдвигаются отдельные представители, становящиеся лидерами. Мы все помним, как в соседней России формировались бандитские формирования, которые придерживались мнения, что «Россия для русских», что давало им возможность убивать все другие национальности.

Мы согласны с мнением А. И. Долговой о том, что латентная часть преступности включает скрытые и скрываемые преступления[14].

Все убийства в стране можно разделить на скрытые и зарегистрированные. Скрытыми могут быть в силу ряда причин, в частности, в связи с тем, что лицо похищено, заявление о преступлений надлежащим образом не зарегистрировано, заявление о преступлений не заявлено потерпевшими и свидетелями, убийства по политическим мотивам, большинство убийств, совершаются в условиях неочевидности. Латентная преступность – это одна из форм проявления безнаказанности.

Также проблематично тот факт, что многие убийства, совершаются лицами, признанными ограниченно вменяемыми и невменяемыми. Поэтому, мы считаем, что информация о психических больных должна быть доступна для представителей правоохранительных органов, обеспечивающих общественную безопасность.

Большинство убийств, совершаются в состоянии алкогольного опьянения, эти лица употребляют алкоголь с раннего детства, это приводит к нарушениям психики и к агрессивности и жестокости, впоследствии человек не может сдерживать эмоции и управлять собой как нормальное сознательное существо, то есть теряет человеческую сущность. Мы считаем, что если трудно предотвратить такие виды убийства, как, убийство в состоянии аффекта, то для профилактики убийств, совершаемых в состоянии алкогольного опьянения можно применить множество профилактических мер на государственном уровне, то есть прекратить выпуск спиртной продукции и отказаться от завоза их из других стран, хотя, здесь речь идет об отказе от доходов за счет налоговых платежей, но тем не менее, в настоящее время эти доходы стоят жизни многих наших сограждан.

В соответствии с действующим законодательством сроки наказания зав умышленное убийство и убийство в


70

состоянии аффекта различны, по-нашему мнению убийство в состоянии аффекта ничем оправдываться не должна, человек ни при каких обстоятельствах не должен приходить к выводам, что надо кого-то убить, поэтому убийство в состоянии аффекта должна оставаться как квалифицированный состав умышленного убийства. Человек существо сознательное, он должен предполагать, какие меры могут быть предприняты в отношении его в случае лишения жизни им другого человека. Если человек может доходить до потери сознания при некоторых жизненных обстоятельствах, то этот человек имеет психические аномалии, но это не оправдывает его действия, это не должно на законодательном уровне одобряться, он не достоин того, чтобы ему назначали меньший срок наказания, чем за умышленное убийство. Если это все происходило в состоянии необходимой обороны, здесь можно говорить об освобождении от уголовной ответственности.

Список использованных источников 1. КазИнформ. от 4 октября 2014 «Почти на 20% снизилось число убийств в Казахстане в 2014 году» 2. Чуфаровский Ю.В. Юридическая психология. М., Право и закон, 1997, С 489.

3. Джекебаев У.С. Преступность как криминологическая проблема. Алматы, Наука, 1974, С 317. 4. Коган В.М. Социальные свойства преступления. М., Вагриус, 1997, С 183. 5. Джекебаев У.С. О социально-психологических аспектах преступного поведения. Алматы, Наука, 1971, С 235. 6. Дубинин Н.И., Карпец И.И., Кудрявцев В.Н. Генетика. Поведение. Ответственность. М., Букинист, 1982, С 481. 7. Тард Т. Преступления толпы. Казань, Прима, 1983, С 250. 8. Сигле С. Преступная тема: опыт коллективной психологии. СПб., Прима, 1896, С 342. 9. Мауленов Г.С. Основные характеристики преступности в Республике Казахстан. Алматы, Галым, 1998, С 216. 10. Самовичев Е.Г. Убийство: психологические аспекты преступления и наказания. М., Флора, 1988, С 290. 11. Васильев В.Л. Юридическая психология. СПб., Питер, 2001, С 640. 12. Столяренко А.М. Прикладная юридическая психология. М., ЮНИТИ-ДАНА, 2001, С 609. 13. Ушаков Г.К. Пограничные нервно-психические расстройства. М., Абзац, 1998, С 343. 14. Долгова А. И. Криминология. М., 1999. С. 85–86.

КІСІ ӨЛТІРУ СУБЪЕКТІСІНІҢ КРИМИНОЛОГИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ Жумабаев Н.Ж.,

Қазақ-Орыс Халықаралық университеті, 030006, Ақтөбе, Әйтеке би көш. 52 Бұл мақалада автор кісі өлтіруші субъектісіне криминологиялық зерттеу жүргізеді және қолданыстағы қылмыстық заңнаманы жетілдіруге ұсыныстар жасайды. Тірек сөздер: кісі өлтіру,қылмыстық кодекс,психикалық ақаулар, ішімдіктер.

CRIMINOLOGICAL ASPECTS SUBJECT OF MURDER

Zhumabaev N.Zh.

Kazakh-Russian International University; 030006, Aktobe, st. Aiteke 52 In this article, the author examines the criminological characteristics of the subject of murder and makes proposals to improve the existing criminal law. Tags: murder, criminal code, mental abnormalities spirits.


71

ҚОҒАМДАҒЫ МҰРАГЕРЛІК ИНСТИТУТЫНЫҢ ДАМУ ЭВОЛЮЦИЯСЫМЕН АТҚАРАТЫН РӨЛІ

Турдалина А, Құқықтану мамандығының 1-курс магистранты

Смагулов А.А., з.ғ.к. Қазақ-Орыс Халықаралық университеті, 030006, Ақтөбе, Әйтеке би көш. 52

Мақалада қоғамдағы мұрагерлік институтының атқаратын ролі мен даму кезеңдері, қоғамдағы мұрагерлікті құқықтық реттеу проблемалары қарастырылған. Кілт сөздер : мұра, мұрагер, мұрагерлікті құқықтық реттеу,даму кезеңдері, әдет-ғұрып құқығы.

Қазақстан қазіргі өзінің

экономикалық, рухани, құқықтық жағынан қайта құруларды басынан өткізіп отырған кезеңде ізденуші қауым қазақ халқының құқық жүйесінің қайнар көзі болған әдет-ғұрып заңдардың қамтыған салаларын жан-жақты зерттеуде. Соның ішінде кезек күттірмейтін институттың бірі – мұрагерлік құқық мәселесі болып отыр. Мұрагерлік институты мыңдаған жылдармен өлшенетін дәуірлерден өтіп, әлі күнге дейін өз мәнін жоған жоқ.

Алғашқы қауымдық және рулық дәуірде мұрагерлік деген түсінік қалыптаспаған еді. Мүмкін оны мұраға қалдыратын мүліктердің жоқтығымен де түсіндіруге болар. Себебі рулық қауым тұсында еңбек құралдары, аң терілері, үй ішіндегі қажетті жабдықтар түгелдей ру мүшелеріне тиесілі болып, рудан руға өтті. Бірақ кейін жеке меншіктің пайда болуына байланысты тіршілікке қажетті еңбек құралдарымен құрылған байлық әкеден балаға өтіп отырды. Осылайша әкеден балаға қалдыру – мирас түсінігі пайда болып, ол ғасырлар бойы қалыптасқан дәстүрлермен реттеліп отырды. Бұл қатынастарды орындау қазіргідей мемлекеттік мәжбүрлеу шарасымен емес, қоғамдық пікір, ру, тайпа беделі сияқты шараларымен жүзеге асырылды.

Бертін келе шараушылық салалары жетіліп, қоғам әлеуметтік топтарға бөлініп, жеке меншік қалыптасты да олармен бірге мұрагерлік те пайда болды. Таптық қоғамда әдет-ғұрып алғашқы формасын сақтағанымен, оның мазмұны, мағынасы өзгерді. Енді әдет

мемлекеттік биліктен қолдану тауып, заңды норма есебінде, оның орындалуын күш қолдану арқылы жүзеге асыруды қамтамасыз етті. Міне, осындай ежелгі заңдар Үнді мемлекетінде «Ману заңы», Римде «ХІІ Кесте заңы», Франк мемлекетінде «Салическая правда», Ресейде «Русская правда», Қазақстанда «Жеті жарғы» деген атпен біздің дәуірімізге жетті.

Осы аталған заңдар жинағының барлығында біз сөз етіп отырған мұрагерлік мәселесі қарастырылған. Дүние жүзін қоныстанған басқа халықтар сияқты Азияны қоныстанған көшпелілер арасындағы ғұн, үйсін, қаңлы және түркі сияқты ұлыстар өздерінің әр кездегі, әр деңгейдегі әдет заңдарын біртіндеп өмірге әкелген-ді. Ол заңдар ұлыстың орнығуына, қуат алуына, дамуына түрткі болды. Бірте-бірте көшпелілер басқарудың құнды ьәжірибесін меңгерді. Оның айқын көрінісі, саяси биліктің ең жоғарғы нысаны мемлекеттік тақ мұрагерлігі пайда болды. Тақ мұрагерлігі әр елде әр түрлі аталғанымен сипаты жағынан бәрі монархиялық билеу түрінде еді.

Түркі халықтарының, соның ішінде қазақ халқының тарихында ерте заманнан бері мұрагерліктің әскери, әкімшілік, рулық, мүліктік және рухани мұрагерлігі қалыптасқан болатын. Көшпелі қоғамда ел қорғаны болған ерлер елдің, жердің билеушісі болған, таққа отырған. Оның билігі ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып, тақ мұраға айналған. Мұрагерлік үрдіс, мұрагерлік заң – мұрагерлік институтының дәстүр жалғаудағы үйлестіруші тетігі, ал мұрагерлік институт – мұрагерлік


72

заңның жалғасу нысаны және нәтижесі. (Сапарғалиев Ғ., Ғаббасұлы Ғ., Көшпелі қоғамның әдет заңдарының бастауы туралы. «Мемлекет және құқық» №1. 2001ж.)

Біздің заманымызға дейін Қазақстан территориясында өмір сүрген сақтар мемлекетті басқарудың әскери демократиялық формасын қалыптастырып, оны кейінгі пайда болған үйсін, қаңлы, ғұн тайпаларына мұра есебінде қалдырады. Үйсіндердің саяси өмірінде Билер кеңесі болған. Билер мұрагерлік заңды бұзуғы жол бермеген.

Саяси мұрагерлік үрдіс заңдары түркілерде де болған. Түркілерде мұрагердің таққа отыруы алдыңғы қағанның ауызша өсиеті, тәңірінің қалауы және сайлап қою сияқты үш түрлі жолмен іске асырылды. Түркілерде «Әке өлсе ұлы мұрагер, аға өлсе іні мұрагер» деген өсиет сақталынды. Яғни, түркі халықтарындағы саяси мұрагерліктің ерекшелігі биліктің бір әулиеттің дара билігінде болуын көздейтін қандастық негізде тұқым қуалай жалғасатын үрдіс болғандығын дәлелдейді.

Мұрагерлік мәселеге хандық дәуірде де ерекше көңіл бөлінген. «Қасым ханның қасқа жолы», «Есім ханның ескі жолы», «Жеті жарғы» заңдарында саяси, әкімшілік әскери мұрагерлікпен қатар отбасылық қарым-қатынастағы мұрагерлік те қамтылған. Қазақтарда әке өсиеті көзінің тірісінде куәлардың қатысуымен ауызша айтылып, орындалуға міндетті болған. Тәуке ханның «Жеті жарғысында»: «Рухани өсиет туысқандары мен моданың қатысуымен өтеді» делінген. (Левшин А. Описание киргиз-казачьих или киргиз-кайсацких орд и степей Спб.1832 ).

Әдет-ғұрып құқы бойынша мұрагерлерге қайтыс болған адамның балалары, әйелі, бауырлары, ең жақын туыстары, тіпті ешкім болмаса аталас ағайындары иелік ететін болған. Мұраны бөлу мәселесі әр түрлі жағдайларға байланысты орындалатын.

Ол өлген адамның жасына да байланысты еді. Егер әке орта жастан асып, немесе қартайып өлген уақытта, көзінің тірісінде үйленген балаларына енші беріп үлгерген болса, қара шаңыраққа, мал-мүлікке ешкімнің дауы болмайды, оған енші алмаған кенже баласы түгелдей ие болатын.

Қазақ әдет-ғұрын зерттеуші Л.Баллюзектің мәлімдеуі бойынша еншінің көлемі әкенің дәулетіне байланысты екен. Әдет заңдарында әмеңгерлік мәселе де мұрагерлік жолмен жүзеге асты. Егер әке жастай өліп, артынан жас балалары мен жас жесірі қалса, әмеңгерлік әдет бойынша өлген адамның бірге туған ағасы не інісі, олар болмаса немереле, шөбере туыстары, қала берді аталас інісі жеңгесіне үйленіп, балаларын өз қамқорлығына алатын да, мал-мүлкіне заңды түрде иелік ететін. Егер жесір қалған әйел күйеуге шықпай, балаларымен елде отыра беремін десе оған зорлық жасалмаған. Бірақ өлгеннің отын өшірмеу, жетімін тентіретпеу үшін, ең алдымен жесірдің орынын дұрыс тану керек болды. Жесір бір руға түскен кешегі келін, ері өліп, бағы тайған жесір, өзі түскен шаңырақтың мүшесі, оның орны, мүддесі, кісілік құқы сол әулеттің өсуі мен өшуіне, абыройы мен ұятына астасып жататын. өлген әке ұрпағы, сол әулеттің заңды тұқымы, ал жесірдің әмеңгер болуы сол ұрпақтың аман-есен өсуінің алғышарттары. Жесірін, әмеңгерлікке ала алмау, жесірін тетіретіп жіберу, сол әулеттің сүйегіне басылған таңба-тын. Жесір төркініне кетсе, немесе басқа рудан ер таңдаса, сүйгенімен қашып кетсе, рулар арасында «жесір дауы» туындап, берісі шығын, арысы өлімге апаратын. Әдет заңдарының әмеңгерлік мәселесінде адамгершілік, ізгілік, қамқорлыққа байланысты көзқарасты қолдағанын ислам құқын зерттеуші ғалым Н.Өсерұлы былай көрсетті: «Күйеуінен қалған балаларымен бірге әйелдерді жетімсіретпей, олардың қас-қабағына қарау, тек жанашыр туыстардың ғана қолынан келеді».


73

Мұрагерлік мәселеге ислам құқы ерекше көңіл бөліп, мұраның мұрагерлер арасында әділдікпен бөлінуін қатты қадағалаған. Мұхамбет Пайғамбардың өзі де мұраға ерекше көңіл бөліп, мұраны әділ бөлуіне мән берген. Құранда бұл жайлы аяттар көп. Мұраның бөлінуі шариат бойынша туысқандықты ескеріп, үш дәрежеде бөлінеді: бірінші дәрежеде – ата-ана, екінші дәрежеде – аға-іні, әпке-қарындастары, үшінші дәрежеде – ата-анасының тікелей туыстары жатады. Әсіресе, шариатта мына жәйттер мұрагер болуға кедергі келтіреді: мұрагердің кәпір болуы, адам өлтірген қанды қол болуы, азат емес құл болуы, жабар-ошарсыз кетуі (он жыл бойына).

Ал енді империялық басқару тұсындағы төтенше билер съезінде қабылданған Ережелерге сүйенсек, бұрынғы әдет заңдарына біршама өзгерістер енгенін көреміз. Мысалы, 1899 жылғы билер съезіндегі Ереже бойынша (Киргизская степная газета 1899 №41):

А) если отец или брат отдает замуж девицу против ее воли, а она подает жалобу, тогда следует наложить штраф на ее отца за безжалостный поступок со своей дочерью;

Б) взамен умершей сестры выдавать сестру без ее согласия не обязательно. Жениху возвращается уплаченный калым.

Осылайша, 1822, 1824, 1838, 1867-1868 жылдары қабылданған түрлі мазмұндағы империялық заңдар қазақ әдет-ғұрып заңдарына елеулі кері әсерін тигізіп, оның қолдану аясын тарылтты. Дегенмен әдет заңдарының кейбірі Қазан төңкерісіне дейін қолданылып, Кеңес өкіметінің қабылдаған Декреттеріне дейін қызмет етті.

Кеңестік дәуірмен салыстырғанды, қазіргі Қазақстан Республикасында меншікті жеке түрімен басым болуына байланысты, мұрагерлік мәселелерге ерекше көңіл бөлініп, мән берілген. Бүгінгі күні үйлер, пәтерлер, салым ақшалар, акциялар, жер учаскелері, тұрғын үй

құралдары, көліктер, өзге де мүліктер мұраға қалдырылуы мүмкін.

Қазақстан Республикасының Конституциясының 26-бабының 2-тармағында «меншікке, оның ішінде мұрагерлік құқына заңмен кепілдік беріледі» деп көрсетілген. Сондай-ақ, ҚР Азаматтық кодексінің 59, 60-тараулары түгелдей мұрагерлікке арналған. Мұрагерлік өсиет немесе заң бойынша жүзеге асырылады. Мұра заң бойынша бөлінгенде бірінші кезектегі мұрагерлер – марқұмның балалары, жұбайы және әке қазасынан кейін туған бала болып есептеледі. Келесі кезектегі мұрагерлер алғашқы кезектегілер болмағанда немесе олар мұрадан бас тартқанда шақырылады. Мұраны бөлуді заңмен қарағанда азаматтың өсиеті ескеріледі, яғни азамат өз өсиеті арқылы мүлкін түгелдей немесе оның бір бөлігін бір немесе бірнеше адамға, ішінде заңды мұрагері немесе мұрагері емес адамға да өсиет бойынша қалдыруы мүмкін. Сол сияқты заңды тұлға немесе мемлекетке беру үшін де өсиет қалдыруы мүмкін. Мұра қалдырушы мұрагердің біреуін, бірнешеуін, тіпті барлығын заң бойынша имұрадан шеттетуі мүмкін. Дегенмен де қазақ қоғамында мұра қалдырушы артында қалған ұрпағын ешуақытта мұрасыз қалдырмаған.

Жалпы мұрагерлік заң – мұрагерлік институттың дәстүр жалғаудағы үйлестіруші тетігі, ал мұрагерлік институт – мұрагерлік заңның жалғасу формасы және нәтижесі болса керек.

Әдебиеттер: 1. Сапарғалиев Ғ., Ғаббасұлы Ғ.,

Көшпелі қоғамның әдет заңдарының бастауы туралы. «Мемлекет және құқық» №1. 2001ж.

2. Левшин А. Описание киргиз-казачьих или киргиз-кайсацких орд и степей Спб.1832.

3. 1899 жылғы билер съезіндегі Ереже бойынша. // Киргизская степная газета. 1899. №41.


74

ЭВОЛЮЦИЯ РАЗВИТИЕ ИНСТИТУТА НАСЛЕДОВАНИЯ И ЕГО РОЛЬ В ОБЩЕСТВЕ

Турдалина А, Смагулов А.А. Казахско-Русский Международный университет; 030006, Актобе, ул. Айтеке би, 52

В данной статье рассматривается эволюционное развитие института наследования , его роль, проблемы правового регулирования наследования в обществе. Ключевые слова: наследство, наследник, правовое регулирования наследства,эволюционное развитие,обычное право.

THE EVOLUTION OF THE INSTITUTION OF INHERITANCE

AND ITS ROLE IN SOCIETY

Turdalina A., Smagulov A.A. Kazakh-Russian International University; 030006, Aktobe, st. Aiteke 52

In this article evolution development of inheritance, its role, problem of law regulation of inheritance in the society. Key words: inheritance, heir, statutory regulation of inheritance, evolution development, common law


75

ИСТОРИЯ БОРЬБЫ С КОРРУПЦИЕЙ В РЕСПУБЛИКЕ КАЗАХСТАН

Ешниязова Д.Б., Таргинова К.А., Магистранты специальности Юриспруденция Телибеков Б.А., к.ю.н., доцент кафедры Юриспруденции


В данной статье рассматривается история борьбы с коррупцией в Казахстане. А также приводится мнении авторов об возникновении коррупции в нашей стране. Ключевые слова: коррупция, уголовная ответственность, наказание, вымогательство.

В юридической науке Казахстана

история развития коррупции рассматривается впервые авторами данной работы. Известно, что нормы обычного права, принятые в родовых общинах на территории Казахской степи были во многом предопределены традициями законодательного харак-тера, установленными принципами кочевой культуры. В свою очередь особое влияние на процессы номадной цивилизации оказывали устои общественно-государственного устройства Монгольского ханства.

По мнению Ж.А. Туякбая, первый этап становления основ правовой системы в Казахстане следует отнести к периоду среднего и позднего средневековья и условно датировать ХIV - первой половиной ХIХ вв. При этом основными чертами его явилось сочетание правовых устоев традиционной мусульманской системы права и обычно-правовых институтов монгольской кочевой цивилизации с определяющим влиянием последних.

В этот период в казахском феодальном обществе ответственность за коррупцию, в каком виде мы сегодня ее воспринимаем, не предусмат-ривалась. Тем не менее до присоединения Казахстана к России коррупция проявлялась в легитимных институциональных формах, когда те или иные подношения представителям знати носили характер обязательной феодальной повинности. Так, с простых земледельцев в пользу ханов, султанов, биев и других представителей родовой знати регулярно взимался налог “ушур” - десятая часть урожая. Скотоводы платили налог “закят” - определенное

количество того или иного вида скота. Наряду с ними в пользу феодальной верхушки собирались натуральные подарки в виде согума (сырое мясо) или Сыбага (вареное мясо). Кроме того, существовали всевозможные виды подарков представителям знати и аксакалам. Так, согласно “Описанию киргизских обычаев, имеющих в Орде силу закона”: “Согум производится осенью, обыкновение это имеет в основании то; дабы хан или султан мог прожить всю зиму на иждивении народа. Сыбага производится весною на тех же условиях, как и согум. Ордынец, пользующийся уважением в орде, хотя и занимает какую-либо должность, не может отказываться от принятия подарка, принесенным простым киргизцем”.

С начала ХVI века в Казахстане действовали законы хана Касыма, так называемая “Столбовая дорога Касыма”, в основу которых были заложены нормы обычного права (адата). Нормы обычного права казахов были окончательно кодифицированы и дополнены в конце ХVI века при хане Тауке в виде единого свода под названием “Жетi жарғы” (Семь установлений).

Как отмечает Т.М. Культелеев, в то время казахское обычное право состояло из трех источников: обычая, практики суда биев и положения съезда биев. Судебные функции в Казахстане на тот период исполнялись ханами, султанами и биями (родоначальниками) словесно на основании казахского обычного права. Судебное разбирательство хана рассматривалось как последняя судебная инстанция. Эту


76

функцию он осуществлял, разъезжая по степи. За судебное разбирательство он получал определенную сумму вознаграждения, называемую “ханлык”. Хан судил на основании обычного права, заменяя пробел в обычном праве своей правотворческой деятельности. В таком случае судебное решение хана становилось важным дополнением обычного права и приводило к созданию новых норм права.

По адату сторонам не запрещалось делать судьям тарту (подарок), сыбага (угощение) и т.п. Поэтому представители феодально-родовой знати обычно преднамеренно затягивали, усложняли уголовные дела и другие споры, возникавшие среди населения, с расчетом получить крупное вознаграждение.

Как указывает С.З. Зиманов: “В 1855 г. казахи рода Берш и Адай (Внутренняя орда) обратились в органы местной власти с групповым письмом о злоупотреблениях султана Кучангалия Шигаева – управляющего первой приморской частью. В нем они писали, что “ежели ордынцы, имеющие тяжбы, явятся к Шигаеву с деньгами, то жалобы их он разбирает в скором времени. Если же иногда казахи приходят без подарков, то он не только разобрать их жалобы, но даже не показывается им, которые бывают вынуждены возвращаться в свои аулы”. Проверка показала, что Шигаев не только творил подобные злоупотребления, но и продавал старшинские должности, за которые он брало по 100 и по 200 рублей серебром».

По мнению академика С.З. Зиманова: “Присвоение феодальной знатью прибавочного продукта непосредственных производителей - крестьян - происходило различными способами. В одном случае устанавливались сборы с населения за кочевание для покрытия расход знати по управлению и т.д. В другом случае оно проводилось на основе исполнения дедовских обычаев “одаривать”

представителей знати, приносить “добровольные” приношения влиятельным лицам. В третьем случае, по сути дела, крестьянские отработки выдавались как “помощь” однородичей и т.п. При этом внеэкономическое принуждение нередко сочеталось с экономическим принуждением”.

В “Описании киргизских обычаев” д`Андре указано, что “каждому лицу, пользующемуся каким-либо уважением в орде, можно получать подарки, хотя то лицо и должностное”. Другой вариант той же записи усиливает норму и говорит, что такое лицо даже “не может отказываться от принятия подарка”.

Как указывает исследователь обычного права казахов Л.С. Фукс: “Итак, перед нами в форме института обязательного подарка освященное обычаем право султанов и знати вообще бесстыдно грабить зависимых от них людей. В этом подлинная причина и цель сохранения в казахском частнособственническом обществе такого пережитка патриархально-родовых отношений, как обязательный подарок, дающего возможность норму, санкционирующую их грабеж, представить как общую для всех норму, правопорядка. Возможно даже, что формально это соответствовало обычно-правовой норме, вуалировавшей таким путем свою грабительскую суть. Таким образом, традиции казахов делать подарки и всевозможные подношения имеют традиционный характер, а ее корни уходят в социально-политические и экономические отношения, господствовавшие в казахском обществе в период феодализма. Коррупция проявлялась в легитимных институциональных формах и ее главными факторами в то время были: социальное расслоение общества на богатых и бедных, жесткая иерархия между этими слоями по критерию их состоятельности, а также родовые отношения и патриархальная культура, воспитывавшие у казахов психологию чинопочитания.


77

Положения фундаментального свода казахского права “Жетi жарғы” довольно разнообразны. Они содержат нормы гражданского, административ-ного и уголовного права, а также положения о религии, налогах и другое, охватывая, таким образом, все стороны казахского общества. Децентрализация власти и отсутствие единого государственного чиновничьего аппарата, осуществление государствен-ного управления органами феодальной родовой власти в совокупности исключало возможность хотя бы и формально зарождения в казахском праве норм, предусматривающих ответственность за взяточничество, злоупотребление положением и т.д., то есть за коррупцию.

Следующий этап формирования правовой системы в Казахстане, которая объективно повлияла на изменение социально-правовой сущности коррупции, начинает отсчет с периода утверждения Российской колониальной политики и расширения границ империи. При этом судебное устройство Казахстана в период его присоединения к России представляло собой две параллельно действовавшие системы: 1) местные национальные суды – суды биев и суды казиев, разбиравшие относительно незначительные уголовные и гражданские дела между казахами, которые действовали на основе адата и шариата; 2) общеимперские судебные учреждения, разбиравшие особо важные уголовные дела казахов и все дела, возникавшие между представителями различных народностей. [1]

В период правления Екатерины II санкции за взяточничество были не столь суровы, как при Петре I, хотя распространенность коррупции в органах власти в это время была также великой. Императрица в большей степени уделяла внимание не ужесточению санкций за совершение корыстных злоупотреблений по службе, а обеспечению принципа

неотвратимости наказания за их совершение.

На протяжении всего царствования дома Романовых коррупция оставалась немалой статьей дохода и мелких государственных служащих, и сановников. Например, канцлер Бестужев-Рюмин получал за службу российской империи 7 тысяч рублей в год, а за услуги британской короне (в качестве "агента влияния") - двенадцать тысяч в той же валюте.

Ужесточение и широкое применение карательных мер не привели к сокращению количества данного вида преступлений. Поэтому в царской России стали изыскивать новые подходы к борьбе с лихоимством, обеспечивающие выявление и устранение причин, способствующих распространенности этого явления.

В 1845 г. было принято Уложение о наказаниях уголовных и исполнительных, которым было изменено и существенно дополнено законодательство об ответственности за взяточничество и другие формы проявления коррупции, введены новые нормы. В главе шестой пятого раздела Уложения предусматривалась уголовная ответственность за корыстные злоупотребления по службе, включая взяточничество. Эта глава называлась "О мздоимстве и лихоимстве" и состояла из тринадцати статей.

В ст. 401 Уложения предусматривалась уголовная ответственность за мздоимство, наказание за совершение которого выражалось в денежном взыскании вдвое большем, против цены принятого. В данной статье указывались две формы получения взятки: взятка-благодарность и взятка-подкуп. За подкуп должностное лицо органов государственной власти и управления, кроме денежного взыскания, подвергалось еще и освобождению от должности, а в случае деятельного раскаяния должностного лица в совершенном преступлении оно по


78

решению суда могло быть подвергнуто более мягкому наказанию.

За получение должностным лицом органов государственной власти и управления не предусмотренного законом вознаграждения, связанного с нарушением обязанностей по службе, оно подвергалось ответственности по ст. 402 Уложения. За это деяние предусматривалось наказание в виде лишения свободы на срок от одного до трех лет или сечение розгами от 70 до 80 ударов и отдачи в арестантские роты на срок от двух до пяти лет. При наличии смягчающих обстоятельств и деятельном раскаянии применялись также мягкие наказания в виде строгого выговора или освобождения от занимаемой должности.

В качестве форм и способов дачи и получения взятки в ст. 405 Уложения указаны: 1) получение и дача взятки через посредников, в том числе и родственников; 2) передача и получение заранее обещанного вознаграждения должностному лицу за совершение действия или бездействия по службе; 3) передача и получение заранее неоговоренного вознаграждения должностным лицом за действие или бездействие по службе; 4) передача вознаграждения в виде проигрыша, мены, продажи или другой какой-либо мнимозаконной сделки.

В ст. 406 и 407 Уложения специально в качестве форм вымогательства взятки назывались: - получение взятки путем угрозы или под страхом притеснения; - всякое требование должностным лицом подарков или не предусмотренной законом платы, или ссуды, или каких-либо услуг, прибылей или иных выгод; - всякие не установленные законом или в излишнем против определенного количества поборы деньгами, вещами или чем-либо иным; - всякие незаконные наряды обывателей на свою или чью-либо работу;

- вымогательство, сопряженное с истязанием или иным явным насилием над личностью.

Наказание за вымогательство взяток предусматривалось в виде лишения всех прав, ссылки в отдаленные районы Сибири и отдачей в арестантские роты на срок от четырех до шести лет.

Кроме традиционных составов преступлений в главу "О мздоимстве и лихоимстве" Уложения были введены новые, ранее не известные российскому уголовному праву статьи: - противозаконный сбор денег или чего-нибудь иного на подарки и угощения чиновников и других лиц то есть вышестоящего руководства со стороны должностных лиц волостного и сельского управлений, а также писарей и их помощников (ст. 408); - содействие мздоимству и лихоимству, соучастие в вымогательстве взятки (ст. 409); - дача взятки крестьянином должностному лицу от имени общины (ст. 411).

Таким образом, коррупция является наиболее распространенным явлением в период проведения масштабных государственных реформ, мы фактически имеем и в настоящее время, однако искоренить либо свести к минимуму это явление одними карательными мерами, как это пытались сделать в царской России, невозможно. [2]

Нынешнее состояние коррупции в Казахстане во многом обусловлено давно наметившимися тенденциями и переходным этапом, который и в других странах, находившихся в подобной ситуации, сопровождался ростом коррупции.

В новом уголовном кодексе Республики Казахстан от 3 июля 2014г. преступления, совершенные должностными лицами, закреплены в главе 15 «Коррупционные и иные уголовные правонарушения против интересов государственной службы и государственного управления».


79

Отправной точкой в процессе создания в Казахстане системы противодействия коррупции и предупреждения коррупционных правонарушений следует считать 21.10 1997 года, когда Президент Республики Казахстан Н.А. Назарбаев издал Указ «О Высшем дисциплинарном совете Республики Казахстан». [3]

Исключительную роль в усилении борьбы с коррупцией сыграл Указ Президент Республики Казахстан «О мерах по усилению борьбы с коррупцией, укреплению дисциплины и порядка в деятельности государственных органов и должностных лиц» от 14.04 2005 года, в соответствии с которым в областях и городах были созданы дисциплинарные советы Агентства по делам государственной службы, финансируемые из республиканского бюджета. [4]

Главными целями Высшего дисциплинарного совета были укрепление государственной дисциплины, повышение ответственности государственных служащих, недопущение ими злоупотреблений властью и служебным положением. В состав этого органа вошли известные и авторитетные в республике люди, представители общественности и ведущих СМИ.

С первых дней своей работы совет пришел к выводу, что особую опасность коррупция представляет в тех сферах, от которых зависит повседневная жизнь казахстанцев – здравоохранение, образование, жилищно-коммунальное хозяйство, низовые звенья органов государственного управления, так как именно чиновничий аппарат этих учреждений своими действиями или бездействием подрывает авторитет государства в глазах народа. До 80%

заявлений и обращений граждан, поступающих в Администрацию Президента Республики Казахстан, канцелярию Премьер-министра Республики Казахстан и другие республиканские органы, касались деятельности чиновников областного и районного звена.

На сегодняшний день в той или иной мере в Республике Казахстан существует и развивается законодательство, касающееся борьбы с коррупцией, включающее в себя непосредственно антикоррупционный закон, различные антикоррупционные государственные программы, предусмотрена уголовная ответственность за коррупционные преступления. Уже на современном этапе заложены основы антикоррупционной политики. [5] Список использованных источников 1. Борьба с коррупцией в государственных органах Республики Казахстан: учебное пособие. Под ред. Е.О. Алауханова – Алматы: 2008 г. - 330 с. 2. http://www.allpravo.ru/library/doc101p0/instrum6770/item6776.html 3. Указ Президента Республики Казахстан Н.А. Назарбаев «О Высшем дисциплинарном совете Республики Казахстан» 4. Указ Президент Республики Казахстан «О мерах по усилению борьбы с коррупцией, укреплению дисциплины и порядка в деятельности государственных органов и должностных лиц» от 14.04 2005 года 5. Уголовный кодекс Республики Казахстан (новая редакция 03.07.2014г.) Гл.15 «Коррупционные и иные уголовные правонарушения против интересов государственной службы и государственного управления».


80

КАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ СЫБАЙЛАС ЖЕМҚОРЛЫҚПЕН КҮРЕС ТАРИХЫ

Ешниязова Д.Б., Таргинова К.А., Телибеков Б.А.


Бұл мақалада Қазақстандағы сыбайластыққа қарсы күрес тарихи қаралады. Сонымен қатар біздің елдегі сыбайластық пайда болуы туралы авторлардың пікірлері келтіріледі. Негізгі сөздер: сыбайластық, қылмыстық жауапкершілік, жауапқа тарту, болсалаушылық.

HISTORY OF FIGHT AGAINST THE CORRUPTION IN REPUBLIC OF KAZAKHSTAN

Eshniyazova D.B., Targinova K.A., Telibekov B.A.

Kazakh-Russian International University; 030006, Aktobe, st. Aiteke 52 In this article history of fight is examined against the corruption in Kazakhstan. And also led opinion of authors of origin of corruption in our country. Tags: corruption, criminal responsibility, punishment, extortion.


81

ШАРИАТ ЗАҢДАРЫНЫҢ ІЗГІЛІК ИІРІМДЕРІ

Сарсенбаева З., Құқықтану мамандығының 1–курс магистранты, Смагулова А.С., з.ғ.к., доцент

Мақалада шариат заңдарының адам құқығын қорғаудағы ролі мен өзіне тән ерекшелігін қарастырған. Шариат заңдары ізгілік пен қайырымдылыққа,бітімгершілікке шақырады. Кілт сөздер : мұсылмандық құқық, шариат, ислам діні, ізгілік, қайырымдылық.

Мұсылмандық құқық – шариат заңдары Шығыстағы мұсылман елдерінің көпшілігінің мемлекет және құқық тарихының өркендеп өсуіне ерекше әсер еткені шындық. Әлбетте, қазақтардың да мемлекет және құқық тарихы мұнан шет қалған жоқ. Бұл мәселені заң ғылымдарының докторы, профессор Нұралы Өсерұлы жан-жақты зерттегені мәлім. [1]

Мұсылмандық құқықтың бір ерекшелігі заңдық және идеологиялық әсер ету факторының шеңбері өте кең әрі қалың жұртшылықтың көзқарастарының қалыптасуына өшпес із қалдырып келеді. Оның үстіне әлемдегі өзге діндерге қарағанда ислам діні прогресшіл әрі мемлекет және құқықпен өте тығыз қабысып жатыр. Бұларды реттеуші күш ретінде мұсылмандық құқық айрықша роль атқарып отыр.

Шындығында да дін және құқықтық заңдар мұсылмандық құқықтың діни негізін құрайды. Сондықтан да мұсылмандық құқықтың барлық тармақтарында діни догмаларға арқа сүйеді.

Әсіресе, мұсылмандық құқық адам құқығы мен бостандықтарына ерекше мән береді. Шариат соты әділдік, теңдік, бітімгершілік аясына негізделген. Исламдық шариат соты алдына келген кез келген адамды тең көреді, олардың дәулетіне, лауазымына қарамайды. Сол себепті де шариат нормаларында құлықтылық, теңдік, әдептілік, кішіпейілділік, имандылық, т.б. адами қасиеттерді жоғары қояды.

Мұсылмандық құқық құрылысын сипаттауда оның нормаларына егжей-тегжей үңілу маңызды рөл атқарады. Мазмұнына қарап, бұл нормаларды екі

топқа бөлуге болады. Біріншісіне кез келген адамның іс-әрекетіне баға беру жатады. Бұл іс-әрекетті бес категорияға: міндетті, кеңес етілген, рұқсат етілген, шектелген, тыйым салынған деп бөледі. Осы категориялардың жақсысын, іс-әрекеттердің дұрысын ұстағандарды имандылар, ал шектеп не тыйым салынғандарын істеушілерді жаман іс-әрекет етуші, күнаһарлар деп есептейді.

Екінші топқа белгілі бір жағдайларға не іс-әрекеттің салдарына байланысты оны реттейтін нормалар жатады. Мысалы, қасақана кісі өлтірушілердің өлім жазасына кесілуі, есі дұрыс еместердің келісім жасаудан шектелуі, т.б.

Мұсылмандық құқық нормалары негізінен адам және адамдардың қарым-қатынастарын реттейтін нормалардан тұрады. Сондықтан да мұндай іс-әрекеттерді қылмыстық немесе азаматтық деп бөлмей, бірге қарастырады.

Дәстүрлі қазақ құқық нормалары да қылмыстық немесе азаматтық деп бөлмеген. Жеке адам статусы немесе құқықтары діни принциптерге негізделеді. Бұл нормалардың негізгі институттары некелесу, ажырасу, туыстық жөндері, отбасын материалдық тұрғыдан қамтамасыз ету, бала тәрбиесі, өсиет, мұрагерлік, қамқоршылық, құқықтық қабілетін шектеу, жеке меншік мәсәлелерін реттеу, келісім-шарт және оны қамтамасыз ету, Алла құқықтары, яғни адамның табиғи құқықтары, нахақ қан төгу, жезөкшелік, ата-анасын ренжіту, тонау, діннен безу, мемлекетке қарсы көтеріліс, т.б. мәселелерді қамтиды.

Мұсылмандық құқықтың әлеуметтік-саяси механизмі бейне бір


82

екі норма есебінде, бірі тысқы және бірі ішкі ниет-сенімдерін қамти отырып, әсер етеді. Осының салдарынан тәртіп бұзушы әрбір адам тек бұл өмір ережесін бұзып қана қоймай, бақи дүние ережесін де бұзады деп санайды. Осыдан келіп, егер мұсылман шын мұсылман болса, тәртіп бұзуға тиісті емес. Адамдар арасындағы қарым-қатынас мемлекеттік араласуынсыз-ақ дұрыс шешіліп жатады. Өйткені, жауапкершілік әрбір мұсылманның сеніміне, ар-ұятына, мұсылмандық имандылығына негізделеді. Міне, осы себепті мұсылмандық құқықтың өрісі кең, ол саясатпен де, мемлекетпен де, құқықпен де тығыз қабысып жатады, тәртіп бұзушылық өте сирек ұшырасады. Ислам діні тіпті хаюандарға артық жүк артуға, ұрып-соғуға, шыбын-шіркейлерді бет алдына өлтіруге тыйым салады.

Шариат та адамға, қоғамға аса үлкен қауіп пен қатер төндіретін сөз бен тілдің кесірінен болатынын ескеріп, адамдарға алдын ала ауыр күнәдән сақтандырады. Біздің қазақ халқында «Екі елі аузыңы төрт елі қақпақ қой» деп, баланы кішкентайынан тәрбиелейді. Өйткені, тіл қадірлі де етеді, қор да етеді. Ғайбат сөйлеу, сөз тасу, өтірік сөйлеу, жалған куәлік беру, өтірік ант ішу ұрыс пен таласқа жетелейді. Шариат сондықтан да адам баласын тіліне ие болуға шақырады. Ал оны жасаушыларды ауыр жазалап, күнаһар, ар-ұяты жоқ деп есептейді.

Ислам діні догмалары мұсылман адамның өзін алдымен пәктікке, сенімділікке, намаз оқуға, зекет пенг садақа беруге, ораза тұтуға тәрбиелеп, жаман іс әрекеттерден бойын аулақ мықтап даярлайды. Мұны бұлжытпай істеушілер ешуақытта жамандық іс-әрекеттерге бармайды, Алладан қорқады. Былайша айтқанда, исламдық догмалар адам баласын ізгілікке тәрбиелеуге даярлап, зор көмек көрсетеді.

Мұсылман адам өзіне-өзі сенімді болады.

Шариат заңдары адам құқығы мен бостандықтарына айрықша мән беріп, үнемі кез келген құқық салаларында оны қорғауға, күнәлілерді жазалауға кепілдік береді. Сонымен қатар, арам деп саналған іс- әрекеттерді істемеуді міндеттейді. Яғни, адамның тумасынан берілетін жеке басының құқықтарын ешкім, ешуақытта өзгелер тарапынан ажыратылуға жатпайды. Онан тек Алла ғана аластатуы мүмкін. Олар – ар-ожданы, өмірі, бостандығы. Сондықтан, қазіргі ислам экстремистерінің террорлық әрекеттері бізге түсініксіз болып отыр.

Адамның жеке басының бостандығы, еркін жүріп-тұруы, қадір-қасиеті әрдайым сақталады. Оған зорлық-зомбылық жасауға, жәбір көрсетуге шариат жол бермейді. Мұхаммед алейһис салам: «Сенім – кез келген зорлық-зомбылықтан бас тарту. Ешқандай момын зорлық-зомбылықты қолдамасын», – деп уағыздаған. [2] Адамзат баласы ақ не қара, қоңыр не сары түсіне, тегіне, бай- кедейлігіне қарамастан Алла алдында бірдей тең құқыққа ие.

Кез келген адам әлеуметтік-экономикалық құқықтарды иеленіп, жеке меншікке ие болуға, отбасын құруға, мәжілістерге, сот процестеріне қатысуға ерікті. Осындай кепілдіктер ала отырып, адам өз қоғамы ішіндегі әдет-ғұрып заңдарын, салт-дәстүрлерін сақтауға, өзгенің құқықтарын, бостандығын, ар-ожданын құрметтеуге, өз малынан зекет, үшір секілді мемлекет тарапынан белгіленген алым-салықтарды төлеуге, Отанын қорғауға, табиғатты сақтап, ұқыпты қарау міндеттеледі.

Ислам дінін және оның құндылықтарын өз мемлекеттерінің негізі есептеген мұсылман елдері өз конституцияларында ислам құндылықтарын қорғап, кепілдік беретінін жазады.

«Кез келген қылмыстық іс-әрекеттерде тазир деп аталатын жазаны Құран, Сунна, Иджма, Қияс, т.б. көрсетілмеген қылмыстық іс-


83

әрекеттерді болмағандықтан, оны объективтік және субъективтік жағына мән бере отырып жазалайды. Мысалы, зекет төлемеу, намаз оқымау, ораза тұтпау, міндеттемені орындамау, таразыдан алдап жеу, қоғамдық орындарда тәртіп сақтамау». [5] Сол секілді «ұрының іс әрекетін жасырушы да жазаға кесіледі. [6] Мұсылман заңгерлері арасында тазир категориясымен жазалау және оның түрлері жайлы әлі күнге талас-тартысты, әсіресе, қылмыскердің шашын алу, жартылай жалаңаш көшеде алып жүру, бірнеше күн тағам бермеу, т.б. жайында таласуда. Сондай-ақ, тазирмен тазалағанда берілетін дүре саны хадд жазасында берілетін дүре санынан кем болу-болмауы жайлы да әлі бір пікірге келген жоқ. Дегенмен, тазир категориясымен жазаланушы өзге хадд, қысас категорияларымен жазаланғаннан жеңіл екенін ескертеміз. Тіпті, кейде жаза қолданылмай, ескерту берілуі мүмкін.

Шариат заңы бойынша күнәлі іс істегендер, мейлі ол ісі майда, маңызсыз болғанымен, мейлі аса ауыр болғанымен, бұған қарамай «Каффарат», яғни таза айыбын өтуі тиіс. «Тазалану, пәктену айыбы – екі ай ораза тұту, құл некүңді азат ету, 30 аш-жалаңашты тойындыру. Сөйтіп, кәффарат деп белгілі бір жағдайларда істеген күнәсі үшін өкініп, не жазасын алып, кейін қылмысынан тазартылуы үшін, не болмаса кейде заңды іс-әрекеті үшін де орындауға жататын бұйрық түріндегі іс-әрекетті айтамыз.

«Жалпы кәффаратты қасақана кісі өлтіргенде, қасиетті рамазан айын қорлайтын заңсыз іс-әрекеті үшін өтейді», - деп көрсетеді. [7]

Былайша айтсақ, шариат заңына қарсы іс-әрекет жасағаны үшін төлеуге, өтеуге тиісті айыптар. Оны істеген ісінің ауыр-жеңіліне орай өтейді. Мысалы, ораза қағидасын сақтамаса 2 ай ораза, не қалған екі айыптың бірін ғана өтейді, ал қасақана адам өлтіргендер көрсетілген үш айыпты толық өтейді. Тек осы өтеуден кейін

ғана жасаған адам пәктелді деп есептеледі. Мұсылмандық құқықтағы адам құқығы мен бостандықтарды негізінен діни және құқықтық заңдардың өзара тығыз байланыстылығынан әрбір нормалардан көруге болады. Мұсылмандық сот ісін жүргізуде де ислам талаптарын бұлжытпай орындау бірінші кезекте тұрады. Куәлік беру, ант ішу арқылы сол адам істің ақ-қарасын дәлелдейді. Сол үшін де кез келген мұсылман адамның араның дін алдында да, заң алдында да таза болуы ғажап емес. Өйткені, «Алла бәрін біледі, бәрін көреді» деп өтірік айтып оның азабына ұшырамауды бірінші орынға қояды. Қорыта айтқанда, шариат заңдары қазақ әдет-ғұрып заңдарымен үндесе отырып, адам құқығын қорғауға пәрменді әсер етіп, қоғам мүшелеріне адамгершілік, имандылық, қайырылымдылық, бауырмалдық сияқты жақсы қасиеттерді тәрбиелеуге әсері зор екенін көреміз.

Ислам діні – пәк дін. Сондықтан да пәктікті қалайды. Пәктікті екі тарамға бөлуге болады. Олар дене пәктігі және рухани пәктік, әрбір мұсылманның ішкі рухани дүниесі де пәк, алла талаптарына сай болуға тиіс деген пікірді қалай отырып, нағыз мұсылмандық жолын қалап алушылардың адал, өзінің Отаны мен халқына берілген, имандылық пен ізгіліктің, қайырымдылық пен қамқорлықтың жаршысы, жетім мен жесірді жебеуші ретінде танылуын тілеп, қайта жазықсыз жандарға қарсы, Отаны мен халқына, мемлекеттік құрылысына қарсы әрекет жасап, шетелдін экстремистік саясатын қолдаудан бас тартуға тиіс деп есептейміз. Ғасырлар бойы әлпештеп келген ізгілігі мол ислам дінінің қадір-қасиетін түсірмей, шетелдің арзан қолпаштауы мен азын – аулақ көмегіне сатылып, халқының абзал қасиетін , ізгілігі мол иірімдерге толы ислам дінінің пәктігін сақтау әрбір азаматтың парызы болуы тиіс.

Қазіргі қолданыстағы ҚР Конституциясында да сөз және


84

шығармашылық бостандығына кепілдік беріліп, цензуарға тыйым салынған, әркімнің заңмен тыйым салынбаған тәсілмен ақпарат алу және тарату құқығы бекітілген.

Сонымен бірге, халықаралық тәжірибеде қабылданған шектеулер де бар: ҚР Конституциясының 20-бабының 3-тармағы бойынша, республиканың конституциялық құрылысын күштеп өзгертуді, оның тұтастығын бұзуды, мемлекет қауіпсіздігіне нұқсан келтіруді, соғысты, әлеуметтік, нәсілдік, ұлттық, діни, тектік-топтық және рулық астамшылықты, сондай-ақ қатыгездік пен зорлық-зомбылыққа бас ұруды насихаттауға немесе үгіттеуге жол берілмейді. Сондай-ақ, тәуелсіз Қазақстанның 21 жылдық тарихи даму кезеңі Республиканың саяси, экономикалық, рухани, мәдени, әлеуметтік жағынан нығайған кезеңін айқындай түсуде. Ол Қазақста Республикасының халықаралық деңгейде беделінің шексіз артуынан көрініп отыр.

Пайдаланған әдебиеттер тізімі: 1. Өсерұлы Н. Қазақ әдет-ғұрып заңдарына шариаттың әсерін зерттеу: заң ғылымдарының докторы дәрежесін алу үшін дайындаған диссертация. Алматы, 1997. – 247б. 2. Ахлақ – әдепке тиісті хадистер. – Ташкент, 1990. 38 б. 3. Төлеуғалиев Ғ. Қазақстан Республикасының азаматтық құқығы. 1 том. Алматы, 2001. 144 б. 4. Құран (және оның қазақша мағынасы). 1 бөлім. Аудармашылар: Нұралы Өсер ұлы, Серкімбай ұлы ат-Түркістани, Жұмабай Мақаш ұлы, Ізтай ұлы ат-Тарази. Москва, 1990. 346 б. 5. Ибраһим Дасуки аш -Шаһауи. Әл-Хисба фи –л -ислам. Каир.1962, 125 б. 6. Таки - ад Дин ибн Таймша . Ас сийаса аш-шариа. Каир, 1969. 90-91бб. 7. Өсерұлы Н., Қопабаев Ө. Мұсылмандық құқық..Алматы: Жеті Жарғы, 1998. – 75 б.

ПОЛОЖИТЕЛЬНАЯ РОЛЬ ЗАКОНОВ ШАРИАТА

Сарсенбаева З., Смагулова А.С. Казахско-Русский Международный университет; 030006, Актобе, ул. Айтеке би, 52 В данной статье рассматривается положительная роль законов шариата и его особенности в защите прав человека. Законы шариата призывает людей к гуманизму и добрате, примерению. Ключевые слова: мусульманское право, шариат, исламская религия, гуманизация.

POSITIVE ROLE OF SHARIA ISLAMIC LAW

Sarsenbayeva Z., Smagulova A.S. Kazakh-Russian International University; 030006, Aktobe, st. Aiteke 52

Positive role of Sharia Islamic Law and its features in protection of human right is under study in this article. Sharia Islamic Law appeals people humanism and kindness, reconciliation. Key words: Islamic Law, Sharia, Islamic religion, humanization


85

ФОРМАЛДЫҚ ЖӘНЕ МАТЕРИАЛДЫҚ ҚҰРАМНЫҢ ҚЫЛМЫСТЫ ДҰРЫС САРАЛАУҒА ЖӘНЕ ҚЫЛМЫСЫНА

СӘЙКЕС ЖАЗА ТАҒАЙЫНДАУДАҒЫ МАҢЫЗЫ

Оразаева Гаухар Максуткановна, Құқықтану мамандығының магистранты


Бұл мақалада автор формалдық және материалдық құрамның қылмысты дүрыс саралауға және қылмысына сәйкес жаза тағайындаудағы маңызы зор, себебі адамның өміріне қарсы қылмыстық құқық бұзушылықтарды саралаған кезде кісі өлтіруге дайындалу мен оқталу деп өлтіруге тікелей бағытталған, бірақ қылмыскердің әрекеттеріне байланысты емес себептермен тірі қалып отырғанын анықтап осыған сүйене отырып қолданыстағы заңнамаларды жетілдіру жолдарын ұсынып отыр. Тірек сөздер: Қылмыстық кодекс, Қазақстан Республикасы, формалдық құрам, материалдық құрам.

Қылмыстық заңмен қорғалатын қоғамдық қатынастарға қол сұғатын тұлғаның әлеуметтік қауіпті жүріс-тұрысының сыртқы жағының көрінісі қылмыстың объективтік жағы болып табылады. Нақты қылмыс үшін жауаптылық қарастырылған ҚК-тің Ерекше бөлімінің баптарында ол барынша сипатталып жазылады. Адамның әрбір әрекетін соның ішінде қылмыстық әрекетін ой арқылы екі құрамдас бөлікке бөлуге болады: белгіленген мақсатқа қол жеткізудің жолдары мен құралдарын, сезіну, белгілі бір шешімді қабылдаудан тұратын интеллектуалдық-еріктілік және нақты әрекет арқылы яғни сыртқы объектіге белгілі бір ықпал ету жолымен ойластырған шешімді жүзеге асырудағы нақты әрекет.

Адамның әрекетін ішкі және сыртқы жақтарға бөлу жоғарғы дәрежеде шартты болып табылады. Адамның қылығының жануардың жүріс- тұрысынан айырмашылығы да сол, оның барысында адамның санасы, еркі қатысты болады.

Жалпылама түсінігінде қылмыстың объективтік жағы қылмыстық заңмен қорғалатын объектіге қоғамдық қауіпті қол сұғудан көрінетін адамның сыртқы жүріс-тұрысының актісі болып табылады.

Қылмыстың объективтік жағы негізінен төмендегідей белгілерден тұрады.

қоғамға қауіпті іс-әрекет (әрекет немесе әрекетсіздік);

қоғамдық қауіпті салдар; іс-әрекет және салдар

арасындағы себепті байланыс; қылмыстың жасалған орны,

уақыты, жағдайы, тәсілі мен құралдары. Біздің ойымызша аталған

ұстаным дұрыс, іс-әрекеттің сыртқы жағын саралау осыған негізделуі тиіс.

Алайда құқықтық әдебиеттерде қылмыстың объективтік жағының белгілеріне қатысты өзге де пікірлер айтылған. Мысалы, А.А. Пионтковский қоғамға қауіптілікті оның белгісі ретінде қарастыруды ұсынады[1]. В.Н. Кудрявцев қылмыстың жасалу тәсілін, орнын және жағдайын объективтік жақтың «дербес элементтері» ретінде қарастыруды танымайды себебі олар қылмыскердің іс-әрекетін (әрекет немесе әрекетсіздікті) ғана сипаттайды[2].

Формальдық қылмыс құрамы деп зардабы болмайтын қылмысты айтамыз. Формальдық кылмысқа жататындар: пара беру (367-бап), қызмет жөніндегі жалғандық (З69-бап). Пара беру, параны кез келген нысанда берген уақыттан бастап, белгілі бір зардаптың болуына қарамастан аяқталған қылмыс деп саналады. Кейде заң шығарушы қылмыстың аяқталған уақытын алдын ала қылмысты әрекет сатысына көшіреді. Мұндай құралымда қылмыс құрамын келте құрам деп айтамыз. Келте қылмыс кұрамына адамның


86

иммун тапшылығы вирусын жұқтыру қаупінде қалдыру (118-бап, 1-бөлігі) жатады. Бұл кұрам бойынша заң шығарушы аяқтау уакытын оның зияндылығына байланысты оқталу сатысына көшірген. Яғни, бұл қылмыс деп аталған адамдардың жәбірленушіге осы ауруды жұқтырған уақытынан емес, оларға осы ауруды жұқтыру қаупін туғызған уақыттан бастап аякталған деп танылады. Келте қылмыс құрамына бандитизм де (268-бап) жатады. Бұл қылмыс құрамы ұйымдастырылған уақыттан бастап-ақ біткен қылмыс деп есептелінеді.

Бұдан байқайтынымыз қылмыстың объективтік жағының мазмұны даулы мәселе әрине бұл оны бірегей түсінуде, ақыр аяғында жасалған қылмысты саралауда ықпалын тигізбей қоймайды. Іс-әрекетті қылмыстың объективтік жағы бойынша саралау қылмыстық жазалауға жататын әрекет немесе әрекетсіздік фактісін және оның салдарын анықтаудан басталуы тиіс. ҚК-тің Ерекше бөлімі баптарының диспозицияларында кейбір жағдайларда қылмыстық нәтижені ғана көрсетіп қояды. Қылмыстың объективтік жағы барынша толық жазылып, іс-әрекет және салдар туралы толық айтылған диспозицияларда бар. Мысалы ҚК-тің Ерекше бөліміндегі 106 бап: Адамның өміріне қауіпті немесе көруден, тілден, естуден, қандай да болсын органнан айырылуға немесе органның қызметін жоғалтуға немесе бет-әлпетінің қалпына келтіргісіз бұзылуына әкеп соққан денсаулыққа қасақана ауыр зиян келтіру, сондай-ақ өмірге қауіпті немесе еңбек қабілетінің кемінде үштен бірін тұрақты түрде жоғалтуға ұштасқан немесе кінәліге мәлім кәсіби еңбек қабілетін немесе түсік тастауға, психикасын бұзуға, есірткімен немесе уытты умен ауыруға душар еткен денсаулықтың бұзылуын тудырған денсаулыққа өзге зиян келтірген қасақана ауыр зиян келтіру – деп сипатталған. Қылмыстық заңда қылмыс құрамы белгілерін сипаттап жазудың заңи-техникалық әдістері

қылмысты іс-әрекетті саралау үшін үлкен маңызға ие болады. Егер заң бабының диспозициясында субъектінің әрекеті сипатталып жазылып, олардың толық тізімі бекітілген болса соттың кеңейтілген түсіндіру арқылы өз қалауы бойынша олардың қатарын көбейтуге құқығы жоқ. Егер де диспозицияда қылмыстық салдар көрсетілген болса онда тергеу және сот органдары аталған салдарға әкелген тұлғаның қоғамға қауіпті жүріс-тұрысының түрлерін анықтауға міндетті, залалдың келтірілуі қасақаналық немесе абайсыздық екендігін тиісті саралап одан әрі ҚК-тің нақты бабы бойынша жүргізілуі керек. Ендеше адамдардың іс-әрекеттері қылмыстық құқыққа қайшылықта болуы керек, осындай жағдайда әрекеттің қылмыстылығын жоятын мән-жайда жасалған, заңда көрсетілген салдарға алып келген қылық болып табылмауы тиіс. Адамның сыртқы жүріс-тұрысының жекелеген немесе бірнеше мәрте актілерін, сонымен қатар оның белгілі бір құралдары, өндірістік үрдістерді, заттардың өзіндік ерекшеліктерін пайдаланып қылмыс жасауын біз қылмыстық әрекет ретінде түсінеміз. Тиісті жағдайда кінәлі тұлға жасауға міндетті және жасай алатын әрекеттерді жасамауынан көрінетін пассивтік жүріс-тұрысын қылмыстық жауаптылықты туындататын әрекетсіздік ретінде бағалаймыз. Аталған әрекетсіздік кей реттерде ауыр салдардың туындауына әкеп соқтыруы мүмкін, және де ол адамдардың өзара тәуелділігі мен өзара байланыстылығынан туындайды. Бұл жерде біз азаматтың құқықтық міндеттемелігі жөнінде айтуға тиістіміз.

Аталған міндеттемелік төменде көрсетілгендерден туындайды.

1) заңның немесе өзге нормативтік актінің тікелей міндеттеуінен

2) қызметтік, кәсіби міндеттерді, туыстық және өзге де жеке өзара қатынастарды атқару міндетілігінен

3) азаматтың бұрынғы қызметінен туындауы немесе тұлғаның


87

өзінің құқық арқылы қорғалатын мүддені қауіпті жағдайда қалдыру яғни, қауіпті салдардың пайда болуы қаупін туындатуы.

Қылмыс ретінде бағаланатын әрекетсіздік барысында тергеу органдары мен сот кінәлі тұлғаның белсенді әрекеттерді жүзеге асыруы арқылы залалдың алдын алуға нақты мүмкіндігі болғандығын дәлелді түрде анықтауға міндетті. Егер тұлғаның ондай мүмкіндігі болмаса әрекетсіздік үшін қылмыстық жауаптылық туындамауы тиіс. Қылмыстық салдар түсінігі тұрғысында мәселе күрделілек болып табылады. Олардың мәнісі қылмыстық заңмен қорғалатын қоғамдық қатынастарға қол сұғудың нәтижесі – залалда. Залал немесе зиян әртүрлі болуы мүмкін материалдық, психологиялық, саяси, әлеуметтік, ұйымдастырушылық және тағы басқалай. Залалдың сипаты мен мөлшері ҚК-те анықталған. Заңшығарушы топтық және тікелей объектінің маңыздылығы мен құндылығын басшылыққа алады. Құқыққа қарсы әрекеттің қоғамдық қауіптілік дәрежесі оның болған немесе нақты болуы мүмкін нәтижесі осыған негізделіп, айқындалады. Мысалы мемлекетке қарсы қылмыстық құқық бұзушылықтар саяси және экономикалық залалдар келтірсе, жеке адамға қарсы қылмыстар – тәндік және психикалық зияндар келтіреді.

Құрлысы жағынан қылмыс құралдары жай және күрделі болып бөлінетіндігі белгілі. Күрделі құрамдарда бір емес, екі немесе оданда көп қылмыстық салдар болуы мүмкін. Мысалы бұзақылықтың объектісі қоғамдық тәртіп болып табылады және бұл түсінікке меншік нысандарына қол сұғылмаушылық, қоғамдағы жүріс-тұрыс тәртібін сақтамау да кіреді.

Жалпы алғанда материалдық және тәнге келтірілген зиянды барынша жеткілікті түрде шамалауға немесе өлшеуге болады. Оларды есептеу барысында төмендегідей негіздер басшылыққа алынады. Белгілі бір

нәрсенің құны, саны, сапасы, зиян мөлшері, талан-тараж мөлшері, денсаулыққа келген залалдың және еңбек қаблеттігінің жоғалту дәрежесі.Саяси, идеологиялық, ұйымдастырушылық психикалық, әлеуметтік мәнісіндегі моральдық зияндар көзге көрінбейтін сипатта болғандықтан оларды өлшеу белгілі бір қиындықтарды туғызады. Осы орайда уақыт, қол сұғу объектісіндегі зиянды өзгерістердің ұзақтығы, тереңдігі, тұрақтылығы, қылмыс объектісінің құндылығымен айқындалатын келтірілген зиянның орнының толтырылмайтындығы, іс-әрекеттің жасалған орны және уақытына сәйкес объектінің залалсыз қызмет атқаруының өзектілігі және басқа өлшем бірліктерін басшылыққа аламыз.

Қылмыстық құқық теориясында қылмыстық салдарды негізгі және қосымша қылып бөлу қалыптасқан. Олардың алғашқысы қылмыстың объективтік жағын сипаттайтын құрам белгілерінің жиынтығына кіреді. Ал екіншісі яғни қосымша салдар белгілі бір жағдайда әртүрлі пікірлерді қалыптастырып отыр.Қылмыстық нәтиже ретінде қылмыстық заңда қарастырылған, тұлғаның әрекетімен немесе әрекетсіздігінің ықпалымен жүзеге асырылатын және қылмыс құрамының объективтік белгілеріне жатқызылатын қоршаған әлемдегі өзгерісті түсінуіміз керек. Аталған қылмыстық салдар қылмыстық заңмен қорғалатын әлде қандай объектілерге тікелей немесе жанама залал келтіреді немесе залал келтіру қаупін туғызады. Я.М. Брайнин «қылмыстың салдары» және «қылмыстық нәтиже» түсініктерінің арасына айырым қою қажеттілігі жөнінде айтқан[3]. Ол қылмыстың салдарына қылмыстық әрекет ықпал еткен сыртқы әлемдегі барлық өзгерістерді жатқызады. Мысалы, адам өлтірудегі – жәбірленушінің өлуі және туыстарының қайғыруы : қылмыс құрамының болуы үшін маңызы бар сол салдар қылмыстық нәтиже болады, оларсыз қылмыс


88

аяқталған болып есептеліне алмайды және нәтиже берілген қылмыстың құрамын анықтай алатындай.

Қылмыстық құқықтығы себепті байланыс өзінің негізін анықтайтын басымдығымен құбылыстар мен олардың заңи маңыздылығының арасындағы себеп салдарлық қатынастарды ашу мен түсіндіруден көрінеді. Қылмысты объективтік жағы бойынша саралауда осындай байланысты анықтау міндетті қажеттілік. Қылмытың объективтік жағының міндетті белгісі ретінде танылатын іс-әрекетпен нәтиженің арасындағы себепті байланыс нақты және өзінің сипаты бойынша кінәлі болуы тиіс.Қылмыстық құықтағы себепті байланысты ғылыми – практикалық салыстырмалы түрде үнемі зеттеу төмендегілерді қуаттайды: Субъектінің қылмыстық-құқықлық белгілерге ие болатын нақты әрекеті немесе әрекетсіздігі себептілік арқауының бірінші түйіні.

Әрекет (әрекетсіздік)уақыты бойынша нәтижеден озық болуы тиіс. Іс-әрекет залалдық туындауының қаупін туғызатындай құқыққа қайшы немесе адамгершілікке жат болуы тиіс. Іс-әрекет залалдың болуының қажетті шартының ролін атқарады. Іс-әрекет саладрдың тек қана қажетті шарты ретінде танылмай себебі болуы тиіс және жалпылама емес, қылмыстың жасалуының нақты мән-жайында

Іс-әрекетпен салдардың арасындағы әрқашан объективті болып табылатын себепті байланыстың және олардың арасындағы қасақаналық немесе абайсыздық нысанындағы кінәлі байланыстың араласуына жол бермеу керек.

Ең алдымен объективті себепті байланысты, ал содан кейін субъектінің оның көре білуін анықтау қажет. Пайда болған қылмыстық салдардың заңдылығы мен кездейсоқтылығы істің мән-жайын олардың жиынтығында бағалау негізінде шешілуі тиісті практикалық мәселе болып табылады. «Адам өлтіру-материалдық құрамға

жататын қылмыс» -деп көпдеген қазақстандық ғалымдар есептейді (Ағыбаев А.Н., Рахметов С.М., Борчашвили И.Ш., Иксатова С.Т.) [4],[5],[6],[7]. Бұл қалыптасып қалған көзқарас ҚР ҚК 99 бабының екі бөлігінде қамтитын анықтама, бірақ біз жаңа көзқарас қалыптастыру қажет деп есептейміз.

Біздің пікірімізше адамның өміріне қарсы қылмыстар, соның ішінде кісі өлтірудің 99 баптың 1-ші тармағын формальдық құрамға айнарлдыру қажет деп есептейміз.Себебі өмірлік тәжірибеде қылмыстың субъектісі адамды өлімші қылып ұрып-соғып немесе пышақтап, немесе атып, бірақта мерген болмағандықтан, немесе зәбірленушінің денсаулығының мықтылығынан тірі қалған жағдайда қылмыстық заң бойнша, біздің пікірімізше себепсіз, негізделмеген түрде, адамшылық заңдарына қайшы жағдай заңда бекітілген, яғни, ол адамның жазасы жеңілдейді, бұл қоғамға қаупты іс-әрекеттің кісінің өлімімен аяқталмауына қылмыстың субъектісі еш шара қолданған жоқ, ол барынша өлтіруге тырысты, соған қарамастан заңда, яғни, ҚР ҚК 56 бабының 2,3,4тармақтарында, біздің пікірімізше, себепсіз, жазасына қатысты нақты мөлшерінің азайуы және жеңілдетілуі қарастырылған. Сондықтан ҚР ҚК 99 баптың 1 тармағында кісіні өлтіруге тікелей бағытталған зәбірленушіні өлім ауызындағы жағдайға апарған, бірақ адамның өлмеуі қылмыскердің жасаған адамды аман алыпқалайын деген іс-әрекеттерінің арқасында тірі қалған емес жағдайды формальды құрамға жатқызу қажет, себебі ол қылмыскердің қалауына қарамастан ол адам тірі қалып тұр.Кісі өлтірудің 1-ші тармағы формальды құрам болып, ал екінші тармағы сол күйінде материалдық құрам болып қалғанын дұрыс шешім деп есептейміз. Себебі ҚР ҚК 56 бабында қарастырылған жеңілдіктерді қолдану әділеттілік қағидасына қайшы келіп түр.


89

Қолданылған әдебиеттер тізімі

1.Пионтковский. А.А. Учение о преступлении. М., 1961. 115 б. 2. Кудрявцев В.Н. Теоретические основы квалификаций преступлений. М., 1963, 3-4. б. 3.Брайнин Я.М. Уголовная ответственность и ее основание в советском уголовном праве. М., 1963. 94

4.Ағыбаев А.Н. Қылмыстық құқық. Ерекше бөлім – Алматы: Жеті жарғы, 2000 – 520 бет. 5.Рахметов С.М., Турецкий Н.Н. Преступления против личности: Учебное пособие – Алматы: Жеті жарғы, 2004. – 176 стр. 6.Борчашвили И.Ш., Рахимжанова Г.К. Комментарии к Уголовному кодексу Республики Казахстан.- Караганда: РГК ПО Полиграфия, 2009.-960 с. 7.Иксатова С.Т.Қылмыстық құқық (ерекше бөлім): оқу құралы ─ Павлодар, 2011. ─ 334 б.

ВАЖНОСТЬ ФОРМАЛЬНОГО И МАТЕРИАЛЬНОГО СОСТАВОВ В

ПРАВИЛЬНОМ ПРЕСТУПЛЕНИЯ И ОПРЕДЕЛЕНИЯ МЕРЫ ПРЕСЕЧЕНИЯ В СООТВЕТСТВИИ С ПРЕСТУПЛЕНИЕМ

Оразаева Г.М.


В данной статье автор исследует формальные и материальные составы уголовных правонарушении, в результате изучения уголовных правонарушении против личности приходит к выводу от том, что при совершении покушения на убийство субъект преступления жертва преступления случайно остается живым, а не вследствие каких-то положительных действии со стороны преступника. В таких случаях законодательство предусматривает уменьшение срока наказания, что по мнению автора, противоречит принципу справедливости и в связи с этим автор вносит новые предложения по совершенствованию действующего уголовного законодательства. Ключевые слова:Уголовный кодекс, Республика Казахстан, формальный состав, материальный состав.

IMPORTANCE FORMAL AND MATERIAL COMPOSITION CRIMES IN THE RIGHT AND DEFINITIONS REVENTIVE MEASURE UNDER THE CRIME

Orazaeva GM

Kazakh-Russian International University; 030006, Aktobe, st. Aiteke 52 In this article the author explores the formal and material elements of a criminal offense as a result of the study of criminal offenses against the person comes to the conclusion from that in the commission of attempted murder of a victim of crime perpetrator accident remains alive, and not because of some positive action on the part of the offender . In such cases, the law provides for a reduction of sentence, which in my opinion, contrary to the principle of equity and in this connection the author makes new proposals to improve the existing criminal law. Keywords: Criminal Code of the Republic of Kazakhstan, the formal structure, material composition.


90

АЗАМАТТЫҚ ҚАТЫНАСТАҒЫ КЕПІЛ ИНСТИТУТЫН ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕУ МӘСЕЛЕЛЕРІ

Джигитова Р.,

з.ғ.к.,доцент Смагулова А.С. Қазақ-Орыс Халықаралық университеті, 030006, Ақтөбе, Әйтеке би көш. 52

Мақалада азаматтық қатынастағы кепілдің атқаратын қызметі, кепіл қатынастарының азаматтық құқықтағы даму эволюциясы және кепіл институтын құқықтық реттеу мәселелері қарастырылған. Кілт сөздер : кепіл, азаматтық қатынастар,эволюция,құқықтық реттеу.

Қазақстан Республикасының

нарықтық экономикаға өтуі экономикалық қатынастарды қайта жаңғыртып, оның құқықтық негізін қалыптастыруды талап етеді. Экономикалық реформа әсерімен азаматтық қатынас айналымы қарқынды дамуда, жетілдірілуде, зерттелуде. Сол экономикалық реформаларды жүзеге асыру мақсатында азаматтық құқықтық қатынастар субъектілерінің құқықтық мәртебесінің теңдігі, меншікке қол сұғылмайтындығы, азаматтық-құқықтық шарттың еркіндігі, несие берушілердің құқықтары мен заңды мүдделерін қорғау, азаматтық құқықтардың қорғалуына ерекше көңіл бөлінуде. Бұл негізінен азаматтық құқық қағидаларнан туындайды. Сондықтан азаматтық құқықтағы болып жатырған өзгерістер азаматтық қатынастағы кепіл қатынастарын реттеу, кепіл заңдары нормаларын жетілдіруге Қазақстан Республикасының заңнамаларында біршама көңіл бөлінуде.

Кепіл институтының кеңінен қолданылуы қоғамдағы экономикалық өзгеріске, атап айтқанда нарықтық қатынасқа байланысты 80- жылдардың аяғы- 90 жылдардың басында кеңінен қолдану қажеттігі байқалды. Оған себеп, елде кәсіпкерліктің дамуы және оларға несие беру болды. Кепіл әрине өзінен өзі болмайды, ол несие берушінің талаптарының қанағаттандырылуын қамтамасыз ету үшін қажет болып есептеледі. Кепілмен қамтамасыз етілген міндеттеме бойынша несие берушіде екі талап болады: біреуі – қамтамасыз етілетін міндеттеме

бойынша борышкерге талап , екіншісі – кепіл нысаны болып табылатын мүліктің кепіл берушісіне талап. Егер кепілге өткізілетін мүлікті сатқаннан түскен ақша толық қанағаттандыруға жетпесе, онда несие беруші, жалпы ереже бойынша, кепілге өткізілген мүліктің құны жаппаған бөлікті борышкердің орындауын, оның ішінде өндіртіп алуды борышкердің барлық мүлкіне аудару есебінен орындауын талап етуге құқылы болып табылады. Міне осыдан келіп, кепіл немесе кепілдік құқық деп несие берушінің міндеттеме бойынша өз талаптарын борышкердің немесе заттық кепіл болу үшін белгілі бір затының не өзге мүлкінің құндылығы есебінен қанағаттандырудағы айырықша құқығы танылады. Кепіл институтының қарқынды дамуы Қазақстан Республиксында кепіл қатынастарын тікелей немесе жанама реттейтін бір қатар заң актілерінің қабылдануына әкелді. Солардың алғашқыларының бірі 1991 жылдың 23 желтоқсанынында Қазақстан Республикасының «Кепіл туралы» Заңы [1] 1992 жыл 1 наурызда қолданысқа енген болатын. Бұл заңда кепіл ұғымына түсінік бере отырып, оның пайда болу негізі, кепілге салынатын мүлік, кепіл қатынасына байланысты субъектілердің құқықтары мен міндеттері т.б. жағы қарастырылған, яғни бұл заңның Кеңестік дәуірдегі Азаматтық Кодекстен өзгешелігі кепіл пәнін жүзеге асыруға біршама еркіндік беріп, жеке тарау ретінде қарастырады. Бірақ бұл заң 1995 жылы 1 наурызда Азаматтық Кодекстің (жалпы бөлімі) күшіне енуге


91

байланысты өз күшін жойды. Ал, Азаматтық Кодекстің кепіл қатынастарына байланысты жалпы ережелерінде: кепіл ұғымы, кепілдің мәні, пайда болу негіздері, түрлері, кепіл арқылы қамтамасыз етілетін талаптар, кепілді тоқтату жағдайлары кеңінен қарастырылған. Кепіл қатынастарын реттеуді жетілдіре түскен нормативті актілердің бірі 1995 жылы 23 желтоқсанда қабылданған Қазақстан Республикасы Президентінің «Жылжымайтын мүлік ипотекасы туралы» [2] заң күші бар жарлығын және оны 1995 жылы 23 желтоқсанда қабылдаған «Жылжымайтын мүлікке құқықтарды және онымен жасалатын мәмілелерді мемлекеттік тіркеу туралы» Жарлығы [3] және 1998 жылғы 30 маусымдағы «Жылжитын мүлік кепілін тіркеу туралы» заңы болып табылды. Кепілдің нысаны болып табылатын мүліктің түріне байланысты жерді пайдалану құқығы кепілі, бағалы қағаздар кепілі, вексельдер кепілі, валюталық құндылықтар кепілін құқықтық реттеу ерекшеліктері туралы көптеген арнайы нормативті актілер қабылданып Қазақстан Республикасында кепілдік құқықтың рөлі артып отырғандығын көреміз.

Азаматтық құқық теориясында күрделі мәселенің бірі кепілдің құқықтық табиғатын айқындауда ғалымдардың пікірлері әлі де таласты. Зерттеуші ғалымдардың бір тобы оны заттық құқыққа жатқызса, енді бірі міндеткерлікке жатқызады. Ал негізінде осы кепіл өзінде заттық құқық сияқты міндеткерлік құқықтық сипатты да қамтитындығын көреміз. Бұл кепілдің қосарлы табиғатын көрсетеді. Осыған байланысты кепіл болмысы кепіл берушінің басқа несие беруші алдында кепілге салынған мүліктің құнынан кепіл ұстаушының талаптарының басым қанағаттандырылуын қолдап, кепіл ұстаушының басым құқын шартты болуы тиіс. Несие берушінің мүдделерін кепілмен тиімді қамтамасыз етуге теріс ықпал жасайтын жағдайларға жол бермей заңнама деңгейінде кепіл

нысанының ерекшелігін ескере отырып, құқықтар кепілін неғұрлым жетілдіру қажеттігі туындайды. Қазіргі күні кепілдің кең тараған түрі ипотекаға байланысты қарастыратын болсақ, ол жылжымайтын мүлік түрлері – жер учаскелері, өндіріс, тұрғын үй, пәтерлермен қатар жылжымалы айналыстағы тауарларға да беріледі. Ипотекалық несие үкіметтің бағдарламасына сәйкес халықты тұрғын үймен қамтамасыз ету үшін маңызы зор. Кепіл туралы Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексінің 299 – 327 баптары аралығында біршама айтылған.

Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексінің кеңестік дәуірде қабылданған Азаматтық Кодекстен айырмашылықтарының бірі кепілге салынған мүлікті сақтандыру, кепілге салынған мүлікті күтіп ұстау мен сақтау, немесе мүліктің жоғалу, бүліну салдарынан туындайтын жауапкершілік түрлері айқындалып, кепілге салынған мүліктен ақы өндіріп алу негіздері, тәртібі көрсетілген. «Кепіл туралы шартта, сондай-ақ осы Кодексте және өзгеде заң құжаттарында көзделген реттелде кепіл ұстаушы салынған мүлікті соттан тыс күштеу тәртібімен сауда өткізу (аукцион) арқылы өз бетімен сатуға құқылы. Ақшалай қарызды қамтамасыз ететін кепілге салынған нәрсені сату жөнінде кепіл ұстаушы банктің де осындай құқығы болады» - деп көрсетеді [4, 95 б]. Дегенмен жария саудаларға салып сату жолымен кепілге салынған мүлікті өзкізудің жалғыз тәсілін белгілейтін Азаматтық кодекс нормалары дамып отырған азаматтық айналымның қажеттіліктеріне жауап бермейді және кепіл нысаны ретінде болуы мүмкін жекелеген объектілердің ерекшеліктерін ескермейді. Кепілге берілген мүліктің түріне байланысты кепіл нысанын өткізу тәсілдерін құқықтық реттеуге сараланған әдіс қажет. Кепілге салынған мүлікті оның түріне тәуелсіз өткізудің жалғыз тәсілі ретінде жария сауданы белгілеу негізсіз, әрі тиімсіз. Сондықтан


92

кепілдің құқықтық қатынастар тараптарына кепілге салынған мүлікті өткізу тәсілін шарттық тәртіпте белгілеу мүмкіндігін беру орынды. Бұл кепіл институтының тиімділігін жоғарылатады.Кепіл қатынастарын реттеу проблемасы мемлекеттің экономикалық жағдайы, саясатымен де тығыз байланысты мәселе болып табылады.

Пайдаланған әдебиеттер

1. Закон Р.К. «О залоге» от 23.12.1991г. // Ведомости Верховного Совета Р.К., 1991, № 52. ст. 638.

2. «Қ.Р. Президентінің 1995. 23. 12. Жылжымайтын мүлік ипотекасы» туралы Заң күші бар жарлығы. // Ведомости ВС Р.К., 1995ж., № 24 с. 165. 3. «Қ.Р. Президентінің 1995. 23. 12. Жылжымайтын мүлікке құқықтарды және онымен жасалатын мәмілелерді мемлекеттік тіркеу туралы»Жарлығы. Ведомости ВС РК, 1995 ж., Қ.Р. Президентінің 1995. 23. 12. № 24. 4. Қ.Р. Азаматтық Кодексі (Жалпы бөлім) // Қ.Р. Жоғары Кеңесінің Жаршысы, 1994, 27.12.

ПРОБЛЕМЫ ПРАВОВОГО РЕГУЛИРОВАНИЯ ЗАЛОГОГО ИНСТИТУТА В ГРАЖДАНСКОМ ОТНОШЕНИИ

Джигитова Р., Смагулова А.С.


В данной статье рассматривается роль залога, эволюционное развитие залоговых отношении в гражданском праве и проблемы правового регулирования залогого института. Ключевые слова: залог,гражданские отношении,эволюция,правовое регулирование.

PROBLEMS OF LEGAL REGULATION OF THE

INSTITUTE BAIL IN CIVIL RELATIONS

Dzhigitova R., Smagulova A.S. Kazakh-Russian International University; 030006, Aktobe, st. Aiteke 52

In this article the role of transformational growth of mortgage relations in civil law and problems of statutory regulation of mortgage institute. Key words: mortgage, civil relations, evolution, statutory regulation


93

ПРОФИЛАКТИКА ПРЕДУПРЕЖДЕНИЯ ПРЕСТУПНОСТИ В КАЗАХСТАНЕ

Макаревич Ж.Л., Ильясов А.М., магистранты специальности Юриспруденциия,

Телибеков Б.А., к.ю.н., доцент кафедры Юриспруденция Казахско-Русский Международный университет; 030006, Актобе, ул. Айтеке би, 52 В данной статье рассматриваются проблемы, имеющие место в профилактической деятельности предупреждения преступности в современный период. Подчеркивается особое значение профилактики преступлений, профилактические меры предупреждения преступности и их классификация. Ключевые слова: профилактика преступности, меры предупреждения преступности, классификация преступности, предотвращение преступности, преступление.

При всех расхождениях в уровне

преступности в различных странах первой и определяющей тенденцией в мире является ее абсолютный и относительный рост. Сказанное означает, что преступность необходимо профилактировать.

Понятие «профилактика преступности» может пониматься как в широком, так и в узком смысле. В широком понимании профилактика является синонимом предупреждения. В узком же смысле слова профилактикой считаются меры, направленные на выявление и ликвидацию причин и условий конкретных преступных деяний, а также на установление лиц, потенциально способных совершить преступление, с целью осуществления направленного предупредительного воздействия. Такая деятельность является одним из этапов комплексного предупреждения преступности. Предотвращение преступлений сводится к пресечению преступной деятельности на начальном этапе, когда преступник только замышляет, планирует совершение определённого деяния (то есть на стадии, когда его деятельность ещё не является уголовно наказуемой). Пресечение преступлений имеет место, когда процесс совершения преступления останавливается внешним воздействием на стадии приготовления или покушения, когда преступник только подготавливает средства или орудия совершения преступления, ищет соучастников, осуществляет сговор на совершение преступления, либо когда

процесс преступного посягательства пресекается до того, как была достигнута его цель, причинён преступный вред. [1]

Предупреждение преступности предполагает, в частности, эффективную систему, во-первых, мер общей профилактики как совокупности социально экономических, идеологических, культурно-воспитательных, организационно-управленческих, правовых мероприятий; во-вторых, мер индивидуальной профилактики. Целям предупреждения преступности подчинены и многие другие меры и мероприятия общегосударственного значения. Если говорить об организационно-правовой стороне борьбы с преступностью, то к таким мерам можно отнести, например, обеспечение неотвратимости наказания за совершенное преступление, исправление и перевоспитание осужденных и др. В широком смысле слова профилактика – это недопущение преступлений, предохранение членов общества от совершения ими противоправных деяний (представляющих собой преступления). Профилактика – это и деятельность по недопущению нарушений норм уголовного права. В этом смысле в нее входит правоохранительная деятельность. В узком смысле под профилактикой преступлений надо понимать деятельность, во-первых, по выявлению и устранению причин преступлений, условий и обстоятельств,


94

способствующих их совершению, во-вторых, по определению круга лиц, могущих совершить преступление (в силу их антиобщественной направленности), и проведение с ними необходимой профилактической работы. [2] Если рассматривать в совокупности эти понятия (в широком смысле слова), то они образуют единое содержание понятия «профилактика преступлений». В профилактике преступлений можно выделить два вида деятельности: профилактическую и правоохранительную. Профилактика правонарушений – это деятельность по выявлению и устранению причин, их порождающих, иначе говоря – предотвращение возникновения правонарушений. Основной метод профилактики – убеждение, а в правоохранительной деятельности – принуждение. Таким образом, профилактика правонарушений – это совокупность мер, разрабатываемых и проводимых государственными органами, учреждениями, общественными формированиями, направленная на выявление и устранение причин, условий и обстоятельств, способствующих совершению правонарушений. В этом плане важное значение имеет классификация мер предупреждения преступности. Она дает возможность все многообразие предупредительных мер свести в определенную систему, разграничить компетенцию различных организаций по предупреждению преступлений, способствует четкому определению границ такой деятельности, формулирует требования, рассчитанные на определенные группы предупредительных мер. Классификация необходима и для того, чтобы систематизировать результаты осуществляемых криминологических исследований и наметить дальнейшие их направления для успешной разработки предупредительных мер. [2]

Профилактические меры классифицируются по ряду признаков:

• цель и уровень предупредительных мероприятий

• их масштаб • правовая регламентация • характер мер • момент (стадия) применения • субъекты предупредительной

деятельности В литературе встречаются более

десятка различных классификаций мер предупреждения преступности. Несмотря на те или иные недостатки, они представляют определенный интерес. [2] Целью классификации мер предупреждения преступлений является разделение на группы, каждая из которых обладает некоторыми специфическими свойствами. Классификация мер предупреждения как прием научного исследования подчиняется строгим требованиям: она должна, в частности, охватывать весь круг мер, осуществляемых самыми различными субъектами, облегчить практическое применение мер предупреждения преступности; создавать теоретическую основу совершенствования методики их проведения. Максимальное удовлетворение этих требований возможно при построении классификационных систем, основанных на различных критериях. Меры предупреждения преступности могут быть классифицированы и по различным признакам (с учетом предмета воздействия, области регулирования и т.д.). Так, все меры подразделяются на социально-экономические, культурно-воспитательные, идеологические, организационные, правовые и т.п. Одним из непременных условий обеспечения наибольшей точности классификации специальных мер предупреждения преступлений является группирование их с учетом области применения, объектов воздействия, параметров и масштабов функционирования. [2]


95

К этому перечню можно добавить различные мотивы преступного поведения (ревность, корысть, месть и т.п.); разные по правовому положению группы преступников (отбывающие наказание в местах лишения свободы, по месту работы, лица, в отношении которых после отбытия наказания применяется административный надзор). [2] Думается, что меры по предупреждению преступности должны быть классифицированы прежде всего по их основным направлениям и задачам как общие и специально-криминологические. Они могут быть классифицированы по: • характеру решаемых вопросов

(социально-экономические, культурно-воспитательные, правовые, организационные и т.п.);

• отрасли (в целом и по конкретным предприятиям и учреждениям);

• характеру регулирования нормативными актами (процессуальные и не процессуальные; запрещающие, ограничивающие, обязывающие и т.п.);

• характеру направленности воздействия (меры воздействия на лиц, совершивших преступления; меры по пресечению отдельного преступления; меры по устранению причин преступлений и условий, способствующих их совершению);

• характеру воздействия на факторы, порождающие преступность (нейтрализующие, если эти факторы пока невозможно полностью искоренить; компенсирующие, предупреждающие возникновение обстоятельств, способствующих совершению преступлений; ликвидирующие такие обстоятельства);

• субъекту (осуществляемые государственными органами, общественными формированиями, администрацией и др.);

• различным категориям преступлений (умышленные, неосторожные, корыстные, насильственные);

• социальному положению, возрасту и иным демографическим данным личности преступника например, по социальному положению, прошлой судимости, по неработающим и не учащимся, ведущим паразитический образ жизни и т.п.

• характеру направленности на причины преступности (ликвидация негативных явлений; устранение субъективных причин преступлений; устранение условий, способствующих совершению преступлений).

Конкретность профилактических мер означает соответствие их действительно существующим криминогенным факторам, породившим данное преступление, а не общие соображения о необходимости "усилить воспитательную работу", "устранить неполадки" и тому подобное, которые не могут рассматриваться как достаточно полезные профилактические меры. Действенная работа по предупреждению; преступлений предполагает их определенность, своевременность, достаточность, что в свою очередь, в значительной мере обеспечивает эффективность рекомендуемых мер, облегчает возможность контроля за их организацией. При этом деятельность по профилактике преступности предполагает социальную и экономическую обоснованность - соответствие разрабатываемых и осуществляемых профилактических мероприятий фактическому наличию тенденциям криминогенных процессов, явлений, ситуаций, возможностям повлиять на них с помощью профилактических мероприятий. [3]


1. https://ru.wikipedia.org/wiki 2. Есберген Алауханов. Криминология.

Учебник. – Алматы. 2008. - 429 с


96

3. http://www.adhdportal.com/book_1455_chapter_12_TEMA_6._PROFILAKTIKA_PRESTUPNOSTI..html

ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ҚЫЛМЫСТАРДЫҢ АЛДЫН АЛУ ШАРАЛАРЫ

Макаревич Ж.Л., Ильясов А.М., Телибеков Б.А. Қазақ-Орыс Халықаралық университеті, 030006, Ақтөбе, Әйтеке би көш. 52

Берілген мақалада қазіргі кездегі қылмыстың алдын алу мәселелері қаралған. Қылмыстың алдын алуға, қылмыстың алдын алу шараларына және олардың классификациясына мән беріледі Тірек сөздер: қылмыстың алдын алу, қылмыстың алдын алудың шаралары, қылмыстың классификациясы, қылмысты болдырмау, қылмыс

CRIME PREVENTION IN KAZAKHSTAN

Makarevich J.L., Ilyassov A.M., Telibekov B.A. Kazakh-Russian International University; 030006, Aktobe, st. Aiteke 52

This article discusses the problems occurring in prevention of crime prevention activities in the modern period. Emphasizes the particular importance of crime prevention, crime prevention preventive measures and their classification. Tags: crime prevention, classification of crime, prevent crime, crime


97

ПРАВОВАЯ РЕГЛАМЕНТАЦИЯ СОБЛЮДЕНИЯ РЕЖИМА В РАЗЛИЧНЫЕ ПЕРИОДЫ ФУНКЦИОНИРОВАНИЯ УГОЛОВНО-ИСПОЛНИТЕЛЬНОЙ СИСТЕМЫ КАЗАХСТАНА И ПУТИ ЕГО СОВЕРШЕНСТВОВАНИЯ

Камыспаев Дамир Мухтарович,

магистрант специальности Юриспруденция, Жумагазиева Райса Шамшеддиновна, кандидат юридических наук, доцент


В данной статье автор исследует правовую регламентацию соблюдения режима в различные периоды функционирования уголовно-исполнительной системы Казахстана и пути его совершенствования. Ключевые слова: Уголовный кодекс,Уголовно-исполнительный кодекс, режим, исправительные колонии.

Режим в исправительных

учреждениях - это установленный законом и соответствующими закону иными нормативными правовыми актами порядок исполнения и отбывания наказания, обеспечивающий охрану и изоляцию осужденных; постоянный надзор за ними; исполнение возложенных на них обязанностей; реализацию их прав и законных интересов; безопасность осужденных и персонала; раздельное содержание разных категорий осужденных; различные условия содержания в зависимости от вида исправительного учреждения, назначенного судом; изменение условий отбывания наказания[1].

Режим создает условия для применения других средств исправления осужденных.

Основной целью уголовно-исполнительной политики Казахстана является исправление осужденных. Режим регламентирует жизнь в местах лишения свободы непрерывно и на протяжении всего срока наказания. С его помощью устанавливается граница дозволенного в поведении осужденных, и таким образом определяется их правовое положение. Правила режима в равной мере обязательны для всех осужденных и представителей администрации исправительных учреждений[2].

Казахстан около двух столетий находился в составе Российской империи, а затем - в составе СССР,

известного в новейшей истории как тоталитарное государство. И только в начале 90-х гг. ХХ века, после крушения административно-командной системы, Казахстан, наряду с другими республиками СССР, стал независимым и суверенным государством [3]. Вышедшая из лона тоталитарного государства, Республика Казахстан впервые в своей Конституции указала, что высшей ценностью в обществе является человек, его жизнь, права и свободы. В обычном казахском праве «Адат» и «Жетi Жарғы» достаточно широко применялся принцип замены даже смертной казни куном (штрафом). О лишении свободы и речи не было. При кочевом образе жизни было достаточно проблематично содержать постоянные пенитенциарные институты. Вплоть до ХХ века наказание могло состоять из штрафа[4].

Если рассматривать историю Казахстана как часть истории России, то можно установить, что впервые тюремное заключение как вид уголовного наказания было закреплено в период правления Ивана IV в Судебнике 1550 года. Уже на заре формирования порядка исполнения и применения тюремного заключения важное значение придавалось безопасности тюрем, предотвращению побегов и тому подобное. Согласно Соборного Уложения 1649 года в обязанности губных старост («тюремной администрации») вменялось «... тюрьмы и тюремных


98

сидельцев осматривать почасту чтобы тюрьмы были крепки и у тюремных сидельцев ничего не было чем им ис тюрьмы вырезатися...». В разное время подход со стороны государства и общества к средствам обеспечения безопасности и усмирения в уголовно-исполнительной системе был различным. Во многом это зависело от взглядов и идей, распространенных в стране, что в свою очередь, сказывалось на правовой регламентации оснований применения мер безопасности.

В Российской империи такие средства зачастую выполняли функцию устрашения преступников, причиняя им физические и нравственные страдания.

В циркулярном письме Главного тюремного управления от 31 января 1891 года предлагалось налагать кандалы: а) на арестантов, содержащихся под стражей по обвинению в тяжких преступлениях; б) на всех осужденных к ссылке в каторжные работы и на бродяг, с момента обращения о них приговора к исполнению, в течение всего времени заключения, до отправления в ссылку. Кроме того, эта мера могла быть применена ранее указанного в срока и притом в отношении к арестантам всех категорий, пойманных после побега, а равно в том случае, если у них во время содержания под стражей будут обнаружены предметы или орудия, могущие быть использованы при совершении побега. В качестве мер усмирения также применялись различные средства. В Орловском каторжном централе в качестве меры усмирения использовали так называемую « вязку уткой », являвшуюся одним из жестоких способов воздействия на поведение заключенных. Руки и ноги вместе туго связывались на спине крепкой остро режущей веревкой таким образом, что скоро наступало онемение всего тела. Несмотря на то, что Устав о содержащихся под стражей в редакции 1890 года ( статья 335 ) не предусматривал телесных наказаний,

для поддержания тюремной дисциплины часто использовались меры физического воздействия на нарушителей установленного режима. В отчете Воронежского губернского тюремного инспектора за 1898 год указывалось, что арестантами допущено 19 маловажных поступков, за что четырнадцать заключенных были водворены в карцер, а другие наказаны розгами менее 30 ударов, более строгие взыскания применялись в трех случаях, трое арестантов были наказаны заковыванием в ножные кандалы, из которых двое за побег, а один за угрозу надзирателю.

Анализ перечисленных примеров показывает, что меры безопасности в виде сковывания движений заключенных кандалами, веревками и тому подобные, применялись, в первую очередь, не как средство сдерживания, а как средство причинения боли заключенным. В период 1900 - 1917 годов заковывание в кандалы применялось в целях предупреждения побегов содержащихся под стражей по обвинению в тяжких преступлениях. Хотя в условиях продолжающегося революционного движения царское правительство заковывание в кандалы применяло с целью воздействия на лиц, склонных к правонарушениям. После Февральской революции 1917 года произошла некоторая либерализация тюремного режима. После октября 1917 года руководство местами заключения было возложено на Народный комиссариат юстиции РСФСР, при котором было создано Главное управление местами заключения, переименованное в мае 1918 г. в карательный, а в 1919 году – в центральный карательный отдел. На местах при губернских (областных) комиссариатах юстиции действовали тюремные инспекции, а с 1919 года – карательные отделы [5, с.35].

В Казахстане же с образованием Казахской автономной республики в августе 1920 года в ведении НКЮ КАССР было создано ГУМЗ, которому


99

непосредственно подчинялось 20 общих мест заключения (тюрем), функционировавших на территории республики. Кроме того, в составе НКВД КАССР имелось четыре трудовых лагеря. На октябрь 1921 года в местах заключения КАССР с учетом заключенных трудовых лагерей содержалось всего 8305 заключенных [6, с.14].

В конце марта 1921 года по решению СНК КАССР арестные дома, находившиеся в ведении милиции, и трудовые лагеря НКВД вошли в состав ГУМЗ Наркомюста КАССР. Подобное решение можно объяснить тем, что разбросанность указанных типов учреждений по разным ведомствам требовала больше сил и средств. Поэтому было целесообразно сосредоточить их в одном ведомстве. Однако в 1922 году все места заключения РСФСР по предложению Ф.Э. Дзержинского были переданы в ведение НКВД РСФСР. Поэтому с лета 1922 года и в Казахстане все места заключения перешли в ведение НКВД КАССР.

Положение в исправительно-трудовых лагерях МВД СССР усугублялось и тем, что в 1954 -1955 годы, несмотря на столь мощный потенциал следственно-карательных органов МВД СССР, во многих лагерях, в том числе и особых, начались массовые неповиновения, массовые беспорядки и восстания заключенных. Например, восстания заключенных произошли летом 1953 года в особом лагере №2 в Норильске и в особом лагере №36 в Воркуте [7]. В такой ситуации управлять лагерями стало проблематично, а их производственная деятельность, в силу уменьшения численности заключенных и низкой производительности их труда, стала убыточной. В этой связи в 1958 году исправительно-трудовые лагеря МВД СССР были упразднены. Деятельность исправительно-трудовых лагерей регламентировалась не ИТК 1924 года, а Положением об ИТЛ ОГПУ,

утвержденным Постановлением СНК СССР от 7 апреля 1930 года [8, с.231]. Нельзя не отметить и того, что в 1939 году руководством ГУЛАГа НКВД СССР была принята Временная инструкция о режиме содержания заключенных в исправительно-трудовых лагерях. Эта Инструкция была подписана заместителем начальника ГУЛАГа НКВД СССР Г.П. Добрыниным и объявлена совершенно секретной Приказом от 2 августа 1939 года, который был подписан заместителем Народного комиссара внутренних дел СССР комдивом В.В. Чернышовым [9, с.203]. Анализ показывает, что при разработке главное внимание уделялось вопросам изоляции и охраны, а также использования заключенных в хозяйственно-экономических целях. В отношении кадрового обеспечения Карлага следует сказать, что оно подбиралось как из вольнонаемного состава, так и из числа самих заключенных. К примеру, в 1931 году только в 1-м отделении-совхозе «Гигант» имелось 580 стрелков военизированной охраны. Из них 484, или 83 %, были из числа заключенных [10, с.340]. Они были вооружены винтовками и, несмотря на запреты, носили форму сотрудников ОГПУ. В то же время отметим, что сами «стрелки» не были законопослушными гражданами. К примеру, за первое полугодие 1940 г. на 1536 стрелков охраны Карлага было наложено 325 взысканий, или каждый пятый вольнонаемный стрелок военизированной охраны Карлага являлся нарушителем служебно-воинской дисциплины. Кроме того, в том же 1940 году 14 стрелков совершили преступления и попали под суд [11]. Надо сказать, что III отдел Карлага имел как среди заключенных, так и среди сотрудников лагеря своих информаторов и осведомителей. К примеру, в Карлаге в 1940 году только в среде стрелков военизированной охраны было более 55 информаторов и осведомителей. Они сообщали все, что


100

имело отношение к Советской власти и советскому государству. Что касается аппарата управления Карлага, то в нем в 1937 году работали более 730 человек. Анализ штатного расписания Карлага 1932 и 1937 года показывают, что от 60 до 80% должностей административно-технического персонала занимали заключенные. Благодаря работе осведомителей и агентов, III отделы исправительно-трудовых лагерей постоянно вскрывали среди заключенных и сотрудников деятельность «вредителей» и «контрреволюционных групп» и тем самым создавали тяжелую психологическую атмосферу в лагерях.16 мая 1954 года в Степлаге началось восстание заключенных, которое продолжалось 40 дней. Восстание было подавлено при помощи солдат регулярной армии с использованием танков.

Кроме указанных исправительно-трудовых лагерей, на территории Казахстана функционировали и другие лагеря. Как видно, на территории Казахстана в 30-50 гг. ХХ века функционировало значительное число исправительно-трудовых лагерей, в том числе особые лагеря. Говоря о социально-правовых последствиях деятельности исправительно-трудовых лагерей, следует отметить, что в низовых лагерных подразделениях с июня 1957 года был осуществлен переход на отрядную систему. Эта структура, то есть отрядная система, до сих пор используется в исправительных колониях Казахстана. Структура ВОХРа и принципы организации службы надзора ИТЛ постоянно совершенствовались. В частности, в конце декабря 1943 года во всех ИТЛ и колониях за счет сокращения численности охраны и четырех должностей дежурных комендантов были созданы специальные подразделения внутренней надзирательской службы. Эта служба состояла из надзирателей, старших надзирателей и начальника

надзирательской службы. Этим служебным нарядом надзор в лагерях и колониях стал осуществляться круглосуточно в составе старшего надзирателя, дежурного надзирателя и надзирателя по штрафному изолятору, а также дежурных надзирателей по жилым баракам. Количество надзирателей определялось из расчета один надзиратель на триста заключенных. В феврале 1944 года в штабах ИТЛ, УИТЛК, ОИТК были созданы части режима и надзирательской службы. А для централизованного руководства надзирательской службой в составе управления охраны и режима ГУЛАГа НКВД СССР был создан отдел режима и надзирательской службы. С этого момента во всех подразделениях, где имелось десять и более надзирателей, на должность начальников надзирательных служб стали назначаться офицеры [12, с.53]. Заметим, что этот опыт организации работы специальных служб, надзор за осужденными используется в исправительных колониях Казахстана до сих пор. Понятие режима включает в себя безопасность и применительно к такому специфическому образованию как учреждения уголовно-исполнительной системы является общим понятием, включающим в себя общественную безопасность и общественный порядок в исправительных учреждениях УИС и характеризуется как состояние защищенности жизненно важных интересов уголовно-исполнительной системы, а также интересов личности: осужденных, персонала и лиц, посещающих исправительные учреждения от внутренних и внешних угроз.

Таким образом, режим в уголовно-исполнительной системе в целом может быть реализована только при неукоснительном обеспечении безопасности соответствующих субъектов: персонала исправительных учреждений, осужденных и иных лиц. Необходимость обеспечения их


101

безопасности вытекает из целей и задач уголовного наказания в виде лишения свободы и является одной из приоритетных задач уголовно-исполнительного законодательства.

Мы полагаем, что нормы законодательства, регламентирующие основания и порядок применения в качестве мер безопасности физической силы, специальных средств и оружия, целесообразно закрепить в едином кодифицированном акте -Уголовно-исполнительном кодексе. Перечень оснований применения персоналом исправительных учреждений физической силы, специальных средств и огнестрельного оружия подлежит уточнению, поскольку действующие нормы допускают применение расширительного толкования полномочий сотрудников уголовно-исполнительной системы, что отрицательно влияет на отношения безопасности. В целях обеспечения неукоснительного соблюдения и подчинения режиму в учреждениях уголовно-исполнительной системы, мы предлагаем, дополнить ст.360УК РК частью 4 Уголовного кодекса РК и изложить в следующей редакции:

Передача либо попытка передачи любым способом лицам, содержащимся в учреждениях уголовно-исполнительной системы, следственных изоляторах или изоляторах временного содержания и иных местах содержания под стражей, предметов, веществ или продуктов питания, приобретение, хранение или использование которых запрещено законом, совершенная в течение года после наложения административного наказания за такие же действия, –наказывается лишением свободы до 2-х лет

Полагаем, что криминализации передачи или попытки передачи запрещенных предметов лицам, содержащимся в учреждениях уголовно-исполнительной системы, следственных изоляторах или изоляторах временного содержания,

позволит повысить эффективность деятельности учреждений уголовно-исполнительной системы Казахстана и обеспечит безопасность этих учреждений и лиц, находящихся в них, как работников, так и лиц, отбывающих наказание.


1.Д.С.Чукмаитов Уголовно-исполнительное право Республики Казахстан Учебное пособие, Астана-2011 г.-300c. 2.Инвентаризация мест содержания под стражей в Республике Ка- захстан в рамках Факультативного протокола к Конвенции против пыток.Обзорный документ. – Алматы, 2009 – 60 с. 3.Декларация «О государственном суверенитете Казахской Советской Социалистической Республики» // Казахстанская правда. – 1990. – 28 октября. 4.С.Зиманов, Н. Өсеров. Жеті жарғы жайлы. – Проблемы казахского обычного права. Алматы, 1989, стр123; стр138. 5.Советское исправительно-трудовое право / Под ред. Б.С. Утевского/. – М.: Юридическая литература, 1960. – 280 с. 6.Панасенко В.З. Из истории становления и развития исправительно-трудовых учреждений МВД Казахской ССР (1920-1985 гг.). – Алма-Ата: Музей боевой и трудовой славы ОВД Казахской ССР, 1987. – 107 с. 7.Кульбаев Т. Восстание заключенных // Юридическая газета. – 2004. – 28 мая. 8.Положение об ИТЛ ОГПУ, утвержденное постановлением СНК СССР от 7 апреля 1930 г. // Сборник нормативных актов по Советскому исправительно-трудовому праву. – М.: Госюриздательство, 1959. – С. 231-243. 9Временная инструкция о режиме содержания заключенных в исправительно-трудовых лагерях НКВД СССР 1939 г. // Принудительный труд. Исправительно-трудовые лагеря в Кузбассе (30-50-е гг.). Т.1 /Отв. ред.


102

Л.И. Гвоздкова и др. – Кемерово: Кузбасвузиздат, 1994. – С. 203-231. 10Доклад начальника военизированной охраны Карлага от 1 октября 1931 года «О политико-моральном состоянии военизированной охраны» // Архив Карагандинской области, ф.16, д.10.

11.Отчет начальника ВОХР Карлага от 10 августа 1940 г. // Архив Карагандинской области, ф.16, д.203. 12. Ткаченко Н. Надзор в советских исправительных учреждениях (историко-правовой обзор) // Человек: преступление и наказание. – 2000. - №2. – С.51-55.

ҚАЗАҚСТАННЫҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ ІС ЖҮРГІЗУ ЖҮЙЕСІНІҢ ӘРТҮРЛІ ЖҰМЫС ІСТЕУ КЕЗЕҢДЕРІНДЕГІ РЕЖИМ САҚТАУЫНЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ

РЕТТЕЛУІ ЖӘНЕ ОНЫ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ

Камыспаев Д.М., Жумагазиева Р.Ш. Қазақ-Орыс Халықаралық университеті, 030006, Ақтөбе, Әйтеке би көш. 52

Бұл мақалада автор Қазақстандағы қылмыстық атқару жұйесінің құқықтық реттелуін зерттей отырып қолданыстағы қылмыстық-атқару заңнаманы жетілдіруге ұсыныстар жасайды. Тірек сөздер: Қылмыстық кодекс,тәртіп,Қылмыстық-атқару кодексі, түзеу мекемелері.

LEGAL REGULATION COMPLIANCE REGIMES IN DIFFERENT PE RIOD OF OPERATION OF THE CORRECTIONAL SYSTEM KAZAKHSTAN

AND WAYS OF ITS IMPROVEMENT

Kamyspaev DM, Zhumagazieva R.Sh. Kazakh-Russian International University; 030006, Aktobe, st. Aiteke 52

In this article, the author examines the legal regulation compliance regime in different periods of operation of the correctional system of Kazakhstan and ways to improve it. Keywords: Criminal Code, Penal Code, the regime penal colonies.


103

ПРОФИЛАКТИКА ВОИНСКИХ УГОЛОВНЫХ ПРАВОНАРУШЕНИЙ

Шайхин Е.К., Таргинова К.А., магистранты специальности Юриспруденция

Қазақ-Орыс Халықаралық университеті, 030006, Ақтөбе, Әйтеке би көш. 52 Бисембиев Т.Ш.,

м.ю.н., ст.преподаватель, АРГУ им. К. Жубанова

В данной статье рассматривается понятие воинскогопреступления и причиныихсовершения. Автор рассмотривает ответственность военнослужащих за совершение воинских преступлений по новому Уголовному Кодексу Республики Казахстан. Ключевые слова: воинское преступление, ответственность военнослужащих,борьба с воинскими преступлениями.

Охрана безопасности народа является одним из важных направлений деятельности государства. От того насколько благополучно обстоит дело в стране с решением этой задачи зависит благосостояние общества, его развитие по пути прогресса.

В статье 1 Конституции Республики Казахстан обозначено, что Республика Казахстан утверждает себя демократическим, светским, правовым и социальным государством, высшими ценностями которого являются человек, его жизнь, права и свободы.[1]

Преступность в Вооруженных Силах является дестабилизирующим фактором, негативно воздействующим не только на Вооруженные Силы, но и на государство в целом, так как положение дел в армии является тем критерием, по которому общество оценивает состояние социальной безопасности.

Изучение практики борьбы с преступностью в армии показывает, что она порождается весьма сложным комплексом жизненных обстоятельств и процессов, которые в законодательстве принято называть причинами и условиями, способствующими совершению преступлений.

Законодательство, воинские уставы обязывают соответствующие органы государства и должностных лиц в пределах своей компетенции выявлять эти причины и условия и принимать меры к их устранению. При осуществлении указанных требований прежде всего возникает вопрос, какие

именно и в каких пределах должны выявляться обстоятельства, чтобы предупреждать конкретные проступки и преступления. Для правильного решения этого вопроса необходимо четко знать, почему возникают преступления, какие явления их порождают, в чем конкретно состоят причины и условия, способствующие их совершению, каков механизм действия этих причин и условий.

У преступности в Вооруженных Силах имеются общие для них экономические, идеологические, психологические, бытовые и т.п. предпосылки. Они изучаются в связи с общими закономерностями общественного развития юридическими и другими общественными науками. Эти общие предпосылки и закономерности проявляются и в отдельных, конкретных проступках и преступлениях. Но конкретные преступления наряду с общими имеют еще и свои отдельные, специфические предпосылки. Именно на выявление конкретных обстоятельств, обуславливающих отдельные преступления с их индивидуальными особенностями, прежде всего и направлена практическая деятельность командиров, военных прокуратур и судов.

Поводы к совершению преступлений. Повод к совершению преступления – это конкретная жизненная ситуация, внешне по отношению к данному лицу обстоятельства, которые


104

непосредственно предшествовали противоправному поступку и вызвали решимость совершить его.

Имеющиеся у человека антиобщественные взгляды, привычки, наклонности далеко не всегда приводят к преступлению, проступку. Проявление их в конкретном поведении обычно происходит под влиянием определенной ситуации, в которой лицо находилось непосредственно перед совершением противоправного деяния. Если неблагоприятные условия формирования личности, как правило, являются основной причиной возникновения антиобщественных взглядов, то указанная ситуация служит внешним толчком, под воздействием которого антиобщественные черты личности превращаются в тот или иной мотив, цель, в ответную реакцию, в решимость совершить данное правонарушение. Конкретная жизненная ситуация играет роль повода к совершению противоправного поступка, выступает видимой его причиной.

Преступление, проступок нередко являются результатом взаимодействия антиобщественных взглядов, черт личности и конкретной ситуации, послужившей внешним толчком для их проявления в данном правонарушении. Поводами могут быть такие факты и явления, как дурной пример, подстрекательство, угроза, обман, а также оскорбительное обращение, несправедливое отношение и другие отрицательные явления, которые непосредственно предшествовали правонарушению и самым ближайшим образом повлияли на возникновение намерений совершить неблаговидный поступок. В подобных случаях получается, что одно отрицательное явление вызывает другое отрицательное явление.

Как показывает практика, чаще всего непосредственными поводами к проступкам являются все же отрицательные факты – грубое обращение, несправедливость,

неправильное поведение потерпевшего, вызывающие импульсивную ответную реакцию, дурной пример или прямое подстрекательство злостного нарушителя дисциплины, различные упущения в организации службы, учебы, отдыха, в охране материальных ценностей и другие подобные им явления, создающие ситуацию, при которой у неустойчивого в моральном отношении человека возникает намерение поступить вопреки требованиям воинской дисциплины.

Обстоятельства, облегчающие совершение преступления и достижение вредного его результата. Указанные обстоятельства представляют собой конкретные недостатки в работе командно-офицерского состава, общественных организаций, отдельных должностных лиц, в поведении военнослужащих, объективно облегчающие совершение преступления и достижение общественно вредного его результата.

Если первые две группы факторов действуют главным образом на сознание правонарушителя, обуславливая возникновение антиобщественных взглядов, мотива, цели, решимости совершить данное нарушение правопорядка, то для обстоятельств данной группы характерно то, что они создают лишь условия, облегчающие или, по крайней мере, не препятствующие реализации намерений совершить проступок.

Нередко о наличии таких условий нарушитель заведомо не знает и не рассчитывает на них. К примеру, задумав совершить кражу, злоумышленник не знал, что имущество плохо охраняется. Но, несмотря на это, недостатки в охране облегчили совершение хищения.

Однако бывает и так, что условия, облегчившие совершение преступления, в той или иной мере охватывается сознанием преступника до совершения преступления. В подобных случаях эти условия переплетаются или сливаются с внешними поводами,


105

способствующими созданию решимости совершить или продолжать преступления. Например, заведомо известные людям недостатки в организации службы являются как условиями, облегчающими достижение противоправного результата, так и дополнительными обстоятельствами, укрепляющими решимость совершить антиобщественное деяние. Рассматри-ваемые обстоятельства, как и поводы к совершению преступлений, весьма разнообразны. Они различаются в зависимости от характера противоправного поступка, отношения к неблаговидным действиям со стороны окружающих, обстановки в подразделении, эффективности борьбы с нарушениями правопорядка в данной части, гарнизоне.

Самовольные отлучки из расположения части, как показывает опыт, становятся возможными в случаях, когда ослабляется контроль начальников за времяпрепровождением подчиненных (особенно в предвыходные и выходные дни), когда плохо организуется досуг военнослужащих, нарушается распорядок дня и т.п. Нарушения уставных правил взаимоотношений между военно-служащими, особенно между начальниками и подчиненными, послабления в отношении лиц, допускающих пререкания, пани-братство, могут породить неповиновение. Недостатки в учете материальных ценностей, в организации их охраны, в подборе людей на материально-ответственные должности и контроле за их деятельностью чреваты злоупотреблением служебным положением. Некоторые отрицательные факторы, создающие условия для совершения преступлений, характерны не только для их отдельных видов, но и являются общими для многих категорий противоправных поступков. К ним относятся такие, например, как отступления от уставного порядка в организации службы, неустроенность быта, слабая борьба с пьянством,

круговая порука, ошибки в комплектовании мелких подразделений, направляемых для выполнения заданий в отрыве от части. Для всех подобных отрицательных факторов характерно то, что они создают условия (облегчают, не препятствуют) для осуществления намерений правонарушителя, достижения вредного результата. При строжайшем соблюдении уставных требований в воинской части, когда человек все время находится в коллективе, под контролем начальников, лиц суточного наряда, общественности, товарищей, любое правонарушение можно вовремя предотвратить, а если оно все же началось – пресечь, не допустить наступления вредного последствия.

Всякое отступление от установленного порядка создает ту дыру, которой пользуются отдельные нерадивые, плохо воспитанные военнослужащие, а порой и злостные антиобщественные элементы для совершения преступлений. Рассмотренные выше три группы обстоятельств, способствующих совершению преступлений, естес-твенно, не изолированы друг от друга и в реальной жизни часто переплетаются между собой и даже сливаются в единую цепь отрицательных факторов.

Нередко одни и те же обстоятельства неблагоприятным образом влияют на формирование личности (служат причиной возникновения в сознании человека антиобщественных представлений, отрицательных черт характера) и в то же время служат внешним толчком, вызывающим решимость совершить преступление. Часто эти же отрицательные явления одновременно облегчают достижение противоправного результата. [2]

С 1 января 2015 года вступил в законную силу новый - Уголовный кодекс Республики Казахстан, в главу 18 которого включены воинские уголовные правонарушения. В новом УК за совершение уголовных


106

правонарушений военнослужащими предусмотрена ответственность -назначение наказания в виде штрафа, исправительных работ, ареста (содержание на гауптвахте), лишение свободы. Наказание в виде ограничения по воинской службе исключено. [3]

В соответствие частью 1 статьи 42. УК РК, исправительные работы заключаются в привлечении осужденного к труду по основному месту работы с вычетом из его заработка в доход государства денежного взыскания в размере, соответствующем определенному количеству месячных расчетных показателей, установленных законодательством Республики Казахстан и действовавших на момент совершения уголовного правонарушения, и исполняются путем ежемесячного перечисления от двадцати до сорока процентов заработка (денежного содержания) осужденного в доход государства. За уголовные проступки исправительные работы устанавливаются в пределах от двадцати пяти до пятисот месячных расчетных показателей, за преступления – в пределах от пятисот до десяти тысяч месячных расчетных показателей.

Из указанной нормы Закона видно, что в ней ограничения связанные с прохождением воинской службы отсутствуют. [4]

В соответствии же с пунктом 13 статьи 26 Закона Республики Казахстан «О воинской службе и статусе военнослужащих» от 16 февраля 2012 года, одним из оснований к увольнению военнослужащего по отрицательным мотивам является – вступление в законную силу приговора суда о назначении военнослужащему уголовного наказания, в том числе условно, за исключением наказаний в виде ограничения по воинской службе и ареста. Из этого следует, что увольнение по отрицательным мотивам военнослужащего в связи с его осуждением не допускается только лишь при назначении ему наказания в виде ареста. [5]

Список использованных источников 1. Конституция РК.от 30 августа 1995г. 2. ЕсбергенАлауханов. Криминология. Учебник. – Алматы. 2008. - 429 с. 3. Уголовный кодекс Республики Казахстан (новая редакция 03.07.2014г.) Гл.18 «Воинские уголовные правонарушения» 4. Уголовный кодекс Республики Казахстан (новая редакция 03.07.2014г.) ст.42 ч.1 «Исправительные работы» 5. Закона Республики Казахстан «О воинской службе и статусе военнослужащих» от 16 февраля 2012 г.

ӘСКЕРИ ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚ БҰЗУШЫЛЫҚТЫҢ АЛДЫН АЛУ

Шайхин Е.К., К.А. Таргинова, Т.Ш. Бисембиев

Бұл мақалада жауынгерлік қылмыстардын түсінігі мен сипаттамасы қарастырылады. Автор әскери қызметшінің жауапкершілігінің үшін жауынгерлік қылмыстың істе- ша Қазақстан республикасының жаңа қылмыстық кодексіне. Кілтті сөздер: жауынгерлік қылмыс, әскери қызметшінің жауапкершілігінің, айыпкерлікпен күрес.

PROPHYLAXIS OF MILITARY CRIMINAL OFFENCES ShayihinE.K., TarginovaK.A., Т. Bissembiev

The concept of military crime and reason of their feasance in examined in this article. An author examines responsibility of servicemen for the feasance of military crimes on a new criminal code of Republic Kazakhstan Keywords: military crime, responsibility of servicemen, fight against criminality.


107

НЕКОТОРЫЕ АСПЕКТЫ ПРОФИЛАКТИКИ УГОЛОВНЫХ ПРОСТУПКОВ И ПРЕСТУПЛЕНИЙ НЕСОВЕРШЕННОЛЕТНИХ

Ильясов Алмас Магжанович, магистрант специальности Юриспруденция Казахско-Русский Международный университет; 030006, Актобе, ул. Айтеке би, 52

В данной статье автор исследует проблемы, касающиеся применения профилактических мер в отношении несовершеннолетних и предлагает пути совершенствования законодательства то есть новое направление деятельности в деле профилактики уголовных проступков и преступлений, совершаемых несовершеннолетними, как один из путей реализации государственной уголовно-правовой политики нашей страны. Ключевые слова: несовершеннолетние, уголовные проступки, преступления,меры профилактики.

На сегодняшний день, одним из приоритетных направлений государственной социальной политики является обеспечение соблюдения прав ребенка, что предполагает признание за ним всей полноты социально-экономических, политических, личных прав и свобод, закрепленных в Конституции Республики Казахстан международных договорах и иных нормативно-правовых актах.

За годы независимости Республики Казахстан законодательная база в области регулирования правоотношений несовершеннолетних претерпела множество изменений. В соответствии с международными документами созданы основы национального законодательства, направленного на защиту интересов детей, принят ряд законов в этой области.

Развитие ювенальной юстиции на ближайшие годы является одним из приоритетных направлений уголовно-правовой политики государства. В связи с чем, проблема развития и совершенствования уголовного законодательства в Республике Казахстан в отношении несовершеннолетних имеет еще большую актуальность.

Как известно, вопросы формирования нормативной и институциональной базы ювенальной юстиции отражены в Концепции правовой политики Республики Казахстан на период с 2010 до 2020 года, где указывается, что важнейшим звеном правовой политики государства

является уголовная политика, совершенствование которой осуществляется путем комплексной, взаимосвязанной коррекции уголовного, уголовно-процессуального и уголовно-исполнительного права, а также правоприменения.

В настоящее время в Казахстане радикально изменились подходы к деятельности по профилактике правонарушений детей и подростков: созданы условия для развития подрастающего поколения, действуют системы защиты прав детей, профилактики их безнадзорности и правонарушений. Но, несмотря на это, анализ ситуации с детской и подростковой преступностью свидетельствует о необходимости применения дополнительного ряда мер как в области профилактики, так и по защите их прав и законных интересов.

Одним из наиболее актуальных и востребованных направлений социальной политики в области детства является формирование и развитие системы ювенальной юстиции в Казахстане. Социологические и психологические исследования показывают, что большинство несовершеннолетних, оказавшихся в конфликте с законом, воспитываются в неполных, малообеспеченных, многодетных, часто асоциальных семьях.

Для того, чтобы выработать конкретную действенную позицию в деле профилактики уголовных проступков и преступлений несовершеннолетних необходимо знать


108

теорию предупреждения преступности в целом. Теория предупреждения преступности - это совокупность знаний о деятельности по совершенствованию общественных отношений в целях: выявления и нейтрализации причин преступности и условий, ей способствующих; выявления и нейтрализации явлений и процессов, обусловливающих совершение, рост и распространение отдельных форм и видов преступлений, факторов, влияющих на формирование антиобщественных черт у определенных категорий лиц, влияния на условия их жизни и воспитания, устранение конкретных условий, обусловливающих совершение преступлений отдельными лицами, определение форм и методов контроля за преступностью.

Предупреждение преступности состоит из иерархически связанных между собой задач. Первая из них – профилактическое воздействие на динамику, структуру, причины преступности в целом (социальная профилактика). Вторая – предупреждение видов и форм преступного поведения, предупреждение преступлений в определенных сферах общественной жизни; предупреждение преступлений отдельными социальными группами лиц и т. д. (криминологическая профилактика).

Третья задача состоит в предупреждении совершения преступлений отдельными лицами (индивидуальная криминологическая профилактика).

Решение первой задачи выходит за рамки криминологии и является составной частью общественной практики вообще и предметом всех наук об обществе и человеке и контроле за преступностью. Криминология, как отмечалось выше, непосредственно изучает лишь ту часть проблемы, которая ограничивается профилактическим воздействием на

деяния, запрещенные уголовным Законом[1].

Преступность несовершеннолетних — своеобразный индикатор социальной ситуации в стране. Этот вид преступности очень чутко реагирует на состояние общества. Рост преступности несовершеннолетних, как правило, свидетельствует о неблагоприятных социальных процессах[2]. Анализ преступность несовершеннолетних оказывается, с одной стороны, инструментом выявления криминогенных факторов в социуме, а с другой — базой для прогноза преступности в целом. Криминализация детей и подростков — это криминализация будущего страны.

Практически во всех странах мира ужесточение мер борьбы с преступностью несовершеннолетних приводило лишь к отрицательным результатам: рост жесткости мер воздействия сопровождался ростом числа преступлений и ростом их общественной опасности.

К числу мер воздействия на преступность несовершеннолетних относятся: Развитие системы государственных органов, выполняющих функции профилактики преступности несовершеннолетних: комиссии по делам несовершеннолетних, специальные профилактические подразделения органов внутренних дел, участковые инспекторы, отделы по делам семьи и детей в органах местного управления, комитеты по делам молодежи и т.д. Главным направлением совершенствования деятельности этих органов является подбор и подготовка кадров, совершенствование методик работы, материальное обеспечение. Государственное содействие общественным организациям, участвующим в профилактике преступности несовершеннолетних, молодежному крылу «Нур Отан» Улучшение координации усилий государственных и общественных


109

организаций в воздействии на преступность несовершеннолетних. Развитие сферы досуга, активное приобщение детей и подростков к занятию физической культурой и спортом. Организация правового и военно-патриотического воспитания подростков. Улучшение подготовки учительских кадров в педвузах, ориентация их на выполнение воспитательных функций, сотрудничество с родителями, компенсацию недостатков и пороков семейного воспитания.

Семья может заблокировать криминогенное влияние многих негативных факторов социальной жизни. Родители способны пресечь формирование отрицательных взглядов и привычек у детей, скорректировать стихийно сформировавшиеся криминогенные качества личности. В этом смысле семейная педагогика обладает самыми большими потенциальными возможностями. К сожалению, реализуются эти возможности далеко не полно.

В педагогической практике используют следующие приемы и методы воздействия на детей: - передача информации (рассказ о том, как надо себя вести, объяснение, почему тот или иной поступок может обернуться бедой). Иногда информация передается в форме прямых инструкций, иногда иносказательно: сказки, притчи, примеры. В воспитании человека следует избегать прямолинейности, не злоупотреблять приказами, замечаниями и упреками. Очень важно подбирать оптимальное время: одно и то же замечание, один и тот же совет могут быть восприняты по-разному в зависимости от состояния ребенка; - организация деятельности ребенка (разъяснение характера, смысла и целей деятельности, создание соответствующих условий, помощь в преодолении трудностей, использование положительных и

отрицательных стимулов, контроль и пресечение нежелательных поступков); - воспитание примером.

Родители обладают колоссальными возможностями удержания своих детей от преступной стези. Главным направлением здесь является собственное нравственное совершенствование. Огромное воздействие на детей оказывают не только слова и поступки родителей, но и их сокровенные мысли. Важнейшим компонентом семейной педагогики является любовь. Она является ориентиром решения сложных педагогических проблем. Родительская любовь непреходящая ценность. Нередко ее подменяют дорогими подарками, которые являются имитацией истинной любви. Любовь не отрицает строгости и требовательности. Без этого нельзя подготовить человека к жизни. Если ребенок утрачивает веру в родительскую любовь, это нередко оказывается первым шагом по пути криминализации.

Одним из главных инструментов семейной педагогики является постоянное изучение личности ребенка. Вовремя заметить отрицательные взгляды, привычки, поступки — условие успеха в их коррекции. Анализ личности и коррекция отрицательных качеств должны проводиться родителями постоянно. В отдельных случаях привитие положительных качеств требует много времени, подчас нескольких лет. Это не должно пугать воспитателей. Формирование тех или иных положительных качеств, коррекция отрицательных нередко становится сложнейшей педагогической задачей, решение которой требует семейного творчества, а иногда объединения усилий родителей, школьных учителей, спортивных тренеров, врачей, представителей правоохранительных органов. Мама одного из трудных подростков (имевшего такую психофизиологическую аномалию, как гипрактивностью, в силу чего он был


110

практически неуправляемым) для обмена опытом организовала даже педагогическую ассоциацию родителей, у которых были дети с аналогичными аномалиями. Если вовремя заметить отклонение в нравственном развитии ребенка и сконцентрировать на его коррекции все усилия, то вероятность успеха очень велика. В воспитании необходимо опираться на положительные качества детей (будь то желание стать сильным и заниматься спортом, любовь к животным или увлечение игрой на гитаре). Развитие положительного (так, чтобы оно захватило практически все интересы ребенка, стало стимулом к переоценке им своих поступков) очень часто оказывается тем звеном, ухватившись за которое можно вытянуть всю цепь — изменить направление развития личности, вывести ее из-под дурного влияния. Самая большая беда семейных педагогов — столкнувшись с трудностями, неуправляемостью ребенка, грубостью, утратой контакта, опустить руки в надежде, что все образуется само собой. Естественно, для серьезной педагогической практики родителей требуется много времени. Не случайно одним из главных факторов низкой преступности в Швейцарии является то, что женщины, имеющие детей, в этой стране, как правило, не работают и всецело посвящают себя воспитанию детей.

Государство должно проявлять заботу о семье, оказывать всемерную поддержку ее укреплению. Только в этих условиях возможна реализация огромного антикриминогенного потенциала семейного воспитания.

Формы такой поддержки могут быть различными:

Воспрепятствование развалу семьи: материальная поддержка молодых семей, обеспечение жильем, стимулирование жилищного строительства;

- воспитание молодежи в духе лучших национальных традиций, взращивание нравственности,

формирование соответствующих моральных норм.

Педагогическая помощь родителям.

Контроль семейной сферы. Коррекция дефектов семейного воспитания, принятие общественных и государственных мер воздействия на родителей вплоть до лишения родительских прав.

Создание социальных механизмов компенсации дефектов родительского воспитания (школа, спортивные секции, уличные воспитатели, семейные детские дома и т.п.).

Интересный опыт коррекции дефектов семейного воспитания накоплен в ряде зарубежных стран. Например, в США еще в первой половине XIX века были созданы специальные коммуны по перевоспитанию малолетних преступников. В последние годы их количество значительно возросло. В каждой из таких коммун проживает от 4 до 10 подростков, воспитанием которых занимаются специалисты по семейной или несемейной методикам. Средняя продолжительность семейных программ — 185 дней, несемейных — 289 дней. Семейные программы зарекомендовали себя как более эффективные. В целом эти коммуны достаточно эффективно работают в плане алкогольной или наркотической реабилитации, что в свою очередь положительно сказывается на профилактике преступлений[3].

Не менее интересен соответствующий китайский опыт. В 1980 году в Китае впервые были опробованы учебно-трудовые школы, которые сразу же весьма положительно зарекомендовали себя. Вот выдержка из заключения Государственной комиссии по образованию КНР: «Факты свидетельствуют, что китайская система учебно-трудового образования вполне эффективна в плане предупреждения преступлений, контроля и перевоспитания трудных подростков,


111

совершивших правонарушения и преступления. С 1980 по 1987 год эти школы закончили 30 тыс. трудных учеников. Практически все они стали на путь исправления и успешно продолжили обучение»[4].В 1980 году было создано 100 таких школ со штатом 3 тыс. учителей, рассчитанных на 6 тыс. учеников. Направление в такую школу дает Комитет соседей по собственной инициативе, по представлению директора общеобразовательной школы, по заявлению соседей или родителей. Главная задача школы — трансформация ученика (обращение его из плохого в хорошего). Эта реабилитация — достаточно длительный процесс, длящийся 2-3 года (по усмотрению администрации школы). В этой же школе проходят краткий курс обучения и родители (их готовят продолжать воспитание трудного подростка в правильном направлении после возвращения того домой). Источник финансирования указанных школ — труд подростков плюс взносы родителей (так что эта мера весьма экономична). По типовому распорядку 24 часа в неделю ученики изучают различные учебные предметы, 12 часов в неделю — работают. Проживают они в закрытом лагере, где приобретают навыки коллективизма. Основной воспитательный метод, практикуемый в таких школах, получил название «метода трех тестов». Суть его заключается в трехступенчатом подходе к реабилитации трудного ученика. В первый период (до двух недель) у учеников формируют навыки исполнять указания учителей, раскрывают сущность и общественную опасность совершенных ими проступков или преступлений. В течение второго периода акцент делается на психотерапевтические методики: ученики анализируют свою личность, рассказывают учителям, кто и когда оказал на них дурное влияние, в чем оно выразилось, какие отрицательные качества в результате этого сформировались. Третий этап —

основной. Ученикам раскрывают главные задачи, стоящие перед коллективом школы и перед каждым учеником — избавиться от отрицательных качеств. 87% учеников успешно проходят эти три ступени в течение двух месяцев, 91% — в течение трех. Оставшееся время отводится формированию и закреплению социально-полезных навыков. Криминальный рецидив после таких школ имеет место, но уровень его невысок: в первый год после выпуска — 1%, в течение второго года — 7%, в течение третьего — 5%»[4].

Некоторым аналогом таких школ (более жестким) в США являются строевые лагеря. Исправительные строевые лагеря рассматриваются как шоковое заключение на срок от 90 до 180 дней для молодых людей. В таком лагере заключенные 6-8 часов в день занимаются тяжелым ручным трудом, по окончании рабочего дня они занимаются физическими упражнениями и строевой подготовкой, после ужина они учатся или получают консультации и лечение от наркомании. Негативный эффект стигмы в таких лагерях минимален[5].

В ряде стран (Япония, Швейцария, Непал) семья играет главную роль в системе воздействия на преступность. Интересно, что именно в этих странах уровень преступности наиболее низкий. Это свидетельствует о значительных потенциальных возможностях семьи как инструмента осуществления антикриминальной политики государства.

С учетом зарубежного опыта профилактики преступности несовершеннолетних необходимо на законодательном уровне закрепить следующее:

Во-первых, обязательное прохождение краткосрочных курсов обучения по предупреждению преступности несовершеннолетних родителями и законными представителями несовершеннолетних,


112

совершивших уголовные проступки и преступления;

Во-вторых, необходимо разработать Программу этого курса, которая должна содержать целый комплекс приемов и методов по оказанию психологической, моральной, материальной поддержки подросткам, которые оказались в трудной жизненной ситуации, в криминальной среде.

В-третьих, создать учебно-трудовые школы для несовершеннолетних, совершивших уголовные проступки и преступления.

В этом мы видим одно из направлений деятельности по профилактике уголовных проступков и преступлений, совершаемых несовершеннолетними, как один из путей реализации государственной уголовно-правовой политики нашей страны.


1. Криминология: Учебник/Под ред. акад. В.Н. Кудрявцева, проф. В.Е. Эминова. – М.: Юристъ, 1997. – 512 с. 2. Иншаков С.М. Криминология.-М.,2000 -539с. 3.Об эффективности программ перевоспитания трудных подростков // Проблемы преступности в капиталистических странах.— 1986.— N 10.— С.40. 4.Curran D., Cook S. Growing Fears, Rising Crime: Juveniles and China's Justice System // Crime and Delinquency.— 1993.— V.39.— N 3.— P.310. 5.Роджерс Р. Исследования новых видов наказаний в исправительной системе США // Криминологические исследования в мире.— М., 1995.— С.141-147.

КӘМЕЛЕТКЕ ТОЛМАҒАНДАРДЫҢ ҚЫЛМЫС ЖАСАУҒА БАРУЫНЫҢ

АЛДЫН АЛУ МӘСЕЛЕЛЕРІ

Ильясов А.М. Қазақ-Орыс Халықаралық университеті, 030006, Ақтөбе, Әйтеке би көш. 52

Бұл мақалада автор кәмелетке толмағандардың қылмыс жасауға баруының алдын алу мақсатында зерттеу жүргізіп жаңа жолдар, жаңа тәсілдер, іс әрекеттер ұсынып, қолданыстағы заңнаманы жетілдіруге ұсыныс жасап отыр. Тірек сөздер: кәмелетке толмағандар,қылмыстыөқ құқық бұзушылық, қылмыс, алдын алу шаралары.

SOME ASPECTS OF PREVENTION MISDEMEANORS AND OFFENSES COMMITTED BY MINORS

Il'yasov А.М.


In this article, the author examines the problems concerning the application of preventive measures against minors and suggests ways of improving the legislation that is a new activity in the prevention of criminal offenses and crimes committed by juveniles, as a way of implementing the state penal policy of our country. Keywords: juvenile, criminal offenses, crime prevention measures.


113

К ВОПРОСУ О ЗАКОНОДАТЕЛЬНОМ РЕГУЛИРОВАНИИ ГЕНДЕРНОГО РАВЕНСТВА

Даржанова А.Н., магистрант 1-курса Казахско-Русского

Международного университета, А.А. Бекбауова, м.ю.н., ст.преподаватель, АРГУ им. К. Жубанова,

Телибекова И.М., к.ю.н., зав. кафедрой Гражданско-правовых дисциплин Актюбинского регионального университета им. Жубанова

Статья посвящена вопросам гендерного равенства. Авторы рассматривает понятие гендерного равенства и гендерного равноправия. В статье представлены законы стран Содружества независимых Государств в сфере гендерного равенства. Помимо этого автор показывает развитие национального механизма улучшения положения женщин путем принятия концепции и стратегии и законов в данной сфере. Ключевые слова: гендер, гендерное равенство, гендерное законодательство, гендерная политика

После произошедших геополитических изменений на территории бывшего Советского Союза постсоветские страны приступили к формированию институциональных основ гендерного равенства. Ими были ратифицированы основные международные акты по правам человека, включая Конвенцию о ликвидации всех форм дискриминации в отношении женщин. Кроме того, права женщин в этих государствах были формально защищены нормами трудового, семейного, уголовного, административного законодательства. Были созданы также разного рода органы на уровне парламентов, общественные объединения, советы и секретариаты, номинально ответственные за выполнение норм международного и национального законодательств в области гендерного равенства. Постсоветские государства начали разрабатывать разного рода государственные программы и стратегии по обеспечение гендерного равенства, а также отдельные законы в этой сфере.

В разной редакции и под разными заглавиями такие законы были приняты в Литве ‒ в 1998 г., Эстонии ‒ 2002 г., Кыргызстане – 2003 г., Украине – 2005 г., Молдове – 2006 г., Азербайджане – 2006 г., Туркменистане – 2007 г.,, Казахстане – 2009 г., Грузии – 2010 г., Армении – 2013 г., Узбекистане – 1995 г., Таджикистане – 2004 г.

Законы, закрепляющие принципы гендерного равенства, закрепляющие те или иные положения в данной сфере, до сих пор не приняты в Российской Федерации, Латвии, Республике Беларусь.

Межпарламентская ассамблея государств ‒ участников СНГ (орган, призванный развивать и координировать законодательство Содружества) в ноябре 2005 г. единодушно проголосовала за модельный закон «О равных правах и равных возможностях женщин и мужчин» [1]. Он был призван ускорить появление подобных законодательных актов в тех странах Содружества, которые не торопились с их разработкой.

Условия принятия гендерно-ориентированного законодательства серьезно различались. Страны Балтии шли по пути гармонизации своих законов с законодательством стран ЕС, куда они были приглашены на рубеже ХХ—ХХI вв.

В то же время страны Центральной Азии и Закавказья были вынуждены считаться со стремительно нараставшей волной традиционалистских настроений.

На сегодня в странах постсоветских республик в сфере реализации политики гендерного равенства были приняты такие нормативные правовые акты, как:


114

Закон Республики Литва «О равных возможностях» от 1 декабря 1998 №VIII-947.

Закон Республики Молдова «Об обеспечении равных возможностей для женщин и мужчин» №5-XVI от 9 февраля 2006 года.

Указ Президента Республики Узбекистан «О мерах по повышению роли женщин в государственном и общественном строительстве Республики Узбекистан» от 2 марта 1995 г. №УП-1084.

Закон Кыргызской Республики «Об основных государственных гарантиях обеспечения гендерного равенства» от 12 марта 2003 года, №60.

Закон Республики Таджикистан «О государственных гарантиях равноправия мужчин и женщин и равных возможностей их реализации» Принят Маджлиси намояндагон 15 декабря 2004 года Одобрен Маджлиси милли 11 февраля 2004 года. Подписан 1 марта 2005.

Закон О гендерном равноправии – Эстония, 07.04.2004 г.

Закон Украины «Об обеспечении равных прав и возможностей женщин и мужчин» от 8 сентября 2005 года №2866-IV [2-8].

С приобретением Казахстаном независимости, и как следствия перестройки планового ведения хозяйства на рыночные рельсы экономики, высвобождением рабочей силы ввиду закрытия предприятий, безработицы, большая часть населения республики вынуждены были заниматься предпринимательской деятельностью. Причем, в первые годы независимости в качестве субъектов предпринимательства функционировали в основном частные предприниматели и кооперативы. В сфере частного предпринимательства, а именно в сфере малого бизнеса, заняты в основном женщины. Причем наше государство создает условия для реализации ими своих возможностей в сфере предпринимательства.

Создание условий для реализации равных прав и равных возможностей мужчин и женщин, провозглашенных Конституцией Республики Казахстан и международными актами, к которым присоединился Казахстан, а также их равное участие во всех сферах жизнедеятельности общества.

Проблемы равноправия женщин и мужчин в различных сферах общественной жизни относятся к гендерным проблемам.

Слово «gender» в переводе с английского языка означает род (мужской, женский). Термин «гендер» является аналитическим инструментом для понимания социальных процессов.

Согласно точке зрения А.А. Гнедаш, «Современный человек как субъект социальной жизни характеризуется совокупностью различных качеств, свойств и других параметров, которые, определяя его действия, могут или способствовать становлению его субъектности, или же нивелировать их. Одна из таких основополагающих характеристик – гендер, являющаяся достаточно сложным понятием общественных наук» [9, с. 78-87].

По мнению О.Ворониной, в современных исследованиях гендер выступает то как социально-психологическая категория, то как набор отношений или идеологический конструкт, то как метафора в философских и постмодернистских концепциях [10, с. 4-5].

В свою очередь, С.Айвазова подчеркивает, что “гендер является центральным организующим принципом общества – он создает разные социальные статусы людей, наделяет их теми или иными правами и обязанностями, обозначает для них тот или иной коридор социальных возможностей. В качестве конститутивного элемента общественных отношений, основанного на воспринятых различиях между полами, гендер пронизывает собой все


115

другие общественные институты – экономические, социальные, политические” [11, с. 7]. При использовании понятия “гендер”, отмечают Е. Здравомыслова и А.Темкина, во всех случаях можно выделить следующие характеристики: биологический пол; поло-ролевые (или гендерные) стереотипы и нормы, гендерную идентичность [12, с. 46-65].

Таким образом, гендер – это совокупность социальных и культурных норм и ролей мужчин и женщин, которые определяют их поведение, а также социальные взаимоотношения между ними.

Гендерное равенство – равный доступ для женщин и мужчин к ресурсам и благам вне зависимости от половой принадлежности при выполнении социальных функций.

Гендерное равноправие – равноправие женщин и мужчин перед законом, что является одним из путей достижения гендерного равенства.

Что касается Казахстана, за годы независимости в республике проведена большая работа по интеграции нашего государства в мировое сообщество. В 1998 году Казахстан присоединился к Конвенции Организации Объединенных Наций о ликвидации всех форм дискриминации в отношении женщин. Ратифицирован Факультативный протокол к данной конвенции, и в 2001 году Республикой Казахстан был представлен отчет в ООН о выполнении конвенции, получивший положительную оценку. Ратифицированы конвенции ООН «О политических правах женщин», «О гражданстве замужней женщины», шесть конвенций Международной организации труда, в том числе «О равном вознаграждении мужчин и женщин за труд равной ценности».

Для решения проблем семьи, женщин и детей в 1995 году Главой государства был создан Совет по проблемам семьи, женщин и демографической политике при Президенте Республики Казахстан.

Советом была разработана и распоряжением Президента Республики Казахстан от 5 марта 1997 года №3395 одобрена Концепция государственной политики улучшения положения женщин в Республике Казахстан [13].

В 1998 году Совет был преобразован в Национальную комиссию по делам семьи и женщин при Президенте Республики Казахстан (далее - Национальная комиссия). Национальной комиссией в 1999 году впервые был разработан Национальный план действий по улучшению положения женщин в Республике Казахстан, утвержденный постановлением Правительства Республики Казахстан от 19 июля 1999 года №999 [14]. Указом Президента Республики Казахстан от 19 сентября 2002 года №947 учреждена должность Уполномоченного по правам человека, в аппарате которого работает специалист по гендерным вопросам [15].

Впоследствии была принята Концепция гендерной политики в Республике Казахстан, рассчитанная на современный период стабилизации социально-экономического положения населения и устойчивого роста экономики страны (до 2010 г.), а также на долгосрочную перспективу (до 2030 г.) [16].

К задачам гендерной политики в Казахстане относятся:

достижение сбалансированного участия женщин и мужчин во властных структурах;

обеспечение равных возможностей для экономической независимости, развития своего бизнеса и продвижения по службе;

создание условий для равного осуществления прав и обязанностей в семье;

свобода от насилия по признаку пола.

Казахстан определил своим приоритетом в области внешней политики интеграцию с мировым сообществом. В Декларации тысячелетия Организации


116

Объединенных Наций (2000 г.), которую подписало большинство стран мира, поощрение равенства мужчин и женщин, расширение прав и возможностей женщин определены в качестве основных целей развития человечества в третьем тысячелетии. В настоящее время во всем мире исторически сложившееся доминирование мужчин над женщинами претерпевает изменения. В промышленно развитых и социально ориентированных странах женщины практически достигли равенства с мужчинами в вопросах своих прав и возможностей.

На IV Форуме женщин Казахстана, состоявшемся в сентябре 2004 года в г. Астане, Президент страны поручил Правительству и Национальной комиссии по делам семьи и женщин разработать на базе данной Концепции Стратегию гендерного равенства в Республике Казахстан, в которой следует четко обозначить основные направления деятельности, включая экономическую, социальную и политическую сферы, разработать систему мер по срокам для обеспечения равных возможностей женщинам.

Стратегия гендерного равенства на 2006-2016 годы была утверждена Указом Президента Республики Казахстан от 29 ноября 2005 года №1677 [17]. Она является основополагающим документом, направленным на реализацию гендерной политики государства, инструментом ее реализации и осуществления мониторинга со стороны государства и гражданского общества, важным фактором становления демократии.

В этой связи в каждый раздел Стратегии включены разработанные совместно с региональным офисом Женского фонда ООН (ЮНИФЕМ) индикаторы по достижению гендерного равенства в политике, экономике, образовании, семье, вопросах охраны

здоровья и предотвращения насилия в отношении женщин и детей.

Реализация Стратегии гендерного равенства в Республике Казахстан будет способствовать созданию условий для реализации женщинами и мужчинами их права на жизнь без дискриминации по признаку пола.

Казахстаном в этой сфере поставлены стратегические задачи в виде объединения усилий государственных органов и всего казахстанского общества по реализации социально справедливой гендерной политики.

Мы видим, что, если несколько лет назад обществом в недостаточной мере было осознание необходимости гендерного равенства, то сегодня государство приняло на себя обязательства по достижению гендерного равенства во всех сферах жизнедеятельности, как в управлении государством, так и равенства в семье.

Ранее имели место устойчивые традиционные стереотипы о роли и месте женщины в обществе. Была слабая реализация политики гендерного равенства с госорганами, несовершенная законодательной базы, отсутствие гендерного ориентирования законодательства, формального равенства женщины и мужчины, недостаток эффективных механизмов достижении фактического равноправия, недостаточное взаимодействие госучреждения и неправительственных организаций, занимающихся проблемой защиты прав и законных интересов женщин. Сейчас ситуация кардинально поменялась и Казахстан идет по пути последовательного институционального развития национального механизма улучшения положения женщин, демонстрируя приверженность принципам гендерного равенства.

Список использованных источников 1. Модельный закон «О равных правах и равных возможностях женщин и мужчин» от 2005 г.


117

2. Закон Республики Литва «О равных возможностях» от 1 декабря 1998 №VIII-947. 3. Закон Республики Молдова «Об обеспечении равных возможностей для женщин и мужчин» №5-XVI от 9 февраля 2006 года. 4. Указ Президента Республики Узбекистан «О мерах по повышению роли женщин в государственном и общественном строительстве Республики Узбекистан» от 2 марта 1995 г. №УП-1084. 5. Закон Кыргызской Республики «Об основных государственных гарантиях обеспечения гендерного равенства» от 12 марта 2003 года, №60. 6. Закон Республики Таджикистан «О государственных гарантиях равноправия мужчин и женщин и равных возможностей их реализации» Принят Маджлиси намояндагон 15 декабря 2004 года Одобрен Маджлиси милли 11 февраля 2004 года. Подписан 1 марта 2005. 7. Закон О гендерном равноправии – Эстония, 7 апреля 2004 г. 8. Закон Украины «Об обеспечении равных прав и возможностей женщин и мужчин» от 8 сентября 2005 года №2866-IV. 9. Субдисциплина: гендерная политология//В поисках утраченного субъекта: фемининные и маскулинные детерминанты субъектности в современной России.

10. Воронина О.А. Введение в гендерные исследования. М., 1997. 11. Айвазова С.Г. Российские выборы: гендерное прочтение. М.: Институт социологии РАН, 2008. 12. Здравомыслова. Е., Темкина А. Социальное конструирование гендера как феминистская теория. Женщина. Гендер. Культура. – М.: МЦГИ, 1999. 13. Распоряжение Президента Республики Казахстан «Об одобрении Концепции государственной политики улучшения положения женщин в Республике Казахстан» от 5 марта 1997 года №3395. 14. Постановление Правительства Республики Казахстан «Об утверждении Национального плана действий по улучшению положения женщин в Республике Казахстан» от 19 июля 1999 года №999. 15. Указ Президента Республики Казахстан «Об учреждении должности Уполномоченного по правам человека» от 19 сентября 2002 года №947. 16. указ Президента Республики Казахстан «Об утверждении Концепции гендерной политики в Республике Казахстан» от 16 ноября 1998 года №4153. 17. Указ Президента Республики Казахстан «Об утверждении Стратегии гендерного равенства на 2006-2016 годы» от 29 ноября 2005 года №1677.

ГЕНДЕРЛІК ТЕҢДІКТІ ЗАҢДЫҚ РЕТТЕУ МӘСЕЛЕЛЕРІ

Даржанова А.Н., Бекбауова А.А., Телибекова И.М.

Бұл мақала гендерлік теңдік мәселесіне арналған. Авторлар гендерлік теңдік және гендерлік тең құқықтылық түсінігін қарастырған. Мақалада гендерлік теңдік аумағындағы тәуелсіз мемлекеттер достастығы елдерінің заңдары ұсынылған. Сонымен қатар авторлар осы аумақта концепция, стратегия және заңдардың қабылдануымен ұлттық механизмнің дамуын, әйелдердің жағдайының жақсаруын көрсетіп берген. Кілтті сөздер: гендер, гендерлік теңдік, гендерлік заңдылық, гендерлік саясат


118

TO QUESTION ABOUT LEGISLATIVE REGULATION GENDER EQU ALITY

Darzhanova A.N., Bekbauova А.А. Telibekova I.M.

The Article is sanctified to the question of gender quality. The Authors examines the concept of gender equality and gender equality if rights. In the article shown the lows, concord of independent states in the gender equality. Beside it author shows development of national mechanism and improving the women position by the acceptance of conseption and lowa in this sphere. Keywords: Gender, gender equality , gender legislation, gender politics.


119

АЗАМАТТЫҚ ҚАТЫНАСТАҒЫ МЕНШІК ИНСТИТУТЫ – ЭКОНОМИКАЛЫҚ САНАТ РЕТІНДЕ

Усенов Б., ҚОХУ магистранты

Смагулов А.А., з.ғ.к Қазақ-Орыс Халықаралық университеті, 030006, Ақтөбе, Әйтеке би көш. 52

Бұл мақалада меншік институтынын экономикалық категория ретінде қарастырып, оның өзіне тән ерекшеліктері көрсетілген. Меншік институтының азаматтық- құқықтық қатынастағы ролі айқындалған. Кілт сөздер: меншік,азаматтық құқықтық қатынас,меншік құқығы, субьектілер.

Меншіктің экономикалық

санатын ұғынудың негізі тіптен ХІХ ғасырдағы ғылыми жұмыстарда кездеседі. Ондағы ой меншік қоғамда , тек мемлекет ұйымдастырған қоғамда ғана болады дегенге тіреледі. Меншік, бұл – зат та емес, мүлік те емес. «Бұл –белгілі бір экономикалық (нақты) қатынас».[1.385-386 бб]

Меншік дегеніміз тарихи қалыптасқан, белгілі бір қоғамдық қатынас, ол адамдар арасында затқа байланысты туындайды.Меншік ұғымы әрқашанда ұйымдасқан адамдар қоғамына тән. Адамзаттың алғашқы даму кезеңінің соңына қарай меншіктің туындауы мемлекеттің пайда болуына және қоғамның ары қарай екпінді дамуына әкеп соқты.Меншік қатынасы қоғамдық құрылыстың әлеуметтік – экономикалық мәнін білдіреді. Сондықтан да меншік мәселесі қоғам өміріндегі негізгі мәселе болып табылады.Қоғамның қалай ұйымдасқандығына және адамдар тұрмысы оның қалай тұрғызылғанына байланысты.Меншік пен өндірістік қатынастардың негізгі фомалары қоғамның құл иеленушілік, феодалдық, капиталистік сияқты типтерін тарихи анықтап берді.Сонымен қатар, меншікке дейінгі кезеңді – алғашқы қоғамдық және ғылыми жобаланған, бірақ толық іске аспай қалған социалистік кезеңді бөліп алуға мүмкіндік берді.

Меншік қатынастарының өзгеруі – қоғамның негізгі қозғаушы күші және барлық әлеуметтік сілкіністердің себебі. Ал, меншік қатынастарының өзгеруі қоғамды прогреске де, регреске де

әкелуі мүмкін. Өзгерістердің тиімділігін анықтау қиын емес, ол үшін тиісті кезеңдердегі мемлекет пен азаматтың экономикалық және әлеуметтік дамуының статистикалық мәліметтерін салыстырса жеткілікті.

«Меншік» термині әртүрлі мағынада пайдаланылады. Күнделікті өмірде меншік, көбіне , мүлікпен немесе құқықпен теңдестіріледі.Бірінші жағдайда «Мынау менің (оның)меншігім(меншігі)»деуге болады.Екінші жағдайда - «меншік иемдендім(бердім)»дейді. Құқық тұрғысынан алғанда мұның екеуі де дәл емес. Меншікті меншік құқығынан айыру қажет. «Меншік – экономикалық, ал меншік құқығы – заңдық санат».[1.387 б]

Меншік құқығы дегеніміз субъектінің заң құжаттары арқылы танылатын және қорғалатын өзіне тиесілі мүлікті өз қалауынша иелену, пайдалану және оған билік ету құқығы.

Меншіктің экономикалық қатынастарына қарағанда меншіктің құқықтық қатынастары адамның еркі бойынша қалыптасады, оған қатысушылардың санасынан және ырқынан пайда болады. Адамдар бұл қатынастарға құқықтар мен міндеттердің иесі ретінде кіреді, ол құқықпен реттеледі және қорғалады. Меншіктің құқықтық қатынастары меншіктің экономикалық қатынастарының мәнін сипаттағанмен , олар қондырманың кез келген құбылысы ретінде өзінше дербес болады.


120

Меншік қатынастарын реттеуді әртүрлі құқықтық тәсілдермен жүзеге асыруға болады. Соған байланысты, сондай – ақ проблеманы зерттеу тұрғысынан алғанда меншік құқығы ұғымы көп мағыналы. Оны түсінудің екі қырына тоқталайық. Құқықтық институт ретінде меншік құқығы құқық нормаларының жиынтығы болып табылады, ол материалдық игіліктің белгілі бір адамға берілгендік (тиесілік) жағдайын бекітеді, реттейді және қорғайды.Бұл жерде әңгіме объективтік мәндегі меншік құқығы туралы болып отыр.Заңдық биліктің белгілі бір мөлшерін меншік иесіне бекітіп беру субъективтік мәндегі меншік құқығы туралы айтуға мүмкіндік береді. Меншік құқығы мүліктік, абсолюттік, заттық құқық болып заңға сәйкес белгіленеді, ол затқа тікелей ықпал ету мүмкіндігімен және иемдену, пайдалану және билік ету құқығының болуымен сипатталады. Қолдану және артықшылық құқығы меншік құқығына ілесе жүреді.[2]

Меншік құқығы –негізгі заттық құқық.Заттық құқық құқықтың басқа да типтерімен тұрақты байланысты болады. Заттық құқық иесі, әдетте, міндеттемелік қатынастарға , оның ішінде өзінің меншік объектілерімен қатынасқа кіреді. Бұл жағдайда құқықтың екі түрі қатар жүреді, олар, негізінен, әртүрлі субъектілік байланыстарымен анықталады. Мысалы, меншік иесі өзінің ғимаратын жалға берсе, онда оны жалдаушымен міндеттемелік қатынас байланыстырады. Ал, барлық қалған үшінші жаққа қатысты ол – тиісті қорғану тәсілі бар заттық құқық иесі. Сондықтан да әртүрлі құқықтарды немесе олардың бірлестігін аралас сипаттағы жаңа кешенді құқықпен араластыру жайында сөз болмауға тиіс. Біздің жағдайымызда әңгіме заттық және міндеттемелік құқықтардың араласып жатуында болып тұр. Бірақ олар қанша тығыз және ауқымды араласқанмен , бұл жерде заттық құқықтан , міндетттемелік құқықтан

сапа жағынан өзгеше, жаңа құқық туындамайды, туындауы да мүмкін емес.

Меншік құқығының міндеттемелік нышандарының бірі – оны заңмен белгілеу қажеттігі.Бұл нышан меншік құқығының АК-ның 188 бабында келтірілген «заң құжаттары арқылы танылатын және қорғалатын» элементтер бойынша байқалады.

Меншік құқығы мемлекет танымайтын шекте ғана болады. Бұл дегеніміз меншіктің абсолюттік құқығы заң құжаттарымен шектелуі мүмкін деген сөз. Бірқатар жағдайларда меншік құқығын шектеуде арнаулы сипат болады, ол меншіктегі мүліктің ерекше құқықтық режимімен байланысты. Мысалы, азаматтық құқықтың кейбір нысандары азаматтық айналымнан толықтай немесе ішінара алынып тасталуы мүмкін, оны мұндай мүлікке (мысалы, жерге, орманға, радиоактивтік заттарға, т.б.) құқықты шектеу бар екендігімен түсіндіруге болады.Шетелдік құқық меншік құқығын мойындауы, ал қазақстандық құқық мойындамауы мүмкін. Бұл жағдайда халықаралық жеке құқық нормалары қолданылады, және қазақстандық заңнама юрисдикциясы шегінде меншік құқығы жоқ жағдайларда да болуы мүмкін. Меншік құқығын қорғаушылық нышаны оны азаматтық – құқықтық тәсілдермен қорғау мүмкіндігін білдіреді.

Меншік құқығы – неғұрлым толық құқық. Бұл меншік иесінен жоғары тек заң ырқы мен оның қоғамдық міндеттерінің ғана болатындығынан туындайды. Меншік иесі иемдену, пайдалану және билік ету өкілеттігін тек өз қалауы бойынша жүзеге асырады.Сондықтан меншік иесі шарт бойынша өзінің меншіктік өкілеттігін өзі шектей алады.АК-ның 188-бабаның 3-тармағы «өз қалауы бойынша» әрекетке жуықтау анықтама береді. Мысалы, меншік иесі өзіне тиесілі мүлікке қатысты өз қалауы бойынша кез келген әрекет жасай алады, яғни ол мүлікті басқа адамның


121

меншігіне береді, меншік иесі бола тұрып өзінің мүлікті иемдену, пайдалану және оған басқа тәсілдермен ауыртпалық түсіреді, оған басқадай түрде билік жасайды.[1]

Меншік иесіне өз мүлкін иемдену, пайдалану және оған билік ету құқығы берілген (АК-ның 188-бабы 2-тармағының 1-бөлігі). Бұл құқықтар меншік құқығының мазмұнын анықтайды. Алғаш рет аталып отырған триада рим жеке құқығының орта ғасырлық коментаторларының еңбектерінде пайдаланылған, ал рим жеке құқығының өзі меншік иесі өкілеттіктерінің толық тізбесін білмеген. Ресей заңнамасында ол алғаш 1832 жылы пайда болды.[4]

Иемдену құқығы мүлікті іс жүзінде иеленуді жүзеге асыруды заңмен қамтамасыз ету мүмкіндігін білдіреді.(АК-ның 188-бабы 2-тармағының 2-бөлігі).

Иемдену құқығы дегеніміз мүліктен оның пайдалы табиғи қасиеттерін алудың, сондай –ақ одан пайда түсірудің заңмен қамтамасыз етілген мүмкіндігі. Пайда табыс, өнім, төл өндіру түрінде және басқа формада болуы мүмкін (АК-ның 188-бабы 2-тармағының 3-бөлігі).

Билік ету құқығы дегеніміз мүліктің заң жүзінде тағдырын белгілеудің заңмен қамтамасыз етілуі. (АК-ның 188-бабы 2-тармағының 4-бөлігі). Мүліктің заңдық тағдыры көбіне мәмілемен белгіленеді. Сонымен қатар мүлікке басқадай заңдық факторлар арқылы билік ету дағдылы жағдайға айналған.АК-ның 188-бабаның 3-тармағына сәйкес меншік иесі өзіне тиесілі мүлікке қатысты өз қалауы бойынша кез келген әрекеттер жасауға, соның ішінде бұл мүлікті басқа адамдардың меншігіне беріп, иелігінен шығаруға, өзі меншік иесі болып қала отырып, оларға мүлікті иелену, пайдалануға және оған билік етужөніндегі өз құқығын тапсыруға, түсіруге, оларға өзгеше түрде билік етуге құқылы. [3]

Меншік иесі өз мүлкіне толықтай билік етуге құқылы.Басқа құқықтар меншік құқығынан туындайды, оған тәуелді және көлемі жағынан бастапқы құқықтан кең болуы мүмкін емес.Егер заңнама талаптары, сондай-ақ басқа адаидардың құқықтары мен заңмен қорғалатын мүдделері бұзылмайтын болса меншік иесі өз мүлкін тіптен жойып жіберуге құқылы.

Меншік құқығы оның нысанының ерекшелігіне қарай тоқтатуы мүмкін, мысалы, пайдалану және билік ету өкілеттітері біріккенде. Әдетте бұл тұтыну заттарын тұтынғанда болады, мысалы құқығының тоқтауына әкеп соғады.

Конституцияға бағдар алып Азаматтық кодекс меншік формасы ретінде жеке (191-бап) және мемлекеттік (192-бап) меншікті бөліп қарастырады. Сонымен қатар қазақстандық заң шығарушы , ресейлікке қарағанда , топтастыру кезінде «форма» терминін пайдаланбады. Оған саналы түрде барды, себебі «форма» және «түр» ұғымдары өз мәндері жағынан көп мағыналы және меншік құқығына қатысты қолдануға онша келмейді. Бұл ұстаным дұрыс та шығар. Дегенмен, бұл мәселеге қатысты екі көзқарасты атап өткен жөн. Біріншісі бойынша меншік құқығы бір тұтас және біртекті. Ол нарықтық экономиканың жалпы ережесіне бағындырылған. Бірақ мемлекеттік меншік құқығын бұған жатқызуға болмайды, ол мемлекет функциясын қолдау және жеке меншік құқығының қалыпты жұмысын қамтамасыз етуде шектеулі ауқымда болады. Яғни , жеке меншік түрлік емес, меншік ұғымына келетін тектік ұғым.

Екінші көзқараста меншік құқығы тектік ұғым, ал жеке және мемлекеттік меншік құқығы – түрлік ұғым. Мүліктің жеке және мемлекеттік меншік үшін заңнамада белгіленген әртүрлі құқықтық режимі оған негіздеме болады. Бұл мемлекет функциясының айрықша сипатынан


122

туындайды және субъектінің ерекшелігіне байланысты.[1]

Ак-ның 191-бабында жеке меншіктің екі түрі белгіленген, олар – азаматтар меншігі және мемлекеттік емес заңды тұлғалар мен олардың бірлестіктерінің меншігі. Өз кезегінде АК-ның 192-бабы «мемлекеттік меншіктің екі түрін белгілейді, олар – республикалық және коммуналдық меншіктер», – деп көрсетеді.[3.62-63 бб]

Қазақстан Республикасына қарағанда Ресей Федерациясына муниципалдық (коммуналдық) меншік мемлекеттік болып табылмайды , сондықтан ол оның құрамына кірмейді.

Меншіктің кейбір объектілері меншіктің белгілі бір формалары мен түрлеріне ғана тән. Жер және оның қойнауы , су , өсімдік және жануарлар әлемі, басқа да табиғи ресурстар меншіктің ерекше объектісі болып табылады. ҚР Конституциясының 6-бабының 3-тармағына сәйкес олар мемлекет меншігінде болады. Бірақ , жер заңда белгіленген негіздерде , жағдайларда және шекте жеке меншікте де болуы мүмкін. Жерге қарағанда қойнаудың жеке меншікте болуы мүмкін емес, себебі жоғарыға шығарылған жыныс қойнау болудан қалады, яғни ол жеке меншік объектісі бола алады. Басқа объектілердің тиесілігін анықтағанда әңгіме жалпы су, өсімдік және жануарлар әлемі жайында екенін ескеру қажет.Олар тек мемлекет меншігінде ғана болады. Ал, нақты бір ағашты немесе жануарды бөліп алсақ, олар Қазақстан Республикасының

заңнамасына сәйкес жеке меншік объектісі бола алады.

Жеке және мемлекеттік меншіктің сандық ара қатынасы бастапқы кезде мемлекеттік меншікті жекешелендіру қарқынымен анықталды. Бұл процесс ТМД – ның басқа елдеріне қарағанда Қазақстанда белсенді жүргізілді, ондағы мақсат мемлекеттік меншікті ең төменгі қажетті деңгейге жеткізу еді. Қазір бұл ара қатынас мемлекеттік мүдделер бойынша анықталуда.

Сонымен қорыта айтқанда, меншік құқығы туралы нормалар өзінің заттылығын күшейтті және өзінің мәні бойынша және стратегиялық бағыттылығы бойынша дамыған елдердің тиісті заңнамасына жақындады деп айта аламыз. Кеңестік кезеңде иемденген теориялық цивилистикалық багаж жоғалған жоқ , қайта қазіргі заңнамада дамыды , ол Қазақстанның меншік құқығын әлемдік құқықтық жүйедегі ең жетілген институттардың бірі деп айтуға мүмкіндік береді.[5]

Пайдаланған әдебиеттер:

1.М.К.Сүлейменов, Ю.Г.Басин «Азаматтық құқық І том»,-Алматы,2003 2.А.С.Смағұлова «ҚР Азаматтық құқық Жалпы бөлім»,-Ақтөбе,2008 3.Қазақстан Республикасы Азаматтық Кодексі «Жалпы , Ерекше бөлімі» – Алматы:Юрист, 2010- 296 б 4.Журнал «Заң» 5/2005 5.Интернет w.w.w. google.kz.

ИНСТИТУТ СОБСТВЕННОСТИ В ГРАЖДАНСКИХ ОТНОШЕНИЯХ – КАК

ЭКОНОМИЧЕСКАЯ КАТЕГОРИЯ

Усенов Б., Смагулов А.А. Казахско-Русский Международный университет; 030006, Актобе, ул. Айтеке би, 52

В данной статье даны определение институту собственности – как экономическую категорию .Указаный особенности института собственности и его роль в гражданско- правовых отношениях. Ключевые слова: собственность. Гражданско- правовые отношении,право собственности, субьекты.


123

THE INSTITUTION OF PROPERTY IN CIVIL RELATIONS –

AS AN ECONOMIC CATEGORY

Usenov B., Smagulov A.A. Kazakh-Russian International University; 030006, Aktobe, st. Aiteke 52

In this article there defines institute of property as an economic category. Specify features of institute property and its role in civil law relations. Key words: property, civil law relations, right of property, subjects.


124

ҚЫЛМЫС САТЫЛАРЫНА ҚАТЫСТЫ ӨЗЕКТІ МӘСЕЛЕЛЕР

Қамархан Азат Қамарханұлы, Заңтану мамандығының магистранты, Қазақ-Орыс Халықаралық университеті, 030006, Ақтөбе, Әйтеке би көш. 52

Бұл мақалада автор күнделікті тәжірибеде қылмысты саралағанда қылмыс сатыларын айқын ажырата білудің аса маңызды екенін анықтап осыған қатысты мәселелерді зерттейді. Тірек сөздер: қылмыс сатылары,дайындалу, оқталу аяқталған қылмыс

Қылмысты квалификациялау кезінде жасалған қауіпті іс-әрекеттердің белгілерімен қылмыстық құқық нормаларымен қарастырылған қылмыс құрамдарының арасындағы сәйкестік анықталады.Соның ішінде аяқталған қылмыспен аяқталмаған қылмысты ажырату үшін қылмыскерді заңдылық қағидасына сай жазаға тарту үшін қылмыс сатыларын айқын ажырата білу қажет.Қылмыс құрамын зерттеген кезде келте құрамды немесе формальды құрамды қылмыстарға ұқсастығына қарамастан қылмыс сатыларын ажыратуға көп көңіл бөлуді қажет етеді, себебі ішкі істер органдарының тәжірибесінде қылмысты квалификациялау кезінде қателесуге мүлдем жол берілмейді.

Белгілі ғалым-заңгер Здравомыслов Б.В. айтуынша, «Қасақана жасалатын қылмыстар өзiнiң дамуы барысында адамның нақты мүдделерiне қол сұғады. Өмiрлiк құндылықтар, тәндiк қол сұқпаушылық, меншiк және бостандық қылмыскердiң ниетiнiң iске асуынан зардап шеккенде қылмыс жасалады деп саналады»[1]. Қасақана iстелетiн қылмыс тек бiр сатыдан немесе ұзақ уақытты қамтитын бiрнеше сатыдан өтуi мүмкiн. Нақты өмірде кінәлінің еркіне байланысты емес мән-жайлар бойынша ақырына дейін жеткізілмейтін қылмыстық әрекеттер жиі кездеседі. Тұлға қылмыстың құралдары немесе қаруларын алу сәтінде, ұрлық жасау мақсатында пәтер есігін бұзу сәтінде, яғни қасақаналықты жүзеге асырудың кез келген сатысында ұсталуы мүмкін. Сондықтан да қылмыстық құқық теориясы, заңнама және сот тәжірибесі

қасақана қылмыс істеу сатылары ұғымын қалыптастырды.

Қасақана қылмыс істеу сатыларын талдай келе, әдетте, кез келген қылмыстық әрекеттің, қоғамға қауіпті оқиғалардың алдын алудың көп мүмкіндіктері бар екеніне көз жеткізуге болады. Өйткені олар қақтығыстар және қарама-қайшылықтардан емес, адамдардың қылмыстық заңмен қорғалатын мүдделерге, объектілерге деген көзқарастарынан байқалады. Сондықтан көптеген жағдайларда бұларды дер кезінде байқап, олардың қылмыстық әрекеттерін тоқтатуға болады, ал егер тоқтатып үлгермесе қылмыстық зардап дәрежесін азайтуға немесе қылмыстық әрекеттердің ары қарай дамуын болдырмауға қандай да бір шаралар қолдануға мүмкіндік туғызады. Қылмыстық құқық теориясы қасақана қылмысты орындау сатылары ретінде әрекет мазмұны (сипаттамасы) бойынша, сонымен қатар қылмыстық іс-қимылдың тоқтатылу (немесе аяқталу) сәті бойынша ерекшеленетін қылмысқа дайындалу және оны тікелей жүзеге асыруға бағытталған кезеңдерді таниды.

Заңнаманың өзінен қылмыс істеудің үш сатысы бар екенін байқауға болады: қылмысқа дайындалу, қылмыс жасауға оқталу және аяқталған қылмыс.Заң аяқталған қылмыс деп тұлғаның жасаған әрекеттерінде Қылмыстық Кодекстің Ерекше бөлімінің сәйкес баптарында көзделген қылмыс құрамының барлық белгілері қамтылған қылмыстарды таниды. Қылмысты құқық теориясына сәйкес қылмысқа дайындалу және қылмыс жасауға оқталу аяқталмаған қылмыс деп танылады. Қылмысты жүзеге асыруға қолайлы жағдай туындататын кез


125

келген қасақана әрекеттер қылмысқа дайындалу деп танылады. Қылмыс жасауға оқталу дегеніміз – бұл қылмыс объектісіне қол сұғатын кез келген қасақана әрекет, Қылмыстық Кодекстің Ерекше бөлімі баптарының диспозициясында көзделген қылмыстың объективтік жағының белгілерін тікелей орындауды бастау әрекеттері. Қылмысқа дайындалу және қылмыс жасауға оқталу сатыларының екеуінде де қылмыс кінәлінің еркіне байланысты емес мән-жайлар және себептер бойынша ақырына дейін жеткізілмейді. Қылмысқа дайындалу және қылмыс жасауға оқталу сатылары қылмыстық заңмен қорғалатын мүдделерге нақты қауіп төндіретіндіктен, оларды істегені үшін қылмыстық жауапкершіліктің жалпы негізі болып аяқталмаған қылмыс құрамы табылады[2].

Қылмыс істеуден өз еркімен бас тарту тек қылмысқа дайындалу және қылмыс жасауға оқталу сатыларында орын алады. Аяқталған қылмыста өз еркімен бас тарту жоқ, өйткені бітіріп қойған нәрседен бас тартуға болмайды. Бірақ біткен оқталу кезіндегі бас тарту мәселесін шешу қиындық туғызады: кінәлі істеуге қажет деген барлық әрекеттерді орындағанына қарамастан, қоғамға қауіпті зардап әлі туындаған жоқ. Сондықтан бұл жерде өз еркімен бас тарту белсенді нысанда жүзеге асырылу керек және қоғамға қауіпті зардапты алдын алуға бағытталуы тиіс. Ал Қылмыстық Кодекстің қылмыс істеуден өз еркімен бас тарту ұғымы берілген 26-бабында қылмыстық зардаптың алдын алуға бағытталған белсенді әрекет туралы сөз болмайды. Сондықтан Қылмыстық Кодекстің 26-бабының 1-тармағының бірінші сөйлемін келесі мазмұнда берсе: «Адамның дайындалу іс-әрекеттерін немесе қылмыс істеуге тікелей бағытталған іс-әрекетті (әрекетсіздікті) тоқтатуы не қылмыс құрамында көзделген қоғамға қауіпті зардаптың туындауының алдын алған әрекеттерді жүзеге асыруы, егер адам қылмысты ақырына дейін жеткізу мүмкіндігін

ұғынған болса, қылмыс істеуден өз еркімен бас тарту деп танылады»[3].

Қасақана қылмыс істеудің нақты сатысын анықтау өте маңызды мәнге ие болады. Ең алдымен, қасақана қылмыс сатысы істелген қылмыстың қауіптілік дәрежесін анықтайды. Жалпы ереже бойынша қылмыс жасауға оқталу қылмысқа дайындалудан қауіптірек, ал аяқталған қылмыс қылмыс жасауға оқталудан қауіптірек болып келеді. Яғни бұл дегеніміз әрбір келесі саты алдыңғы сатыға қарағанда неғұрлым қатаң жазаға тартылады дегенді білдіреді. Сондықтан қылмысқа дайындалуды Ерекше бөлімнің сәйкес бабы бойынша және Қылмыстық кодекстің 24-бабының 1-тармағы бойынша, қылмыс жасауға оқталуды Ерекше бөлімнің сәйкес бабымен қатар Қылмыстық Кодекстің 24-бабының 3-тармағы бойынша, ал аяқталған қылмысты Ерекше бөлімнің сәйкес бабымен қатар Қылмыстық Кодекстің 25-бабы бойынша саралау қажет.

Сондай-ақ аяқталған қылмыс пен аяқталмаған қылмыстардың жаза тағайындауда да маңызы зор. Сот тәжірибесі қылмыстық іс-әрекеттің қауіптілік дәрежесін ескере отырып, оның қай қасақана қылмыс сатысында жасалғанына байланысты жаза тағайындайды. Қылмыстық заң бойынша аяқталмаған қылмыс үшін жаза аяқталған қылмыс үшін жазадан жеңілірек болып келеді.Сонымен қасақана қылмыс істеу сатыларын дұрыс анықтау істелген қылмысқа дұрыс құқықтық баға беру үшін, оны саралау және қылмыстық жауаптылықты дараландыру үшін қажет.

Өмiрдегi әр түрлi объективтi құбылыстар сияқты қылмыс та мүмкiншiлiктен шын мәнiне дейiн дамиды. Белгiлi бiр әрекет жасағанға дейiн әр адам, соның iшiнде қылмыскер де өз санасында оны ойластырып алады.

Қасақана қылмыс жасағанға дейiн субъект өзiнiң қылмыстық ниеттерiн ойластырып, барлық дәйектердi өлшеп, саралап, сонан кейiн


126

қылмыс жасауға шешiм қабылдайды. Мұндай адамда осы қылмыстың мәнiнiң негiзгi детальдары мен оны жасау құралдарын көз алдына елестетiп, алдын-ала болжап, қылмыстық мақсатына жетуге деген психикалық көзқарасы пайда болады. Адамның санасында өтетiн мұндай процестердi ой, ниеттiң қалыптасуы деп атауға болады. Мұндай ой, ниеттiн қалыптасуы таза психикалық процесс болғандықтан , ол үшiн адам жазалануға жатпайды [4].

Ой, ниеттiң қалыптасуы iс-әрекет болып табылмайды, сондықтан да қылмыстық жауапкершiлiкке тартуға әкеп соқтыра алмайды. РСФСР-дiң Жоғарға Сотының РСФСР Қылмыстық кодексiн қолдану жөнiндегi 1926 жылғы директивтi хатының редакциясында: “қылмыс жасауға деген жалғыз ғана жалаң ой, жалаң ниет нақты iс-әрекет түрiнде көрiнбесе, қылмыс болып табылмайды және не үшiн әлеуметтiк қорғау шарасы қолданылмайды” - деп көрсетiлген.

Қоғамға қайшы жат ойлары бар адамдар ықпал ету қылмыстық құқылы сипатындағы шара қолданумен емес, саяси тәрбие жүзеге асырылады.Ой, ниеттiң, iшкi сезiмнiң тiптi қоғамға жат сипатта болғанымен де ол нақты қылмыстық iс-әрекетпен көрiнбейiнше жазаланбаушылық –заңдылық қағидаларының бiрi болып табылады. Қылмыстық ой, ниеттiң қалыптасуы адамның қылмыс жасауға деген ойын бiлдiредi, бiрақ ол нақты бiр қылмыстық әрекетке айналмайынша (дайындалу, оқталу, қылмысқа қатысу, аяқталған қылмыс) қылмыстық құқық бойынша жазаланбайды. Жоғарыда айтылғандарға сай, Н.Ф. Кузнецова қылмыс жасауға деген ой, ниеттiң пайда болуы қылмыстың дамуының бiрiншi сатысы ретiнде қарастыру керек және қылмыстық ой, ниеттiң қалыптасуы қылмыстық құқық бойынша кейбiр шектеулерге байланысты (егер ол ерекше жағдайларға байланысты жеке қылмыс құрамын құрайтын болса) жазаланады деген пiкiрлердi ұстанатын

кейбiр авторлардың көзқарастарын қате деп көрсетедi[5].

Ой, ниеттiң пайда болуы қылмыстың дамуының сатысы болып табылмайды және бола алмайды. Қылмыстың даму сатысы дегенiмiз, ол қылмыстық нәтижеге жеткiзетiн баспалдақ, ол аз болсын, көп болсын, бiр қылмыстың объектiсiне зардап келтiруге ықпал етедi, субъектiнi алдына қойған мақсатына жетуге жақындатады – дейдi, Н.Ф. Кузнецова өзiнiң жоғарыда аталған еңбегiнде. Ал, ой, ниеттiң пайда болуы қылмыстың даму сатысының аталған белгiлерiнiң бiреуiне де жатпайды[5].

Қылмыс жасайтындығы жөнiнде айтумен, қылмыс жасауға деген ойының болуымен субъект қылмыс жасауға ешқандай қолайлы жағдай туғыза алмайды. Қылмыстың дамуының сатысы болмайтын ой, ниеттiң пайда болуы қоғамға қауiптi iс-әрекет болып табылмайды. Шын мәнiнде, қалмыс жасалмай тұрып, бiр адамның өзiнiң қылмыс жасауға деген ойының болғанынан қандай қоғамдық қатынасқа зиян келедi? Ешқандай. Қылмыстық ой, ниеттiң пайда болуы құқықпен қорғалатын объектiлерге қауiп төндiрмейдi, сондай-ақ қылмыстық қол сұғушылықты жүзеге асырушылық бола алмайды. Қылмысқа дайындалу ма, әлде тек қылмыстық ой пайда болды ма деген мәселенi соттың дұрыс анықтауы қылмыстық жауапкершiлiкке тарту мәселесiн шешкенде үлкен маңызға ие.

Кеңестiк қылмыстық құқық оқулықтарында ой, ниеттiң пайда болуы қылмыстық заңда көрсетiлген кей реттерде аяқталған қылмысты құрайды деген пiкiрлер бар. Олардың қатарына олар жеке адамдарға қатысты жасалатын қорқыту (ҚР ҚК-112-бап), сол сияқты мемлекеттiк билiктi күштеп құлату туралы үгiт насихат жүргiзу (немесе ҚР ҚК 170-бабындағы ҚР-ң Конституциялық құрылысын күштеп құлатуға немесе өзгертуге не оның аумақтық тұтастығын күшпен құлатуға шақыру қылмысы) қылмыстарын жатқызады. Олардың пiкiрiнше, аталған


127

жағдайларда мұндай қылмыстық ой, ниет қылмыстық құқықпен жазаланады. Басқаша айтқанда бұл оқулықтардың авторлары жоғарыда аталған жағдайларда қылмыстардың жасалу сатысы ретiнде танылады дейдi. Мұндай ойларды қате пiкiр деп есептеймiз. Аталған мәселеге қатысты Қазақстандық, профессор А.Н. Ағыбаев: “қылмыстық ой, ниеттi табуды қорқыту арқылы жасалатын ауыр қылмыс жасаумен шатастыруға болмайды” – деп дұрыс көрсеткен[6].

Жоғарыда сөз болған ой, ниеттiң пайда болуы өзiнiң нәтижесiне сай, осы субъектiнiң қылмыс жасауға деген ниетiнiң бар екендiгi жөнiнде үшiншi тұлғаға жеткiзуiмен ғана сипатталады, - тек қана. Ал қорқыту болса, жәбiрленушiге оның мiнез-құлқын қорқытушының мүддесiне сай өзгертуге психикалық мәжбүрлеу болып табылады. Әрi қарай, ой, ниеттiң пайда болуы заңмен қорғалатын объектiлерге ешқандай да зиян келтiрмейдi. Ал қорқыту болса, қоғамға қауiптi iс-әрекет, өйткенi адам өзiне Конституциямен кепiлденген құқықтары мен бостандықтарын жүзеге асыра алмайды.

Денеге жарақат келтiруге немесе адамды өлтiруге ой, ниет пайда болғанда, субъект бiр адамды өлтiрудi немесе оның денсау- лығына қандай да бiр жарақат келтiрудi тiлейдi, оның ойы соған бағытталады. Ал қорқытуда мәселе басқаша болады. Мұнда ой, ниеттiң мазмұны басқаша : тұлғаның мiнез-құлқын қорқытушыға керек, тиiмдi басқа жаққа қарай өзгерту. Тiптi егер қорқытушы өзiнiң қорқыту әрекетiн орындап, жүзеге асырған жағдайда да қорқыту адам өлтiру немесе күш қолдану қылмысының сатысы болмайды. Мұндай жағдайда қорқыту мен адам өлтiру қылмыстардың реалды (нақты) жиынтығын құрайды (әрине, егер бұл жағдайда террорлық акт белгiлерi болмаса). Егер заңмен қорғалатын объектiге қандай да бiр зиян келтiру арқылы тiлегi қорқыту түрiнде көрiнсе,

онда мұндай мiнез-құлық жеке қоғамға қауiптiлiк сипатына ие болады, ал мұндағы қорқыту қылмыстық ойға жетудiң құралы болып табылады, сондықтан оны заң қылмыс деп таниды. Осы аталғандарға сәйкес, келесiдей тұжырым жасауға болады:

қорқыту қылмысын жасаған кезде шын мәнiнде адамның ой, ниетi үшiн емес, қоғамға қауiптi iс-әрекет – қорқыту , тiптi, егер қорқытушының әрi қарай оны орындауға деген ниетi болмаса да. Адамды өлтiремiн немесе оған дене жарақатын келтiремiн деген ой, ниетiнiң пайда болуы қорқыту болып табылмайды. Қорқыту сол сияқты жеке тұлғаға қарсы қылмыстардың даму сатысы бола алмайды. Егер қате оймен қорқытуды ой, ниеттiң пайда болуы ретiнде, осыған сәйкес жеке тұлғаға қарсы қылмыстардың даму сатысы ретiнде қарастырсақ, онда қорқытудың объектiсiн адамның өмiрi мен денсаулығы деп тануымыз керек болады.

Қорқыту болашақта жеке тұлғаға қарсы қылмысты жасау үшiн жағдай туғызатындығындай болып көрiнетiнiмен емес, ол өзiне тән зиянды қасиеттерiмен өз алдына қоғам үшiн қауiптi болып табылады. Сондықтан, ҚР ҚК-ң 112-бабында көрсетiлген қорқыту оның адам өлтiру қылмысының даму сатысы екендiгiнен емес (олай бола да алмайды), ол өз алдында қорқытуды iске асыру сатыдағы қауiптенудiң жеткiлiктi негiздерiнiң бар екендігiне байланысты , өз алдына қоғамға едәуiр қауiп төндiретiндiктен, ол үшiн қылмыстық жауаптылық белгiленiп отыр. Қорқытуды жеке тұлғаға қарсы қылмыстардың жасалу сатысы ретiнде қате тану тәжірибеде дұрыс сараламауға әкеп соғады. Оған төмендегi жағдай мысал бола алады. А өзiнiң танысы К-мен мас күйiнде жанжалдасып, “менен жақсылық күтпе” -деп қорқытады. Мас адаммен айқайласудың бос әуре екендiгiн түсiнген К ас үйден шығып , басқа бөлмеге кiрiп кетедi. Осы кезде А қолына балтаны алып, “өлтiремiн” –


128

деп, К отырған бөлмеге қарай жүгiредi. К бөлменiң есiгiн жауып үлгередi.

А есікті қағып, бiраз уақыттан кейiн аулаға шығып, балтаны өз ор -нына қояды. Бұл iс бойынша , сот А-ның әрекеттерiн адам өлтiруге оқталу деп саралаған. Бұл жағдайда iс бойынша , қорқыту белгiлi бiр әрекетпен қылмыстың қаруын iздеумен ұштасып отыр. Соттың мiндетi қылмыстың қаруын iздеу өлтiру үшiн бе , немесе жеке тұлғаға қарсы басқа қылмыс iстеу үшiн бе, әлде қорқыту әрекетiне шын мәнiндегi сипат беру үшiн қару iзделдi ме , екендiгiн дұрыс анықтау болып табылады. Осы мәселелердi дұрыс шешуге байланысты А-ның әрекетi дұрыс сараланады. Ал , сот болса , А балтаны адамды өлтiру үшiн алған деп қате жiберiп отыр. Ал, шын мәнiнде iс материалдары бойынша бұл жерде балта К-нi қорқыту үшiн алынған болатын. Қорқыту жеке тұлғаға қарсы қылмыс жасаудың сатысы бола алмайтындығының тағы да бiр дәлелi ретiнде келесi фактiнi көрсетуге болады. Басқа да аяқталған қылмыстар сияқты қорқыту қылмысына дайындалу және оқталу болады , сондай-ақ оған бiрге қатысу болады.

Осындай мәселер сияқты, ҚР-ның конституциялық құрылысын күшпен құлатуға немесе өзгертуге не оның аумақтық тұтастығының бiрлiгiн күштеп бұзуға жария түрде үндеу , сондай-ақ осындай мазмұндағы материалдарды осы мақсатқа тарату (ҚР ҚК-нiң 170- бабы) – қылмыстық ой, ниеттiң пайда болуы болып табылмайды, сондай-ақ басқа қылмысты жасау сатысына да жатпайды. Мұндай қылмысты жасау туралы айтқан адам қылмыстық жауаптылыққа тартылатын себебi, ол заңда жазалау қатерiмен тыйым салынған қоғамға қауiптi, кiнәлi әрекеттi жасайды. Бұл жағдайда адамды осы қылмысы үшiн қылмыстық жауапкершiлiкке тартуға, мемлекеттiң конституциялық құрылысына және қауiпсiздiгiне қарсы қылмыстардың басқа да түрiн жасауға ниет болғанын

дәлелдеудiң қажетi жоқ. Ал, егер мемлекеттiң конституциялық құрылысына және қауiпсiздiгiне қарсы сипаттағы қылмыс жасауға азғырғандығы дәлелденсе, оның ҚР ҚК, 170-бабында көзделген “ҚР конституция - лық құрылысын күшпен құлатуға немесе өзгертуге не оның аумақтық тұтастығын күшпен бұзуға шақыру” қылмысымен емес, онда ҚР-нiң 168-бабында көрсетiлген “Үкiметтi күшпен басып алу немесе үкiметтi күшпен ұстап тұру қылмысына” немесе ҚР-нiң 169-бабына сай, “Қарулы бүлiк” және т.б. мемлекеттiң конституциялық құрылысына немесе қауiпсiздiгiне қарсы қылмыстарды жасауға азғыру ретiнде сараланады.

Қылмыстық ой, ниеттiң пайда болуын кей кезде айдап салушылықпен шатастырады (азғыру). Мысалы, бiр әскери қызмет өткерушi екiншiсiне “ӨБП –де танысың бар емес пе, мен сенiң орныңда болсам , бөлiмдi өз бетiммен тастап кетушi едiм” - дейдi. Осы жерде сырттай қарағанда бөлiмдi тастап кетуге деген ой, ниет пайда болған сияқты, бiрақ бұл жерде осы қылмысты жасауға азғыру болып тұр. Себебi, субъект өзiне бiр қатысушы iздей отырып, басқа тұлғаға ой салу мақсатында, оған өзiнiң сырласушысының қалай қарайтынын бiлу үшiн айта отырып, бұл уақытта қылмыс жасауға айдап салып отыр. Егер аталған тұлғалар қылмыс жасауға келiсiп, олардың еркiнен тыс жағдайларға байланысты қылмыс аяғына дейiн жеткiзiлмесе, олардың әрекеттерi қылмыстың қай сатысында үзiлгенiне байланысты, қылмысқа бiрге қатысқандары үшiн қылмыстық жауапкершiлiкке тартылады. Жоғарыда аталғандар, бiзге, төмендегiдей қорытынды жасауға мүмкiндiк бередi. Қылмыстық ой, ниеттiң пайда болуы ешқашан қылмыс жасаудың сатысы бола алмайды және ешқашан мұндай жалаң ой, ниет үшiн қылмыстық жазаға тартылмайды деп толық айта аламыз. Қылмыстық жауапкершiлiк қылмыстық заңда көрсетiлген қоғамға қауiптi iс-


129

әрекеттi жасаған кезде ғана орын алады. Қылмыстың және қылмыс құрамының белгiлерiн қарағанда, бiз қоғамға қауiптi iс-әрекет заңда көрсетiлген қажеттi белгiлердiң барлығы болғандығы жөнiнде, яғни аяқталған, бiткен қылмыс жөнiнде айтамыз. Дегенмен, кей кездерде тек аяқталмаған қылмыстар үшiн ғана емес, сонымен қатар әлi бiтпеген, қоғамға қауiптi iс-әрекет аяқталмаған қылмыс үшiн жауаптылық белгiлеудiң қажеттiлiгi туады. Осыған сәйкес, қылмыстық құқық қылмыстың жасалу сатыларын ажыратады. Сатылар деп – қасақана жасалатын қылмысқа дайындалу, оқталудан бiткенге дейiнгi өтетiн кезеңдерiн айтамыз.

Осыған ұқсас, неғұрлым толық түрдегi анықтаманы Б.В. Здравомыслов та бердi. Оның пiкiрi бойынша : “Кiнәлiнiң қылмыстық ойларын жүзеге асыру дәрежесiн көрсететiн, жасалған қоғамдық қауiптi әрекеттiң сипатына сәйкес ажыратылатын қасақана қылмыс жасау үшiн дайындалу, оны тiкелей орындаудың арасында өтетiн әртүрлi кезеңдердi – қылмыс жасаудың сатылары” – деп атайды[1]. Қылмыстық ой, ниеттi жүзеге асыру барысында оның қай кезеңде, қай баспалдақта үзiлгенiне байланысты, бiз қылмыстың жасалу сатыларының қай түрiне жататыны жөнiнде айта аламыз. Жоғарыда көрсетiлген қылмысты жасау сатыларының анықтамаларына сәйкес, олар тек қасақана қылмыстарды жасағанда ғана болады және кiнәлiнiң қылмыстық ой, ниетiн жүзеге асыруының дәрежесiн көрсетедi деп айтуға болады. Қылмыстық ойын жүзеге асырушы адам, өзiнiң iс-әрекетiнiң қоғамға қауiптiлiгiн және оның салдарын саналы түрде түсiнедi, өзiнiң қылмыстық ой, ниетiн жүзеге асыруды тiлейдi. Бұдан шығатын қорытынды, кез келген қасақана жасалатын қылмыс сатылары тек тiкелей қасақаналықпен жүзеге асырылады. Қылмыстың жасалу сатылары қоғамға қауiптi iс-әрекеттiң қаншалықты жүзеге асқанымен өзара ажыратылады. Адамның қылмыс

жасауға қалай дайындалғаны мен оны жүзеге асыруға байланысты, қандай нақты әрекеттер орындалды және оның қылмыстық әрекетi қай сатыда үзiлгенiне байланысты бiз сол немесе басқа саты жөнiнде айта аламыз. Осыған сәйкес, қылмыстың жасалу сатылары өзара объективтi белгi – қылмыстық әрекеттердiң үзiлуi, аяқталғанына байланысты ажыратылады. Қылмыстық әрекеттердiң аяқталу сәтiне және жасалған iс - әрекеттiң сипатына байланысты бiр топ авторлардың ойлары бойынша қылмыстық құқықта қылмыстың жасалу сатыларының келесi түрлерi бар:

Қылмыстық ойдың пайда болуы; Қылмысқа дайындалу; Қылмыс жасауға оқталу; Аяқталған қылмыс; Ал, екiншiсi бiр топ

авторларының көзқарастары бойынша қылмыстың жасалу сатыларының келесi түрлерi бар :

Қылмысқа дайындалу; Қылмыс жасауға оқталу; Аяқталған қылмыстар[7]; Бiрiншi көзқарасты

жақтаушылардың ойларына келсек, онда келесiлердi айтуға болады : қылмыстық ой, ниеттiң пайда болуы ең басты белгi – қоғамға қауiптiлiк белгiсiнен айырылған. Қылмыстық құқықтық мәнi болмағандықтан ол қылмыстың жасалу сатысы ретiнде таныла алмайды. Қылмыстық ой, ниеттiң жазаланатын кездерi бар деп дәлелдеп отырғандары, ол жоғарыда айтып кеткенiмдей, қылмыстың жасалу сатысы емес, заңмен көзделген барлық белгiлерi бар iс - әрекет жеке қылмысты құрайды. Шынымен де ой, ниеттiң пайда болуын қылмыстың жасалу сатысы ретiнде тануға болмайды, өйткенi, оның қоғамға қауiптiлiк белгiсi жоқ. Қандай да бiр iс - әрекетпен көрiнбейдi, қылмыстың жасалуына қандай да бiр қолайлы жағдай туғызбайды және оны жүзеге асыру болып табылмайды, қандай да бiр қоғамдық қатынастарға қауiп төндiрмейдi. ҚР ҚК-нiң ешбiр


130

баптарына тек жалаң ой, ниет, iшкi сезiм үшiн қылмыстық жауапкершiлiкке тартылатынын көре алмаймыз. Керiсiнше, Конституция бойынша, сөз бен шығармашылық принципi жарияланған. Сондықтан жоғарыда аталғандарға сай, қылмыстық кодекстiң баптарына, сондай-ақ көптеген Ресей және Қазақстан заңгер-ғалымдарының көзқарастарына сүйене отырып, бiздiң ойымызша , ой, ниеттiң пайда болуын жеке саты ретiнде бөлiп қарастыруға негiз жоқ деп есептеймiз.

Қолданылған әдебиеттер тізімі

1.Здравомыслов Б.В. Стадии совершения умышленного преступления. М-1960 г. Советское уголовное право. Общ.часть.

2.Ағыбаев А. Н. Қылмыстық құқық Жалпы бөлім / Ағыбаев А. Н. - Алматы : Жеті жарғы, 2007. - 360 б. 3.Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексi 1997 жыл 16 шілде (2012.16.02. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) 4.Галахова А. Определение момента окончание умышленного преступления судебной практике// Сов.юстиция. 1979г. №13 С.30-5. 5.Кузнецова Н.Ф.// Соц.законность. 1956г. №11. Рец: Дурманов Н.Д. Стадии совершения преступления по советскому уголовному праву. 6.Ағыбаев А.Н. Қылмыстық құқық Жалпы бөлім / Ағыбаев А.Н. - Алматы : Жеті жарғы, 1998. - 288 б. 7.Ливщиц С. Неосуществленное преступное намерение// Сов.юст. 1937г. №15. С.30-31.

АКТУАЛЬНЫЕ ПРОБЛЕМЫ СТАДИЙ СОВЕРШЕНИЯ ПРЕСТУПЛЕНИЯ

Қамархан А.Қ., Казахско-Русский Международный университет; 030006, Актобе, ул. Айтеке би, 52

В данной статье автор затрагивает проблемы, касающиеся правильного определения стадии совершения преступления при квалификации преступления в правоприменительной практике. Ключевые слова: стадия преступления, приготовление, покушение, оконченное преступление.

CURRENT PROBLEMS INCHOATE OFFENSE

Кamarhan A.К.,

Kazakh-Russian International University; 030006, Aktobe, st. Aiteke 52 In this article, the author raises issues concerning the correct staging of committing a crime in the classification of the crime in law enforcement. Keywords: stage a crime, preparation, attempt, completed crime.


131

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ЗОРЛЫҚ-ЗОМБЫЛЫҚТЫ АЛДЫН-АЛУДЫҢ ӨЗЕКТІ МӘСЕЛЕСІ

Куатова А.А, «Құқықтану» кафедрасының з.ғ.магистрі,

Балғожина А, магистрант Қазақ-Орыс Халықаралық университеті, 030006, Ақтөбе, Әйтеке би көш. 52

Қазақстан Республикасының зорлық-зомбылықты алдын-алудың өзекті мәселесі болып табылады. Яғни ел өміріндегі өзекті мәселелердің бірі-отбасылық зорлық зомбылық.Президентіміз қабылдаған "тұрмыстық зорлық-зомбылық профилактикасы туралы"заңы осы мәселені толық қарастырып осындай жағдайларды қарастыруда бастау алуда. Кілт сөздер: зорлық-зомбылық, қатыгездік, қамқоршылық.

Дағдарыс орталықтары - зорлық-зомбылықтың немесе зорлық-зомбылық қатерiнiң салдарынан қиын жағдайға тап болған, тәуекел тобындағы адамдарға, көбiнесе әйелдерге қызметтер көрсететін (әлеуметтік-психологиялық, құқықтық кеңестер, уақытша баспана беру, оңалуға көмектесу) ұйымдар. Әйелдерге қатысты зорлық-зомбылық - қоғамдық немесе жеке өмiрде жыныстық нышан негiзінде жасалған, әйелге тәни, жыныстық немесе психологиялық залал немесе азап келтiретiн немесе келтiруi мүмкiн кез келген зорлық-зомбылық әрекетi, сондай-ақ осындай әрекеттің жасалу қатерi, бас бостандығынан мәжбүрлеп немесе ерiктi түрде айыру.

Қазақстанда балалар, бүкіл әлемдегідей, үйінде, мектепте және басқа да қоғамдық мекемелерде күнделікті қатыгездікпен және зорлық-зомбылықпен ұшырасып отырады, алайда осы кезге дейін қоғам бұл мәселеге зейін қойып көрген жоқ. Балалар, ересектер сияқты, негіз қалаушы: сыйлау, қол тигізбеу және адамзаттық абыройын сақтау құқықтарына ие, сондай-ақ Адам құқықтарының жалпыға ортақ декларациясы мен Азаматтық және саяси, экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар туралы Халықаралық құжаттарда көзделген заң тарапынан да тең қорғау көрсетілуіне құқылы.

Бала үшін ата-анасының үйі әрқашан ең қауіпсіз жер бола бермейтінін айғақтайтын фактілер жиі кездеседі. Балаларға қатысты зорлық-зомбылық көрсету проблемасы

бойынша мәліметтер мен жетік статистикалық деректердің жетіспеу проблемасы бар елдердің қатарына Қазақстан да жатады. Мәселенің тереңдігі мен көлемі әлі де белгісіз, ал біздің қолымыздағы біркелкі емес және үзінді зерделеу нәтижелері іс жүзіндегі жағдай туралы болжамдар жасауға ғана мүмкіндік береді. .[1]

Қазақстан Республикасы Қылмыстық Кодексінің 137-бабы кәмелетке толмаған баланы ата-анасының немесе осы міндет жүктелген басқа адам, сонымен қатар педагог немесе оқыту, тәрбиелеу, емдеу не кәмелетке толмаған баланы қадағалау міндеттелген басқа да мекеменің қызметкері тәрбиелеу жөніндегі міндеттерін атқармағаны немесе жөнді атқармағандығы үшін шара қолдануды қамтиды. Балаларын бағып-қағу міндеттерін орындамаған, саны мыңнан асқан ата-ана ата-аналар құқығынан айрылды, сонымен қатар, ата-аналар әкімшілік және қылмыстық жауаптылыққа да тартылып жатыр. [5]

Балаларға, әсіресе кішкентай балаларға зорлық-зомбылықтың үй, отбасы ішінде көрсетілуі көзге түсе қоймағандықтан, көп жағдайда мойындалмайды. Соңғы жылдары БАҚ-та балаларға қауіп-қатер сыртта жүргенде бөгде адамдар тарапынан төнеді деген жалған пікір қалыптастыру үрдісі байқалуда. Жағдайдың шатақ болуы мәселенің күрделілігіне байланысты, сондай-ақ балалар жайлы пікірдің индивидум және отбасының басқа мүшелері сияқты қорғалу құқығы бар құқық субъектісі болудан гөрі, ата-


132

анасының меншігі ретінде қалыптасудың салдары. Қазақстанда осы күнге дейін «үй ішіндегі» немесе «отбасындағы» зорлық-зомбылық анықтамасы және ол үшін жауапкершілік заңды түрде бекітілмеген. Осы тақырыптағы пікірталастар негізінен әйелдерге көрсетілетін зорлық-зомбылыққа меңзейді, ал балаларға күш көрсетілуі заң шығарушы назарынан мүлдем тыс қалып отыр. Балаларға қатыгездік көрсету және адамзаттық абыройына нұқсан келтіру, оларды ата-аналарының және өзге қамқоршыларының жазалауын қоғамдық пікірдің қолдауы, балалар мүддесін қорғауға бағытталған, аталмыш қоғам ішінде рұқсат етілетін «тәрбиелеу» мен жол берілмейтін «қатыгездік» ұғымдарының ара-жігін ажыратуға мәжбүр қызметтер жұмысына айтарлықтай кедергі келтіреді. Қоғамдағы пікір бойынша балаға қасақана зақым келтіру немесе абыройына нұқсан келтіру қалыпты жағдай болып есептелсе, балаларды қорғау және тәрбиелеудің оң нышандарының дамуына ықпал жасау қажеттілігін көңілге қонымды етіп негіздеу мен жеткізу мүлде мүмкін емес.

Отбасында балаларға қатыгездікпен қарау көпшілік жағдайларда мемлекеттік органдардың көзқарасынан тыс қалатындығына, балалар құқықтарын бұзушылықтың осындай түрінің аса жасырындылығына қарай және отбасыларында тұратын балалар құқықтарының сақталуын мемлекеттік билік органдарының әлсіз байқайтынына назар аударған жөн.

Сондай-ақ зорлық-зомбылық, дәлірек айтқанда, зорлық-зомбылықтың әр түрлі түрлері мұғалім/оқушыларға қатысты оқу орнына, білім деңгейіне және т.б. тән, мектепте қандай да бір ерекше феномен ретінде қадағаланбайтындығын атап өткен жөн, ол қоршаған жағдайларға, атап айтқанда, экономикалық, әлеуметтік, саяси факторларға, отбасындағы жағдайға байланысты болмай отыр,

зорлық-зомбылықтың (оның әр түрлі нысандарының) пайда болуы ретінде де, оны ескерту ретінде де жәрдемдесуі мүмкін. Сондықтан зорлықтың түрлі нысандарының пайда болу себептері туралы мәселеге мектептің ерекше түпмәтіні ретінде қарауға болмайды, өйткені керісінше оны талдау үшін интербелсенді, жүйелі көзқарас қажет. Мектеп арасындағы шеңберден тыс зорлық-зомбылық проблематикасын қараған кезде мектеп тыйым салған мектепте жүзеге асырылатын алдын алу немесе қуғын-сүргін шаралары шығады деп түсінуді білдіреді және мұның зорлықты тудыратын экономикалық, әлеуметтік, отбасылық және мәдени проблемалардың түпмәтінінен толық үзіп алынуына қарай болмашы ғана қызығушылықты білдіруі мүмкін.

Зорлық-зомбылық актісі, әлеуметтік аномалия жағдайын, яғни ережелер мен нормалардың жоқтығын, ақыр аяғында, олардың құндылықтарының негізінде жатқан бағдарларды жоғалту мен естен шығаруда жиі көрініс табады. Шындығында да, оқу орнында педагогикалық, моральдық, әлеуметтік немесе таза реттеушілік шартының болмауынан кез келген зорлық-зомбылық актісі үшін аса игілікті негіз бола алмайды. Осыған ұқсас ақтаңдақ тиісті құқықты, бостандық пен бұрмалаушылықты анықтауға мүмкіндік бермейді. Моральдық міндеттемелердің болмауы, санкциялар ретінде тең, тыйымдардың шегінен тыс көкжиекке өзгеріссіз жылжытып тастайды, ол билік жүйесімен оның нақты емес материалдық және символикалық түрде іске асыру жүйесімен аяқтал оқитын балалардың да, мұғалімдердің де психикалық-эмоциялық жай-күйіне жеткіліксіз бақылау жасау мұғалім мен оқушының бір-біріне деген әдепсіз тәртіпке жол беру жағдайларына алып келетіндігі бүгінде айқын болып отыр. Сондықтан, ата-аналардың қатысуымен жиі созылмалы жанжалды жағдайлар, мұндай жанжалдар мектептегі қарым-


133

қатынастарды ушықтырып жібереді және баспасөз беттерінде көрініп қалады. Белгілі бір уақыттан кейін жанжал жасаған тарап балалардың құқықтары туралы ұмытып кетіп, өз мәселелерін шеше бастауы жиі кездеседі.

Қозғалған аспектілер мектептегі оқушылар тарапынан зорлық-зомбылық актілерінің пайда болуына, әділетсіздіктің пайда болуына реакция ретінде және сонымен бір мезгілде мектеппен арадағы үзіліс туралы, мектеп сабақтарына қатыспау туралы мәселелерді қосымша қайта қарауға өзгеше келуге мүмкіндік береді. Бұл орайда, зорлықтың-зомбылықтың сирек жарияланатын жиі үнсіздік тәрізді басқа да нысандары бар, сонымен бір мезгілде, атап айтқанда, тәрбиешілердің тарапынан моральдық қудалауды немесе нәпсіқұмарлықты назардан тыс қалдырмаған жөн. Осындай зорлық-зомбылық нысандарынан оқу орындарының өздері құтылуға жиі ұмтылады. Олар сонымен бір мезгілде өзіне өзі баға беруді төмендету туралы, мектеп ахуалына зиян келтіре отырып, куәландыруы және кейбір нысандарды өзімен өзі үндеместен және шеттетіле отырып, сондай-ақ оқушылар тарапынан кейбір белгілі бір зорлық-зомбылықтың көрініс табуы туралы түсіндіруі мүмкін.

Тәртіп бұзу жағдайы (дөрекілік, бағдарларын жоғалту, әлеуметтік қатынастардың нашарлауы және т.б.) сонымен бір мезгілде қауіптілік сезімі мен зорлық-зомбылықтың дамуын және қылмысты тудырады, ол өз өзіне қол жұмсауға алып келеді немесе бала тағдырын бұзады.

Интернат, «қамқоршылық» немесе «түзету» мекемелеріндегі балаларға қатысты зорлықтың себебі көптеген факторлар болып табылады және мұндай зорлық-зомбылық бірқатар нысандарды қабылдайды. Басқа балаға қатысты бір баламен жасалған зорлық-зомбылықтың (оның ішінде өзіне-өзі зиян келтіру) маңызы, осы

мекемелердің қызметкерімен жасалған зорлықтан кем еместігі жиі кездеседі.

Жағдайдың «топтық» сипаты және осындай мекемелердің жабылғандығы жеке өмірдің болмауы, фрустрация, теріс пайдалануды биліктің ештеңемен ұстамайтындығы, кемсітушілік, персоналдың жағдайды түзетуге және тиісті дәрежедегі тәртіптік шаралар қолдануға қабілетсіздігі ретінде осындай факторларды жүзеге асырудың салдарынан зорлық-зомбылық қатерін көбейтіп отыр. Бұл проблемалар барлық жерде бар, олар интернат мекемелеріндегі балалардың едәуір санын қамтиды. Интернат мекемелеріндегі зорлық -зомбылық ауқымдарын қысқартуға бағытталған күш-жігер шын мәніне қолданылады, бірақ олар сирек құжатталады, осыған орай, олардың нәтижелерін бағалау жүргізілмейді.

Ел өміріндегі өзекті мәселелердің бірі – отбасылық зорлық-зомбылық. Құқық қорғау органдарында оған қарсы күрес жүргізетін арнайы бөлімдер жұмыс істейді. Қалыпты өмір ырғағын бұзатын жағымсыз әрекеттерге заңмен тосқауыл қойылатынын әркімнің білуі маңызды.

Әйелдерге қатысты кемсітуді жою мақсатында 2009 жылы 4 желтоқсанда "Тұрмыстық зорлық-зомбылық профилактикасы туралы" Қазақстан Республикасының Заңы қабылданды. Бұл заң мемлекеттік органдарын, жергілікті өзін-өзі басқару органдарының, ұйымдардың және Қазақстан Республикасы азаматтарының тұрмыстық зорлық-зомбылық профилактикасы жөніндегі қызметінің құқық-тық, экономикалық, әлеуметтік және ұйымдастырушылық негіздерін айқындайды. [2]

ҚР Статистика агенттігінің "Қазақстан әйелдері мен ерлері" атты статистикалық жинағында берілген деректер бойынша елімізге әйелдерге қатысты зорлық-зомбылыққа қарсы күрес жөнінде кризистік 20 орталық жұмыс істейді. Алынған деректер


134

зорлық-зомбылыққа қарсы 40 жасқа дейінгі әйелдер ұшырайтынын көрсетіп отыр.

Алайда, түпкі мақсат отбасын араздастыру, жанжалдастыру емес, керісінше отбасы шеңберіндегі орын алған құқық бұзушылықтың қайталануына жол бермеу. Осындай оңтайлы жұмыстардың нәтиже-сінде, тұрмыстық зорлық-зомбылыққа қатысты оқиғалардың көрсеткіш деңгейі өткен жылдармен салыстырғанда көбейгендігін статистика көрсетіп отыр. Бұған себеп "Тұрмыстық зорлық-зомбылық профилактикасы туралы" қабылданған заңның күшіне еніп, әйелдердің өздерінің ар-намыстарын қорғау үшін тікелей құқық қорғау органдарына арыздану арқылы жүзеге асырылуы негіз деп есептеймін. [3]

Әрине, қазіргідей дамыған заманда тір-шілік тірегі – әйел теңдігін, табиғатынан қамқорлықты қажет ететін нәзік жандардың құқығын қорғау қай қоғамда болсын басты мәселе саналады. Соған қарамастан әйелдер қауымының 40-60 пайызы отбасында, сонымен қатар кездойсоқ жағдайдағы озбырлыққа ұшырайды. Мысалы, 2013 жылдың 3 ай ішінде ғана әйелдерге қатысты әр түрлі 101 қылмыс жасалып, оның 18-не қылмыстық іс қозғалған болса, 76 рет әйелдердің әкімшілік құқығы бұзылған. Сондай-ақ, әйелдерді зорлық-зомбылықтан қорғау тобына көмек сұрап келгендердің саны – 18, оның ішінде заңды некедегі немесе азаматтық некедегі күйеуінен зардап шеккендер – 10, бұрын-ғы күйеуінен немесе өзінің жақын адамдарынан зардап шеккендер – 2, алаяқтықтан – 1, пәтер мәселесі, тұрмыс қиыншылығы бойынша – 1, алимент өндіріп алу мәселесі бойынша – 3, жұмыс орнында басшылық тарапынан зәбір көргендер – 1. Көмек сұрап келгендердің барлығымен дерлік алдын алу сақтық шаралары бойынша әңгімелер жүргізіліп, психологиялық көмек көрсетілді. [3]

Түрлі қылмыстардың алдын алу және жолын кесу үшін ең алдымен

оның шығуы-ның себептерін анықтау қажет. Осы тұрғыда ғалымдар тарапынан зерттеліп, зерделенген ақпаратқа сүйенсек, басты себеп болатын күрделі жәйттер азаматтардың жұмыссыздығының салдарынан туындаған отбасының тұрмыс жағдайының ауырлығы, маскүнемдік және нашақорлық жағдайлар. Сараптама қорытындысына қарағанда әйелдерге қарсы жасалған қылмыстардың болуына басты себеп отбасындағы жанжал, тұрмыс келеңсіздігі, ер азаматтардың ішімдікке әуестігі, бір-бірін жек көрушілік, зәбір көрушіні адамсынбау — кемсіту, күш және қоқан-лоқы көрсету, әйел азаматшалардың ер адам алдында дәр-менсіздігі, күн көріс қиындығы, т.б.

Қай халық болмасын әйел затына ықыласпен қараған, қазақ халқында әйелдің орны ерекше, ана деп құрметтеп, қарындас деп еркелетіп отырған. Ер азаматтың тірегі, қамқоршысы болған әйелдер – қамыққанда сүйеу, тарыққанда тіреу, қам көңілге жұбаныш бола білген. Ер азаматтарымызға: отбасының ұйытқысы, берекесі, қамқоршысы әйел затын аялайық дегіміз келеді. Ал, әйел азаматшаларға айтарымыз: Сіздер, бұдан да жақсы өмір сүруге, бақытты ана, сүйікті жар болуға лайықсыздар. Егер, құқықтық психологиялық көмекті қажет етсеңіздер, қамығып іштен тынбай, құқық қорғау органдарының көмегіне жүгініңіздер демекпін. [4]

Пайдаланған әдебиеттер:

1. Қазақстан Республикасы Конститу-циясы. 1995 ж. 30 тамыз.[1] 2. Тұрмыстық зорлық-зомбылық профилактикасы туралы" Қазақстан Республикасының Заңы 2009ж 4желтоқсан[2] 3. ҚР Статистика агенттігінің "Қазақстан әйелдері мен ерлері"[3] 4.Егемен Қазақстан газеті [3] 5 Қазақстан Республикасы Қылмыстық Кодексі[5]


135

АКТУАЛЬНАЯ ПРОБЛЕМА ПРЕДОТВРАЩЕНИЯ НАСИЛИЯ В РК

Куатова А.А, Балгожина А. Казахско-Русский Международный университет; 030006, Актобе, ул. Айтеке би, 52

Предотвращение насилия является актуальной проблемой в РК. Бытовое насилие являтся актуальной проблемой в жизни. «Закон о профилактике бытового насилия» в полном объеме рассматривает такие случаи. Ключевые слова : расправа, жестокость, попечительство.

CURRENT PROBLEM OF PREVENTION VIOLENCE IN REPUBLIC OF KAZAKHSTAN

Kuatova A.A., Balgozhina A.


Prevention of violence is a current problem in Republic of Kazakhstan. Domestic violence is a current problem in our life. ‘Law of prophylaxis domestic violence’ in full volume that review such cases. Key words: violence, cruelty, patronage


136

КЕЛІСІМ ШАРТТАҒЫ МІНДЕТТЕМЕНІҢ ОРЫНДАЛУЫН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ ИНСТИТУТТАРЫ

Ниязова А., Заңтану мамандығының 2-курс магистранты,

Смагулова А.С., з.ғ.к.,доцент Қазақ-Орыс Халықаралық университеті, 030006, Ақтөбе, Әйтеке би көш. 52

Бұл мақалада азаматтық қатынастағы міндеттеме институтының қолданылуы мен оны қамтамасыз ату тетіктері қарастырылған. Кілт сөздер : міндеттеме, міндеттемені орындау, міндеттемедегі тұлғалғалар,әдет заңы, несие беруші, моральдық залал ,зиян.

Қазақстанның құқықтық тарихында міндеттеме институты қандай қоғамдық құрылыста болсын азаматтық құқықтық қатынастың ең күрделі, әрі ауқымды бөлігіні қамтитын институт болып табылады. Ол қоғамдағы қалыптасқан азаматтық қаты-настың түріне байланысты даму эволюциясы бар. Қазақ қоғамындағы азаматтық қатынастағы міндеттеменің қалыптасуы мен дамуы турылы зерттеушілер еңбегінде: «не взирая на слабое развитие гражданского быта в киргизском, в нем существует понятие о том правооношении, в котором является право не на вещьнепосредственно, а на известное чужое действие. Следовательно, киргизам известно существо обязательства. Это усматривается хотя бы уже из того, что какой нибудь предмет не считается его собственником тотчас после заключения договорами купли-продажи, а только после передачи его, кроме тогоиз расмотрения отдельных видов обязательств видно, что они довольно разнообразный и во многом, но свойм принцыпами сходны с соответствующими видами развитой системы права» деп көрсетеді Н.Гродеков өз зерттеулерінде. [1, 159 б] Ал қазіргі Қазақстанда міндеттемелік құқық қоғамдық қатынастардың барған сайын кең ауқымын реттеп, күн асқан сайын кеңейтуде. Ептеп болсада маңыздылығы бар барлық қоғамдық институттардың өзгеруіне алып келген нарықтық экономикаға өту және міндеттемелер тудыруда, бұрынғыларды өзгеріске ұшыратқан міндеттеменің туындауының негізгі

көзінің бірі келісім жасау болса, екіншісі құқық бұзушылық, яғни мұның ішіне міндеттемені орындамау немесе тиісті дәрежеде орындамау болып табылады. Енді бір түрі біреуге зиян келтіру, біреудің мүлкін әр түрлі дәрежеде бүлдіру арқылы зиян келтіру немесе біреудің жануарларының келтірген зияндарын есептеуге болады. Әрине келтірілген зиянның орнын толтыру үшін адамның әрекет қабілеттілігі ескеріледі деп көрсете отырып зерттеуші Самоквасовтың еңбегінде: « Вообще же с малолетних никаких исков не взыскивается, не несут ответственности и умалишенные. Так, если какой либо умалишенный киргиз в припадке болезни изувечит или убьет человека, то случай придается воли божей, а родные его подлежат взысканию, в частности, от действий умалишенных последовала смерть, взыскивается «ас атау, көркебын»- это издержка по похоронам и поминкам по умершим» - деп [2, 144б.] өлген адамды жерлеу шығынын сол кісі өлтірген адамның туыстары, руластарына жүктейді. Себебі, ру мүшелері, туыстары әрекет қабілетінен денсаулығына байланысты айырылған адам ру мүшелерінің қамқорлығында болуға тиісті болды. «Ответственность это простиралась до седьмого колена родства преступников кузуса» - деп заңдарында кісі өлтіріп қылмыс жасаудан басқа құқық бұзушылық түрлері міндеттеме шартын орындамай зиян келтіргені үшін келтірілген шығын қалпына келтіріліп, оған қосымша айып төлеген. Дегенмен қоғамда кездесетін жағдайлардың жағдайына байланысты


137

өзгеріп отыратын кездерде болған. Ол қоғам мүшелерінің жағдайына қарай, аса кедейшілікпен мемлекетке болашақта масыл болмас үшін уақытша қарызын кейін төлеуге мүмкіндік берген. «В Виду этого существует отсрочка и рассрочка исполнения обязательства,» - деп көрсетеді Пахмань [3, 173 б] «Ер мойнында қыл арқан шірімес» - деп қазақ қоғамында ру ішіндегі ағайынның шаруашылығына табиғат кеселінің әсерімен келген зияннан, жұт жылдары, қуаңшылық жылдары мал басының қырылып қалуы немесе өзге де себептермен өспеуінің әсерінен алған міндеттемені уақытында өтеуге мүмкіндік болмайтын кездер болғанда. Міне осындай жағдайда міндеттемені кейінірек өтеуге мүмкіндікте берілгендігін көріп отырмыз.

Міндеттемелерді орындау дегеніміз - борышқордың алган міндеттемесіне сай белгілі бір әрекетті жасауы немесе несие берушінің талап етуі құқығына сәйкес оқшау әрекетті жасауды тоқтата тұруы. Міндеттемені орындау көбіне-көп борышқордың белсенді әрекетінен, не әрекетін кейде тоқтата тұруынан көрінеді.

Міндеттемені орындаудың алдына қоятын мақсаты болады, яғни мін-деттемені орындау аркасында азаматтардың, занды тұлғалардың, мемлекет пен қоғамның тұтастай алғанда материалдық және рухани қажеттіліктерін қанағаттандыруға қол жеткізіледі. Міндеттемені тиісті дәрежеде орындау оның тоқтатылуына әкеледі.

Міндеттемені орындаудың құқықтық тәртібі АК-тің 272-291 баптарында, міндеттеменің жекелеген түрлерін реттейтін мысалы, сатып алу-сату, жеткізу, келісім-шарт, электр энергиясымен қамтамасыз ету, жалға беру, мердігерлік және т.б. түрлері нормативтік актілерінде бекітілген.

Міндеттемені орындау Азаматтық кодексте бекітілген принциптерге сәйкес жүзеге асырылуы тиіс. Оған міндеттемені тиісті дәрежеде

орындау (272-бап) және міндеттемені нақты орындау (354-бап) жатады. Міндеттемені тиісті дәрежеде орындау принципі борышқордың міндеттемені заңдарды талаптары мен міндеттеме шартына сәйкес орындауын білдіреді. Ал мұндай шарттар болмаған жағдайда — дәстүрлі іскерлік айналымға немесе басқа да кәдімгі қойылған талаптарға сәйкес орындалуы тиіс.

Міндеттемені тиісті дәрежеде орындауды сипаттайтын талаптар мен шарттар заңдарда, басқа да нормативті актілерде, міндеттеме алған жақтардың келісімінде бекітіледі. Аталған талаптар мен шарттар қатысушыларды, пәнді, мерзімді және міндеттеменің орындалу тәсілін айқындайды. Міндеттемені орындауда осы айтылғандар сөзсіз орындалуы тиіс. Сонымен міндеттемені тиісті дәрежеде орындау дегеніміз оньң саны мен сапасына, субъектілеріне, орнына, мерзімі мен тәсіліне қатысты талаптар мен шарттарды дәлме-дәл сақтай отырып, орындау болып саналады.

Міндеттемені борышқор тап-тұйнақтай етіп орындауы үшін несие беруші немесе оған уәкілетті орган заңда немесе шартта көрсетілген мерзімді, орынды, белгілі бір тәсілді міндеттемеге енгізуі тиіс.

Жоғарыда аталған шарттардың біреуі орындалмаса, онда міндеттемені тиісті дәрежеде орындалды деп айтуға болмайды.

Міндеттеменің нақты түрінде дәл орындау принципі борышқордың міндеттемені сол қалпында орындау керектігін міндеттейді, демек, ол міндеттеме мазмұнында керсетілген жағдайлар (затты тапсыру, жұмысты орындау, қызмет көрсету) жүзеге асуы үшін әрекет етуге тиіс, бірақ бұл орайда ақшалай өтем жасай алмайды. Міндеттемені нақты түрінде дәл орындау принципі көбінесе несие берушінің мүддесін қанағаттандырады.

Осы принципке сәйкес борышқор тап осындай әрекеттерге баруы керек немесе орындау пәні болып табылатын нәрселерден бас тартады (мысалы, басқа


138

мүлікті емес, берілуге тиісті мүлікті беру, немесе несие берушіге құнын төлей алмайды, басқа жұмысты емес, нақ тапсырылған жұмысты жасау және т.б.). Міндеттемені нақты түрінде орындау принципі Азаматтық кодекстің 354-бабында бекітілген. Жаңа кодексте қаралып отырған принципке анағұрлым өзгерістер енгізілген. Біріншіден, міндеттемені тиісті дәрежеде орындамағаны үшін айып төлеу және залалдарды өтеу борышқорларды, заңда басқаша қаралмаса, міндеттемені орындаудан босатпайды. Демек атал-ған принцип борышқор міндеттемені бұзған кезде, заңда немесе шартта өзгеше көзделмесе, іс жүзінде оны нақты орындауын талап етеді.

Екіншіден, міндеттемені орындамаған жағдайда залалды өтеу және оны орындамағаны үшін айып төлеу борышқорды, егер заң құжаттарында немесе шартта өзгеше көзделмесе, міндеттгемені заттай орьндаудан босатады (АК-тің 354-бабы-ның 2-тармағы).

Мерзімі өтіп кеткендіктен өзі үшін енді керегі болмай қалған міндеттеменің орындалуынан несие берушінің бас тартуы, сондай-ақ бас тарту төлемі ретінде белгіленген ақшалай соманы төлеу, борышқорды міндеттемені заттай орындаудан босатады (АК-тін 354-бабы). Нақты түрінде дәл орындау принципі Азаматтық кодекстің кейбір баптарында міндеттеменің жекелеген түрлерін қолдануда тәртіптелген.

Міндеттемені тиісті дәрежеде орындау нақты түрінде дәл орындаудың бір мезгілде болғанын көрсетеді. Бірақ та бұл принциптерді араластыруға болмайды. Тиісті дәрежеде орындау принципі нақты түрінде дәл орындауға қарағанда кеңірек: мысалы, затты уақытты өткізіп барып беру арқылы нақгы орындау мерзімнің, бұзылуына байланысты тиісті дәрежеде орындау бола алмайды.

Азаматтық құқықтың бастауларының өзінде міндеттеменің тоқта-тылуының бірнеше түрлері

болғандығында көреміз. Солардың ішінде міндеттеменің толық орындалуы, оның тоқтауына негіз бола алады. Сондай-ақ келісімге келген екі жақтың өзара келісуі арқылы кешірім жасау арқылы тоқтату. Сонымен қатар, шыққан шығынның орнын толтыру арқылы міндеттемені тоқтатуға болатындығы, әдет заңдарында кездесетіндігі туралы орыс зерттеушілерінің еңбектерінде кездестіреміз [1].

Міндеттемедегі тұлғалардың біреуі қайтыс болуына қарамастан мұрагерлері болса қайтыс болған адамның мүлкінің есебінен міндет-темедегі қарызы өтелуге тиіс болған, яғни қазақтың азаматтық қатынастағы міндеттемедегі қарызы мұрагерлеріне өтетінін көріп отырмыз. Бірақ орыс зерттеушілерінің іңбектерінде Ковалевскийдің айтуынша «Договор действителен лишь до тех пор, пока сторона остается в живых,» - деп орыс заңдарында қарыздың мұрагерлік жолмен берілмейтіндігін салыстырмалы түрде қарастырады.

Дегенмен, әдет заңдарындағы жауаптылық пен әділдікті көруге бола-ды, яғни қайтыс болған адамның намазын шығар алдында бүгінгі күнге дейін молда марқұмның қарызының бар-жоқтығын сұрап, халықтың көзін жеткізеді. Ал кешірілетін қарыз көптің көзінше дауыстап айтылып, кешірім беруге болатындығы белгілі. Сондай-ақ міндеттеменің орындалуын тоқтатуға әсер ететін жағдайлардың бірі – ол уақыт мерзімін ескеру қажеттілігі әдет заңдарында сақталған. «Что иски о калым и о невесте принимается к разбирательству до третьего колена, то есть до внуков. Другие иски принимаются только до истечения 5-6 лет» - деп көрсетеді. [4, 80 б]. Жазбаша жасалған міндеттемелік шарттардан туындаған талап арыздар 10 жылға дейін өз күшін жоймайды, егер жауапкерді бұзғанға дейін таба алмаған болса. Ал 10 жылдан асқан құнның өзі «Салауат» деп есептеген. Бұл туралы зерттеуші ғалымдар еңбегінде «салауат


139

немесе кешірім – дауласқан екі жақтың бір біріне талап қоюдан бас тартуы, яғни кешірім беруі. Кешірім жасау ауыл, ел, ру ақсақалдарының қатысуымен өтетін болған » - деп көрсетеді. [42-224б]. Яғни, екі жақтың келісімге келіп, кешіруі, сөз жүзінде даудың аяқталуы болып табылған және ол үшін билерге билік төленбеген.

Қазақ әдет заңдарында міндеттеменің орындалуын қамтамасыз ететін тұстарында ескеріп, қарастырған. Яғни бұл міндеттеменің орындалуын қамтамасыз ететін тетіктер ретінде қарастыратын болсақ, ол тұрақсыздық айыбын төлеу, кепілдік, кепіл беру, кепілзат беру, біреудің мүлкін міндеттемені орындамағаны үшін ұстап қалу сияқты әдістерді қолдануға болады.

Бірақ қазақ әдет заңдарында тұрақсыздық айыбын өтеу туралы «Киргизскому обычному праву она не известна так же о ней не имеют никакого понятия,» - деп көрсеткенмен [50 бет].

Міндеттеменің орындалуын қамтамасыз етуде «кепіл болушылық- міндеттеменің орындалуын қамтамасыз ету тәсілдерінің бірі. ҚР АК-ның 330 бабына сәйкес, кепіл болушылық бойынша, кепіл болушы басқа жақтың (борышқордың) несие берушісі алдында осы жақтың міндеттемесінің орындалуына толық немесе ішінара қосалқы жауап беруге міндеттенеді» - деп [7, 127 бет]. көрсетсе, кепіл болушылықтың әдет заңдарынан келе жатырған мәні әлі күнге дейін жойылмағандығын көреміз.

Кепілдіктің де түрі әртүрлі болған. Оның ішінде кепіл болушы қарызды қарыз алушының уақытында қайтаратындығына кепілдік берсе, оны заркепіл немесе мал кепілдік етуші, яғни қарызды уақытында қайтарылмаса өз меншігімен өтеуді мойнына алған адам болып есептелген. Сондай-ақ қарыз алушы қарызды уақытында өтемесе кепіл болушы өз мүлкімен төлеуші тек оны табу, әкелу міндетін

мойнына кепіл етіп алған тұлғаны «еркепіл» деп атаған.

«Эркекефиль платит за должника из собственности лишь тогда, когда не представит его к сроку» - деп көрсетеді Гродиков. [1, 193б].

Сондай-ақ кепіл болу түріне қарай жауапкершілікте әртүрлі болған. Заркепілдік берген адам қарыз берушінің қайтыс болуына байланысты мүліктік жауапкершіліктен босатпайтын болса, ал еркепіл деп аталған кепіл беру түрі қарызды қайтаруға тиісті адамның қашып, тғылып қарызды қайтару міндетін атқармай жүрген үшін жауап береді. Сондай-ақ зерттеулерден байқағанымыздай Маковицкидің айтуынша кепіл болудың тағы екі түрін көрсетеді: «поручителей за человека, то есть за действия его, и поручителей за имущество» - деп көрсетеді [ 6, 50 б], яғни бірінші жағдайда кепіл болған адамның әрекеті үшін өзі жауап берсе, екінші жағында қарыз берушінің талабын өз мүлкімен өтеуге тиіс деп көрсетеді.

Ал сауда-саттықта сатылған заттың ұрланбағандығына жауапты-лықты алады, ал шығын болатын болса, ол үшін сатушыны жағдайда делдал шығын үшін өзі жауап беретін болған. Бұлда азаматтық қатынасты жетілдіру, сауданың адал таза болуын қалаудан туған талап түрі болатын.

Міндеттемені тиісті дәрежеде орындау нақты түрінде дәл орындаудың бір мезгілде болғанын көрсетеді. Бірақ та бұл принциптерді араластыруға болмайды. Тиісті дәрежеде орындау принципі нақты түрінде дәл орындауға қарағанда кеңірек: мысалы, затты уақытты өткізіп барып беру арқылы нақгы орындау мерзімнің, бұзылуына байланысты тиісті дәрежеде орындау бола алмай[8, ].


1. Гродеков, Киргизы и кара киргизы Сырдаринской области, 1889г. 2. Оренбургск отдел геогр.общества


140

3. Пахмань, Обычное право казахов, 1915 г. 4. Мякутин, Юридический быт киргизов, 1912 г. 5. Өзбекұлы С. Көшпелі қазақ өркениетіндегі құқық. Право кочевой цивилизации казахов. Монография -Алматы «Мектеп» баспасы ЖАҚ, 2002ж.

6. Маковицкий, Степной закон казахов, 1912 г. 7. Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі, Алматы «Мектеп», 2002 ж. 8. Г.Төлеугалиев, Азаматтық құқық, 2001ж.

ИНСТИТУТЫ ОБЕСПЕЧЕНИЯ ИСПОЛНЕНИЯ ДОГОВОРНЫХ ОБЯЗАТЕЛЬСТВ

Ниязова А., Смагулова А.С.


В данной статье рассматривается применение института обязательства и механизмы его обеспечении. Ключевые слова : обязательства, исполнение обьязательства,субьекты обьязательства,обычное право, кредитор,моральный вред,ущерб.

INSTITUTIONS CONTRACT ENFORCEMENT A. Niyazovа, Smagulova A.S.

Kazakh-Russian International University; 030006, Aktobe, st. Aiteke 52 This article considers applying institute of liabilities and mechanism of its guarantee. Key words: liabilities, performance of liabilities, subjects of liabilities, common law, creditor, psychological damage, harm


141

ПРОБЛЕМЫ ПРАКТИКИ ПРИМЕНЕНИЯ ПРИНУДИТЕЛЬНЫХ МЕР МЕДИЦИНСКОГО ХАРАКТЕРА

Бекенова Саягуль, магистрант специальности Юриспруденция,

Жумагазиева Райса Шамшеддиновна, кандидат юридических наук, доцент

Казахско-Русский Международный университет; 030006, Актобе, ул. Айтеке би, 52 В данной статье автор исследует практику применения принудительных мер медицинского характера и раскрывает фактические нарушения законности по Актюбинской области на основании которого вносит новые предложения по совершенствованию действующего законодательства. Ключевые слова: Уголовный кодекс Республики Казахстан, принудительные меры медицинского характера, психоневрологический диспансер, шизофрения.

Общепризнанным является

положение, в соответствии с которым принудительные меры медицинского характера свободны от элементов кары и не влекут за собой судимости. Поэтому их следует считать самостоятельным правовым институтом, который существует параллельно с уголовной ответственностью. Но в отличие от нее он основан не на факте совершения преступления, а на свойствах личности виновного, которые находятся за чертой признаков субъекта преступления и поэтому не влияют на квалификацию. Вряд ли можно согласиться с распространенным мнением о том, что целями принудительных мер медицинского характера является исправление лиц, отбывающих наказание. Любое лечение, даже принудительное, сохраняет свою гуманную сущность и может иметь лишь единственную цель — излечение лица, страдающего от заболевания. Указанная цель в перспективе может совпадать с целями уголовного наказания (лежать в русле их реализации).

Однако, оказание медицинской помощи нельзя подчинять решению каких бы то ни было идеологических и воспитательных задач. Можно представить себе и такую ситуацию, когда цели указанных уголовно-правовых институтов будут не совпадать, а то и противоречить друг другу. Так, излечение особо опасного рецидивиста не влечет автоматического

прекращения антиобщественной деятельности. Здесь возможны и другие варианты. В целом же излечение от алкоголизма или наркомании, конечно, способствует ресоциализации осужденного и в определенной мере стабилизации общественной жизни, что и дает основания для отнесения их к межотраслевому институту мер безопасности, которые представлены и в уголовном праве. На практике, в ходе применения принудительных мер медицинского характера возникают множество проблем, связанных с нарушением принципа законности, в частности нарушения законности медицинских сотрудников в соответствии с п.п.4 п.1 ст.12 Закона РК «О борьбе с коррупцией». В ходе проведенного исследования были выявлены факты, когда в силу нарушения законности осужденные, в отношении которых применены принудительные меры медицинского характера оказывались на свободе, незаконно получив водительское удостоверение водили автомобили, что создавало угрозу и опасность для других граждан. Мы говорим о реально существующих фактах и проблемах, связанных с нарушением закона, которые допускались со стороны представителей правоохранительных органов и медицинских работников. Так, в ходе исследования применение принудительных мер медицинского характера (ст.517 УПК) в отношении лиц, заболевших психическим расстройством после совершения


142

преступления за 2005 – 2014г.гна территории г.Актюбинской области было установлено, что принудительные меры медицинского характера были применены в г. Актобе 2005году - в отношении 3 лиц, в г. Актобе 2006году- в отношении 4 лиц, в г. Актобе 2007году- в отношении 4лиц, в г. Актобе 2008году- в отношении 9лиц, в г. Актобе 2009году- в отношении 5лиц, в г. Актобе 2010году- в отношении 3 лиц, в г. Актобе 2011году- в отношении 4 лиц, в г. Актобе 2012году- в отношении 3 лиц, в г. Актобе 2013году- в отношении 5 лиц, в г. Актобе 2014году- в отношении 5 лиц, в Шалкарском районе в отношении-2 лиц, в Кобдинском районе в отношении-2 лиц, в Алгинском районе в отношении-2 лиц, в Мугалжарском районе в отношении -2 лиц, в Байганинском районе в отношении -3 лиц, в Каргалинском районе в отношении -1 лица.

Итак, принудительные меры медицинского характера в г. Актобе за период с 2005 по 2014 годы применены в отношении 45 лиц и с учетом районов всего по Актюбинской области в этот период применены в отношении 57 лиц.

В ходе проведения исследования последствии применения принудительных мер медицинского характера были установлены факты выдачи водительских удостоверений лицам, состоящим на учете в наркологических и психоневрологических диспансерах и которым фактически противопоказано управление транспортными средствами.

Так, согласно сведениям УАП ДВД Актюбинской области гр.К, водительское удостоверение категории «В» выдано 2011 году.

Тогда как, гр.К. состоит на учете в Актюбинском психоневрологическом диспансере (далее-ГКП «АОПНД» на ПВХ) с диагнозом параноидная шизофрения на основании постановления суда 2005 года.

Однако, несмотря на данное обстоятельство ГКП «АОПНД» на ПВХ

2011 года выдана справка о том, что на учете не состоит и УАП ДВД Актюбинской области произведена замена старого водительского удостоверения на новое.

Также установлено, что согласно сведениям УАП ДВД Актюбинской области больному М., признанному судом невменяемым выдано водительское удостоверение категории «В» 2012 году.

Тогда как, М. состоит на учете с диагнозом F-20 параноидная шизофрения в психоневрологическом диспансере на основании постановления суда 2006 года.

Вместе с тем, проверкой установлены факты выдачи 6 водительских удостоверений лицам, которые признаны судом невменяемыми и в настоящее время состоят на учете в диспансере с различными психоневрологическими диагнозами.

Также проверкой, установлены многочисленные нарушения требований законодательства сотрудниками медицинского учреждения, выразившиеся в следующем.

Так, подсудимый Д. предан суд за совершение преступления предусмотренного ст.104 ч.1 Уголовного Кодекса Республики Казахстан (далее- УК РК). Постановлением суда 2008 года Д. освобожден от уголовной ответственности в связи с невменяемостью и направлен на принудительное лечение в амбулаторных условиях Актюбинский областной психоневрологический диспансер (далее-ГКП «АОПНД» на ПВХ, в связи с чем, уголовное дело прекращено.

В ходе проверки установлено, что Д. взят на учет с заболеванием F-07 в ГКП «АОПНД» на ПВХ начиная с 2008 года.

Тогда как, из представленных сведений указанного учреждения установлено, что больной Д. взят на принудительное лечение медицинским


143

учреждением, однако, в нарушении вышеуказанной нормы Закона отсутствует заключение врачей-психиатров о решении вопроса продления либо прекращения в отношении больного Д. принудительного лечения. В ходе проведения исследования практики применения принудительных мер медицинского характера в отношении лиц, совершивших запрещенное уголовным законом деяний в состоянии невменяемости за период с 2005-2014 годы, при этом установлены многочисленные нарушения требований действующего законодательства и ненадлежащего исполнения, возложенных законом полномочий, выразившиеся в следующем.

В силу требований ст.93 ч.2 Уголовного Кодекса Республики Казахстан лицо, которому назначена принудительная мера медицинского характера, подлежит освидетельствованию комиссией врачей-психиатров не реже одного раза в шесть месяцев для решения вопроса о наличии оснований для внесения представления в суд о прекращении или об изменении такой меры.

В соответствии с разделом 4 п.16 пп.4 Приказа МЗ РК №15 от 06.01.2011 года «Об утверждении положения о деятельности психиатрических организаций РК» одной из групп динамического наблюдения: пациенты в состоянии ремиссии или компенсации психопатологических расстройств с хорошей социально-трудовой и бытовой адаптацией, не требующие в данное время активных социально-профилактических мероприятий. Частота осмотра не реже одного раза в 6 месяцев, после 12 месяцев – рассмотреть вопрос о снятии динамического наблюдения. В том числе, пациенты склонные к социально-опасным действиям, лица с высоким суицидальным риском. Частота осмотра ежемесячно.

Кроме того, в ходе проведения проверки выявлены факты выдачи

водительских удостоверений лицам, состоящим на учете в наркологических и психоневрологических диспансерах и которым фактически противопоказано управление транспортными средствами.

Так, согласно сведениям УАП ДВД Актюбинской области осужденному К. водительское удостоверение категории «В» выдано 04.03.2011 году.

Тогда как, К. состоит на учете в ГКП «АОПНД» на ПВХ с диагнозом параноидная шизофрения на основании постановления суда с 2005 года.

Однако, несмотря на данное обстоятельство ГКП «АОПНД» на ПВХ в 2011 года выдана справка о том, что на учете не состоит и УАП ДВД Актюбинской области произведена замена старого водительского удостоверения на новое Согласно Постановления Правительства Республики Казахстан от 4 декабря 2009 года №2015 «Об утверждении перечня медицинских психиатрических противопоказаний для осуществления отдельных видов профессиональной деятельности, а также работ, связанных с источником повышенной опасности», дополнительные противопоказания при работах, связанных с минитракторами и автомобилями с ручным управлением: безремиссионное течение алкоголизма, наркомании, токсикомании.

Аналогичное нарушение установлено в отношении больного М., который был предан суду за совершение преступления, предусмотренного ст.96 ч.1 УК РК и в связи с признанием судом его невменяемым, М. освобожден от уголовной ответственности.

Согласно сведениям УАП ДВД Актюбинской области М. водительское удостоверение категории «В» выдано в 2012 году. Аналогичные нарушения установлены в отношении больных А., Б.

В ходе проверки материалов послуживших основанием для произведения замены водительского удостоверения установлено, что лечебно-диагностическим центром


144

выдана медицинская справка, согласно которой врач невролог и врач терапевт утверждают состояние здоровья М. в виде «здоров», тогда как, М. состоит на учете с диагнозом F-20 параноидная шизофрения в психоневрологическом диспансере на основании постановления суда г.Актобе с 2006 года (до настоящего времени состоит на учете).

Таким образом, указанные действия со стороны указанных врачей либо врачей ГКП «АОПНД» на ПВХ дают основания полагать о необоснованной и незаконной выдаче справки с ГКП «АОПНД» на ПВХ либо медицинской справки №86. Более того, в действиях врачей медицинских учреждений усматриваются признаки правонарушения, предусмотренного ст. 12 пункта 1 подпункта 4 Закона РК «О борьбе с коррупцией»[1], а также признаки преступлений предусмотренных ст.325 ч.1 УК РК[2].

Считаем необходимым проведение периодической проверки в отделении лицензирования и контроля за оборотом оружия УВД г.Актобе (далее ОЛКОО), по вопросу получения на ношение и хранение оружия в отношении лиц, совершивших запрещенное уголовным законом деяния в состоянии невменяемости.

На основании вышеизложенного исследования для принятия срочных исчерпывающих мер по устранению нарушений законности, а также причин и условий, им способствующих, и недопущению впредь установленных нарушений законности создать единую централизованную базу данных в

отношении всех невменяемых лиц, состоящих на учете в психоневрологическом диспансере на территории Республики Казахстан с четким выделением отдельных городов, областей и городов республиканского значения в Комитете по правовой статистике и специальных учетов при Генеральной Прокуратуре Республики Казахстан. Данное предложение направлено на улучшение работы всех правоохранительных органов, в частности, УВД, Прокуратуры, судов, в частности работы Следственного судьи в соответствии с Новым Уголовным Кодексом РК от 3 июля 2014 года[3]. Это будет способствовать предотвращению таких правонарушений, как: выдача лицам признанным невменяемыми водительского удостоверения, прием на работу в различные образовательные учреждения начиная с детских садов, школ, включая высшие учебные заведения, предоставление права на ношение оружия.


1.Закон Республики Казахстан от 2 июля 1998 года № 267-I «О борьбе с коррупцией» (с изменениями и дополнениями по состоянию на 07.11.2014 г.) 2.Уголовный кодекс Республики Казахстан. - Алматы:ЮРИСТ,2013.-148с. 3. Уголовный кодекс Республики Казахстан. - Алматы:ЮРИСТ,2014.-208с.

МЕДИЦИНАЛЫҚ СИПАТТАҒЫ МӘЖБҮРЛЕУ ШАРАЛАРЫН ҚОЛДАНУ

ТӘЖІРИБЕСІНІҢ МӘСЕЛЕЛЕРІ

Бекенова С., Жумагазиева Р.Ш. Қазақ-Орыс Халықаралық университеті, 030006, Ақтөбе, Әйтеке би көш. 52

Бұл мақалада автор Ақтөбе облысының аймағындағы медициналық мәжбүрлеу шарасын қолдануын зерттеп және сонымен байланысты заңбұзушылықтың болғандарын анықтап осыған сүйене отырып қолданыстағы заңнамаларды жетілдіру жолдарын ұсынып отыр. Тірек сөздер: Қылмыстық кодекс, Қазақстан Республикасы, медициналық сиппатамадағы мәжбүрлеу шаралары, психоневралогиялық диспансер, шизофрения.


145

PROBLEMS PRACTICE OF APPLICATION OF COMPULSORY

MEDICAL MEASURES

Bekenova S., Zhumagazieva R.Sh. Kazakh-Russian International University; 030006, Aktobe, st. Aiteke 52

In this article, the author examines the practice of compulsory medical measures and reveals the actual violations of law in the Aktobe region on the basis of which brings new proposals to improve the existing legislation. Keywords: Criminal Code of the Republic of Kazakhstan, compulsory medical measures, mental hospital, schizophrenia.


146

ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ДӘСТҮРЛІ ҚҰҚЫҚТЫҚ НОРМАЛАРДЫҢ ҚАЙТА ЖАҢҒЫРУ НЫШАНДАРЫ

Қайырбекова Т., Заңтану мамандығыгың 1-курс магистранты,

Смагулова А.С., з.ғ.к.,доцент Қазақ-Орыс Халықаралық университеті, 030006, Ақтөбе, Әйтеке би көш. 52

Мақала мазмұны әдет ғұрып заңдарының мол тәжірибесінің құқықтық мазмұнының қазіргі күнге дейінгі өз мәнін жоймағандығын және оны ҚР заңнамаларына енгізу жолдары қарастырылады. Кілт сөздер : әдет ғұрып, жаһандану процесі, ақсақалдар Кеңесі, билер соттары,бітім ,алқа билер.

Қазақстан Республикасы ХХІ ғасыр жаһандану дәуірінде дүние жүзі халықтарымен қатар тәуелсіз, егемендігін алған өзге мемлекеттермен қарым-қатынас барысында экономикалық жағынан ғана емес өмірдің басқа салаларынан да қалыс қалмау жағынан ойластыруды бірінші орынға қойып отыр. Сондықтан да мемлекетіміздің, Елбасымыздың ұстаған саясаты құқықтық-демократиялық және азаматтық қоғам орнату үшін түрлі стратегиялық бағдарламалар қабылдауда. Жаһандану процесі әлем халықтарын әлемдік ақпарат, технология, инновация толқындарымен алға алып кетуде. Бұл толқынға ілесу үшін әлем халықтарымен тығыз араласуға, олар арасындағы бәсекелестікке төтеп беру де қажет. Ол үшін алдымен өз мемлекетіміздің өзіндік, ұлттық сипатын, өркениеттерімізді сақтай отырып, өнеркәсібімізді жаңа техникамен жабдықтау, жер асты байлығын үнемді пайдалану, халқымыздың рухани-мәдени жағынан да қайта түлеулерін жаһандану процесі талап етіледі. Олай болмаса кез келген этносты өзге этностар жұтып жіберу қаупі төніп отыр. Сондықтан да біз кешегі Кеңестік идеология сарқыншағынан құтылып, ұлттық өнеге мен үлгіге толы дәстүрлері мен құндылықтарын қайта жаңғыртып, оны адами қатынастарды сауықтыруда барынша пайдалануымыз керек. Қазіргі күні қазақ халқы бүгінгісі мен болашағына емес, өткен тарихына да тың көзқарас тұрғысынан қарап саралай бастады.

Себебі егемендік пен тәуелсіздік, ұлттық мемлекет құру идеялары қоғам өміріне, оның түрлі салаларына, мемлекеттік басқару мен құрылысына, құқықтық жүйесіне, тіпті адамдардың ұлттық санасына да өзгерістер әкелді. Қоғамдық ғылымдар, оның ішінде құқық саласы да қайта жаңғырып, тәуелсіз мемлекетіміздің құқық жүйесіне реформа жасаудан бастады. Бұл өркениеттілікке айқара жол ашылды. Қоғамдағы тарихи идеологиялық саясатқа сәйкес Қазақстан көшпелі қоғамы адамзат баласына арнап өркениеттілік құндылықтарды жаратқаны, оны тәжірибеде көрсеткені жайлы әлі әлем жұртшылығы таныс болғанымен, ол қасиеттерді мүлдем жоғалтпаған қазақ халқы үшін ол таңсық емес. Адамгершілік құндылықтарға негізделген дала демократиясының институттары мен құқықтық нормалары кең құлаш жайған көшпелі қоғамда әділдік пен заңдылық тұғыр етіліп, өзін-өзі басқару еркіндігі әділ сот жүйесін өмірге әкелген еді. Тәуелсіз әділ сот болған жерде нағыз өркениет талаптары бой көтергені белгілі. Сондай қоғамда адамды бас бостандығынан айыру, түрме деген болмаған сондай үлгілі қоғам да қазақ даласында қалыптасып мыңдаған жылдар бойы өмір сүрді. Әрине, әрбір халықтың ұзақ ғасырлар бойы өткен тарихында келесі ұрпақтар бойында мақтаныш сезімін туғызатын құбылыстары бар екені даусыз. Ұрпақтар оларды өткен тарихымыздың рухани-мәдени


147

байлығы, бізге қалдырған мұрасы деп әспеттейді, есінде сақтап марапаттайды. Оны бойларына сіңіріп ішкі сезімдерінде тұрақты сақтайы, қасиеттеп ұрпақтан-ұрпаққа мұра етіп отырады. Мұндай халықтар ешуақытта да тарих беттерінен тозып, жоғалмайды. Мұның бәрі сол халықтардың құқықтық санасы мен мәдениетіне, ұлттық намысы мен патриотизміне байланысты болады. Осындай қасиетке ие қазақ халқы отаршылық пен кеңестік идеологияның қара түнегінде өмір кешсе де шынайы құндылықтары мен қасиетті мұраларын ұмытқаны, тіпті тілінен, бойындағы қан тамырынан, ішкі сезімдерінен алыстаған жоқ. Сондықтан, қазір де жастарымыз салт-дәстүрді көздің қарашығындай сақтаулары қажеттігін, ата-бабаларымыздың елге, жерге деген сүйіспеншілік қасиетін дамытып, егеменді елімізге аянбай еңбек етуге ұмтылу керектігін Елбасымыз өзінің Жолдауларында ескертіп жүр. [1] Ата-бабаларымыз армандаған тәуелсіздігімізді баянды ету үшін қазіргі және келер ұрпақтар алдындағы, ХХІ ғасырдың табалдырығынан аттаған кездегі күрделі мәселелерді қиналмай шешу үшін, осы тәуелсіздігімізден айырылып қалмау үшін, еліміздің келешегін қамтамасыз ететін ұлттық ділімізді дәріптеу, рухани-мәдени құндылықтарымызды қайта түлету мәселесі маңызды да шешуші рөл атқарады. Әрбір халық өзінің тарихи даму кезеңінде өз болмысын ойлау жүйесі және дүние танымы арқылы зерделейді. Ұрпақтан-ұрпаққа рухани-мәдени құндылықтарды жеткізу, ұлттық құндылықтардың тұрақты жүйесін жасайды. Сол үшін де зиялы этностар өткенімен сабақтастығын үзбейді. Осының нәтижесінде сыртқы дүниедегі сай келетін ұқсас қоғамдық өлшемдерді ішкі қажеттіліктеріне жаратып, ұлттық құқық жүйесін ділін, сенімін қалыптастырады. Осыдан келіп

дүниетанымының негізгі мәні тек дүниетануда ғана емес, оның мәнді мақсатын, дәстүрлері мен құндылықтарын қайта жаңғыртып, оны адами қатынастарды сауықтыруда барынша пайдалануымыз қажет. Қоғамдық ойдың ұлттық және әлемдік қарым-қатынасы қазіргі заманда, әлеуметтік қақтығыстар мен мемлекетаралық қайшылықтар бүкіл адамзатты қамтып отырған шақта, қайталап айтамыз зор маңызға ие. Осы мақсатта әлеуметтік және мәдени – психологиялық алғышарттары ретінде қауымдастықтың өркениет пен ізгілік, адамгершілік пен имандылық аясында қалыптастыруды атар едік. Әл-Фараби бабамыз да ілкі адам баласының рухани жүйесі «Нақты адам қоғамына» арналатынын, бақытқа, теңдікке, әділдікке жету жолдарымен апарылатынын атап өткен. Дәл осы жолды ата-бабаларымыз таңдап алғаны шындық. Қауымдастық сана қоршаған ортаның ерекшеліктеріне, болмыстың тыныс-тіршілігіне байланысты дамып отырады. Материалдық өндіріс процесінде пайда болатын жеке меншіктілік пен мүліктік теңсіздіктер қоғамдық дүниетанымның оны реттейтін құқық жүйесінің бағдарына қарай икемделеді. Қауымдық сана міне осы тұста маңызды рөл атқарады. Егер қауымдық сана неғұрлым биік, деңгейі жоғары болса ол өркениеттілікті туындатады. Жеке адамдардың мінез-құлқын қалыптастырып, іс-әрекетіне жетекшілік, жол басшылық, реттеушілік, қорғаушылық міндеттерді жүктейді. Қазақи сана тәжірибесі мол, көргені мен ұққаны көп ру ақсақалдарының, әділдікті ту етіп көтерген билерінің құзырында болуы прогрессивті қадам болды. Нәтижеде, қазақ халқы өзінің рулық тайпалық қауымдастыққа тәж ұжымдық сипаттағы ой кешулері жеке адамның ой-санасымен мінез құлқының әрекеттерінің адами құндылықтарды сіңіруіне жол ашты.


148

Мысалы, қазақтардың билері, ақын-жыраулары, ақсақалдары халық өмірінің көкейкесті де күрделі мәселелеріне жауап іздеп соның бірден бір жоқшысы бола білді. Ел ішіндегі адамдық қасиеттерді молайтып әрі оны қоғам мүшелері бойларына дарытып, табиғатқа өмір құбылыстарына деген танымдарын дамытуға, сөзден күмбез тұрғызып оны құлаққа сіңіруге қызмет етті. Мұны бізге жеткен рухани-мәдени мұраларымыз растайды. Қазақ халқы рухани болмысын еш уақытта да материалдық мүддеге бағынышты етпеген. Байлық, лауазым бірінші орынға қойылмағандығын ескеру керек. Бірінші орында әрдайым адами құндылықтар тұрған. Бұл объективті заңдылықты терең түсіну салдары. Жалпы алғанда мемлекеттік құрылымның да, табиғаттың да негізін қалайтын объективті заңдарға мойын ұсыну, адам құндылықтарын анықтауға мүмкіндік береді. Бұл ізгілікке, адамгершілікке, имандылыққа бастайды. Иманды, адамгершілігі мол адам өз нәпсісін, құмарлығын күнделікті қажет талап-тілектерімен шектеп табиғатпен үйлесімді өмір сүреді. Сараң, құмарлығына шек қоя алмайтын адамдар өзі жинаған бойлықтың құлы болады. Ең жоғары құндылық адамдық ізгі қасиеттер, адам өмірге бір-ақ рет келеді, басы бос, ерікті болып туылады. Оны әрі қарай өмірін шынай өткізуі құқықтық жүйе және оның қағидаттарына байланысты адамға рух бостандығы аса қажет. Мұны тек құқықтық реттеу арқылы ғана жүзеге асыруға болады. Құқықтық реттеу Қазақстанда азаматтық қоғамды қалыптастыру барысында ерекшеленеді. Бұл үшін идеологиямызды нақтылай отырып қалыптастыру, оның орталық, негізгі құрамдас бөліктері құқық жүйеміз бен оның қағидаттары, тіл, дін, имандылық болуы шарт. Өйткені адамзат баласы өркениетке ұмтылыс үрдісін күшейтіп жатқан шақта қазақ

халқына ата-бабаларымыздың рухани-мәдени мұраларының берері өте көп. Өйткені көшпелі мемлекеттің мәдени және демократиялық түрлеріне сүйенген әрі негіз етіп алынған құқықтық қағидаттары ұлы даланың нормативтік ережелеріне тірек бола алады. Қағидаттардың құрылымының табиғи өзегі әділдік, еркіндік, өнегелік, теңдік, адамгершілік идеяларынан туындауы себепті әрі халықтық, әрі өміршендік күшке ие болды. Қазақ құқығын, оның тарихын, нормативтік құрылымын, құқықтық қағидаттарын көшпелі өмірдің рухани-мәдени құндылықтарын зерттеу тәуелсіздігімізге ие болған соңғы он - он бес жылдан бері басталды. Ендігі жерде зерттеушіліеріміз қазақ әдет-ғұрып құқығының өзіндік көне болмысының ішкі сыр-сипатына үңіліп, оның әуел бастан-ақ адамның табиғи құқықтары мен еркіндігіне негізделген құндылығын ашуға тырысуда. Жаңаша көзқараспен ғана тарих шындықтарын айтуға жол ашылды. Бұл құндылықтар ұлан-ғайыр кең далада еркін өмір сүрген, түркітектес көшпелі халықтардың төл туындысы, ортақ мұраты екендігін айта отырып, алайда оны күні бүгінге дейін сақтап отырған қазақ халқы екендігін, осы құндылықтар қазақ халқының тіршілік өзегімен қисындас, қазақ халқының менталитетіне етене жақын, бітім-болмысын көрсететінін ерекше айтауымыз керек. Бұл құндылықтарды өміршең етуде, оның қағидаттары, оған негізделген шындық пен әділдік, адамгершілік мазмұны мен мәнін құрады. Нәтижиеде қазақ құқығы реттеушілік пен қорғаушылық қызметін ғана атқармай, елді біріктірушілік, адам құқықтарын түсінушілік, басқарушылық өнегелік қызметтерін де атқарады. Қазақ құқығын шырқай биік көкке көтеруде билердің атқарған рөлі кұшті болды. Сондықтанда қазақ халқы билер алдында тағзым етіп, олардың қалдырған мұраларын


149

әрдайым қасиеттейді. Майқы, Төле, Қазыбек, Әйтеке секілді орақ тілді, от ауызды билерін ардақтап сезімдерін мәңгіге жалғастырады. Қазақ құқығымен бидің билігі қазақтардың өркениетінің құнды мұраларын жасауға жол ашып беріп, әлем халықтарында кездеспейтін нағыз өркениетке сай демократиялық сипаттары мол болмысын сомдауға игі әсер етті. Қазақтың дәстүрлі қоғамымен біте қайнасып, бірге өмір сүріп келген билер өзінің не болмаса руының емес, бүкіл қазақ этносының мүддесін ойлап, оның ұлттық менталитетін қалыптастыруда үлгі- өнегелік, тәлім-тәрбиелік құндылықтарын жаратты. Өкінішке орай билердің қоғамдағы орасан зор беделімен ерекше орын алатынын білген орыстардың отарлау саясаты ең алдымен билердің халық алдындағы беделін, биліктегі рөлін төмендетуге жан таласа күш салды, нәтижеде, мүлдем өзгеше халық судьясы деп аталатын сайланбалы соттық жүйені енгізіп, дара қасиетімен емес пара беріп сот болғандар тарих бетіне келді. Ал Кеңес өкіметі болса ескіліктің қалдығы, ескіліктің сарқыншағы деген желеулер мен ұрпақтарына оларды мүлдем ескермеуді пәрмен етті. Тәуелсіздігіміз қолымызға тигеніммен әлі күнге рухани-мәдени дағдарыстан шыға алмай келеміз. Ел ішін қаптаған жат діндермен оның секталары үгіт-насихатын көпіртіп басымызды айналдырып жүр. Тіпті, қыздарымыз жат діннің етегіне жармасып өзіміздің өркениетке толы әдет-ғұрыпымыз бен дінімізден бейхабар күн кешуде. Әсіресе экономикалық өзгерістермен базар нарқы халқымызды әлеуметтік тұрғыдан есеңгіретіп, біреулер қулық-сұмдықпен тез байыса, екіншілер күнкөріс қамымен қалжырап күннен-күнге қылмыстық іс-әрекеттер етек алуда. Түрме толы жастар. Олардың күні ертең қалай болмақ? Олар да өзіміздің азаматтар, осы елді отаным деп жүргендер ғой. Мемлекетіміз

құқықтық реформа жүргізіп, қайтсек қылмыстық ісәрекеттің алдын аламыз деп ойлануда. Соның бірі «Алқа билер соты», алайда бұл соттық жүйе өзіміз зерттеп отырған билер сотынан өзгеше батыстық үлгідегі соттық жүйесі. Жер-жерде (екінші инстанциядан бастап жоғарғы емес) ең төменгі инстанциядан «Ақсақалдар соты» дейміз бе, билер соты дейміз бе, мейлі қалай айтсақ та, билікті көне көз ауыл ақсақалдарының қолына беріп, халықтың өзін белсенді түрде қатыстыра отырып, ұйымдастырған жөн болар еді. Сонда ұрлық, бұзақылық жасаушылар өз ауылдасы алдында туған туысқандарымен жауап берер еді. Қылмыстық іс-әрекетінен пұшайман жеп, оның үстіне туған- туысқандары бірлесе отырып, айыбын төлеп, жәбірленуші алдына жығылып, кешірім сұрап әйтеуір түрмеге бармас еді. Мемлекет әрдайым құқықтық мәселеге көңіл бөліп, құқықтық тәлім- тәрбиені балабақшадан, мектептерден бастап қолға алуы қоғам мүшелерінің құқықтық сана мен құқықтық мәдениетін үнемі көтеріп отыруға әдет, әдет - ғұрып, салт – дәстүрімізге мұрындық болуы қажет. Қазақ халқының ұлттық ерекшелігін есепке ала отырып, күшпен мәжбүрлеп отырып, қылмыстық түзету шараларынан гөрі, оларға құн, айып, көпшілік көзінше кешірім сұрату, ұялту, көп талқысына салу, моральдық-этикалық және адамгершілік тұрғысынан ықпал ету пәрменді болар еді. Біз алдымызға құқықтық демократиялық мемлекетпен азаматтық қоғам құруды мақсат еткендіктен мемлекеттің азаматтар арасындағы қатынастарға араласуын төмендету, тіпті ішкі істеріне араласпау, азаматтық қоғамның көрінісі әрі бүкіл адамзат баласы осы жүйеге ұмтылуда. Әрине, төменнен құрылатын «Алқа билер сотына» ауылдың беделді де зиялы ақсақалдары мен бірге құқық қорғау органдары бірлесе отырып шешуі


150

орынды болған болар еді. Тіпті «алқа билер соты» құрамына енетін ақсақалдар ақы да талап етпейді. Өкілеттігі болмаса да Республикамыздың түкпір-түкпіріндегі ауылдарда құрылған «Ақсақалдар соты» қоғамдық ұйымдар жұмыс істеп жатқан жерлерде бұзақылық, ұрлық, отбасының бұзылуы тежелгенін біз жақсы білеміз. Осындай тәжірибені көрші Қырғызстан Республикасы қолдап, тәуелсіздігінің алғашқы күндері-ақ заңдастырғаны белгілі. Мысалы, Қырғызстан Республикасының Конституциясының 79 – бабы осы мәселеге арналған. [2] Ақсақалдар сотының қарайтын істерін Қырғызстан Конституциясының 85-бабының екінші тармағында ашып көрсеткен: «Суды аксакалов и третейские суды расматривают преданные по соглашению сторон на их рассмотрение имущественные, семейные споры и иные предусмотренные законам дела с целью достижения примерения старон и вынесения справидливого, не противоречаещего закону решения». [2, 86 б.] Қырғыз елі «Ақсақалдар соты» туралы заңды қабылдап, аталмыш заң «Ақсақалдар сотының» құрылуын, қызметін және басқа мемлекеттік органдармен қарым-қатынасын реттеп отырады. Көрсетілген заң бойынша мұндай соттар ауылдарда, қалаларда құрылады. Ал, біздің республикамызда мұндай сот жүйесін құруға мүмкіндіктер де, тәжірибе де жетерлік. Мұндай ұйымдар құрылса қоғамдық тәртіп сақталуына ықпал етері, ұрлық-қарлық, бұзақылық, маскүнемдік, есірткі пайдалану секілді теріс қылықтардың тыйылуына оң әсері болар еді. Себебі, қазір ұлттық санамыз түлеу үстінде. Соның бір көрінісі деп заң ғылымындағы жасалынып жатқан зерттеулер деп айтсақ та болады. Бұл ұлттық санамыздың бастаулары мен құндылықтарына ой жүргізіп, соған сай құқықтық өзгерістерді талап

етуде. Құқықтық мәні бар күрделі мәселелер: егемендік, мемлекеттік құрылым, мемлекеттік тіл, азаматтық, жер тағдыры, сот билігі,т.б жаңаша ойлау тұрғысынан қаралып, шешілуде. Мұның бәрі ұлттық мүдде, тәуелсіздікті баянды ету, патриотизм, имандылық тұрғысынан қаралып, бағалануда. Мысалы, ауыл-ауылда құрылған өкілеттігі жоқ «билер соты», «ақсақалдар кеңесі» жайлы ақпараттар көп. Солардың біразы жайлы айта кету жөн секілді. Оңтүстік Қазақстан облысы Арыс қаласында құрылған «Билік кеңесі» жайлы М.Мағзұмов былай дейді: «Арыс қаласында билер кеңесі құрылады. Қалада жеті би бар, қасиетті сон, қастерлі билік... Жеті би халықты тәртіпке шақырумен айналысады. Отбасының жанжалы, ағайынның ашу-аразы, арақтың кейбір ылаңы сотқа жетіп көрген емес. Бірақ бұл биліктің атқарып жатқан жұмысының бір бағыттары ғана. Ел басқарудың атадан қалған асыл үлгісін жаңғыртып отырған арыстық билердің ортақ пікірі төмендегідей: «Өз еркіміз қолымызға тигенде әркімге еліктемей ата жолымен жүру керек: егін ек, жер ал, ата жолымен жүрсек біз адаспаймыз» – дейді. [3] Ал, Ө.Жаппархан өз мақаласында: « Қызылорда облысы, Сырдария ауданы «Айдарлы» қауымдастығында тәртіп сақшыларының араласуынсыз-ақ жұрттың ұйқысы да, күлкісі де бұзылмайтын ахуал қалыптасты» дей келе, алқа өз жарғыларын жасап, әділет органдарында жұмыс істеп жатқанын, алқаның тірлігін бүкіл ел болып қолдап-қуаттап отырғанын жазады. Мұндай ақпараттар жетерлік. Бұл мағұлматты келтіргендегі ойымыз тиісті орындар елімізде құрылған «алқа билер сотын» қайта қарап, халқымыздың билер институтын қайта жандандырар деген мақсат ғана болды. Сонда ғана біз ұлттық құқықтық болмысымыздың жалпы адами құқықтық мәдениеттегі орнын, жетістігін, әр объективті келбетін мүсіндеуге жол ашамыз. Осындай игі


151

ниетпен құрылған «ақсақалдар кеңесі» ұсақ отбасы даулары, ұсақ ұрлық, бұзақылық, көршілер, ағайындар арасындағы түсінбеушіліктерді реттеуге қызмет етсе одан біздің ұтарымыз көп болар еді. Соңғы кездері еліміздің сот құрылысына заманалардың бір белесінде кең байтақ жерімізде салтанат құрған билер дәстүрінің принциптерін енгізу жөнінде салиқалы мәселелер қозғала бастады. Соның ең шоқтықтысы – 2008 жылғы мамыр айында Алматы қаласында Қазақстан Республикасы Жоғарғы сотының және «Интеллектуал-Парасат» заң компаниясының ұйымдастыруымен өткен «Қазақ билер соты – бірегей сот жүйесі» деген тақырыптағы халықаралық конференция болды. Конференция тұжырымдамаларының билік басындағыларға қаншалықты әсер етіп, жүзеге асырылғандығын уақыт көрсетер, әйтеуір қазақтың ел билеу салтында болған осы бір құнды билік ұстанымдарын қазіргі сот жүйесіне барынша енгізуді табанды түрде жалғастыру керектігі ақиқат. Би – халықтың тірі шежіресі, заңгері әрі заң шығарушысы. Билерден алар бір үлгі – судьяның заң шығарушылық қабілетін қоғам игілігіне пайдаланудың тетігін ойластыру болар еді. Ең әуелі судья, әрине, әділдік пен тазалықты, халықтық даналықты мансұқ етуі тиіс. Бұл – басты талап. «Таста тамыр, биде бауыр жоқ», «Тура биде туған жоқ» деген сияқты халық даналығы салтанат құрғаны жөн. Екіншіден, билік – бағыныштылықпен қисынбайтын категория. Егер судьяларды билік етуші тұлға ретінде түсінетін болсақ, одан судьялардың әлдебір билік тармағына бағыныштылық тетіктері мен белгілерінен арылуын қарастыратын жолдарын таңдау қажетсініледі. Сондықтан судьяларды таңдаудың билерді таңдағандай, халықтық үлгісі басшылыққа алынуы керек. Биді билік басындағылар танып, мойындап, халық қалауы тиіс. Қырғыз еліндегі «ақсақалдар соты» ірілі-ұсақты отбасы дауын, әр түрлі мүліктік қатынастардың

бұзылуын қарап төрелігін беріп отырса, біздегі жанданып жатқан «ақсақалдар кеңесі», «билер кеңесі» неге осындай қызметтер бермеске. Яғни, бұл қоғамдық ұйымдар қоғамдық тәртіптің сақталуына ықпал жасап, ұсақ ұрлық, бұзақылық, ерлі-зайыптылардың, көршілердің, ағайын арасындағы түсінбеушіліктерді реттеуге қызмет етсе, одан біздің ұтарымыз көп болар еді. Сот саласындағы елеулі өзгерістердің бірі – өткен жылы қылмыстық сот өндірісіне алқа билер сотының енгізілуі болды. Алқа билер соты қазақ билер сотының тарихи жалғасы ретінде заманға лайық құқықтық институт ретінде құрыла отырып ғаламдық демократиялық дамуға жетелейтін дәстүр болып қалыптаспақ. «2007 жылдың республика соттарында алқа билердің қатысуымен 59 адамға қатысты 37 қылмыстық іс қаралған. 54 адамға қатысты айыптау үкімі шығып, 5 адам ақталған, бір адам өмір бойы бас бостандығынан айырылуға сотталған. Жоғары сотта апелляциялық тәртіпте алқа билердің қатысуымен қылмыстық іс бойынша 21 үкім қаралып, өзгеріссіз қалдырылыпты. 2008 жылдың басынан бері осындай 22 іс қаралды. 4 іс бойынша ақтау үкімі шығарылды. Бұл туралы Жоғары сотта өткен жылдың нәтижесі бойынша алқа билердің қатысумен облыстық және оған теңестірілген соттардағы сот әділдігін жүзеге асырудың қорытындысы туралы брифингте белгілі болды». Бүгінгі конституциялық ережеге алқа билер сотының енгізілуі сот әділдігіндегі мүлдем жаңа принциптегі және сотқа мемлекеттік институт ретінде сенім артудағы маңызды фактор деп бағаланып отыр. Сот өндірісіне алқа билердің қатысуы сот әділдігін демократизациялауға, азаматтардың сот әділдігін жүзеге асыруға тікелей араласуына мүмкіндік бермек. Қазірдің өзінде жеке институт ретінде құрыла бастаған алқа билер соты өз жемісін бере бастаған. Өзіндік ерекшеліктері де жоқ емес. Жоғарғы соттың ресми өкілі Константин


152

Харламовтың айтуына қарағанда, алқа билер қылмыстыларды ақтау туралы үкім барысында кәсіби судьяларға қарағанда неғұрлым тиянақты әрі турашыл болуға тырысады. Сондықтан ақтап алу үкімі өте аз кездесіп жатады екен. Бұл өз кезегінде шағымданушы азаматтарға теріс әсер етуі мүмкін. Алқа билер шешімі кеңесу бөлмесінде жазбаша түрде дауыс беру арқылы бекітіледі. Дауыс беру арқылы шешім қабылдаудағы мұндай процессуалдық тәртіптің күштілігі алқа билерге ешкімнің нұсқауынсыз еркін әділетті шешім шығаруға ықпал етеді. «Алқа билер туралы» заңға енгізілген өзгерістерге орай елімізде өлім жазасының алынып тасталуына байланысты қылмыстық істерді қарау аясын кеңейтіп, алқа билер қарауына қылмыстық әрекеттерді кең ауқымда қарау мүмкіндігі қаралып жатқан көрінеді. Бұл ақтап алу секілді абыройлы үкім шығару үшін алдын ала тергеудің сапасын арттыруға мүмкіндік береді. Әрі тыңғылықты шешімге әкеледі. Өйткені алқа билерге екі немесе одан да көп адамдарды өлтірген аса ауыр қылмыстар келіп түседі екен. Рас, бүгінгі таңда алқа билерге артылған жүк өте ауыр. Сондықтан, алқа билердің тек аса ауыр қылмыстар жөніндегі істерді талқылауға қатысуларына тура келетіндігі туралы заңгерлердің көпшілігінің көзқарасы осындай. Құрылғанына көп бола қоймаған құқықтық институт – Алқа билер соты сот өндірісіндегі ерекше нысан ретінде жарыспалық процесін қамтамасыз етуге қол жеткізіп отыр. Яғни, процеске қатысушы айыптау мен қорғау тараптарының дәлелдерді келтіру және зерттеу жөніндегі құқықтарын тең қолдануға мүмкіндік береді. Қорғаушы тараптан гөрі айыптаушының дәлел келтіруге көп мүмкіндік беретін теңсіздікті жойып, істі процессуалдық тұрғыда барынша әділ жүргізуге қол жеткізеді.

Еліміздегі сәтті жасалған жобалардың бірегей Алқа билер соты шет мемлекеттерден де жоғары баға

алып жатқанын жасыруға болмас. Осының дәлелі Адам құқығы және демократиялық институт жөніндегі Бюро (ЕҚЫУ) Қазақстандағы 2007-2008 жылдардағы алқа билердің қатысуымен өткен процестердің мониторингі жөніндегі жобаны жүзеге асырып жатыр. Сондай-ақ, алқа билеріне лайықты кандидаттардың тізімін жасаудың тәртіптеріне зерттеу жүргізілген. Үміткерлердің тізімін жергілікті атқару органдары жасайды. Зерттеулер барысында жасалған тізімде үміткерлердің көрсетілген мекен-жайда тұрмауы, бұрын құқық қорғау органдарында қызмет істегені және жүйке ауруларына шалдыққаны тіптен облыс, республика аймағынан шығып кеткені, қайтыс болған адамдардың тіркелу фактілері кездескен. 18 маусымда осындай тексерулердің қорытындысы туралы Жоғары сотта АҚЖДИ / ЕҚЫУ-ның өкілдерінің есебі берілгендігі туралы айтады. Еліміздегі сот жүйесін одан әрі реформалау қажеттілігі, оның алдында тұрған басым бағыттарын нақты көрсете отырып, мемлекетіміздің қазіргі негізгі міндеті сот жүйесінде әлі күнге шешімін таппаған мәселелерді шешу болып табылады. Оның бастысы судьялардың адамгершілік адам келбетінің және кәсіптік деңгейінің жеткіліксіздігі, сот шешімдерінің сапасыздығы, әділдіктен ауытқулары, оларды шешудің балама түрлерін табуды, соның ішінде бітімгершілік процедураларын енгізу қажеттілігі айтылып келеді. Шындығында да сот жүйеміз әлсіз, халық алдында беделі төмен екендігі жасырын емес. Сот пәрменділігін арттырып, құқық бұзушылықты тыю, жемқорлықпен есірткіге қарсы күресуді күшейте отырып, олардың алдын алу жолында істелер іс шаралар өте көп. Біз оларға жауапты өзіміздің дәстүрлі билер мен билер сотынан ғана ала аламыз.

Өркениетті ел деп мәдениет, экономика, құрылысы жағынан дамыған елдерді айтамыз, өркениетті


153

қоғам болу үшін, алдымен халықтың рухани амандығы, екінші – заңдылық, үшінші – ғылым дамуы керек, осы үш тірек өркениеттілікті құрайды. Халықтың рухани амандығы деген ұғымға оның денсаулығы, мәдениеті, білімі кіреді, ал заң болмаған жерде қылмыс қаулап, елдің экономикасы дамымайды.

Әрине, билер соттарының пайда болуы – бүгінгі құқықтық өміріміздің дәстүрлі құқықтық тарихымен, сабақтастығының көрінісі. Қазір қазақ халқы өзінің мемлекеттік

және құқықтық болмысын, өмірлік тәжірибесіне, озық тәлім-тәрбиесі мен өнегесіне сай құруды армандайды.

Пайдаланған әдебиеттер

1. ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы. Егемен Қазақстан. № 33. 2. Конституция Кыргызской Республики. Бишкек, 1999, 90 с. 3. Ұлт азбасын, ұрпақ тозбасын. «Егемен Қазақстан», 1994, 10 қырқүйек.

ПРИЗНАКИ ВОЗОБНОВЛЕНИЯ НОРМ ОБЫЧНОГО ПРАВА В КАЗАХСТАНЕ

Қайырбекова Т., Смагулова А.С. Қазақ-Орыс Халықаралық университеті, 030006, Ақтөбе, Әйтеке би көш. 52

Материалы статьи охватывает передовые опыты обычного права которые имеет правовые значения до настоящеге времени и пути внедрения их в законодательства РК Ключевые слова: обычай, процесс глобализации, Советы аксакалов, суд биев, примерение, заседатели.

SIGNS OF RENEWED CUSTOMARY LAW IN KAZAKHSTAN

Kaiyrbekova T. Smagulova A.S. Kazakh-Russian International University; 030006, Aktobe, st. Aiteke 52

This article grasps best practices of common law which has law meaning up to present days and ways of their implementation into Kazakhstan Republic legislation Key words: custom, process of globalization, counsel of Aksakals, court of byis, reconciliation, assessor


154

ОСНОВНЫЕ НАПРАВЛЕНИЯ БОРЬБЫ С ОРГАНИЗОВАННОЙ ПРЕСТУПНОСТЬЮ

Панфилов Е.С., Таргинова К.А.,

магистранты специальности Юриспруденция, Телибеков Б.А. к.ю.н., доцент


В данной статье рассматривается основные направления борьбы с организованной преступностью. Авторы приводят точки зрения казахстанских и российских ученых по поводу борьбы с организованной преступностью и его предупреждении преступности. Авторами представлены некоторые доводы о том, какими бывает проблемы уголовно-правовой борьбы с организованной преступностью. Ключевые слова: преступность, борьба с преступностью, предупреждение преступности, проблемы уголовно-правовой борьбы с организованной преступностью.

Охрана безопасности народа является одним из важных направлений деятельности государства. От того насколько благополучно обстоит дело в стране с решением этой задачи зависит благосостояние общества, его развитие по пути прогресса.

В статье 1 Конституции Республики Казахстан обозначено, что Республика Казахстан утверждает себя демократическим, светским, правовым и социальным государством, высшими ценностями которого являются человек, его жизнь, права и свободы. [1]

В связи с этим в ежегодном Послании Президента народу Казахстана « Казахстанский путь-2050 »: Единая цель, единые интересы, единое будущее» от 17.01.2014г. [2] Концепции правовой политики Республики Казахстан на 2010–2020 годы от 24.08.2009. [3] Указом Президента Республики Казахстан от 16.01.2014г. [4] внесены изменения и дополнения в Концепцию, где в целях повышения правовой системы важное значение на сегодня приобретает не только проведение реформы законодательной базы, но и проведение мероприятий по реформированию правоохранительных органов, предупреждению преступности, а также разработка конкретных и эффективных мер, направленных на борьбу с преступностью.

Как известно, понять природу и причины преступности можно только в

социально-историческом аспекте, рассматривая их как порождение определенных общественных явлений, притом явлений различных в разных общественно-экономических формациях.

В своем Послании народу Казахстана «Казахстан – 2050» Президент страны Назарбаев Н.А., особо подчеркнул, что «впереди нас ждут большие задачи. Обобщенно можно сказать – это построение государства, в котором не будет места ни политическому, ни религиозному, ни национальному экстремизму. Построение Казахстана, базирующегося на прочном фундаменте политической и социальной справедливости, экономической свободы, страны в котором будет господствовать сила Закона. А это именно то, что сегодня нужно не только нам самим, но и всем нашим друзьям и партнерам во всем мире. В этом гарантия нашего уверенного продвижения к достойному будущему».Одной из гарантий такого продвижения, безусловно, являются национальная безопасность, успешная и наступательная борьба с преступностью.

Возникшие перед правоохранительными органами и судами проблемы борьбы с преступностью настоятельно требуют комплексного исследования: самой сущности преступности, ее количественных и качественных


155

показателей; обстоятельств, ей способствующих; изучения механизма преступного поведения; разработки мер и рекомендаций предупреждения отдельных видов и групп преступлений, субъектов предупреждения преступности. [2]

На протяжении становления демократического Казахстана происходила не только реформа законодательства, но реформа правоохранительных органов. Эта реформа была обусловлена тем, что появлялись новые виды преступлений (захват заложников, наркопреступления, коррупционные преступления, диверсии, террористические акты, политические и заказные убийства и т.д.) в связи с этим в системе правоохранительных органов происходили существенные изменения, которые сводились к созданию новых департаментов, служб, отделов (по борьбе с экономической преступностью, с тяжкими преступлениями против личности, по борьбе с терроризмом, экстремизмом и сепаратизмом и т.д) конечно же они осуществляли деятельность не только по борьбе с преступностью, но и принимали меры по ее предупреждению.

Концепция правовой политики четко определяет пути дальнейшего совершенствования уголовного законодательства:проведение жесткой уголовной политики в отношении лиц, виновных в совершении тяжких и особо тяжких преступлений, скрывающихся от уголовного преследования, а также при рецидиве преступлений, усиление уголовной ответственности за преступления посягающие на несовершеннолетних, их права и законные интересы, за преступления совершенные в составе организованной преступной группы или преступного сообщества. [3]

Перспектива введения уголовной ответственности юридических лиц в Республике Казахстан, в определенной степени является международным обязательством нашей страны. В

конвенциях ООН против коррупции и транснациональной организованной преступности, ратифицированных Казахстаном, закреплено, что каждое государство-участник принимает такие меры, какие могут потребоваться для установления ответственности юридических лиц за участие в преступлениях, признанных таковыми в соответствии с настоящими конвенциями, обеспечивает применение в отношении юридических лиц эффективных, соразмерных и оказывающих сдерживающее воздействие уголовных или неуголовных санкций.

Формы и виды организованной преступности спаяны гибкими подвижными контактами, семейными узами, необходимостью ведения бизнеса и взаимозависимостью отдельных видов деятельности, которые способствуют развитию этой системы. Сверхприбыли организованной преступности вновь поступают в систему, используемую для получения новых прибылей. Так складывается самоохраняющаяся порочная система, наживающаяся за счет разложения общества, наносящая ему невосполнимый материальный ущерб.

Для успешной борьбы с организованной преступностью важно знать причины и условия, ее порождающие.

Анализ юридической и специальной литературы, а также практической деятельности органов внутренних дел по борьбе с организованной преступностью позволяет выделить основные причины и условия, порождающие организованную преступность и отметить, что социальные отношения непреступного характера перерастают в преступность при недостатках ее прогноза, выявления и борьбы с социальными отклонениями.

Преступность – продукт общества и относительно самостоятельное социальное явление, имеющее свои специфические


156

характеристики, закономерности, логику развития. Преступность при недостатках борьбы с ней способна к самодетерминации и оказанию обратного отрицательного влияния на породившие ее обстоятельства, в том числе на экономику, социальную ситуацию, политику, духовную сферу, а также на социальные отклонения, усугубляя их и придавая им новые характеристики.

Организованная преступность – это своего рода итог взаимодействия прежних состояний преступности и неблагоприятных социальных условий, сложившихся в том числе и под ее воздействием.

Развитию организованной преступности прежде всего способствует экономическая ситуация, характеризующая недостаточностью решения вопросов, касающихся собственности, полномочий по отношению к государственной собственности (например, самого государства и тех юридических лиц, в ведении которых она находится).

Существенное значение в развитии организованной преступности имеет рассогласованность роста денежных доходов населения и их товарного обеспечения, возникновение и усугубление дефицита денежных средств на все более широкий круг товаров и услуг, а также различия в оплате одного и того же труда, выполняемого работником государственного сектора производства и коммерческого.

На проявление преступности влияют также обстоятельства социального плана. Это и отстаивание социального развития от экономического, и усиливающееся в результате перераспределения доходов социально-экономическое расслоение общества на две полярные группы – одни материально обеспечены значительно лучше, другие – заметно хуже. Представляется, что наличие таких полярных групп в обществе связано, во-первых, с особенностями

доходов и гораздо меньше – с расходами; во-вторых, с нарушением принципов справедливости в экономике.

Лучшая материальная обеспеченность отдельных лиц объясняется прежде всего тем, что они по месту работы имеют доступ к материальным ценностям. Сосредоточение значительных материальных средств у небольшой части населения крайне опасно, так как это противоречит принципам справедливости, подрывает значимость трудовой деятельности и ее общественной оценки, дает возможность определенной части населения демонстрировать такой уровень жизни, который не может быть достигнут законным путем, позволяет в первоочередном порядке получать доступ к ряду благ на основе подкупа соответствующих лиц, подрывает престиж закона, доверие к государству, создает социальную напряженность.

Значительно худшая материальная обеспеченность другой категории граждан объясняется их плохой социальной защищенностью, низкой зарплатой. Многие из них не имеют постоянной работы. Часть этих людей злоупотребляет спиртными напитками, уклоняется от общественно полезного труда. Нахождение в люмпенизированной среде, возможно, и заслуженно для тех, кто не желает трудиться и пьянствует, но обществу следует подумать о членах их семей, несовершеннолетних детях, которые поставлены в условия, не способствующие их умственному и физическому развитию, и обречены на то, чтобы пополнять в дальнейшем криминогенную среду.

Организованная преступность стремится к расширению сферы своей деятельности за счет контрабанды наркотиков, оружия и т.п., использованию зарубежного криминального опыта организованных преступных групп.


157

К основным социальным условиям живучести криминальных организованных форм следует отнести: – противоречия в распределительных отношениях; – ослабление отдельных нравственных и социальных институтов; – недооценку общественной опасности организованной преступности и ее последствий; – отстаивание форм и методов работы правоохранительных органов от изменений качественной стороны преступности.

Противоречия в распределительных отношениях выражаются в такой опасной форме неравенства, когда отдельные граждане разными способами обирают общество, живут прямо или косвенно за счет честных тружеников. Несправедливая, искусственно складывающаяся ситуация материального неравенства является причиной возникновения многих негативных социальных явлений.

Ослабление некоторых социальных и нравственных институтов обусловлено, прежде всего, снижением социальной роли семьи и изменением взглядов на ценности морального характера, установленные нормы поведения. Действие этих факторов приводит к омоложению уголовной среды.

Недооценка правоохранительными органами общественной опасности организованной преступности и ее последствий нередко создает видимость благополучия в борьбе с преступностью и не позволяет принимать правильные управленческие решения.

Отставание форм и методов работы правоохранительных органов от качественных изменений преступности выражено, в первую очередь, в: – потере профессионального ядра, несоблюдении принципа преемственности поколений сотрудников правоохранительных

органов, преимущественно полиции, в борьбе с преступностью; – слабой качественной информационно-аналитической базе, что не позволяет учитывать профессиональных преступников, правильно оценивать криминогенную обстановку; – децентрализации оперативно-служебной деятельности органов внутренних дел, препятствующей надлежащему взаимодействию служб и подразделений в борьбе с преступностью.

Ситуация в духовной сфере характеризуется присутствием явлений эгоизма, частнособственнических проявлений, недоверия к официальным институтам государства, их возможностям удовлетворить насущные потребности.

Особо следует сказать о просчетах в самой стратегии и тактике борьбы с преступностью.

Во-первых, недооценивалась и практически не реализовалась последовательно такая сторона борьбы с преступностью, как ее общая организация: анализ положения, определение направлений главных ударов, программно-целевое планирование, его должное ресурсное обеспечение.

Во-вторых, до сих пор не разработано четкого правового документа борьбы с организованной профессиональной преступностью: криминологическая ситуация изменяется быстро, действующий закон ее полностью «не перекрывает».

В-третьих, правильный тезис о предупреждении как главном направлении борьбы с преступностью иногда понимался так, что предупреждение могут заменить правоохранительные меры. Между тем, предупреждение и правоохранительная деятельность – это не взаимоисключающие, а взаимодополняющие виды деятельности.

В-четвертых, предупреждение преступлений зачастую сводилось к


158

общим беседам, предостережениям и т.п., без грамотного объяснения причин и условий их совершения соответствующего воздействия на факторы, способствующие совершению тех или иных преступлений. Психологическая и профессиональная подготовка работников правоохранительных органов не соответствует требованиям жизни.

Призывы к усилению борьбы с преступностью, в частности с ее организованными формами, не подкрепляются в организационно-ресурсном отношении, связанные с: – недооценкой проблемы организованной преступности. Она выражается в первую очередь, в слабом знании, получении достаточной информации практическими работниками на местах общей картины, отражающей процессы консолидации, кооперирования, профессионализации криминальной среды; – недостаточно активным и целенаправленным оперативным поиском лиц; – возможными участниками организованного преступного сообщества, в том числе и в местах лишения свободы; – отсутствием опережающего поиска со стороны органов внутренних дел сфер приложения преступной активности; – недостатками в контроле за деятельностью особо опасных лидеров в местах лишения свободы; – недочетами в работе по развенчиванию деятельности особо опасных лидеров преступных сообществ, как в условиях свободы, так и в исполнительных учреждения.

Причинами и условиями существования организованной преступности также являются: – безнаказанная жизнедеятельность лиц, обладающих значительными денежными средствами за счет паразитирования. Они, как правило, формулируют психологию сверхличности («Мы люди особой категории, имеем право и должны жить

только таким образом»), организуют относительно широкую пропаганду своих убеждений; – возникновение подпольной незаконной собственности. У боссов теневой экономики сосредотачиваются гигантские денежные суммы. Может возникнуть резонный вопрос: куда же деваются эти громадные деньги? Исследования показывают, что они распределяются по четырем главным каналам. Первый и второй каналы – создание условий для функционирования теневой экономики (сырье, фондодержатели, товароведы, грузчики и пр.; защита от нежелательного вмешательства ревизоров, налоговой и таможенной службы и пр.); третий канал – сверхпотребление; четвертый – превращение денег в сокровища. Основной метод функционирования теневой подпольной экономики – систематическое отсасывание из оборота наличных денег; – создание организованной преступностью условий для обеспечения своей деятельности и безопасности. Против правоохранительных органов организованная преступность ведет работу по трем направлениям: 1) умышленная дискредитация и ослабление позиций правоохранительных органов; 2) слежка за мероприятиями, проводимыми правоохранительными органами по борьбе с преступностью; 3) стремление втянуть в преступные махинации отдельных сотрудников правоохранительных органов.

Действующее новое уголовное законодательство Республики Казахстан позволяет правоохранительным органам вести борьбу не только с низшим уровнем преступных организаций, но и осуществлять активное уголовное преследование лидеров организованных сообществ.

Непринятие мер по своевременному выявлению причин и условий функционирования


159

организованной преступности может привести к ослаблению правопорядка и стать серьезным фактором, тормозящим процессы преобразований в республике.[5]

Так, в новом уголовном кодексе вступивший в действие с 1 января 2015 года (подписанного Главой государства Н.А. Назарбаевым от 3 июля 2014г), предусмотрены 5 статьи: - статья 262 УК РК «Создание и руководство организованной группой, преступной организацией, а равно участие в них»; - статья 263 УК РК «Создание и руководство преступным сообществом, а равно участие в нем»; - статья 264 УК РК «Создание и руководство транснациональной организованной группой, транснациональной преступной организацией, а равно участие в них»; - статья 265 «Создание и руководство транснациональным преступным сообществом, а равно сообщество в нем»; - статья 266 «Финансирование деятельности преступной группы, а равно хранение, распределение имущества, разработка каналов финансирования».

Таким образом в новом уголовном кодексе Республики Казахстан усиленауголовная ответственность за организованную преступную группу.

Организованная преступность является серьезной проблемой для общества. Поэтому глубокое и всестороннее ее изучение в республике, исследование ее особенностей в различных регионах, социальных группах, областях хозяйственно-экономической деятельности, тактика

борьбы с нею представляет сейчас одну из главных задач правоохранительных органов. Практика показывает, справедливо отмечают, что в последние годы меняется структура групповой преступности, средства и методы преступной деятельности становятся все более изощренными

Таким образом, характеризуя организованную преступность в республике, нельзя забывать о коренных изменениях, происходящих в разных сферах общественной жизни, особенно затрагивающих область реформирования правоохранительной системы. Для достижения результатов в борьбе с организованной преступностью, на наш взгляд, необходимо: создание необходимых условий для профессиональной подготовки специалистов в данной сфере; тесное сотрудничество между странами дальнего и ближнего зарубежья в практическом и научном плане; укрепление правовой основы борьбы с организованной преступностью. [6]

Список использованных источников 1. Конституция РК.от 30 августа 1995г. 2. Послание Президента Республики Казахстан Н.А.Назарбаева от 17.01.2014г. 3. Концепция правовой политики Республики Казахстан от 28.08.2009г. 4. Указ Президента Республики Казахстан от 16.01.2014г. 5. Алауханов Е.О. Криминалогия. Учебник.-Алматы.2008 «Детерминанты организованной преступности» 6. Уголовный кодекс Республики Казахстан (новая редакция 03.07.2014г.)


160

ҰЙЫМДАСҚАН ҚЫЛМЫСПЕН КҮРЕСУДІҢ НЕГІЗГІ БАҒЫТТАРЫ

Панфилов Е.С., Таргинова К.А., Телибеков Б.А. Қазақ-Орыс Халықаралық университеті, 030006, Ақтөбе, Әйтеке би көш. 52

Бұл мақалада ұйымдасқан қылмысқа қарсы күрес негізгі бағыттарын талқылайды. Авторлар ұйымдастырушылық және құқық бұзушылықтың алдын алу, қылмысқа қарсы күрес бойынша Қазақстан мен Ресей ғалымдарының көзқарасын ұсынады. Кілт сөздер: қылмыстыстылық, қылмыстыстылықпен күрес, қылмыстыстылықтың алдын алу, ұйымдасқан қылмыстыстылықпен қылмыстық құқықтық күрес.

BASIC DIRECTIONS OF FIGHT AGAINST THE ORGANIZED CRI ME

Panfilov E.S., Targinova K.A., Telibekov B.A. Kazakh-Russian International University; 030006, Aktobe, st. Aiteke 52

This article discusses the main directions of the fight against organized crime. The authors present the point of view of Kazakhstan and Russian scientists on the fight against crime with the organizational and crime prevention. The authors present some arguments about what is the problem of criminal law to combat organized crime. Tags: crime, crime prevention, crime prevention problems of criminal law the fight against organized crime.


161

КРИМИНОЛОГИЧЕСКИЕ АСПЕКТЫ ПРИМЕНЕНИЯ ЛИШЕНИЯ СВОБОДЫ В ОТНОШЕНИИ ЖЕНЩИН

Хасенова Акбота, магистрантка специальности Юриспруденции


В данной статье автор исследует криминологические аспекты отбывания наказания в виде лишения свободы в отношении женщин, личность преступников и особенности их ресоциализации, а также предлагает пути совершенствования действующего законодательства. Ключевые слова: осужденные женщины, пенитерциарный, лишение свободы.

Термин «пенитенциарный» [тэ], -

ая, -ое. [лат. poenitentiarius - покаянный, исправительный]. Юрид. Относящийся к правосудию (обычно уголовному праву). Пенитенциарная система (система исправительных учреждений тюремного типа)[1]. Термин «пенитенциарный» происходит от латинского слова penitent (кающийся, исправляющийся) и означает порядок отбывания наказания в виде лишения свободы по приговору суда. В 1596 году в Амстердаме была открыта женская тюрьма, а также тюрьма для детей бюргеров, куда за плату на непродолжительный срок помещались подростки на исправление и привитие им уважения к родителям.

В принципе применение лишения свободы в отношении женщин, на первый взгляд, кажется антигуманным, но действительность такова, что женщины совершают немало тяжких и особо тяжких преступлений. Причин преступности женщин много.

По данному вопросу разделяем мнение А.И. Долговой, которая считает: «Не существует какой-то общей, основной, главной причины, которая бы исчерпывающе объясняла происхождение преступности в конкретных условиях во всем ее разнообразии. ... Нельзя рассчитывать и на создание какого-либо универсального «каталога причин»[2]. Как известно, процессы и явления, способные прямо или косвенно сыграть малую или существенную криминогенную роль бесчисленны, они коренятся буквально во всех без

исключения сферах жизнедеятельности общества в целом, его институтов и социальных групп, отдельных людей. В то же время причины и условия преступности образуют относительно целостное множество составляющих их компонентов, т.е. систему. Первичным элементом криминогенной системы выступают причины и условия конкретных преступлений. Между элементами последней существует сложное многоуровневое взаимодействие. В силу этого криминогенная система не может быть сведена к арифметической сумме причин и условий конкретных преступлений. Она обладает качественно новыми интегральными свойствами социального явления.

Также нам близки позиции И.И. Карпец который считает, что «природа преступности может носить только социальный характер. Социальная природа преступности определяет, во-первых, социальный характер ее причин, а, во-вторых, социальный характер мер ее предупреждения»[3]. По содержанию причины и условия преступности исключительно негативны, не соответствуют интересам граждан, общества, государства. Данный подход в полной мере относится и к женской преступности, в том числе насильственной. Вполне обоснованной следует признать идею СМ. Иншакова, суть которой в том, что «женщина практически не совершает преступлений в нормальных условиях и в условиях, которые можно определить как незначительное отклонение от нормы. Женщина часто удерживается от


162

скатывания на преступный путь в ситуациях средней степени сложности. Лишь драматическое стечение обстоятельств в большинстве случаев толкает женщину на преступление -при таком стечении жизненных трудностей мужчина падает еще быстрее и еще ниже»[4] .

Проблема личности преступника относится к числу ведущих и вместе с тем наиболее сложных проблем криминологии. Как отмечает Ю.М. Антонян , «история этой науки свидетельствует о том, что наиболее острые дискуссии криминологи вели и ведут как раз по поводу личности преступника» [5]. Несмотря на то, что термин «личность преступника» — научный факт, в связи с его использованием, по мнению СМ. Иншакова", возникают две проблемы.

Во-первых, в научной и учебной литературе в отдельных случаях не только ставится под сомнение возможность дать общее определение понятия личности преступника и доказывается его практическая ненужность, но и отмечается, что сохранение общего понятия «личность преступника» сдерживает развитие науки с точки зрения углубления наших знаний, связанных с изучением тех, кто совершал и совершает преступления[4].

Исходя из достаточно аргументированных соображений, целый ряд авторов в отечественной криминологии отрицают существование особой «личности преступника» (Ю.Д. Блувштейн, Я.И. Гилинский, И.И. Карпец, А.М. Яковлев и др.)[6]. Л.В. Кондратюк считает устаревшей «личность преступника» как концептуальную конструкцию, ибо не существует стерильной человеческой категории «личности непреступника».С другой стороны, ученые активно отстаивают «личность преступника» как «качественно отличную от личности других граждан» и определяют ее как «совокупность социально-демографических, социально-психологических, нравственных и

правовых свойств, признаков, связей, отношений, характеризующих лицо, совершившее преступление, влияющеенаего преступное о поведение». Это, на наш взгляд, доминирующая позиция как советской криминологии, так и современных ученых. К числу сторонников этой точки зрения принадлежат, в частности, В.Н. Бурлаков, Н.Ф. Кузнецова, Н.С. Лейкина, Г.М. Миньковский и др.

При этом С.М. Иншаков здесь видит вторую проблему, которая заключается в том, что различные авторы, используя понятие личности преступника, толкуют его далеко не однозначно, в один и тот же научный термин вкладывают различный смысл. Суммируя все использовавшиеся в научной литературе определения личности преступника, он выделяет несколько их групп[4].Они отмечают, что личность преступника - это криминолого-психологическая категория, которая отражает особенности лица, совершившего общественно-опасное деяние, как человека, личности и индивидуальности.

Как и ряд других ученых, они определяют личность преступника как абстрактное явление, не имеющее аналога в реальной действительности. Понятие личности преступника предстает как научное обобщение особенностей всех тех, кто совершает преступления. Мы согласны с мнением Середа, Е.В., которая считает, что дезадаптация женщин, отбывших наказание в виде лишения свободы, - это есть изменение их социальных установок и личностных характеристик, происходящее вследствие отбывания ими уголовного наказания и препятствующее приспособлению к условиям социальной среды. Она является следствием внутреннего конфликта человека или конфликта с окружающими людьми. В этот период у лиц указанной категории изменяются критерии, ценности окружающего мира, осуществляется психологическая


163

переориентация. В этом состоянии у женщины довольно часто появляются грезы, ложные суждения, сверхценные идеи, тревожность, страх, эмоциональная лабильность, неустойчивость и другие необычные явления. К употреблению алкоголя склонны личности, которые в силу субъективных причин не способны справиться с тревогой или напряжением. Наличие определенных черт характера (легкая внушаемость, ранимость, отсутствие способности преодолевать жизненные трудности и другие), особый контингент социального окружения в значительной степени предопределяют употребление женщинами спиртных напитков. Проституция способствует деформации семейных отношений, деградации личности женщин, занимающихся этим «промыслом», насаждению цинизма, расчета в человеческих отношениях. Данное антиобщественное явление деморализует не только проституток, но и приходящих с ними в соприкосновение. Следует подчеркнуть, что последствия пребывания женщин в местах лишения свободы могут проявляться не только в их криминальном поведении, что является наиболее часто встречаемым, но и в иных опасных формах. Не стали исключением случаи суицида среди освобожденных женщин. Для женщин, освободившихся от уголовного наказания в виде лишения свободы, характерны суицидальные мысли, особенно в первое время. Данное обстоятельство свидетельствует о том, что на личность женщин, отбывших наказание в изоляции от общества, большой отпечаток накладывает социальное клеймение. Для некоторых женщин стигматизация более болезненна и поэтому более страшна, чем само наказание. Одним из показателей, которые определяют успешность адаптации в постпенитенциарный период женщин, отбывших наказание в виде лишения

свободы, является наличие у них постоянного места жительства[7].

Специфическими чертами личности осужденных женщин являются: • незначительный интеллектуальный потенциал; • низкий образовательный уровень; • отсутствие постоянного места работы; • игнорирование целенаправленного содержания и воспитания детей, многие женщины после осуждения отказываются от ребенка; • низкий уровень коммуникативных и познавательных умений; • склонность к агрессивному и подражательному поведению, асоциальное влияние семьи (судимы оба родителя, судим один из родителей или другие родственники); • низкая степень поддержания социально полезных связей, многие осужденные рецидивистки не используют права на свидания, на отпуск); наличие скрытой формы проявления криминальной субкультуры при проявлении лидерских качеств в среде неформального общения.

На наш взгляд, наиболее глубокий анализ основных типов женщин-рецидивисток даны в исследованиях Т.Н. Волковой, которая выделила основные типы женщин-рецидивисток следующим образом: • маргинально-дефицитарный (неспособность адаптироваться в обществе, социально-нравственная деградация, корыстный мотив преступлений); • арегрессивно-дезадаптивный (слабая адаптация в обществе, неадекватные аффекты ярости, мотив зависти или чувства страха перед жертвой); профессионально-корыстный (устойчивость корыстных побуждений, повышенный уровень образованности, притворство и способность к перевоплощению); • компульсивно-зависимый (биологическая предрасположенность к


164

зависимости, истерические черты личности, мотив связан с незаконным оборотом наркотических средств); • пассивно-дисгармоничный (нарушение профессиональных обязанностей, узкогрупповые эгоистические интересы, гипертрофированные материальные потребности, психологическая защита – прикрытие нарушений «интересами дела»)[8].

На наш взгляд, личность преступницы-женщины сформировалось в силу многих причин предшествовавших совершению преступления, это, в частности, упущения в воспитании, ранее сиротство, безграмотность родителей и материальные затруднения, духовная бедность родителей и другие непредсказуемые стечения жизненных обстоятельств, в целом это свидетельствует о наличии социально-экономических проблем в государстве.

На протяжении всего периода реформирования и функционирования уголовно-исполнительного законодательства в отношении женщин, осужденных к лишению свободы условия отбывания наказания в отношении женщин незначительно улучшали ее положение, строятся новые колонии для женщин, их стало шесть, но утверждать, что сегодня реально учтены особенности психологии и физиологии женщин, которые имеют большое значение в правовом обеспечении и реализации прав, эффективности и результативности в достижении целей исправления осужденных женщин трудно, так как рецидив преступности высок.

Проблема охраны здоровья женщин, содержащихся в

исправительных колониях стоит остро и требует безотлагательного решения и возникает необходимость во внедрении в Уголовно-исполнительный кодекс РК новой главы об исполнении наказания в виде лишения свободы в отношении женщин.


1.Большой толковый словарь русского языка. - 1-е изд-е: СПб.: Норинт С. А. Кузнецов. 1998г. 2.Долгова, А. И. Криминология. Учебник для вузов / А.И. Долгова. — М.: Издательство НОРМА (Издательская группа НОРМА ИНФРА М), 2001. -683 с. 3.КарпецИ.И.Наказание.Социальные,правовыеи криминологические проблемы. — М.: Юрид. лит. 2003. — 228 с. 4.Иншаков, С. М. Криминология : вопросы и ответы / С. М. Иншаков. - Москва : Приор, 2009. - 267с. 5.Антонян, Ю.М. Личность преступника: монография / Ю.М. Антонян. -Спб.: Юрид. центр пресс, 2004. 364 с. 6.Гилинский Я. Криминология. Курс лекций. - СПб., 2009. 7.Середа, Е.В. Теоретические и прикладные проблемы применения наказания в виде лишения свободы в отношении женщин и их социальной реабилитации: автореф. дис. .докт. юрид. наук: 12.00.08 / Е.В. Середа. -М. 2000.-48 с. 8.Волкова, Т.Н. Проблемы отбывания наказания и ресоциализации женщин, осужденных к лишению свободы: автореф. дис. . канд. юрид. наук: 12.00.08/ Т.Н. Волкова. М., 2003. - 15 с


165

ӘЙЕЛДЕРДІ БАС БОСТАНДЫҒЫНАН АЙЫРУҒА ҚАТЫСТЫ КРИМИНОЛОГИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕР

Хасенова А.,

Қазақ-Орыс Халықаралық университеті, 030006, Ақтөбе, Әйтеке би көш. 52 Бұл мақалада автор сотталған әйелдердің бас бостандығынан айыруға сотталғандардың криминологиялық сипаттамасын қарастырып, қылмыскердің түлғасын зерттеп, оның өз-өзіне келіп жақсы қалыпқа түсуінің ерекшеліктерін және қолданыстағы заңнаманы жетілдіру жолдарын ұсынады. Тірек сөздер: сотталған әйелдер, пенитерциарныйлық, бас бостандығынан айыру.

CRIMINOLOGICAL ASPECTS OF INCARCERATION AGAINST WOM EN

Khasenov A.,


In this article, the author examines the criminological aspects of serving the sentence of imprisonment against women, identify the perpetrators and features of their re-socialization, and suggests ways to improve the current legislation. Keywords: women convicted, detention, imprisonment.


166

ЭТАПЫ СТАНОВЛЕНИЯ СОВРЕМЕННОГО ТЕРРОРИЗМА В МИРЕ

Даумов Д.Н., Ильясов А.М., магистранты специальности Юриспруденция,

Телибеков Б.А., к.ю.н., доцент Казахско-Русский Международный университет; 030006, Актобе, ул. Айтеке би, 52

В данной статье предпринята попытка проанализировать новые тенденции развития международного терроризма, связанные с процессом глобальных изменений в мировой политике и международных отношениях. Большое внимание уделяется определению терроризма как общественного явления и соответствующего научного понятия. Ключевые слова: тероризм, глобализация, дестабилизация, кибертерроризм, международный терроризм, технологический терроризм и криминальный терроризм.

Новый уголовный кодекс

Республики Казахстан, безусловно, занимает одно из основных средств борьбы с терроризмом в стране. От соответствия его норм современным тенден циям и вызовам, провоцирующим возникновение террористических проявлений, во многом определяется и успех их превентивной деятельности [1]. Терроризм как социально-политическое явление имеет глубокие исторические корни, первоначально он носил внутригосударственный или локальный характер. Терроризм как дестабилизирующий фактор социально-политической и других сфер жизни граждан и государства в целом, прочно закрепился в национальном законодательстве каждого государства.

Обращает на себя внимание тот аспект, что в связи с принятием в стране важным зако ном «О противодействии терроризму» (1999 г.) в УК Республики Казахстан был внесен ряд норм уси ливающих уголовную ответственность за терро ризм [2].

Глобализация мира, открывшая возможности быстрого обмена информацией и развитием высоких технологий послужила трансформации терроризма классического в международный. На сегодняшний день слово терроризм редко используется без определения «международный». Терроризм можно рассматривать как «умышленное использование средств, способных создать общую опасность, которое представляет собой акт

терроризма со стороны какого-либо лица, совершающего преступления против жизни, свободы или физической целостности лиц, или направленное против частной или государственной собственности с целью выражения или осуществления политических или социальных целей» [3]. Международный терроризм как побочный эффект глобализации рассматривается мировым сообществом, как главная угроза миру и безопасности на планете. Обретение международным терроризмом транснационального характера изменило его организационную и идейно-политическую платформу, что является следствием изменения структуры мировой политики. Сегодня международный терроризм включает в себя «использование территории или вовлечение граждан в террористические действия более чем одной страны» [4] и является «брошенным вызовом не конкретному государству или группе государств, а модели развития мира» [4].

Главной целью параллельного изучения взаимосвязанных явлений как, глобализация и терроризм, способствует пониманию сущности и истинных причин возникновения и развития современных угроз миру и безопасности.

Терроризм на разных этапах своего развития обретал все новые свойства, но при этом неизменным оставалось главные его составляющие. Страх, угроза насилия в политической


167

мотивации и угроза разрушения личной безопасности индивидов и/или государственного устройства, все это — является классическими состав-ляющими терроризма во всех периодах его существования. Несмотря на различную национальную и территориальную принадлежность террористических групп и организаций, разнообразие используемых методов и средств, причин и мотиваций, главными составляющими элементами современного терроризма являются следующие: • ярко выраженный идеологический базис, проявляющийся в одностороннем развитии мира, неравномерном распределении материальных и нематериальных благ, многостороннем отсталости государств и т. д. Не только отдельные государства и народы но, и террористические структуры живут в глобализирующемся мире. Если видеть глобализацию как результат деятельности западного мира, то станет ясно что, большинство террористических структур имеют антиглобалистское и/или антизападное настроение. Антизападное направление подчеркивается местами идеоло-гической фундаментальностью, местами религиозно-политическим экстремизмом. • трансформация внутреннего терроризма в транснационального, являющийся прямым результатом глобализации мира. Время, когда стирается грань между внутренним и международным терроризмом, угрожая миру и безопасности соседних государств и регионов. Важна роль региональных и универсальных организаций по борьбе с терроризмом. • информационно-техническая оснащенность и мобильность, усложняющая предотвращение террористического акта, слежку и поимку преступников, нейтрализацию пропагандистского потенциала. Обязывает мировое сообщество к разработке и установлению общих стандартов международных норм и

соглашений по борьбе с международным терроризмом. • сотрудничество и поддержка международного преступного мира и наркобизнеса, выражающийся в поддержании нестабильной ситуации внутри, пограничных регионах и конфликтных зонах отдельных государств, на региональном уровне по обоюдному согласию, а также финансирование террористических актов, оснащение террористов современной боевой техникой и др. Потенциальными членами террористических организаций являются представители преступного мира, особенно молодежь из социально уязвимых слоев населения. • посредственная помощь и негласная поддержка отдельных государств, путем создания условий для обучения, подготовки и переподготовки террористических групп на своей территории, поощрение и косвенное финансирование потенциальных террористических актов и организаций против других государств, преследуя иные цели и др. • установление барьеров, между государствами, народами, нациями, религиями, цивилизациями, отдельными социальными группами, общественными организациями как внутри, так и за пределами государства, создающая преграды в решении политических, социальных, межконфессиональных, международных и общечеловеческих проблем. • боязнь и «ощущение постоянного страха» среди людей, угроза в неизвестном направлении, в неопределенном времени и обстоятельствах. В данном случае, падает престиж международных организаций, подрыв авторитета государства в пользу террористских группировок и организаций, растет недоверие к внутригосударственным правоохранительным органам, что чревато опасными последствиями.

Из вышеуказанного следует отметить что, последнее время


168

характеризуется ускорением процесса разветвления терроризма, т. е. происходит усложнение и развитие его структуры. В наибольшей степени поражены терроризмом азиатские страны, особенно мусульманские (выходцы из которых, как известно, часто выступают организаторами и исполнителями международного терроризма), а также Индия с ее крайне пестрым обществом в этническом и религиозном аспектах [5].

Эпоха глобализации породила новые виды терроризма такие как: кибертерроризм, международный терроризм, технологический терроризм и криминальный терроризм. Тогда как, национальный, политический и религиозный виды терроризма превратились в классические виды. Более того, одновременно развиваются новые виды смешанного классических и современных видов терроризма, которые усложняют и без этого сложную картину безопасности и стабильности мира.

На каждом этапе развития терроризма государства мира разрабатывали и применяли свои методы по борьбе с ним, так как терроризм имел внутригосударственный характер. Даже в 70-х годах ХХ века терроризм считался не более чем проявление анархизма и политического экстремизма [6]. Государственная борьба с терроризмом ограничивалась методами подавления массовых волнений силовыми структурами государства. Волна глобализации, давшая новые импульсы развитию международного терроризма после 70-х годов ХХ века, вынуждает мировое сообщество разрабатывать эффективные коллективные методы по борьбе с трансграничным терроризмом в целях предотвращения дальнейшего его развития и разветвления. На сегодняшний день терроризм является самой обсуждаемой проблемой на заседаниях международных организаций и встречах высшего уровня. Из этого следует отметить, что

современный терроризм перешел на более высокий уровень влияния и нынешние реалии обязывают всестороннее действие государств на международном уровне. С 1963 года и по сегодняшний день под эгидой ООН и ее специализированных учреждений международное сообщество разработало 13 антитеррористических документов, в каждом из которых представлено свое определение терроризма. Не смотря на это, в сегодняшнем мире до сих пор не существует эффективного антитеррористического единого пространства, мировой структуры по борьбе и предотвращением террористических актов и унифицированной информационно-правовой базы.

Терроризм в любом своем проявлении, и классический и современный — это нарушение общепринятых норм международного права, посягательство на права и свободы человека, разрушение государственного устройства и миропорядка. Глобализация дала новый толчок в развитии и расширении географии данного явления. К главным причинам трансформации терроризма на более сложный уровень можно отнести: • географическая неравномерность процессов глобализации, создающая барьеры между «богатыми» и «бедными»; • размывание национальных границ, потеря государственного контроля над управляемостью информации, в связи с развитием информационно-коммуникационных технологий; • проблемы сохранения национальной, цивилизационной идентичности, усиленная направленной политикой вестернизации на не западный мир.

Главной темой на повестке дня мирового сообщества стала поддержание мира и сохранение стабильности в условиях глобализации. И все же в целом, внутригосударственная борьба с


169

терроризмом все более и более приобретает коллективный, международный характер. Многие государства мира координируют национальные усилия против предотвращения и развития терроризма, в целях обеспечения достойного будущего своей страны и мирового сообщества в целом.


1.Уголовный кодекс РК (с изменениями и дополнениями от 07.11.2014 г.) 2.Закон Республики Казахстан от 13 июля 1999 года № 416-I “О противодействии терроризму” 3.Капустин А.Я. К вопросу о выработке единого международно-правового определения терроризма // Терроризм как угроза обществу в эпоху

глобализации (международно-правовые и внутригосударственные проблемы противодействия) / А.Я. Капустин: Материалы международной научно-практической конференции. 13—14 апреля 2006 г. В 3 ч. Ч. 1 / под. общ. ред. д.ю.н., профессора Ф.Б. Мухаметшина. Уфа: УЮИ МВД РФ, 2006. 4.Лебедева М.М. Мировая политика. Учебник для вузов 2-е изд. испр и доп. М.: Аспект Пресс, 2007. 5.Есберген Алауханов. Криминология. Учебник. – Алматы. 2008. - 429 с. 6.Барышников Д.Н. Международный терроризм в условиях глобализации// [Электронный ресурс] — Режим доступа. — URL: http://anthropology.ru/ru/texts/barishnikov/terror.html (дата обращения: 14.04.2013).

ӘЛЕМДЕ ҚАЗІРГІ ТЕРРОРИЗМНІҢ ҚАЛЫПТАСУ САТЫЛАРЫ

Даумов Д.Н., Ильясов А.М., Телибеков Б.А. Қазақ-Орыс Халықаралық университеті, 030006, Ақтөбе, Әйтеке би көш. 52

Бұл мақалада әлемдік саясат және халықаралық қатынастар ғаламдық өзгеруі процесіне байланысты халықаралық терроризм жаңа үрдістерді талдау тырысады. Көп көңіл әлеуметтік құбылыс және ғылым ұғымдардың ретінде терроризм анықтау аударылады. Тірек сөздер: терроризм. тұрақсыздығы. жахандану, халықаралық терроризм. технологиялық терроризм. қылмыстық терроризм

STAGES OF THE FORMATION OF MODERN TERRORISM IN THE WORLD

Daumov D.N., Ilyassov A.M., Telibekov B.A. Kazakh-Russian International University; 030006, Aktobe, st. Aiteke 52

This article attempts to analyze new trends in international terrorism related to the process of global change in world politics and international relations. Much attention is paid to the definition of terrorism as a social phenomenon and science concepts. Tags: terrorism, globalization, destabilization, cyber-terrorism, international terrorism, technological terrorism and criminal terrorism.


170

СОЦИАЛЬНО-ГУМАНИТАРНЫЕ НАУКИ / ӘЛЕУМЕТТІК-ГУМАНИТАРЛЫҚ ҒЫЛЫМДАР

ЯЗЫКОВАЯ ЛИЧНОСТЬ В МЕЖКУЛЬТУРНОЙ КОММУНИКАЦИИ

Раева Мария Сериковна, доктор DBA, доцент кафедры психологии, филологии и перевода

Казахско-Русский Международный университет; 030006, Актобе, ул. Айтеке би, 52 Данная статья посвящена проблемам роли и места языковой личности в межкультурной коммуникации современного общества. Ключевые слова: межкультурная коммуникация, языковая личность, межкультурное взаимодействие, общение, самосознание, образование.

В современном мире резко увеличилось количество контактов представителей различных культур и вне их взаимодействия невозможно понять специфику сегодняшних межэтнических, религиозных и государственных отношений, отношений между общностями с разными типами культур. Усиление межкультурных контактов связано с развитием средств массовой информации, глобальных информационных сетей, экономической взаимозависимости государств. В новых условиях расширения обмена между странами в области деловых отношений, туризма, науки и искусства также потребовалась выработка основ общения и взаимопонимания.

Во многих западных научных и учебных центрах разрабатываются научные основы межкультурного общения и вводятся специальные курсы по межкультурному общению, проводятся многочисленные исследования по практическим проблемам межкультурной коммуникации, разрабатываются рекомендации по конкретным вопросам адаптации к инокультурным явлениям. Способом его достижения является приобретение соответствующих общественных навыков, включая изучение языка, форм поведения, установления новых социальных связей, поскольку для успешной межкультурной коммуникации на межличностном уровне необходимо понять различия в привычках, способах мышления, языковых особенностях

представителей разных культур. Межкультурное взаимодействие является повсеместной практикой функционирования и развития человеческого общества, в котором люди выступают как носители определенного типа культуры. Культуру можно определить как специфическую систему норм, ценностей и смыслов, отличающую одно общество от другого. Когда говорят, что люди принадлежат одной культуре, это означает, что они имеют общие психологические, социологические и материальные характеристики. У представителей одной культуры одинаковое представление о мире, свои специфические формы взаимоотношений и организации, особая модель внешнего поведения, общая система символов и кодов, используемая в общении – коммуникации. Также в понятие культура вкладываются наиболее устойчивые социальные смыслы и ценности, с помощью которых происходит процесс организации и развития человеческой жизнедеятельности. Сущность содержания культуры – это хранение и передача следующим поколениям неких правил, норм и информаций, составляющих ценностное ядро общества. Таким образом, культура определяет мир ценностей человека, влияет на его деятельность и поведение, превращает систему ценностей в мотивы поступков.

В современном мире, где человек все больше сталкивается с


171

многообразием культур и взглядов на жизнь, следует особо выделить культурный аспект в подготовке молодежи к жизни в новом столетии, когда по прогнозам социологов и культурологов отношения людей станут определяющими в культуре будущего. Это возможно осуществить только через систему образования, так как именно образование по сути своей обеспечивает передачу тех форм знания и опыта, которые будут необходимы новому поколению. Именно в процессе образования человек открывает важнейшие законы природы, законы развития общества, человеческой личности. Образование, в силу своей массовости и системности, переводит конечные ценности общечеловеческой культуры в сферу формирования нового общественного сознания и, таким образом, оказывает влияние на направления развития духовной жизни общества, экономики и политики. Из этого следует, что общество рассматривает образование как целенаправленное средство для передачи и сохранения в образе жизни последующих поколений идей, лежащих в основе представлений данного общества о мире, системе знания и духовных ценностей.

Поскольку вопросы межкультурного взаимодействия достаточно актуальны для всего мирового сообщества, необходимо, чтобы они имели свое отражение в системе образования. Рассмотрим проблемы и перспективы межкультурного взаимодействия и определим те его принципы, на основе которых можно строить образовательные системы.

Проблема взаимодействия и взаимовлияния культур активно исследуется сегодня на разных уровнях мирового обществознания. Происходит отказ от идеи универсальности западного пути развития, признание реального многообразия культурно-исторических систем, поиск нового основания для единства,

взаимопонимания, выявления возможностей развития культур. Возникла новая парадигма, которая изменила взгляд на культуру – плюралистическая. Идея плюрализма культур состоит в признании их множественности, многообразия и равного права на сохранение своей индивидуальности. При этом большое внимание уделяется межкультурным различиям, специфике культур, которые рассматриваются как устойчивые факторы их взаимодействия. Целью межкультурного общения здесь выступает рост взаимопонимания культур. Ведущее значение приобретает изменение отношения к межкультурным различиям. Позитивное к ним отношение считается, в рамках понимающего подхода, главной способностью к межкультурному общению. При этом необходимо помнить об уважительном отношении к традициям другой культурной среды, другого образа жизни.

Проблема межкультурного взаимодействия в образовании приобретает актуальность и сложность в многонациональном российском обществе. В условиях социально-экономических и политических реформ складывается новая образовательная ситуация, для которой характерны усиление этнизации содержания образования, возрастание роли родного языка обучения, развитие двуязычия. Все большую значимость в обучении и воспитании приобретают идеи народной педагогики, растет влияние религии на формирование самосознания личности.

В стабилизации современного многонационального общества многое зависит не только от спонтанной молодёжной инициативы, но и от системного формирования в молодёжи культуры межличностных отношений. Следовательно, возрастает значение понимания всеми субъектами образования знаковой функции культуры. Без изучения и знания соответствующих знаковых систем овладеть современной молодёжи


172

достижениями культуры невозможно. Так, язык, понимаемый как средство мышления и общения людей, а также символ являются важнейшим средством овладения, развития и хранения культуры. Естественный или этнический (народный, национальный) язык выступает средством бытия этнической культуры. Искусственный язык, создаваемый людьми на основе естественного языка, располагает своими знаками и знаковыми системами. [1, с.42-43].

Проблемам роли и места языковой личности в межкультурной коммуникации современного общества учёные (Ю.Н.Караулов, В.И.Карасик, Л.П.Крысин, О.Б.Сиротинина и др.) и практики в последнее время стали уделять особое значение. В.И.Карасик определяет языковую личность как обобщённый образ носителя культурно-языковых и коммуникативно-деятельных ценностей, знаний, установок и поведенческих реакций. [2, с.46] Следовательно, культура межнационального взаимодействия - это «система общекультурных норм и навыков поведения человека, которая характеризует гармонизацию межнациональных отношений на личностном уровне, т.е. между отдельными людьми, представителями различных национальностей». [3, с.18] Культура межнационального взаимодействия исходит из приоритета общечеловеческих ценностей, воспитания, уважения к человеку независимо от его национальной, религиозной и расовой принадлежности, истории и культуре, языкам и традициям, толерантности. «Существующие исследования не всегда учитывают тот факт, что за годы учёбы учащийся, студент развивается интеллектуально, духовно, нравственно, физически, поэтому необходимо изменять средства, формы, методы воспитательной работы по мере прогрессивного развития личности с учётом национальных особенностей региона, связанных с историей,

традициями, культурой того или иного народа». [3, с.7] Именно поэтому в нынешнем изменяющемся мире очень важно особое внимание уделять формированию у молодёжи межэтнической и межконфессиональной толерантности, стремиться сформировать в них межкультурную компетентность для свободного вхождения в международную межкультурную коммуникацию.

Но для формирования межкультурных компетенций языковой личности необходимо чёткое представление хотя бы о некоторых культурологических понятиях и терминах. Постараемся заострить особое внимание именно на этой проблеме.

В терминах «человек» (антропос), «народ» (этнос), «обычай, нрав, характер» (этос), принятых многими языками мира из древнегреческого, выражается смысловое ядро феномена культуры. Ведущая характеристика культуры может быть представлена как динамичный синтез мировоззренческой и нормативной культуры (обычай, нрав, характер), возможный на уровне взаимообусловленного бытия индивида и народа. Внутренняя сторона бытия культуры человека и народа есть мировоззрение, внешняя - норма поведения. В мире миллиарды индивидов, тысячи этнических общностей. Для общечеловеческой культуры жизненно важно описать и понять их эволюцию, взаимоотношения и развитие. Исследование антропоэтнической культуры осуществляют преимущественно культурантропологи и этнологи. Полученный эмпирический материал является основой развития культурологии как самостоятельной отрасли гуманитарного знания.

Следует отметить, что полемика по проблемам этнических и межэтнических процессов зачастую приобретает острый характер (до


173

политических конфликтов и военных столкновений), что является косвенным подтверждением специфики этнического самосознания. Отсюда особое значение формирования гуманной этнической (национальной) культуры в целом и культуры межэтнического (межнационального) общения, в частности.

Язык - это система знаков, служащая средством общения, мышления и управления поведением человека. Биологической предпосылкой человеческого языка является сложная сигнализация высших животных. Знак есть сущность социального бытия человеческого языка, способ бытия сознания, духа. Язык не придумывается индивидом, а становится в процессе коллективного творчества людей. Различия в условиях человеческой жизнедеятельности находят выражение в языке. Язык выступает связующим звеном между практикой и сознанием. Благодаря употреблению знаков, мир внешних предметов предстаёт новым измерением в знаковой реальности.

Философские и культурологические основы языкознания заложил В.Гумбольдт. Язык динамичен и активен; язык - результат и орудие мыслительной деятельности. Общественную природу языка он понимает как природу этническую; язык не логическое (общечеловеческое) и не психическое (индивидуальное), а общенародное языковое мышление. Язык народа есть его дух, и дух народа есть его язык, утверждает мыслитель. Язык народа становится самостоятельной объективной силой, подчиняющей себе человека, владеющего, точнее, живущего этим языком. Учение В.Гумбольдта о форме языка и его динамике, о связи языка и сознания, языка и народа (общества) содействовало развитию философии языка, лингвистики. Ф. де Соссюр в своей лингвистической концепции языка исходит из противоречивости и сложности языка. Исследуя, как и

В.Гумбольдт, противоречивую природу речевой деятельности, её основным противоречием считает антиномию языка и речи; язык - сущность, речь – явление. [1, с.98-105].

Нация (от лат. natio - племя, народ) - социально-экономическая, культурно-политическая и духовная общность людей, сложившаяся в результате становления государства, фаза развития этноса (по ступеням: род - племя - народность - народ - нация), в которой данный конкретный этнос обретает суверенитет и создаёт собственную полноценную государственность. Может рассматриваться как форма этнической жизни индустриальной эпохи. [6, с.32] Нация - историческая общность людей, складывающаяся в процессе формирования общности их территории, экономических связей, языка, некоторых особенностей культуры и характера, которые составляют её признаки. Язык тоже не является универсальным дифференцирующим признаком нации: уникальность нации не обязательно сопровождается уникальностью языка. Есть нации, которые делят друг с другом один и тот же язык (таковы немецкий, английский, арабский, сербохорватский, азербайджанский), а есть нации, говорящие на чужом для всех или почти всех этнических групп языке - индийцы, ханьские китайцы (два основных разговорных языка Китая, пекинский и кантонский, хоть и именуются диалектами, но лингвистически отстоят друг от друга дальше, чем английский от немецкого). В некоторых случаях синонимом нации является понятие «народ»; в конституционном праве англо- и романоязычных стран - термин, обычно имеющий значения «государство», «общество», «совокупность всех граждан».

Народность - историческая общность людей, возникающая из отдельных племён при распаде родоплеменных отношений, на ранней


174

стадии феодализма, основанного на натуральном хозяйстве, до возникновения прочных экономических связей и единой экономики. Характеризуется единством языка, территории, обычаев и культуры. Более высокой ступенью развития общества является народ. Термин «народность» иногда используется в качестве синонимов слов этнос, народ, национальность.

Народность - одна из форм общности людей, которая исторически следует за родоплеменной общностью и формируется в процессе слияния, консолидации различных племён в условиях смены первобытнообщинного строя частнособственническими отношениями, появления и развития классов. Для нации характерны замена прежних кровнородственных связей территориальной общностью, племенных языков - единым языком наряду с существованием ряда диалектов. Каждая нация имеет своё собирательное название, внутри неё возникают элементы общей культуры. Нация типична как для рабовладельческого (древнеегипетская, древнегреческая и др. нации), так и для феодального строя (древнерусская, французская и др. нации). На базе развития капиталистических отношений возникает новая историческая форма общности людей – нация. [7, с.127] Этнические образования носят общественный характер, расовые же группировки имеют главным образом биологическую основу. В силу различной природы этнических и расовых групп совпадение границ тех и других становиться всё более редкими. Крупные по численности народы могут быть однородны на уровне больших рас, но почти всегда гетерогенны в отношении подразделений этих рас. Так, русские относятся к большой европеоидной расе, но различные их группы входят в состав всех трёх ветвей этой расы (северной, переходной и южной) и ко многим более мелким расовым типам. Ещё более не

совпадают границы между расовыми типами и этносами у тюркоязычных народов, одни из которых относятся к монголоидной расе (якуты, тувинцы и др.), другие - к европеоидной (азербайджанцы, татары), третьи - к различным промежуточным или переходным расам, а чаще всего один и тот же тюркоязычный народ принадлежит к различным расовым типам.

В отечественной этнографической науке наибольшее распространение получила классификация народов по принципу их языковой близости: ведь сходство языков говорит либо об этногенетическом родстве народов, либо об их длительных культурных контактах. Для группировки народов используется генеалогическая классификация языков, в которой языки объединяются в семьи по признаку родства, устанавливаемого при сравнении их словарного фонда и грамматики. Семьи делятся на группы, а некоторые из последних подразделяются на подгруппы.

Процесс формирования языковых семей был тесно связан с расселением человечества по земному шару. Наиболее близкие языки встречаются обычно у соседних народов, связанных общим происхождением или длительной совместной жизнью в пределах одного региона. Однако в ряде случаев языки сходны и у народов, живущих далеко друг от друга (например, карачаевцы и якуты).

Народонаселение (население) - совокупность людей, проживающих на какой-либо территории или же на всей Земле. [5, с.241].

Термин «традиция», «обычай» часто отождествляется с термином «обряд», «ритуал», «церемония». Обряд, являясь традиционным символическим действием, сопровождает важные моменты жизни и деятельности индивида, группы общества, требует определённого вида


175

поведения. Он оказывает эмоционально-психологические воздействия. Важная социальная функция обряда, включающего в свою структуру ритуал, церемонию, - это формирование нравственных качеств личности. Обряд может выступать как норма поведения, реализует нормы права, формирует стереотипное поведение, привычки, которые, в свою очередь, оказывают на жизнь людей регламентирующие воздействия.

Практика показывает, что на протяжении веков традиции и обычаи были и остаются одним из действенных средств приобщения новых поколений к жизни общества, формированию определённого типа личности. Каждый человек, живя в обществе, всё время находится в сфере действия его обычаев и традиций. Традиции и обычаи как педагогическое творчество народа представляют разнообразные формы и методы педагогического воздействия на чувства, волю, сознание и поведение детей. Будучи общественным явлением, традиции выступают также в виде принципов, норм и правил, регламентирующих взаимоотношения людей в обществе и личной жизни, они одобряются и поддерживаются общественным мнением. [4, с.29].

Глубокое осмысление и понимание именно этих культурологических понятий и терминов может мотивировать любую языковую личность к межэтнической и межконфессиональной толерантности, быстрее освоить межкультурные компетенции. Следовательно, межкультурная компетентность,

владение родным и иностранными языками, знание культуры, традиций и обычаев не только своего народа (своей национальности), но и большинства стран и народностей планеты, культура межнационального общения являются основным условием участия современной молодёжи в международной межкультурной коммуникации.


1. Дик П.Ф., Дик Н.Ф. Культурология: Учебное пособие для вузов. - Ростов н/Д.: Феникс, 2006. - 386 с. 2. Карасик В.И. Язык социального статуса / В.И. Карасик. - М.: Наука, 1992. - 330 с. 3. Кусарбаев Р.И. Формирование культуры межнационального взаимодействия. Состояние педагогической практики // Aктуальные проблемы образования. - М.: МГПУ, 2000. 4. Маджидова Бибихафиза. Народные традиции и обычаи как средство формирования нравственных качеств детей в семье: дис... д-ра пед. наук: 13.00.01. - Душанбе, 2004. 5. Народонаселение. Энциклопеди-ческий Словарь. - М., 1994. 6. Паин Э.А. Между империей и нацией: Модернистский проект и его традиционалистская альтернатива в национальной политике России / 2-е изд., доп. - М.: Новое издательство, 2004. - 248 с. 7. Философский словарь / Под ред. И.Т.Фролова. - 4-е изд.-М.: Политиздат, 1981. - 445 с.

МӘДЕНИАРАЛЫҚ ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСТАҒЫ ТІЛДІК ТҰЛҒА

Раева М.С., Қазақ-Орыс Халықаралық университеті, 030006, Ақтөбе, Әйтеке би көш. 52

Берілген мақала қазіргі қоғамдағы мәдениаралық қарым-қатынастың ролі мен орнына арналған. Кілттік сөздер: мәдениаралық қарым-қатынас, тілдік тұлға, мәдениаралық байланыс, қарым-қатынас, өзін-өзі тану, білім.


176

LANGUAGE PERSONALITY IN INTERCULTURAL COMMUNICATION S

Rayeva M.S. Kazakh-Russian International University; 030006, Aktobe, st. Aiteke 52

Given article is dedicated to problem of language personality role and place in intercultural communications of modern society. Key words: intercultural communication, language personality, intercultural interaction, contact, consciousness, education.


177

ҚАЗІРГІ АҚПАРАТТЫҚ – КОММУНИКАЦИЯЛЫҚ ТЕХНОЛОГИЯЛАРДЫ АРНАУЛЫ ПӘНДЕРДЕ ҚОЛДАНУ ЖОЛДАРЫ

Ажимова Құралай Жидебайқызы,

Экономикалық-құқық колледжі, 030006, Ақтөбе, Әйтеке би көш. 52

Ақпараттандыру үрдісін дамытудың, біртұтас білім кеңістігіне кірудің бірден – бір жолы ретінде маңызы зор, өйткені біз өз еліміздің жоғары сапалы білім өкілдерін, өзіміздің лайықты келешегімізді дайындауға міндеттіміз.

Ақпарат ғасыры алғашқы компьютерлердің пайда болуымен басталған жоқ. Ол көлемді, күшті ақпарат магистралі бар, телеком-муникация, теледидар және компьютерлік технологияның бірлесуімен, мәліметтерді сандық өңдеу әдісінің кеңінен қолданылуының нәтижесінде , мультимедиа мен телекоммуникацияның пайда болуынан басталды.

Мемелекеттік бағдарлама қазіргі заманғы техникалық базаға және жаңа ақпараттық - коммуникациялық технологияға негізделген, білім берудің жаңа ақпараттық жүйесін иқалыптастыруға бағытталған. Бүгінгі Ғылыми – танымдық портал құру және Қазақстан Республикасының ақпараттық жүйелер қорын дамытудың шынайы мүмкіндігі, білімді ақпараттандырумен тікелей байланысты болып отыр. Білімді ақпараттандыру үрдісінде жетістіктерге жету үшін, мектептерді материалдық - техникалық жағынан және компьютермен қамтамасыз ету ғана жеткіліксіз, ол білімді ақпараттандырумен дже байланысты, ал бұл әдістерді жетілдіру техникалық және психо – педагогикалық ғылымдар өкілдерінің бірлескен еңбегінің, ғылым мен практика интеграциясының нәтижесінде жүзеге асырылады.

Дүние жүзінде оқытудың тиімді жолдары мен әдіс- тәсілдерін іздестіру жұмыстары соңғы кезде кең көлемде жүргізіліп келеді.

Біртұтас ашық білім беру ортасының тиімді дамуы күмән тудырмайды. Жоғары және үздісіз білімге сұраныстың күшеюінен әр түрлі, әр мақсаттағы интернационалдық білім беру құрылымдарын жасауға жағдай туады. Мұндай үрдіс білім беруді мазмұндық жағынан да, әдістемелік - ұйымдық түрі жағынан да интернационалдандыруға алып келеді. Бұл білім беруді білім мен технологияны өзара тығыз әрекет факторы ретінде ғана емес, капиталдың өзара кipiryi мен нарық үшін күрес факторы ретінде де құралдандыру арқылы геосаяси міндеттерді шешуге жол ашады. Қазіргі уақытта осы заманғы қамту дәрежесі мен қашыққа жетуі жоғарылағанымен сипатталатын технологиялық жетістіктерге сүйенген қашықтан оқыту әдістері білім беруде телекоммуникациялық жүйелерді және компьютерлерде пайдаланудьң әлемдік тәжірибесі жинақталды.

Қазірде программалау тілдерін оқыту әдістемесіне кеңінен көңіл бөлінеді. Сондай программалау ортасының бірі AutoPlay Media Studio программалау ортасы болып табылады. Бұл программалау ортасы программалау облысынан көп білімді қажет етпейтін, меңгеруге тиімді, әрі оңай қолданылатын программалау ортасы болып табылады. Бұл зерттеулер елімізде жаңадан қолданыс табуда. Сол себептен бұл программалау тілін оқып үйрету әдістемесін жетілдіру қажет.

Оқу процесінде ақпараттық технологияның қарқынды дамуына байланысты оқу процесінің тиімділігін көтеруге байланысты көптеген зерттеулер жүргізілуде. Программалау тілін оқыту әдістемесі бойынша зерттеу жұмыстары аз емес. Көптеген зерттеушілер программалау тілін оқытудың көптеген әдістемелерін


178

ұсынады. Ашық білім беру жүйесінің қарқынды дамуына байланысты программалау тілдерін меңгерудің көптеген жолдары бар. Әрбір оқушы өз бетінше де программалау тілін меңгере алады. Бірақ зерттеушілер программалау тілін оқытудың тиімді жолдарын қарастырған. Еліміздің зерттеушілері AutoPlay Media Studio программалау ортасын оқытудың әдістемесін қолға алуда. Программалау тілдері күнбе – күн дамып отырғандықтан, оларды оқыту әдістемесі де осыған байланысты үздіксіз дамып отырады. AutoPlay Media Studio программалау ортасын пайдалану, жұмыстың нәтижелі болуына себеп болады. Сонымен қатар еліміздің зерттеушілері көбіне программалау тілінің ең оңай тәсілдерін оқыту әдістерін ғана зерттеумен шектеліп келеді. Зерттеу жұмыстары көптеген зерттеушілермен бірге әртүрлі тәсілдерді қамтиды. Олардың барлығы оқушыға тиімді, әрі жоғары білім береді. Оқушыға осы тәсілдермен программалау ортасын оқыту оқушыларға программалау тілін меңгеруде маңызы өте зор.

AutoPlay Media Studio - CD/DVD жетектерін іске қосқаннан кейін автоматты түрде пайда болатын жылдам әрі сапалы түрде AutoRun-мәзірін құруға арналған қуатты визуальді пакет болып табылады. AutoPlay Media Studio программалау облысынан білімді болуды талап етпейді, ол жылдам меңгеріледі. Бұл программада программаны іске қосатын әртүрлі батырмалардан, дыбысты шығару, файлды баспаға жіберу, Интернет- сайтты ашуға және CD интерфейсін құруға арналған қосымша дайын шаблондар қарастырылған. Бұл пакеттің мүмкіндігі өте зор.

Программа авто жүктелуге және графикалық қабықшасын құруға арналған барлық қажетті файлдарды құрады. Қолданушыға тек қана ақпарат тасымалдаушыға дайын жобаны жазу ғана қалады. Бұл утилит интуитивті

түсінікті интерфейстен тұрады жыне оны меңгеру өте оңайға түседі.

Болашақ автожүктелу файлының сыртқы түрі AutoPlay Media Studio терезесінде көрнекі түрде берілген. Барлық панелдер мен терезелерді еркін қозғалтуға, олардың өлшемін өзгертуге, сонымен қатар, өз еркіңізбен конфигурациясын өзгертуіңізге болады.

AutoPlay Media Studio жаңа нұсқасында дайын объектілердің үлкен кітапханасы - Professional Content Gallery бар. Мүмкіндігі көп батырмалар, дыбыстар, иконалар, маскалер, қолданушының жобасында кеңінен қолданылады. Сонымен қатар, программаның ресми сайтында әр ай сайын mediapack қосымша пакеті беріледі. Ол Professional Content Gallery –ге арналған дайын текстуралардан, мәзірге арналған батырмалардан, және басқа да объектілерден тұрады.

AutoPlay Media Studio программасының ерекшеліктерінің бірі - мөлдір масканы пайдалану арқылы әртүрлі формадағы авторан терезесін құру мүмкіндігі. Бұндай маска ретінде JPG және BMP форматтарындағы графикалық файлдар қолданылуы мүмкін. Ал жаңа нұсқасында PNG форматы қосылған.

AutoPlay Media Studio –да орындалған қосымша жұмыстың соңында объектілі модель түрінде болады. Бұл модель Интернет – сайттарында жүзеге асырылғандай, өз алдына жеке парақтардан тұрады. Бұл парақтарға графикадан, мәтіннен, бейне, Flash, HTML және т.б. объектілерді орналастыруға болады. Жобаның кез келген элементіне, ол парақ не объект болсын, кейбір әрекеттерді жүктеуге болады. Мысалы, суретке курсорды апарғанда комментрий мәтіні көрсетіледі, "Play" батырмасын шерткенде дыбыс ойналады және т.б.Қолданушы программада объектіге байланысты жүздеген әрекеттерді орындай алады. AutoPlay Media Studio программасын алған рет жүктегенде компьютерде Micromedia Flash Player бағдарламасынығ жоқ екендігі туралы


179

хабарлама шығаруы мүмкін. Егерде болашақта Flash технологиясын пайдаланып жоба құратын болсаңыз, онда жүйеге оны қондыруыңыз қажет.

Негізгі ерекшеліктері: • Бұл программада программаны іске қосатын әртүрлі батырмалардан, дыбысты шығару, файлды баспаға жіберу, Интернет- сайтты ашуға және CD интерфейсін құруға арналған қосымша дайын шаблондар қарастырылған. • Жорбаны кез келген контенттің көмегімен – музыка, бейне, flash-анимация, мәтіннің көмегімен еш қиындықсыз рәсімдей аласыз. • AutoPlay Media Studio көмегімен құрылған жобалар C++/Java кәсіби өнімдермен құрылған жобалардан еш кем түспейді. • AutoPlay Media Studio –да орындалған қосымша жұмыстың соңында объектілі модель түрінде болады. Бұл модельИнтернет – сайттарында жүзеге асырылғандай, өз алдына жеке парақтардан тұрады. Бұл парақтарға графикадан, мәтіннен, бейне, Flash, HTML және т.б. объектілерді орналастыруға болады. • Жобаның кез келген элементіне ол парақ не объект болсын, кейбір әрекеттерді жүктеуге болады. Қолданушы программада объектіге байланысты жүздеген әрекеттерді орындай алады. • AutoPlay Media Studio мүмкіндігін қосымша модулдер - плагиндердің көмегімен кеңійтуге болады. Олардың көмегімен программада жиі орындалатын тапсырмаларды автоматтандыруға болдаы. Мысалы,

жылдам анимациялық мәзірді құруға, каталог ағашын құруға, мәліметтер қорын құруға және олады басқаруға болады. • Мөлдір масканы пайдалану арқылы әртүрлі формадағы авторан терезесін құру мүмкіндігі бар. Бұндай маска ретінде JPG және BMP форматтарындағы графикалық файлдар қолданылуы мүмкін. • CD-R (CD-RW) жазу мүмкіндігі программаның ішінде бірден орныдауға болады. Дайын жоба қатты дискте жеке пакада сақталады. • Орфографияны тексеру. Бұл опция Label, Paragraph және Button объектілерімен жұмыс жасайды. Программаның толық нұсқасы көптеген сөздіктерден тұрады, соның көмегімен AutoPlay Media Studio мәтінді теру барысында тексеру жұмысын жүргізеді. • AutoPlay Media Studio қолданушысы қосымша бейне- презентацияға, online-форумға сонымен қатар көптеген сервистерге мүмкіндік алады.

Қолданылған әдебиеттер тізімі:

1. Кнут Д. «Исскуство программирования для ЭВМ»Т.1 «Основные алгоритмы»-Москва: мир, 1999г 2. Ефимова О., Морозова В., Шафрин Ю. Курс компьютерной технологий. М.:АВҒ, 1998г. 3. Ахметов Б.С. Информационная образовательная среда как эффективное средство управления вузом. - Образование, Алма-Ата, 2002 , № 3, с.58-60.


180

ДУАЛЬДЫ ОҚЫТУ ӘДІСІ ҚОЛДАНУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

Жоламан Карина Қазбекқызы – 2 курс студенті Ғылыми жетекшісі Масинов Т.М.

Экономика-құқықтық колледжі, 030006, Актобе, ул. Айтеке би, 52 Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың

бастамасымен еліміздің кәсіптік-техникалық білім беру саласына жаңа жүйе- дуальды оқыту әдісі енгізіліп жатыр. 2013-2014 оқу жылдарынан бастап біздің облыстағы 5 колледжде дуальды оқыту элементтерін енгізу бойынша пилоттық жоба жүзеге асырылатын болады.

Бұл оқу орындары: Ақтөбе көлік, коммуникация және жаңа технологиялар колледжі, Ақтөбе политехникалық колледжі, Ақтөбе өнеркәсіп және басқару колледжі, Ақтөбе байланыс және электротехника колледжі және М.Тынышпаев атындағы Ақтөбе көлік және коммуникация колледжі.

Дульды жүйе деген не ? Жаңа жүйенің дәстүрлі оқыту

әдісінен ерекшелігі неде? Жалпы біздің облыста оқытудың

жаңа әдісін енгізуде қолға алынатын шаруалар туралы білмек ниетпен құзырлы мекемелердің мамандарымен тілдескен едік.

Түлектер жұмыссыз қалмайды Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев

«Қазақстанның әлеуметтік жаңартылуы: Жалпыға Ортақ Еңбек Қоғамына қарай 20 қадам» атты мақаласында: Дуальды кәсіптік білім беруді дамытудың маңызы зор.

Бұқаралық маман кадрларының жетіспеушілігін еңсеруге мүмкіндік беретін заманауи қолданбалы біліктілік орталықтары қажет»,-деді. Мемлекет басшысы колледждерде дуальды оқыту әдісін енгізу туралы нақты тапсырма жүктеді. Былтыр Қазақстан Халқы Ассамблеясының 19-шы сессиясында «Самұрық – Қазына»қорына арқаулық кәсіпорындар тізімін белгілеп,дуальды модельді бірте-бірте енгізудің жоспарын әзірлеуді тапсырған болатын.

Соған байланысты елімізде кәсіптік-техникалық білім беру саласында жаңа жуйе жасалып жатыр, -дейді облыстық білім басқармасының бас маманы Қонысбай Жонысов.

Дуальды жүйенің негізі-оқушыны оқу орны мен өндірісте қатар оқыту. Дуальды оқыту әдісі әлемнің көптеген елдерінде, мысалы, Германия, Австрия, Дания, Нидерланды, Швеция, Англия, Оңтүстік Корея сияқты дамыған мемлекеттерде табысты жұмыс істеуде. Оқыту әдісінің бұл түрінің дәстүрлі оқытудан ерекшеліктері туралы Қонысбай Сәлімгерейұлы былай дейді: -Ең бастысы, түлектердің жұмысқа орналасу көрсеткіші жоғары болады.Дуальды жүйе бойынша білім алған колледж түлегі жұмыссыз қалмайды.

Өйткені теория мен тәжірибені ұштастыру нәтижесінде,оқушы оқу бағдарламасын жақсы меңгереді деу аз,нағыз дайын маман болып шығады. Яғни біз жұмыс берушілердің сұраныстарына,талаптарына сай кәсіртік-техникалық кадрлар даярлайтын боламыз.

Дуальды оқыту әдісінің тағы бір ерекшелігі-еңбек нарығына қажетті жас мамандарды даярлауға тек білім мекемелерінің ғана емес, сонымен қатар жұмыс беруші мекемелердің де жауапкершілігін арттырады.

Пилоттық жобаны жүзеге асыратын бек колледж

-Жаңа оқу жылынан бастап облыстағы бес колледжде пилоттық жоба қолға алынады.

Бұл бес колледждің бесеуінің де әлеуметтік серіктестері бар.Нақтырақ айтсақ,былтыр желтоқсан айында Білім және ғылым министрлігі, «Қазақстан темір жолы» Ұлттық компаниясы және Ақтөбе көлік,коммуникация және жаңа


181

технологиялар колледжі үшжақты келісімге қол қойды.

Соның нәтижесінде,аталған колледждің үш мамандығы бойынша («Темір жол көлігімен тасымалдауды ұйымдастыру және басқару», «Темір жол қозғалысындағы автоматика,телемеханиканы басқару», «Темір жол жылжымалы құрылымдарын пайдалану және техникалық қызмет көрсету») білім алатын оқушылар үшін дуальды оқыту әдісі ұйымдастырлады.

Яғни оқушылар оқу орнымен қатар «Қазақстан темір жолы» Ұлттық компаниясының облыстық филиалында тәжірибе сабақтарын өткізеді.

Тәжірибе сабақтары теориялық сабақтардан көбірек болады.Әлемдік тәжірибеде осылай.

Ал Ақтөбе байланыс және электротехника колледжінде «Радиоэлектроника және байланыс» мамандығы бойынша білім алып жатқан оқушылар «Қазпошта» акционерлік қоғамының облыстық филиалында тәжірибе сабақтарын өткізеді.

Ақтөбе политехникалық колледжінің әлеуметтік серіктестері-«Стойдеталь», «Астана Строй Индустриал», «Химстрой» жауапкер-шілікліктері шектеулі серіктестіктері.

Бұл мемекемелерде аталған оқу орнының «Үйлер мен ғимараттарды салу және пайдалану»мамандығы бойынша білім алып жатқан оқушылары тәжірибе сабақтарынан өтеді деп жоспарланып отыр,-дейді облыстық білім басқармасының қызметкері.

Қонысбай Сәлімгерейұлының айтуынша,бұл үш колледжден бөлек Ақтөбедегі тағы екі оқу орнына-Ақтөбе өнеркәсіп және басқару колледжі мен М.Тынышпаев атындағы Ақтөбе көлік және коммуникация колледжіне де дуальды оқыту жүйесінің элементтері енгізілетін болады.

Әлеуметтік серіктестікті дамыту. Дуалды оқыту әдісіндегі ерекшеліктердің бірі оқу орындары өздеріне әлеуметтік серіктес табуы керек . Яғни оқушылар тәжірибе

сабақтарын өткізуі үшін өздерінде даярланатын мамандықтарға сай келетін кәсіпорындармен келісімшартқа отыруы тиіс. Жалпы,бұл тәжірибе,яғни дуальды оқыту әдісінің элементтері біздің облыста бұрыннан бар.2009 жылы Хромтау тау-кен техникалық колледжі(сол кездегі №4 Хромтау кәсіптік лицейі)мен «Дөң» кең байыту комбинатында тәжірибе сабақтарын өткізуде.

Дуальды жуйе бойынша білім алған түлектердің көпшілігі комбинатқа жұмысқа орналасып жатыр.Жалпы жоғарыда аталған үш мамандық бойынша бітірген түлектердің жұмысқа орналасып жатыр.

Жалпы жоғарыда аталған үш мамандық бойынша бітірген түлектердің жұмысқа орналасу көрсеткіші 90-95 пайыздан кем емес.

Міне, бұдан тәжірибе сабақтарын өндіріс орындарында өткізудің пайдасы зор екеніне көз жеткізе түсеміз, -дейді облыстық білім басқармасының қызметтері.

Әлеуметтік серіктестікті дамыту демекші,біздің облыста 2007 жылы кәсіптік және техникалық білім беру мәселелері жөніндегі әлеуметтік серіктестіктердің үйлестіру кеңесі құрылыпты. Кеңес отырысына облыс әкімінің орынбасары Сара Нұрқатова төрайымдық етеді. Кеңеске «Қазхром ТҰҚ», «СНПС-Ақтөбемұнайгаз» акционерлік қоғамдары, «Ақтөбе мыс компаниясы»және басқа да ірі мекемелердің басшыларының орынбасарлары мен колледж директорлары мүше.

-Үйлестіру кеңесінің отырысында кәсіптік-техникалық білім беру саласындағы маңызды мәселелер талқыланады.

Мысалы,өндіріске қажет мамандықтар осы үйлестіру кеңесінің отырысы барысында анықталады.

Сонымен қатар мамандықтарға мемлекеттік тапсырыс бөлу мәселесін шешуде осы кеңесте айтылған ұсыныстар да ескеріледі. Түлектердің жұмысқа орналасуы да кеңесте


182

талқыланады.Жалпы үйлестіру кеңесінің жиыны екі рет өтеді.

Айта кету керек, кәсіптік және техникалық білім беру мәселелері жөніндегі әлеуметтік серіктестіктердің үйлестіру кеңесінің кезекті отырысы күні кеше ғана өтті.

Оған Білім және ғылым министрі Бақытжан Жұмағұловтің өзі қатысып,кеңес жұмысына жоғары баға берді,-дейді Қонысбай Жонысов. Халықаралық ынтымақтастықтың жемісі. Дуальды жүйені оқу процесіне енгізу мақсатында елімізде әлемнің жетекші кәсіптік-техникалық білім беру мекемелерімен ынтымақтастық дамытылып жатыр.

Халықаралық ынтымақтастың нәтижесінде Қазақстанның оқытушылары Германия, Сингапур, Канада елдерінің кәсіптік-техникалық білім беретін оқу орындарында тәжірибеден өтіп келді.Мысалы,былтыр жыл аяғында Еуро Одақ қаржыландырған «Қазақстан Республикасында кәсіптік-техникалық білім беруді қолдау» жобасы аясында еліміздің әр өңіріндегі кәсіптік-техникалық білім беруді қолдау» жобасы аясында еліміздің әр өңіріндегі кәсіптік-техникалық білім беретін оқу орындарының 20 оқытушысы Германияға барып өз білімдерін осы сала бойынша жетілдіріп келді. Мақсат-дуальды жүйенің әдістерін үйрену.

Біз Германиядағы оқу орындарында тәжірибе алмасып келген Ақтөбе көлік,коммуникация және жаңа технологиялар колледжі директорының орынбасары Мақсат Жиенқожаевпен сөйлескен едік.

- Біз Германияның Целле, Штаде, Букстехуде, Куксхафен қалалаларының болдық. Қазақстандық оқытушылар ақпараттық технологиялар,мехатроника және энергитика салалалары бойынша бөлініп,6 апталық тәжірибеден өттік.

Германияның білім беру саласы айтарлықтай дамығанына көз жеткізе түстік. Мұндағы кәсіптік –техникалық білім беретін оқу орындары дуальды жүйе бойынша жұмыс жасайды.

Оқытудың бұл әдіс-сапалы мамандар даярлаудың ең тиімді жолдарының бірі. Оның ерекшелігі сол, оқу уақытының басым бөлігі оқу орнында емес,кәсіпорындарда өтеді.

Мысалы, Германияда кәсіптік мектеп оқушысы бір аптаның 3,5 күнінде өндірісте болады, ал қалған 1,5 күнде оқу орындарында теориялық білім алады.

Германияда білім сапасы өте жоғары. Бір ғана мысал келтірейің егер оқу орны оқушыларға сапалы білім бермесе,онда әлеуметтік серіктестік мекемелері ол оқу орындарының ұтылары көп.

Оқу орындары мекеме алдында түлек сапасына жауап береді. Жаңадан жұмысқа қабылданатын маман бойынша мекемеден мамандар өздері келіп,сол оқушы бойынша толық ақпарат алады екен.

Мекеме басшылары педагогикалық кеңестерге қатысып отырады. Кәсіптік мектеп оқытушылары-шенеуік болып табылады.Олар өз пәндерін улкен ықыласпен айтып, сол саланың нағыз маманы екенін көрсетіп тұрады.

Жоғары білімі бар мамандар кәсіптік мектептерге сабақ беруге жіберілмейді. Олар 1,5 жыл көлемінде референтурада оқиды.Референтурада оқушылармен жұмыс жасаудың,сабақ берудің түрлі әдістемелері үйретіледі. «Жақсы-маман - жақсы мұғалім емес»,-дейді олар,

Оқушылар топтастырылып оқытылады,Неміс оқутышылары үнемі жаңалықтар іздеумен айналысады.

Ортақ мәселелер бойынша өзара жиындар, конференциялар көп өткізіледі.Кәсіптік мектеп шеберханаларында соңғы үлгідегі станоктар мен машина-механизмдер қойылған.

Бұл жерде де өндірістің оқу орындарына деген сұранысы мен талабы жоғары екендігін байқадық.

Оқу орталықтары жүйелі жұмыс жасайды. Біз болған Штаде қаласындағы оқу орталығына жақын


183

жерде орналасқан кәсіптік мектептер біріктірілген. Оқу шеберханаларында мектеп оқушылары тәжирибелік жумыстар жасайды.

Оқу орталығы заман талабына сай жабдықталған. Кәсіптік білім беретін оқу орындаорының материалдық жағдайы жақсармай, сапалы мамандар даярлау мумкін емес.

Егер де әр облыс орталығынан осындай заман талабына сай оқу орталықтары ашылып, әр оқу орнының оқуышлары сол жерден тәжірибелерін шыңдаса, сапалы маман даярлауға үлкен көмек болар еді.

Германияда оқушыларға кәсіптік білім беруді насихаттау жұмыстары 5-сыныптан бастап, яғни оқушылар бастауыш сыныпты аяқталған сон-ақ жүргізіле бастайды екен. 5-сыныптың оқушылары арнайы орталықтарда мамандардан түрлі кәсіп бойынша дәрістер тыңдайды, сонымен қатар олар оқу шеберханаларында болып, шеберхана оқытушыларының көмегімен әртүрлізаттар жасайды.

Бұл тәсіл де жас балаларды жас кезінен еңбекке баулып, келешек мамандырылған таңдауына толықтай көмек береді. Бізде мамандықтардың үгіт-насихат жұмыстары 9-сыныптаң 11-сыныптан бастап жүргізіледі. Менің ойымша, бұл баланың мамандық таңдауда қателеспеуіне тым кеш.

Бұл елдегі жұмыспен қамту агенттігінің жұмысы жүйелі, жақсы жолға қойылған. Агенттік қайта

даярлау, еңбек нарығына сай білім беру бағытында көп шаруа тындыруда. Агенттіктен елдің қай қаласында, қандай мекемеде өзіңе жұмыс табылатынын білуге болады. Егер мамандығын сәйкес келмесе, қосымша қысқа курстардан білім алып шығуыңа көмек беріледі. Мектеп оқушылары да сол агенттіктің мамандарының көмегімен болашақ мамандығы бойынша толық ақпараттар алады. Сондықтан, болар Германияда жұмыссыздар тым аз. Жастар жұмыспен толық қамтылған.

Қаңтар айында біздің колледжде облыстық білім басқармасы мен әдістемелік орталықтың ұйыдастыруымен облыстағы барлық кәсіптік білім беру оқу орындары басшылары мен оқытушыларына арналған обыстық оқыту семинары өтті. Семинарда дуальды оқыту жүйесінің тиімділігі мен артықшылығы, оқу процессіне қолдану тәсілдері айтылды.

2013-2014 оқу жылында колледж үш мамандық бойынша дуальды оқыту жүйесіне көшеді.

Бұл тұрғыда әулеметтік мекеме басшыларымен қазір көптеген жұмыстар атқарылып жатыр.

Қорыта айтқанда, әлемдегі жетекші оқу орындарымен арадағы ынтымақтастық пен оқытушылардың дамыған шет елдерде білімдерін жетілдіруінің еліміздің кәсіптік-техникалық білім беру саласын жаңғыртуда пайдасы зор.


184

2015 ГОД – ГОД ВЕТЕРАНА

РУБРИКА «НИКТО НЕ ЗАБЫТ, НИЧТО НЕ ЗАБЫТО»,

ПОСВЯЩЕННАЯ БОЛЬШОМУ ЮБИЛЕЮ – СЕМИДЕСЯТИ ЛЕТ СО ДНЯ ПОБЕДЫ В ВЕЛИКОЙ ОТЕЧЕСТВЕННОЙ ВОЙНЕ

КАК ЗАПАД ПОДТАЛКИВАЛ ГИТЛЕРА НА ВОСТОК

Бактыбай Утемисов, кандидат исторических наук, профессор КРМУ


Наступил год 70-летия Победы в Великой Отечественной войне 1941-1945 годов, явившейся частью Второй мировой войны 1939-1945 гг.

Для всех народов, сокрушивших в этих войнах гитлеровский фашизм, День Победы – 9 мая является одним из самых знаменательных дней в истории человечества.

Для всех казахстанцев и других народов, воевавших против гитлеровской коалиции, День Победы – это символ высочайшей гордости за героические подвиги наших дедов, отцов и братьев, которые преодолевая колоссальные трудности, терпя невиданные лишения и невзгоды, не жалея сил и самой жизни, спасли мир от фашистских погромщиков и этим отстояли свободу, независимость и лучшее будущее своих народов. Торжества и празднования в честь Дня Победы в разных странах – это дань святой памяти многомиллионных погибших на полях сражений войны.

Победа в войне – это всегда часть истории и духовности народа.

Неоценимый итог Великой Победы на сегодняшний день это то, что 70 лет, прошедших после разгрома фашизма, народы постсоветского пространства и другие народы, воевавшие против Германского фашизма, живут под мирным небом.

В Великой Отечественной войне Казахстан участвовал как часть единой страны.

Победа над германо-итало-японским блоком агрессоров была достигнута ценой огромных усилий и

жертв народов антифашистской коалиции. Самые большие потери понес СССР – свыше 27 млн. человек. Примерно 410 тысяч из них – казахстанцы.

Уроки и выводы из истории войны никогда не должны быть забыты. Это особенно необходимо в сегодняшних условиях, когда на Западе, до сих пор, спустя 70 лет после окончания Великой Отечественной войны, нет недостатка в писаниях, которые искажают историю Второй мировой войны, фальсифицируют многие события предвоенных лет. Речь идет не только об отдельных статьях, но и многотомных трудах, притом беспрерывно, в течение всех 70 лет. Цель этих изданий состоит в том, чтобы изобразить роль США и Англии во Второй мировой войне несоразмерно их действительному вкладу в разгром фашизма, оправдать предвоенных мюнхенских «умиротворителей».

Идеологи, политические деятели западных государств в своих фальсификациях итогов Великой Отечественной войны явно преследуют еще одну цель – очернить духовные ценности Великой Победы, нанести урон патриотизму и единству народов, действительных победителей фашизма.

Исходя из этого, автор данной статьи ставит цель определить истинные причины Второй мировой войны, показать ее подлинных виновников, каждому воздать должное. Следует иметь в виду, что среди массового читателя преобладает упрощенное восприятие об этой войне


185

по принципу: «Германия напала на Советский Союз, а Советский Союз победил». Такое мнение даже выгодно западным идеологам, чтобы объяснить возникновение войны какими-либо надуманными, а то и просто случайными поводами, чтобы замаскировать его действительные социально-экономические причины, прикрыть интересы, амбиции, политику государственных мужей, финансовых воротил того времени, виновников войны.

Главная причина Второй мировой войны состояла в том, что и после Первой мировой войны идея Нового передела мира продолжала оставаться актуальной. «Сильные мира» той эпохи как инструмент реализации своих замыслов начали присматриваться к нацизму, особенно к германскому фашизму. Западные политики особенно умело использовали тот факт, что Германия по итогам Первой мировой войны вышла совершенно обделенной, поэтому у нацистов усиливалась идеология реваншизма. Западные политики в первую очередь начали шаг за шагом снимать все ограничения, которые были наложены на Германию условиями Версальского договора (28 июня 1919 г.). С молчаливого согласия властей США, Англии Германия уже осуществляла всеобщую воинскую обязанность и проводила полномасштабное усиление своих вооруженных сил. Она создала танковые соединения, военную авиацию и тяжелую артиллерию, крупные надводные корабли, мощный подводный флот. Демилитаризованные зоны, контрибуция были преданы забвению.

Когда западные державы убедились, что Германия уже представляет из себя мощную военную силу, они приступили к конкретным действиям по подталкиванию Германии к агрессии.

Известно, что 19 ноября 1932 г. президенту Германии Гинденбургу

крупнейшие банкиры и промышленники страны вручили петицию с требованием передать власть Гитлеру. Эти лица представляли весь акционерный капитал.

30 января 1933 г. Гитлер – лидер национал-социалистической партии стал рейхсканцлером. В Германии установилась фашистская диктатура.

Носителей замыслов передела мира не смущало, что фашисты планировали уничтожить целые народы, намеривались перекроить границы государств. Такие «пустяки» западных «демократов» не интересовали. Зато они не скрывали своего поощрения речей фашистских заправил, где раздавались призывы к тотальной войне против Советского Союза.

О том, что передел мира необходимо начать с Советского Союза, политики ряда западных стран заявляли вполне откровенно. Мечтал задушить СССР и У. Черчилль. Когда в конце 30-х годов ХХ века СССР создал основу промышленности, достиг определенных успехов в экономике, да и в условиях мирового обездоленного пролетариата сама социалистическая идея становилась популярной, Уинстон Черчилль в 1939 году (тогда он военно-морской министр Англии) относительно Советского Союза заявил: «Ребенок должен быть задушен в колыбели».

Не пребывали в тени и США. В 1933 году 31-й президент США Герберт Кларк Гувер со всей откровенностью заявил: «Говоря по правде, цель моей жизни – уничтожение Советской России».

Таким образом, между теми, кто привел к власти Гитлера в Германии, и политиками ведущих государств Запада существовало духовное родство. И если между складывавшимися в 30-е годы двумя группировками (германо-итало-японской и англо-франко-американской) и имелись некоторые противоречия, то в одном их взгляды совпадали – обе эти группировки были едины в своих антисоветских устремлениях. Разница заключалась


186

лишь в методах действий против СССР. Германо-итало-японская группировка готовилась разгромить Советский Союз собственными силами, а англо-франко-американская намеревалась это сделать руками фашизма.

Как же развивались события на международной арене после прихода Гитлера к власти?

3 февраля 1933 г. на секретной встрече с командующими родов германских вооруженных сил Гитлер заявил о необходимости «завоевания жизненного пространства на востоке и его беспощадной колонизации». Выдвигая такую программу, руководители «третьего рейха» сразу же стали запугивать правящие круги Англии, США, Италии и Японии призраком революции, а свой режим выставлять в качестве бастиона против «красной опасности» и социальных потрясений.

Запугивая западные державы угрозой якобы исходящей от СССР революции, Гитлер стремился покончить с наложенным на Германию ограничениями в области вооружений. И это ему удалось. Он хотел также заручиться поддержкой Запада в будущей войне против советской страны.

Таким образом, агрессия сначала готовилась «идеологически», путем обработки общественности, создания подходящего «психологического климата». Одновременно велись как материальные приготовления агрессора к войне, так и предпринимались поощряющие эти приготовления действия со стороны западных держав.

Так, гитлеровская Германия, желая развязать себе руки, в октябре 1933 г. вышла из Лиги наций и начала открыто вооружаться, заявив о своих территориальных притязаниях.

Одновременно быстрыми темпами продолжала вооружаться и фашистская Италия, также заявлявшая о своих территориальных притязаниях. На Дальнем Востоке аналогичные позиции занимала милитаристская

Япония, которая уже несколько лет вела агрессию против Китая, устраивала провокации на границах СССР. Весь ход событий говорил о том, что в Европе и на Дальнем Востоке формировались очаги новой мировой войны.

Что касается межгосудар-ственных отношений, то Советскому Союзу практически в одиночку приходилось вести борьбу за создание эффективной системы коллективной безопасности. Преодолевая сопротивление антисоветских кругов, СССР удалось в те годы многое сделать по созданию климата доверия между государствами.

Вот лишь некоторые вехи борьбы СССР за сохранение мира.

В 1933 году на международной конференции по разоружению в Женеве Советский Союз внес проект конвенции об определении агрессора. Несмотря на сопротивление ряда западных держав, СССР продолжил переговоры по этому вопросу и на международной экономической конференции в Лондоне. Советский Союз вступил в Лигу наций и с её трибуны развернул борьбу за коллективную безопасность.

В 1935 году, желая добиться нормализации отношений с Японией Советский Союз пошел на подписание с Маньчжоу-Го соглашения о продаже Китайско-Восточной железной дороги. В мае СССР заключил договоры о взаимопомощи с Францией и Чехословакией, что целиком отвечало курсу на создание коллективной безопасности в Европе.

Однако поведение правящих кругов Англии и США оставалось неискренним, а зачастую и открыто провокационным. Если западные государства и вели некоторые переговоры с Советским Союзом, то лишь в русле торгов с Гитлером и Муссолини в интересах фашистских агрессоров.

В канун вторжения немецко-фашистских захватчиков на территорию СССР в США развернулась явно


187

инспирированная высшими сферами этой страны шумная антисоветская кампания в печати. Власти устраивали провокации против представителей СССР и его учреждений, задерживали советские суда, следовавшие транзитом. Берлину будто говорили: действуйте смелее, Советскому Союзу в тяжелый час неоткуда будет ожидать помощи.

США в те годы провозгласили так называемый, «американский изоляционизм». Но он тогда носил форму скрытого пособничества германскому фашизму, поощрения его на разбой, прежде всего на Восток, против Советского Союза. Политика США в те годы ничем не отличалась от политики правящих кругов Англии. Они толкали Гитлера к агрессии против СССР, приближая с каждым днем 22 июня 1941 года.

Сколько политического лицемерия, провокаций уже в ходе

Великой Отечественной войны, когда Советский Союз в одиночку продолжал сражаться с фашистскими полчищами, совершалось Англией и США, так называемыми «союзниками», по отношению к СССР, об этом речь пойдет в следующих наших публикациях.

Список использованной литературы

1. История II Мировой войны 1939-1945гг. в 12 томах. М.: 1973-1983. 2. Рукавишников В. Холодная война, холодный мир. Москва, Академический проект, 2005 3. Жуков Г.К. Воспоминания и размышления. Москва, 1971. 4. Балакаев Т.Б. Казахстан в период ВОВ. Алма-Ата, 1971 г. 5. Козыбаев М.К. Казахстан – арсенал фронта. Алма-Ата, 1975 г.


188

ҰЛЫ ОТАН СОҒЫСЫ ЖЫЛДАРЫНДАҒЫ АҚТӨБЕ ХИМИЯ КОМБИНАТЫНЫҢ ДАМУЫ

Абенов Д.Қ.- тарих ғылымдарының кандидаты, ҚОХУ доценті Ақанай Айкен - ҚОХУ 1 курс студенті


Ұлы Отан соғысы басталысымен

елдің барлық экономикасы соғыс мақсатына жұмылдырылды. Бәрі де майдан үшін, бәрі де жеңіс үшін деген ұранмен халық соғысқа қажетті құрал-жабдықтар шығаруда білек сыбана кірісті.

Соғыс жылдарындағы химия өнеркәсібінің басты міндеттерінің бірі бұл әскери-соғыс техникаларын материалдармен қамтамасыз ету болатын. Соғыс уақытында елдегі химия зауыттары соғыс техникаларына қажетті жанар-жағар май, химия қосындыларын дайындады. Сонымен бірге азот және күкірт шығаратын кәсіпорындар оқ дәрі және жарылғыш заттарға қажетті қышықлдар шығарып отырды. Сол сияқты қажетті резиналар мен пластмассалар шығарылды. Бұл шаралардың барлығы әскери-техниканың күшін арттыру және жауды жеңуге бағытталды.

Осы кезекте С.М. Киров атындағы Ақтөбе химия комбинаты өнім өндіруде технологиялық қиындықтарды бастан кешірді. Комбинат әскери мақсатқа өнім шығаруды ұлғайта түсті. 1941 жылғы 29 маусымда өткен Ақтөбе химия комбинатының жиналысында кәсіпорынның жұмысшылары майдан үшін және жеңіс үшін барынша күш сала еңбек ететіндіктерін мәлімдеді. Комбинат жұмысшылары цехтардың жоғары деңгейде жұмыс жасауына, еңбек тәртібін қатаң сақтауға, шикізат пен материалдарды тиімді пайдалануға шақырды.

1941 жылы 6 мамырда облыстық партия комитетінің жиналысында Ақтөбе химия комбинатының жағдайына байланысты комбинат жетекшісі есеп беріп, бірқатар қиыншылықтардың бар екендігін атап көрсетті. Облыстық

партия комитеті комбинат жұмысына сын айтып, 1942 жылдың аяғына дейін салынып жатқан құрылысты аяқтауға және жоспарға сәйкес комбинаттың өнімділігін арттыруды талап етті. Сонымен қатар фосфорит кеніне байыту қондырғысын орнату, шикізатты тасымалдау үшін вагонеткалар мен кендегі экскаваторды жөндеу тапсырылды.

Алайда 1941 жылдың екінші жартысында-ақ комбинаттың өндірістік қызметі баяулай бастады. Комбинат жоспарындағы күкірт қышықылын 44 695 тоннаға, преципитатты 14 934 тоннаға, фосфорит өндіруді 53 624 тоннаға орындады. Комбинатқа Химия Өнеркәсібі Халық Комиссариатынан екінші жартыжылдықта өнім өндіруді ұлғайту жөнінде бұйрық келіп түсті. Ұжым өндірістік қиыншылықтарға қарамастан преципитат өндірісін тоқтатып өнімнің түрлерін шығаруды молайтты.

Ұлы Отан соғысы жылдарында Ақтөбе облысы аймағының қазба байлықтары, оның ішінде мұнай, химикаттарды анықтау мақсатында зерттеу жұмыстары жүргізіле бастады. Ақтөбе облысындағы қазба байлықтарын зерттеу мәселесі 1942 жылы 25-27 қазан аралығында Ақтөбе қаласында өткен конференцияда қаралды. Конференцияға КСРО Ғылым Академиясының корреспондент мүшелері Наливкин Д.В., Белянкин Д.С., ғалымдар Гинзбург И, Соколов Г, Кассин Н.Г., облыстық атқару комитеті төрағасының орынбасары Василевский В, Ақтөбе облыстық компартиясының хатшысы Иночкин Я.П. және т.б. қатысты. Конференция барысында Қазақстанмен Оралдағы қорғаныс өнеркәсібін шикізатпен қамтамасыз


189

етуде аймақтан табылған хром, никель, кобальт, мұнай және көмірдің, жер асты суларының мол қоры бар екендігі айтылып, оларды дереу игеру қажеттілігі атап өтілді [21].

1943 жылы 1 тоқсанында Ақтөбе ферро қорытпа зауыты 2 604 мың сомның өнімін шығарса, Ақтөбе химия комбинаты 22 537 мың сомның өнімін шығарды. Ақтөбе облысындағы хромит кеніштерінің пайдалануы химия өндірісіне жол ашты. Жергілікті жердегі бағалы шикізат көзі соғыс жылдарында маңызды өнім шығаруға бағытталып, өндірістік жағынан Ақтөбе жеріндегі кәсіпорындардың кеңеюіне жағдай жасады. Аймақта хромит кенінен басқа бағалы кремний, калий, натрий және т.б. бағалы химиялық элементтердің бар екендігі анықталды [23].

1943 және 1944 жылдары Ақтөбе химия комбинаты қиын жағдайда өндірістік даму жағдайды бастан өткерді. Цехтар, бригадалар ауыр жағдайда жұмыс жасады. 1942-1943 жылдары 2,7 млн. Сомның өнімі шығын болған еді. Нәтижесінде 1944 жылы комбинат мемлекеттік жоспарды 69,4%-ға орындады.

Комбинаттың өндірісінің баялауының көптеген себептері бар болатын. Бұл комбинаттың көп жылдардан бері кешенді жөндеуден өткізілмеуі, 1944 жылдың шілде айынан күкірт қышқылы цехының жөндеу жұмыстарының тоқталуы болатын. Бұл шараларды жедел қолға алу мақсатында комбинатта 1944 жылдың 1 тамызы мен 30 қазаны аралығында жөндеу жұмыстары қолға алынып, күкірт қышқылы цехын жөндеу, болат рудасын жеткізуді механикаландыру, комбинаттағы су құбырларын жөндеу, бор цехында жөндеу жұмыстарын жүргізу қолға алынған болатын [24].

Комбинаттың өнім өндірудегі баяу жұмысының себептері жұмысшы кадрлардың, оның ішінде ерлердің жетіспеуі салдарынан да болатын. Ер адамдардың соғысқа аттануы нәтижесінде химия өнеркәсібіне әйелдер тартыла бастады. Үй шаруасындағы

әйелдерді өндіріске тартып. Оларды қайттан оқытып, дайындау курстарында білімдерін жетілдірді. 1941-1942 жылдары комбинаттың еңбек ұжымының құрамы өзгеріске ұшырады. 1941 жылы барлық 1 600 қызметкердің 394-і әйелдер болса, 1942 жылы 1250 адамның 751-і әйелдер болды. Бұның ішінде инженер-механик А.Коктевская, слесарь-электромонтер В.Пшеничник, химик К.Вольф, Н.Фролова, А.Тягай т.б. болды [25].

Ақтөбе химия комбинаты соғыс жылдарында стахановшылар мен еңбек екпінділерінің жарыстарына үлкен көңіл бөлді. Бұлар цехтар мен бригадалар, кеніштер мен өнеркәсіп бөлімдерінде жұмысшылардың еңбек ету қабілетін арттыруда үлкен үлгі болып келді. Бұл кейінгі уақыттарда өз нәтижелерін бере бастады. 1940 жылы комбинатта 431 стахановшы мен 240 еңбек екпіндісі болса, 1941 жылы сәйкесінше 358-257, 1942 жылы 20-98 және 1943 жылы 289 және 173 болды.

Алайда комбинат қиыншы-лықтарға қарамастан технологиялық процестерді игеруде және еңбек қабілеттілігін арттыруда бірқатар табыстарға қол жеткізді. Мысалы, Хаймович бастаған №3 цехта натрийфосфат өнімін алу үшін технологиялық процесте тапшы болған соданы мөлшеріне сәйкес натрийсульфатымен алмастырылды. Бұл шара №2 күкірт қышқылы цехында жүргізіліп, цех бастығы Гончаровтың бастамасымен пеште күкіртті жағу ісі сәтті өтіп, күніне 700 квт энергия мен отынды үнемдеуге мүмкіндік алынды. Нәтижесінде цехтың өнім шығару қабілеті 40%-ға артты. Сонымен қатар электр энергиясын үнемдеу, цехтарда электр қуатын кесте бойынша тұтыну, комбинат кешендерінде артық жарық көздері мен приборларды сөндіру жұмыстары жүргізілді [26].

Қазақстан Компартиясының Облыстық комитетінің тапсырмасымен 1945 жылдың 23 қараша – 9 желтоқсан аралығында кәсіпорынды мемлекеттік тексеру жұмыстары жүргізілді. Бұл өнім


190

өндіру қабілетінің төмендеу себептерін анықтау және комбинаттың алдағы уақытта жұмысын жалғастыру мәселесіне байланысты болатын. Мемлекеттік тексеріс тобын А.Главач, И.Матвеев, П.Е. Скумбриевтер басқарды. Комиссия мүшелері соғыс жылдарында құрылған кіші-гірім цехтармен танысып, оларды кеңейту мүмкіндіктерін қарастырды. Бірақ соғыстан кейін бұл цехтар жабылып, комбинатта күкірт қышқылы, бор қышқылын дайындау цехтары қалдырылды. КСРО Химия өнеркәсібі Халық Комиссариатының 1945 жылғы 2 тамыздағы №282 бұйрығымен Ақтөбе химия комбинатын қайта құру жұмыстары және өнім шығаруды ұлғайту міндеттелінді.

Соғыс жылдарында Ақтөбедегі өнеркәсіп жұмысшылары жемісті еңбек үлгілерін көрсетті. Атап айтқанда, №6 зауыттың ұжымы 1943 жылдың бірінші жартысында Қазақстан Компартиясы Орталық комитеті мен облыстық атқару комитетінің Қызыл Туын жеңіп алды. Сонымен қатар жоғары көрсеткіштерімен Кемпірсай кен басқармасының №6392 зауыты және Ақтөбе мұнай тресінің ұжымы көріне білді. 1943-1944 жылдары химия

саласының дамуына үлкен үлес қосқаны үшін «Химия өнеркәсібі Халық Комиссариатының үздігі» төс белгісімен 15 адам марапатталған. Олардың қатарына П.И. Молешко, В.И. Миллерман, А.Фурман, Л.Сасунова, Н.Л. Филипко, К.Құрмашева бар болатын. Халық Комиссариатының 1944 жылдың 25 мамырындағы №228 бұйрығымен А.К. Чекмарев, 1944 жылдың 26 қаңтарындағы №373 бұйрығымен И.Ибраев, Самсонова, И.Рознитовская, 1944 жылдың 30 қыркүйегіндегі ю339 бұйрығымен Е.А. Мокушанова, К.В. Емуренов, Е.Гречен сияқты жұмысшылар мақтау қағаздарымен марапатталды [27].

Пайдаланған деректер тізімі:

1. Ақтөбе Облыстық Мемлекеттік Архиві(АОМА). 13-қор, 11 –тізбе, №270 іс, 3 б.

2. АОМА. 13-қор, 11 –тізбе, №260 іс, 5 б. 3. АОМА.13-қор, 14 –тізбе, №263 іс, 1-7б. 4. АОМА. 13-қор, 18 –тізбе, №24 іс, 31 б. 5. АОМА. 13-қор, 24 –тізбе, №207 іс, 11-

13 б. 6. АОМА. 13-қор, 20–тізбе, №321 іс, 68-

69 б. 7. АОМА. 13-қор, 26 –тізбе, №151 іс, 19 б.


191

МЫ ПОТОМКИ ГЕРОЕВ ВЕЛИКОЙ ОТЕЧЕСТВЕННОЙ ВОЙНЫ

Төлепбергени Жанар Төлеубайқызы- старший преподаватель кафедры Истории Казахстана и Социально-гуманитарных дисциплин, к.и.н., Казахско-Русский

Международный университет, 030006, Актобе, ул.Айтеке би,52; Төлепбергени Асқар Төлеубайұлы- Советник службы государственного протокола

МИД РК, первый секретарь II класса.

В данной статье изложено о Великой Отечественной войне и их героях. Ключевые слова: война, народ, сила, победа.

22-го июня 1941 года начался отсчет времени нечеловеческих усилий, в течение которого будущее каждого из нас висело практически на волоске. Война – всегда отвратительное явление, но Великая Отечественная война была народной, и в ней участвовали не только профессиональные солдаты. На защиту Родины встал весь народ, от мала до велика. Великую Отечественную Войну часто характеризуют с позиции героизма и стойкости. Что бы ни творилось на территории СССР, какими бы жестокими не были тирания и репрессии, война всех уравняла. Изменения отношений произошедших внутри общества, можно увидеть на примере знаменитого обращения Сталина 3-го июля 1941 года, которое начиналось со слов: «Братья и Сестры». Больше не было граждан, не было высоких чинов и товарищей, это была огромная семья, состоящая из всех народов и национальностей страны. Семья требовала спасения, требовала поддержки. А на восточном фронте продолжались бои. Немецкие генералы впервые столкнулись с аномалией, по-иному это и не назовешь. Разработанная лучшими умами гитлеровского генерального штаба, молниеносная война, построенная на быстрых прорывах танковых соединений, с последующим окружением крупных частей противника, больше не работала подобно механизму часов. Попадая в окружение советские части с боем прорывались, а не складывали оружие. В серьезной степени героизм солдат и командиров сорвал планы немецкого

наступления, затормозил продвижение вражеских частей и стал переломным моментом войны. Да, да именно тогда, летом 41-го года были полностью сорваны планы наступления немецкой армии. Потом были Сталинград, Курск, Московская битва, но все они стали возможны благодаря беспримерному мужеству простого советского солдата, который ценой собственной жизни останавливал немецких захватчиков. Конечно, в руководстве военными действиями были и перегибы. Надо признать, что командование красной армии не было готово к Великой Отечественной Войне. Доктрина СССР предполагала победоносную войну на территории врага, но не на собственной земле. И в техническом отношении советские войска серьезно уступали немцам. Вот и шли в кавалерийские атаки на танки, летали и сбивали немецких ассов на старых самолетах, горели в танках, и отступали, не отдавая ни клочка земли без боя.

Великая Отечественная война – одно из самых ужасных испытаний, выпавших на долю советского народа. Ее тяжести и кровопролитие оставили огромный отпечаток в сознании людей и имели тяжелые последствия для жизни целого поколения. Война унесла миллионы жизней, погубила миллионы талантов, разрушила миллионы человеческих судеб. В нынешнее время многие люди, в частности, молодежь мало знают об истории своей страны, а ведь свидетелей событий Великой Отечественной войны с каждым годом становится все меньше и меньше, и если сейчас не записать их воспоминания, то


192

они просто исчезнут вместе с людьми, не оставив заслуженного следа в истории. В период, когда наша страна обрела независимость, когда народ стал осмысливать происходящее с новой точки зрения, когда один век сменился другим и на стыке времен возникла переоценка ценностей, возрождение одних исторических личностей и погружение в Лету других – явление закономерное. Но одно должно быть непоколебимо - это память о подвигах наших героев. Эта память поднимает дух народа, возвеличивает его. В среде народа, пережившего множество эпохальных событий, рождались герои своего времени. Героизм не возникает сам по себе. Этому способствует время, родная земля, окружающие люди. На рассвете 9 мая 1945 года на Центральном аэродроме им М.В.Фрунзе приземлился самолет Ми2 с экипажем А.И.Семенова, доставившим в Москву акт о капитулляции гитлеровской Германии. В 6 часов утра Ю.Левитан сообщил советскому народу о победе в Великой Отечественной войне. Правительство объявило 9 мая днем всенародного торжества, праздником Победы, который ознаменовали 30 залпов из тысячи орудий.24 июня на Красной Площади состоялся парад Победы. Командовал парадом маршал К.Рокоссовский, принимал парад маршал Жуков. Но в последующие годы руководство страны меняло свое отношение к празднику Победы. Уже в 1948 году 9 мая был рабочим днем. Правительство объяснило такие перемены тем, что в мирное время нужно работать и восстанавливать разрушенное народное хозяйство, а о войне следует забыть. Вместе с войной почти на 20 лет власти забыли о ветеранах, которые ценой своей жизни приближали Победу. Истинная же причина «политики забвения» заключалась в том, что верховная власть таким образом пыталась ослабить потоки гражданского сознания, направленные на глубокое осмысление противоречивой военной

проблематики. Особенно это касалось вопросов компетентности всей государственной системы во время войны и соответствия целей ее осуществления фундаментальным общественным интересам после войны. Особое опасение государственно-партийной элиты и ее номенклатура вызывало фронтовое братство – питательная среда оппозиционных построений. Ситуация изменилась спустя 20 лет, когда система несколько модернизировалась и оказалась в состоянии использовать в государственных интересах и в целях активизации патриотического воспитания молодежи «фактор памяти». В 1965 году 20 летие Победы отпраздновали пышно, 9 мая снова объявили нерабочим днем. В настоящее время День Великой Победы является народным праздником почти на всем постсоветском пространстве. А теперь мы отмечаем в этом году и во многих странах Европы 70 летие празднования Победы.

Наверное нет такого человека, который бы не знал о страшной войне, которую пережил наш народ, и в которой победили наши дедушки и бабушки. Во многих семьях есть истории о войне, которые передаются из поколения в поколение. Наша семья не исключение. На Войну ушел старший брат моего дедушки, его звали Туралин Утепберген 1909 года рождения красноармеец 307-ой стрелковой дивизии. С войны он так и не вернулся, считался в списке без вести пропавших. Поиски продолжались много лет. Нужную мне информацию я нашла на сайте «Мемориал» в 2008 году, где именные списки безвозвратных потерь начальствующего, младшего и рядового состава по фронту №2 частей и подразделений 307 стрелковой дивизии за период с 24.07 по 5.08.1942г. в количестве 191 человек. Главной целью проекта «Мемориал» - это дать возможность миллионам граждан узнать судьбу или найти информацию о своих погибших или пропавших без


193

вести родных и близких, определить место их захоронения. Мы, внуки, нашли деда в списке погибших. Он захоронен 27 июля 1942 году в Братской могиле в деревне Росстани Ливенского района Орловской области РФ. Хочу обратить внимание на то, что вместе с дедом также участвовали в ВОВ и захоронены в этой Братской могиле уроженцы Актюбинской области Челкарского района из 13 и 15 аулов красноармейцы – Имамбаев Бахридин /1904 г.р./ и Джалмуратов Исабай /1904 г.р./, а также красноармейцы уроженцы из Тайпакского района колхоза «Коммунизм» Западно-Казахстанской области – ТугултаевКинжигали /1901 г.р./ из аула Холодильный Гурьевской области – Куйлибаев Кинджигали /1899 г.р/ (так указано в документах). Возможно, что родные этих героев также находятся в неведении и будут рады любой информации.

Какие же мы все таки счастливые, что можем беззаботно просыпаться утром, радуясь солнцу, не слыша залпов артиллерии, гула самолетов над головой, взрыва бомб, так как это было 22 июня 1941 года. ВОЙНА.... Как гром среди ясного неба прозвучали эти слова из репродуктора. Эта беда ворвалась в каждый дом непрошенной гостьей, и принесла с собой боль и утрату, жестокость и разрушение, страдание многих людей и, в первую очередь, детей. Каждый человек в годы войны старался своим трудом на фронте и в тылу приблизить Победу. Война - это кровь, слезы и бесконечные человеческие страдания...Никакя сила не способна уничтожить нацию, заставить ее исчезнуть, если это не сделает она сама.

Один из столпов самосохранения нации, придающий силу противостоять времени, способному превратить камень в песок, а цветущие края в пустыню, это память нации, ее историческое сознание. Именно такая память и такое сознание образует свершения, воплощенные в деяния личностей, оставивших неизгладимый след в истории, в сознании народа. Из исторических глубин до нас не дошли ни прекрасные города ни солнечные столицы саков и тюрков, завоевавших и приучивших целый мир к прекрасному и великому. Их нет, но сохранились имена великих мудрецов от Анахарсиса до аль-Фараби, владычицы саков Тумарханым (Томирис), великой праматери нашей – ДомалакАна, красивейших Баян сулу и КызЖибек, мифического героя Ер Тостика из казахской сказки. Их светлые образы формировали и закаляли дух нации. Читая и рассказывая истории подвигов батыров, исследуя труды казахских мудрецов, великих деятелей, поэтов и людей искусства, ученых и новаторов мы очищаем наши сердца от мелочности и трусости. Мы очищаем наши души и становимся сильнее. Наши деды и прадеды передают нам сквозь годы свою силу, мужество, величие через эти великие образы. Герой – это человек, совершивший храбрый и смелый поступок. Чтобы быть героем достаточно отличиться однажды в своей жизни, возможно даже на несколько минут. Герои Великой Отечественной совершали подвиги каждый день. Мы, потомки этих героев в течение всей жизни должны чтить память своего народа, любить свою Родину, своих родителей.


194

ҰЛЫ ОТАН СОҒЫСЫНА 70 ЖЫЛ

Симұханова А.О Қазақ-Орыс Халықаралық университетінің

«Психология-201» мамандығының 2-курс студенті Ғылыми жетекшісі: Дусипова А.


Қазақ елінің көп жылдық

тарихында елеулі орын алатын оқиғалардың бірі Отан үшін соғыс, яғни Ұлы отан соғысы болып табылады. 1941-1945 жылдар аралығындағы қайғы-қасіретті жылдар деп атасақ қате болмас. Себебі осы соғыс уақытын да елден ата-анасынан, жолдасынан, отбасынан жырақтап соғысқа атанды. Отанын қорғау мақсатында көптеген боздақтарымыз, ата-әкеміз құрбан болды.

Соғысты бірінші болып қарсы алғандардың қатарында Кеңес Одағының батыс шебін күзеткен ондаған мың қазақстандық-шекарашылар болды. Атақты Брест гарнизонының өзінде 1941 жылдың көктемінде біздің 3 мыңдай жерлесіміз қызмет еткен, шілде айында олардың көпшілігі әскерден елге қайтулары керек болған. Соғыс өрті ішке қарай тез еніп, Брест қамалының тірі қалған қорғаушылары партизандар қозғалысына қосылды. Олардың қатарында 190 қазақстандық болған және олардың көбісінің сүйегі беларусь жерінде қалған.

Соғыс кенеттен басталғанымен, Қазақстан, бүкіл Кеңес Одағы сияқты, алғашқы күннен бастап жұдырықтай жұмылды. Республиканың түпкір-түпкірінде әскери комиссариаттарға еріктілер ағылды. Кеше ғана мектеп партасында отырған бозбалалар мен бойжеткендер де, қала мен ауыл тұрғындары да соғысқа сұранды.

1939 жылдың дерегі бойынша, біздің республикамызда 6,2 миллион адам тұрып жатқан. Соғыс жылдары Кеңес армиясының қатарына 1 миллион 200 мың қазақстандық шақырылған, 20-

дан астам атқыштар дивизиясы мен басқа да құрылымдар жасақталған.

Жеңіске қазақстанның ауыл шаруашылығына да өз үлесін қосты. Республиканың барлық экономикасы әскери «рельске» қойылды: бейбіт мақсаттағы шығыстар барынша қысқартылды, көптеген кәсіпорындар қорғаныс өнімдерін шығаруға кірісті. Ер азаматтардың бәрі армия қатарында болғандықтан, зауыттарда әйелдер, қариялар, жасөспірімдер еңбек етті. Еңбек тәртібі қатайтылды, жұмыс уақыты ұзартылды. Алты апталық, 23 сағаттық жұмыс күні бекітілді, демалыстар тоқтатылды. Бірақ ешкім қынжылған жоқ. Бүкіл ел «Бәрі де майдан үшін, бәрі де Жеңіс үшін!» деген ұранмен еңбек етті.

КСРО-ның батыс өңірлерінен көшірілген халықпен қоса, 1941 жылдың күзінде Қазақстанға Полвольжеден жүздеген мың немістер мен поляктар жер аударылды. 1942-1944 жылдары 507 мың балқар, қарашай, ингуш, шешен халқы, 110 мың түрік-месхетиндер,180 мың қырым татарлары күшпен жер аударылды. Оған қоса, күн сайын Қазақстанға жаралы жауынгерлер мен офицерлер тиелген пойыздар ағылып жатты. Әскери госпитальдердің көбісі Алматыда құрылды.

Қазақ КСР-і КСРО Қорғаныс Халық комисарының нарядтары бойынша және еріктілердің қатарынан майданға 1 196 164 адам, сондай-ақ еңбек армиясының құрылыс батальондары мен жұмысшы саптарына тағы да 700 мыңға жуық адам аттандырды. Бұдан бөлек, 178 мыңға жуық адам соғыс басталар алдында Кеңес Қарулы Күштерінің қатарында


195

қызмет етті. Жаумен ұрысқа шекарашылар, сондай-ақ Кеңес армиясының батыс шекаралары маңындағы құраманың офицерлері мен солдаттары бірінші болып кірісті. Еліміздің басқада халықтарының ұл-қыздарымен қатар біздің республиканың жастары да жаумен балтық теңізінен қара теңізге дейінгі майдан шептерінде ерлікпен шайқасты. Даңқты Брест қамалын қорғаушылар: шекарашылар Г.Абдрахманов пен Лобанов, атқыштар В. Горянов пен Қ.Иманқұлов, минометші В.Фурсов жаумен белдесті.

Бұрын айтқандай Қазақстанда әскерге алу науқаны ойдағыдай өтті. Республикада барлығы 12-атқыштар дивизиясы, 7-атқыштар бригадасы, 4 атты әскер дивизиясы және Қарулы Күштер мен әскер түрлерінің әр саладағы жеке полктері мен батальондары жасақталды.

Ұлы отан соғысының алғашқы айларында қазақстандықтар Лепая, Перемишль, Саорема аралы, Минск Одесса, Бельцы, Шаулей, Севастопль және т.б. қалалар үшін шайқасты. Әсіресе 1941 жылы қараша-желтоқсан айларында Мәскеу түбіндегі шайқаста қазақстандықтардың жауынгерлік даңқы шықты. Республикада ақталған 316-атқыштар дивизиясына астанаға апаратын негізгі өзекті жолдардың бірі –Волокаламск тас жолын қорғау тапсырылды. Мұнда майор Бауыржан Момышұлы басқарған 1073-ші атқыштар полкі жау шабуылына дивизияның басқа бөлімдерімен бірге ерлікпен тойтарыс берді. Қысқа мерзім ішінде бұл дивизияның жауынгерлері бір танк және екі жаяу әскер дивизиясын талқандады. 316-дивизияның жоғары қаһармандық қабілетін қамтамасыз етуге оның командирі И.В.Панфилов зор еңбек сіңірді. Мәскеуді қорғау тарихында панфиловшылар дивизиясы бөлімдерінің саяси жетекшілері П.В.Вихров, М.Ғабдуллин, автомат-шылар Т.Тоқтаров, Р.Аманкелдиев

өздерінің өшпес ерліктерімен із қалдырды.

Қазақстанда құрылған басқа дивизиялар, бригадалар мен полктер Ұлы отан соғысы майдандарына 1942 жылы кіргізілді.

Ақтөбеде жасақталған Наумов-тың 312-дивизиясы Малоярославт түбінде жаудың үш – төрт дивизиясына қарсы бір жеті бойы қасарысқан қорғаныс ұрысын жұргізді. Ұлы отан соғысы барысында Сталинград шайқасы үлкен бет бұрысқа әкелді. Осы шайқаста Жамбыл қаласында жасақталған 81-атқыштар дивизиясы жауды талқандауда салмақты үлес қосты. Қазақстандық жауынгерлер тек сталинград түбінде ғана емес, сонымен қатар Курск ішінде, Днепр,Ленинград үшін шайқаста жанқиярлықпен соғысты. Д.Шыныбековтың, С.Жылқышиевтің есімдері мақтанышпен аталады.

1943 жылы 5 тамызда 12-ші және 8-ші дивизия жауынгерлері қатысқан Батыс және Брлыск майдандарының әскерлері Орел және Белгородты немістерден азат етті.Смолепск және Витевск облыстары азат етілді.

1944 жылдың күзі -1945 жылдың көктемінде қазақстандықтар Европа халықтарын немістік езгіден азат ету ісіне де үлкен үлес қосты.

Фашистік Германияның мызғымас қамалы Германияда қазақстандық 456-шы және 209-шы атқыштар, 173-ші артиллерия полктері шайқасты. 1945 жылдың 16 сәуірінен бастап 2 мамырға дейін қазақстандық жауынгер Германияның астанасы Берлинді алуға қатысты. Лейтенант Рахымжан Қошқарбаев қатардағы жауынгер Дулатовпен бірге алғашқылардың бірі болып, Рейхстат қабырғасына қызыл жалау тікті.

Ұлы отан соғысы майдандарында көрсеткен ерліктері үшін 96638 қазақстандықтар Кеңес Одағының орден,медальдарымен наградталды. 500-ге жуық қазақстандыққа Кеңес Одағының Батыры атағы берілді. Олардың 99-ы қазақ. Солардың


196

қатарында Кеңестік Шығыстың қос қарлығашы, Қаһарман қыздары-Әлия Молдағулова мен Мәншүк Мәмедова бар. Кеңес Одағының Батыры атағы ұшқыщтар Т.Бегилдинов, Л.И.Беда, И.Ф.Павлов, С.Д. Луганскийге екі реттен берілді.

Соғыс қазақстан үшін өте қымбатқа түсті. Ұлы отан соғысында 603 мыңдай қазақстан азаматтары ерлікпен қаза тапты.

Ұлы отан соғысы жылдарында тек майдангерлеріміз ғана емес еңбек ерлері де марапатталды. Соғыс жылдарында елді саяси-экономикасын көтерген де осы еңбек ерлері болып саналады. Кәсіпорындар түрлі зауыттарда жұмыс атқарды және

майдангерлерімізге керекті заттарын жеткізген болатын. Ол туралы да айта кетпеуге болмайды.

Жалпы алғанда 1941-1945 жылдар аралығындағы соғыста көптеген шығындарға әкелді. Адам жағынан болсын, техника жағынан болсын. Бірақ оған қарамастан біздің батырларымыз ерлік көрсетті. Ұлы Отан соғысының біткеніне 70 жыл болсады бұл біздің есімізде мәңгі сақталмақ. Қазіргі кезде біз бейбіт зайырлы елде өмір сүріп жатырмыз. Біз әрине бақыттымыз. Осындай жағдайға жеткізген ата-әкелерімізге алғысымыз шексіз. Біз батырлардың ұрпағымыз мен мақтаныш етемін.


197

АКТЮБИНСК В ГОДЫ ВЕЛИКОЙ ОТЕЧЕСТВЕННОЙ ВОЙНЫ

Мамбеталина Жансия Жумабековна, студентка 1 курса специальности «Дизайн»

Казахско-Русский Международный университет; 030006, Актобе, ул. Айтеке би, 52 22 июня 1941 фашистская

Германия внезапно напала на СССР. По городам и селам мирной

страны понеслось грозное слово «Война». Документы тех лет подчеркивают, что все народы Советского Союза поднялись на защиту страны. С первых дней нашествия фашистов неотложной и оперативной задачей стала перестройка всей жизни страны в военных условиях. В кратчайший срок страна превратилась в единый военный лагерь.

Составной частью перестройки экономики страны на работу в условиях войны явилось размещение и ввод в строй эвакуированных предприятий. С августа по декабрь 1941 года на территорию Актюбинской области были перебазированы промышленные предприятия из Витебска, Днепропетровска, Москвы и других регионов, охваченных войной.

В октябре 1941 года в Актюбинск был эвакуирован Московский рентгеновский завод (впоследствии завод «Актюбрентген»). 12 ноября 1941 года завод был размещен в зданиях курсов повышения квалификации партийных работников и педагогического института. Через три месяца, то есть с февраля 1942 года, в холодных условиях, часто в холодных помещениях с весьма стесненными площадями, в напряженных заводских буднях предприятие стало выпускать продукцию. У станков трудились 150 московских рабочих и выпускники курсов местного фабрично-заводского обучения. Завод выпускал медицинские рентгеновские аппараты трех видов походные, переносные и диагностические стационарного типа. Все три типа аппаратов строго поставлялись Главному санитарному управлению Красной Армии для нужд

действующей армии и тыловых госпиталей. Основным видом выпускаемой военной продукции были подрывные машинки типов ПМ-1, ПМ-2 для инженерных войск (саперных частей и партизанских отрядов).

7 ноября 1941 года из Днепропетровска в Актюбинск была эвакуирована чугунно-меднолитейная механическая промышленная артель «Большевик», которая впоследствии стала известна как завод «Актюбинсксельмаш». Вместе с артелью прибыла 31 единица оборудования, 48 человек работников и 69 человек членов их семей. Согласно решению исполкома областного Совета депутатов трудящихся №34/41 от 22 декабря артель была размещена в помещении бывших складов «Автотрактор – сбыт» и прилегающей к нему территории. Уже в феврале 1942 года она стала выпускать арматуру для авиационной промышленности.

В ноябре 1941 года на станцию Яйсан из Москвы прибыла эвакуированная тремя эшелонами автобронетанковая ремонтная бригада. Всего в составе приехало 815 человек, в том числе 18 военнослужащих, 67 инженерно-технических работников, 35 служащих, 245 основных производственных специалистов, 60 подсобных специалистов, 18 человек пожарной и стрелковой охраны, члены их семей (374 человек). Личный состав разместился в Яйсане. На каждого человека в среднем приходилось до двух квадратных метров жилой площади. При этом одиночкам предоставлялись общежития. Станки, имущество и запчасти разместились в учебных классах, подсобных зданиях, ремонтных помещениях и на территории школы механизации. Постановлением исполкома


198

Актюбинского областного совета депутатов трудящихся и бюро обкома КПК (б) от 19 декабря 1941 года в Актюбинске – в здании железнодорожного техникума – была размещена эвакуированная из Москвы шерстопрядильная фабрика. Для размещения 350 рабочих и ИТР подготовили жильё.

Кроме промышленных предприятий, в город и область в период с 1941 по 1942 годы прибыло несколько военных училищ. На основании приказов командующего ВВС и командующего Средне-Азиатским военным округом 15 декабря 1941 года в область перебазировалась Борисоглебская Краснознаменная военная авиационная школа пилотов им. В.П. Чкалова. Данная школа по тому времени являлась самой большой базой подготовки пилотов истребителей. От успешного развертывания и начала работы школы зависело пополнение фронта тысячами летчиков.

В конце мая 1942 года в соответствии с указанием заместителя председателя Государственного комитета обороны, маршала Советского Союза Климента Ворошилова и постановлением Военного Совета Южноуральского военного округа в Актюбинске было открыто 2-е Бердичевское пехотное училище. В октябре 1942 года в поселке Берчогур было эвакуировано Камышинское танковое училище.

Во время войны на территории Актюбинской области размещалось несколько эвакуационных госпиталей. В области разместились четыре эвакуационных госпиталя на 1700 коек: эвакогоспиталь №7 на 400 коек на станции Алга; эвакогоспиталь №8 в городе Челкар; в г. Актюбинске – эвакогоспиталь №5 на 500 коек и эвакогоспиталь №6 500 коек. Эвакогоспитали были размещены в зданиях гостиницы, родильного дома, интерната и школы.

В октябре 1941 года в Хобдинском районе области был размещен прибывший из Элисты Калмыкский государственный театр драмы. Решением исполкома областного Совета депутатов трудящихся от 20 октября 1941 года для него было определенно место пребывания в поселке Нова – Алексеевка. Для коллектива был выделен клуб райцентра, театр был обеспечен топливом, освещением с тем, чтобы мог начать творческую работу с ноября 1942.

Вместе с промышленными предприятиями, административными учреждениями и культурными заведениями в Актюбинскую область прибывало и население, эвакуированное из оккупированных врагом территорий. Эшелоны с эвакуированным населением из прифронтовой полосы начали прибывать в Актюбинск уже в начале июля 1941 года.

Актюбинская областная власть приняла решение от 23 июля 1941 года «О приеме и размещении эвакуированного населения». Был создан отдел по приему и устройства эвакуированных. В сжатые сроки для размещения прибывающего населения подготовили квартиры в колхозах. Для передвижения эвакуированных предоставлялся колхозный и совхозный транспорт.

К 25 августа 1941 года в Актюбинскую область эвакуированных прибыло 3211 человек. Они были распределены по районом: Актюбинский – 595, Новороссийский – 372, Ключевой – 376, Мартукский – 376, Родниковский – 553, Джурунский – 49, Темирский – 15, Челкарский – 69. Из среды эвакуированных на работу в колхозы был направлен 1841 человек, на промышленные предприятия – 501 человек, в школы – 227 человек. К концу июля 1941 года временно нетрудоустроенных в эвакопункте осталось 485 человек. Следует подчеркнуть, что среди эвакуированных было значительно количество мастеров


199

своей профессии. К примеру, среди прибывших населения были бухгалтеры – 119, портные – 70, продавцы – 47, инженеры – 32, техники – 46 человек. Домохозяек насчитывалось 125, нетрудоспособных – 1387 человек.

На 10 января 1942 года в Актюбинской области было размещено более 28000 эвакуированного населения, из них 10689 человек трудоспособных, 9280 детей и 8064 человек нетрудоспособных. В область прибыли в основном из Москвы, Ленинграда, Киева, Харькова, Днепропетровска, Курска, Чернигова. В Актюбинской области, кроме эвакуированных, было размещено 24000 спецпереселенцев, из них 6280 поляков, 5360 молдаван из Бессарабии, 3000 человек из Астраханя, Крыма и 9356 немцев из Поволжья.

Местные власти обязывались обеспечить заблаговременную подготовку к приему, размещению и трудоустройства согласно утвержденному плану, позаботиться об устройстве детей в школы, интернаты, снабжении топливом, продовольствием. Этим же решением предписывалось организовать медицинское обслуживание и развернуть среди

эвакуированных и местного населения широкую разъяснительную работу.

В годы войны в Актюбинск прибыли и иностранцы. Так, в ноябре 1942 года в Актюбинск по эвакуации прибыли 112 человек испанских политэмигрантов (26 мужчин, 55 женщин и 31 ребенок). Они были эвакуированы из города Орджоникидзе. 17 человек сразу отправилось на фронт добровольцами, остальные пошли работать на заводы, колхозы и совхозы.

Среди эвакуированного населения надлежащее внимание уделялось детям из детских домов. Так, 16 июня 1942 года в Темирский район из Сталинграда было эвакуировано более 110 детей. Они были окружены заботой и вниманием со стороны властных структур и со стороны населения района. Таких примеров в документах в фондах областного государственного архива предостаточно.

В год 70-летия Великой Победы исследователям предстоит сделать еще немало для восстановления данных по эвакуации в годы Великой Отечественной войны. Это долг не только перед народом сегодня, но и перед поколением будущего.


200

ИСТОРИЧЕСКОЕ ЗНАЧЕНИЕ ПОБЕДЫ НАД ФАШИЗМОМ

Нысамбаев Никита Вячеславович, студент 1-го курса специальности Менеджмент

Казахско-Русский Международный университет; 030006, Актобе, ул. Айтеке би, 52 Бой идет святой и правый Смертный бой - не ради славы, Ради жизни на земле (А.Т.Твардовский)

Мир находится накануне великой

годовщины победы прогресса над фашизмом, разгрома гитлеровской Германии в результате Второй мировой войны. 70-летие Победы- великая дата, поскольку есть возможность поклониться еще живым ветеранам Великой Отечественной войны, воинам Советской армии за спасение человечества.

Юбилей Победы важен и есть силы, которые хотят свести почти на нет решающую роль Советского народа и его Армии в разгроме фашизма.

Следует вспомнить, что так называемые демократические капиталистические государства : Англия, Франция, США в конце 30-х годов очень надеялись, что мощь фашисткой Германии обрушится на Советский Союз.

Это им было бы только "на руку". В 1938 г. Германия ввела войска в Австрию и захватила её. Обращение СССР к Лиге наций с предложением объединить силы, чтобы "укоротить" агрессора, не было услышано. "Завтра может быть уже поздно,- говорилось в заявлении Советского правительства, - но сегодня время для этого еще не прошло, если все государства, в особенности великие державы займут твердую недвусмысленную позицию в отношении проблемы коллективного спасения мира" .

В 1938 году на первом плане в международных отношениях стоял вопрос о расчленении Чехословакии. Надо отметить, что даже Черчилль 21 сентября 1938 г. передал в прессу заявление, в котором говорилось:

"Расчленение Чехословакии под нажимом Англии и Франции равносильно полной капитуляции западных демократий перед нацисткой угрозой применения силы. Такой крах не принесет мира или безопасности ни Англии, ни Франции... Мнение, будто можно обеспечить безопасность, бросив малое государство на съедение волкам, - роковое заблуждение" . Но премьер-министром Англии был тогда Чемберлен - противник контактов с СССР, надеявшийся, что "пушки будут стрелять в другую сторону". Даже Черчилль в это время писал : "Советские предложения фактически игнорировались..., к ним отнеслись с равнодушием, чтобы не сказать с презрением. События шли своим чередом, так, будто бы Советской России вообще не существовало. Впоследствии мы дорого заплатили за это" . 28 сентября 1938 г. Чемберлен с восторгом сообщил, что Гитлер согласился встретиться с премьер-министром Англии, Франции и Италии на конференции в Мюнхене. Зал парламента ответил овацией. В конце сентября в Мюнхене состоялся позорный сговор. Чемберлен и премьер-министр Франции Деладье согласились с отторжением от Чехословакии Судетской области и передачей ее Германии. Над Чехословакией нависла опасность полного поглощения Германией . Чемберлен ликовал, считая, что он "ублажил" агрессора. В то же время в июне 1938 г. Муссолини писал Гитлеру: "Фюрер. Теперь пришло время разделаться с Англией. Италия будет участвовать в штурме острова".


201

Черчилль и его немногочисленные сторонники осудили Мюнхен, но не более того. Парламент 366 голосами против 114 одобрил Мюнхенское соглашение.

Посол Германии в Англии Дирксен в конце 1938 г. сообщал своему правительству: "Чемберлен питает полное доверие к Фюреру". Мюнхен " создал основу для перестройки англо-германских отношений. Сближение между обеими сторонами - одна из главных целей английской внешней политики ". Вынашивался "Пакт 4-х: Германии, Италии, Англии, Франции и "принятие этими державами определенных гарантий против Советского Союза".

Полпред СССР в Лондоне Майский в письме наркому иностранных дел Литвинову 25 ноября 1938 г. сообщал по этому поводу о "флирте" Чемберлена с Германией. Чемберлен вообще мечтал о пакте Германия-Англия. На XVIII съезде ВКП(б) в отчетном докладе ЦК говорилось, что в СССР оценивает эти игры как недостойные , они "опасны". Политика невмешательства может окончиться серьезным провалом" .

Мы так подробно пишем об этих переговорах, потому что ныне о Мюнхене как бы забыли. Западные писаки упорно муссируют пакт "Рибенотроп-Молотов" , несколько оттянувший нападение Гитлера на Советский Союз. Упорно вытаскиваются "ошибки" Советского Союза, а свои замалчиваются. Дошло дело до того, что Советский Союз виноват в освобождении Прибалтийских стран от фашизма. Можно напомнить, что по плану, изложенному Гитлером в книге "Майн Кампф", эти страны, как и славянские: Польша, Россия и др. не должны были существовать. Восточные земли - жизненное пространство Германии. Спасенный мир должен помнить роль Советской армии, ее самоотверженность в борьбе с фашизмом. Вспомним еще раз У.

Черчилля, который в своих мемуарах писал: "Самодовольная глупость и беспомощность англичан... сыграли определенную роль в развязывании тех ужасных бедствий, которые обрушились на мир" .

22 июня 1941 г. гитлеровские войска, нарушив пакт о ненападении, обрушились на Советский Союз. К этому времени Гитлер покорил почти всю Европу. К слову сказать, Польша "воевала" 17 дней, Франция -44, другие страны и того меньше.

Напомним, что город Севастополь 250 дней защищался от превосходящих сил противника, Ленинградская блокада длилась 900 дней, Киев сражался с фашистами 73 дня. Сражались, естественно, войска, которым помогало население. Одессу фашисты осаждали 69 дней, Смоленск-60, историческая оборона Сталинграда продолжалась 162 дня. Современные социологи изучают эти явления самоотверженной борьбы в "условиях катастрофы". Как написала Анна Ахматова: "Час мужества пробил на наших часах и мужество нас не покинет".

Наш народ терпел великие лишения. Армия несла большие потери. Отрицательно на боеспособности страны сказались предвоенные массовые репрессии военных и промышленных кадров и просто тружеников в промышленности и в сельском хозяйстве.

По грандиозности и напряженности вооруженной борьбы Великая Отечественная война не имеет себе равных в истории. Ни одному народу не довелось перенести таких испытаний, которые с честью вынес наш многонациональный народ. Изучение истории Отечественной войны имеет большое познавательное и воспитательное значение.

В июне 1941 г. Черчилль писал И.Сталину :"Мы все здесь очень рады тому, что русские оказывают такое смелое, мужественное сопротивление безжалостному вторжению нацистов.


202

Храбрость и упорство советских солдат и народа вызывают всеобщее восхищение. Мы сделаем все, чтобы помочь Вам... Нам нужно лишь продолжать прилагать все усилия, чтобы вышибить дух из злодеев".

Помощь в определенном смысле со стороны союзников имела место. 200 самолетов были посланы в Архангельск, так же как и 3 млн. пар ботинок, а также шерсть, сукно, продукты. Перечисляя все это, Черчилль 26 июля 1941 г. писал: "Великолепное сопротивление русских армий в защите родной земли объединяет всех нас. Предстоящей зимой Германии придется испытать ужасную бомбардировку... Мы сделаем все, что в наших силах".

Но известно, союзники тянули со вторым фронтом до 1944 г. Особенно старался Черчилль, тогда уже на посту премьер-министра наблюдал, как истекает кровью Советская Армия. Открыть второй фронт в 1942 г. обещал и Рузвельт, но с тем же результатом. Это был заранее рассчитанный обман, прикрытый красивыми словами.

В феврале 1943 г. Рузвельт поздравил Сталина с "эпической победой у Сталинграда, которая навсегда прославила Ваше имя... Командиры и бойцы Ваших войск на фронте, мужчины и женщины, которые поддерживали их, работая на заводах и на полях, объединились для того, чтобы покрыть славой оружие своей страны и стать примером для всех объединенных наций".

С одной стороны лидеры союзников не скупятся на красивые слова. После открытия второго фронта 6 июня 1944 г. они неоднократно просят усилить действия Советской армии против немцев в Польше. Черчилль сетует на поражение союзников в Арденах. Лидеры США и Англии очень удивлены, когда Сталин отмечает, что в апреле 1945 г. немцы легко сдают американцам свои города, но борются за каждую деревню в Чехословакии, чтобы не впускать советские войска в Германию.

Тем не менее, сотрудничество на высшем уровне имело место, и роль Советского Союза было оценено Черчиллем и Рузвельтом очень высоко.

В наше время в западной, да и нередко в нашей публицистике эти положения замалчиваются или извращаются. Это - сознательный обман.

Следует отметить, что, напрягая все силы, Советский Союз в годы войны увеличивал свой военный потенциал. Данные таковы: с 1940 по 1942 гг. производство самолетов выросло в 2,5 раза, танков - в 9 раз, артиллерийских орудий - в 3,2 раза, минометов - в 6 раз, пулеметов - в 5,7 раза. Этот процесс - увеличение выпуска оружия - имел место впервые в истории воюющего государства.

Победа досталась огромной ценой. Страна потеряла в ходе войны 8,5 млн. бойцов и командиров и 19,5 млн. мирного населения, т.е. 25% жителей оккупированных районов страны. Из 5,5 млн. человек, угнанных в Германию, погибло 3,4 млн.

После освобождения территории Отечества Советские войска боролись за ликвидацию фашизма в Европе, в частности, как мы упоминали выше, по просьбе Черчилля и Рузвельта.

Солдаты погибали теперь уже на чужой земле.

Цены освободительной миссии в Великой Отечественной войне

Таким образом, надо твердо помнить, что Советский народ спас от уничтожения себя мировую цивилизацию. Союзники участвовали на последнем этапе войны, когда победа была предрешена и оплачены высокой ценой.

Поэт-фронтовик А. Твардовский писал:

Страна родная! Каких и скольких сыновей Не досчиталась ты, родная, Под гром победных батарей. В заключение хотелось бы

привести слова ныне почти забытого героя чешского журналиста Юлиуса


203

Фучика, казненного фашистами после 411 дней заключения в тюрьме Панкрау. Ю. Фучик писал:

«Об одном прошу тех, кто переживет это время, не забудьте!

...Придет день, когда настоящее станет прошедшим, когда будут говорить о великом времени и безымянных героях творивших историю. Я хотел бы, чтобы все знали, что не было безымянных героев, что были люди, которые имели свое имя,

свой облик, свои чаяния и надежды, и поэтому муки самого незаметного из них были не меньше, чем муки того, чье имя войдет в историю.»

Пусть же павшие в бою будут всегда близки вам как друзья, как родные, как вы сами. Пали целые поколения героев. Полюбите хотя бы одного из них, как их сыновья и дочери, гордитесь им, как великим человеком, который жил будущим.


204

БІЗ ФАШИЗМГЕ ҚАРСЫ ЖАН АЯМАЙ КҮРЕСКЕН

ӘРБІР ЖАУЫНГЕРГЕ ҚАРЫЗДАРМЫЗ

Кенес Айдана, Дизайн мамандығының 1-курс студенті Қазақ-Орыс Халықаралық университеті, 030006, Ақтөбе, Әйтеке би көш. 52

Ұлы Жеңіске биыл 70 жыл толып

отыр. Жеңіс! 1945 жылдың 9-мамыры күні дәл осы шаттық хабарды естіп тұрып, бүкіл әлем теңселіп кетті. Жер жүзі халықтарының жүректері қуаныштан лүпіл қақты... Кеңес Одағының тұрғындары 5 жыл бойы күндей күркіреген соғыста – 1418 күн мен түндерде, бүкіл жігерімен Жеңіске ұмтылған...

Миллиондаған адамдар мерт болды. Миллиондаған адамдар мүгедек болып қалды. Миллиондаған адамдар бет алдына босып кетті. Бірақ бәрібір Берлингтегі рейхстаг үстінде жеңіс туы желбірей көтерілді. Осы жеңісте Қазақстаннан шыққан қаһарманмен жауынгерлердің қанымен, жанымен мына жарық өмір үшін аянбай ұмтылған зор үлестері бар еді.

Біз Жеңіс күнін жақындатқан, қаратүнек фашизмге қарсы жан аямай күрескен әрбір жауынгерге қарыздармыз. Ұлы Отан соғысы және Ұлы Жеңіс. Бұл екі сөз бір-бірінен толықтыра түседі. Ұлы Жеңіс біздің халқымыздың орасан зор құрбандықтарымен келген қасіретті арифметикасы.

Соғыс салған зардап әлі күнге дейін толық жойылған жоқ. Олардың Отан үшін қан кешкен әрбір қадамы, жеңісті жақындата түскен әрбір күні ұмытылмайды. Өйткені, ерлік шежіресі ұрпаққа ұлағат, ертеңгі күнге үлгі боларлық сабақ. Биыл ТМД елдері осы соғыстағы ортақ ұлы Жеңістің 70 жылдығын мерекелеуде. Біз соғыстан кейін туған ұрпақ кешегі Ұлы Отан соғысы жылдарындағы аға ұрпақтың – қазақтар мен қазақстандықтардың жанкешті ерлігі туралы тек оқулықтардан, көркем әдебиеттен және кинотуындылардан ғана білеміз.

Жеңістің 70 жылдығы қарсаңында Ұлы Отан соғысында қаза

тапқан боздақтардың рухына бас иіп, олардың ерлігінің саяси – кейінгі буынның азаматтық парызы. Соғыста біздің әкелеріміз ежелден еркіндік аңсаған ер қазақтың өршіл рухын, батырлығын әлемге паш етті. Қазақ ұлты ұландарының антқа адалдығын көрсетті.

Отан соғысы майдандарында, жау тылындағы партизандар мен Еуропа елдеріндегі қарсыласу қозғалысы қатарында шайқасып, фашизм концлагерьлерінде қаза тапқан өжет, қайсар қандастарымыз рухына бас иеміз. Әрине соғысты, оның қорытындыларын бағалауда әр ұрпақтың өз көқарасы болуы мүмкін. Уақыттың тарихи-саяси оқиғаларды бағалауға, саралауға өз таңбасын салуы – табиғи құбылыс. Бірақ олар түбегейлі, принципті мәселеде өзгермеуі керек. Көлемі, қаталдығы, адам және материалдық шығыны жағынан екінші дүниежүзілік соғыс адамзат тарихындағы ең жойқын соғыс болды.

Ол дүние жүзі халықтарының бестен төртінің тағдырына әсер етті. Соғыс қимылдары әлемнің 40 мемлекетінің аумағында жүрді. Ең соңғы деректер бойынша бұл алапатта 60 мил. адам қаза тапты. Кеңес Одағының адам шығыны ресми түрде 27 мил. деп есептеледі. Әлем 1941 жылы соғыста кім бастап, оған адамзат тарихында бұрын-соңды болып көрмеген қандай қатер төніп тұрғанын бірден сезді.

Бүгінгі ұрпаққа Ұлы Отан соғысындағы Кеңес Одағы мен оның халықтарының жеңісінің факторлары туралы айту парыз. Оны жас ұрпақ білуі керек. Ол соғыстағы жеңістің қайнар көздері, негіздері мен қозғаушы күштері туралы ондаған, тіпті мыңдаған еңбектер жазылған.


205

Қазақстанның Ұлы Жеңіске үлесі айрықша болды. Республикамыз халқы қаһарлы жылдары тас- түйіндей бекілді. Қазақстан халқының соғыс қажеттеріне жұмылдырылуы 24% жеткен. Ал екі майданда бірдей соғысқан Германия халқының соғысқа жұмылдырылуы 12 % болған. Осы деректен-ақ тылдағы еліміз залқына қандай ауыртпалық түскенін айқын көруге болады. Салмақ әйелдер мен жасөспірімдерге түсті. Соғыс жылдары өнеркәсіпте еңбек еткендердің 50% жеңіл, сондай- ақ тамақ өнеркәсібінде 85-90%, ауыл шаруашылығында 80% астамы әйелдер болды. Жастар жұмыс істейтіндердің 35-40% құрған. Осындай жұмысшылар құрамымен Қазақстан соғыс жылдары КСРО-да өндірілген молибденнің 60%, металдық висмуттың 65%, полиметалл рудаларының 79%, мыстың 35%, қорғасынның 83% берді. Батыс аудандардан көшірілген 220 кәсіпорынды қабылдап, қысқа мерзімде іске қосты. Өз халқының тұрмыстық-әлеуметтік жағдайы төмен бола тұрса да республикамыз соғыс жылдары орталыққа 4 829 мың тонна астық, 600 мың тонна ет тапсырды.

Республика малшылары Қызыл Армияға 110 мың ат берді, бұл 10 атты әскер дивизиясын құруға жетті. Соғыс өртіне шалынған аймақтардан эвакуацияланған жүздеген мың адамдарды, кейіннен саяси-сүргінге түсіп, депортацияға ұшыраған 1 миллионға жуық әртүрлі этнос өкілдерін қабылдады. Мұның бәрі республикадағы әлеуметтік-тұрмыстық жағдайды одан әрі күрделендірілгені белгілі.

Халқымыз осының бәріне ерекше төзімділік көрсетіп, тағдыр талқысымен келгендерге қол ұшын берді. Ұлы Отан соғысы жылдарындағы ерлігі үшін 500 қазақстандық Кеңес Одағының Батыры атағын алды. Биылғы жылы Ұлы Отан соғысының аяқталғанына 70 жыл толып отыр. Соңғы мәліметтер бойынша, бұрынғы Кеңес Одағының 27 миллиондай адамын жалмаған сұрапыл соғыста Қазақстаннан 1 миллон 600

мыңдай жауынгер жауларға қарсы жан аямай шайқасты. Одақ бойынша 12 мыңнан астам жауынгерлер, командирлер, қолбасшылар, партизандар, қарапайым халық өкілдері 1934 жылы белгіленген ең жоғарғы атақ – Кеңес Одағының Батыр атағын иеленеді. Солардың қатарында осы үлкен атаққа қазақ ұлтының 103 азаматы ие болыпты. Бұрынғы деректерде, тіпті тарих оқулықтарының беттерінде бұл сан бірде 97, бірде 98 болып беріліп келген болатын.

Қазақсан Ұлы Отан соғысына біртұтас елдің құрамдас елдің құрамдас бөлігі ретінде кірісті. Мемлекеттік Қорғаныс комитетінің 1941 жылғы қаулысымен Қазақстан және Орта Азия, Кавказ Респуликаларында ұлттық әскери құрамалар жасақтала бастады. Сол жылы қазақ жерінде жеті атқыштар дивизиясы, үш атты әскер дивизиясы, үш атқыштар бригадасы құрылды.

Қазақстанда жасақталған 316 атқыштар дивизиясының (командирі генерал – мойор И.В.Панфилов) бөлімшелері 1941 жылдың 16 қарашасында Мәскеуге өршелене ұмтылған неміс басқыншыларының тегеурінді шабуылын тойтарып, жанқиярлық ерліктің жарқын үлгісін көрсетті. Волоколамск тас жолындағы Дубосеково бекетін қорғаған атақты 28 –ші панфиловшылар сапында Н.Есболатов, Ә. Қосаев, А.Қожабергенов, М.Сеңгірбаев сынды қазақ жауынгерлері қаһармандықпен шайқасты. Осы жылдың 18-21 қарашасында Мәскеуді жаудан қорғау шайқастарында ботальион командирі, аға лейтенант Бауыржан Момышұлының сарбаздары асқан ерлік көрсетіп, даңққа бөленді.

1942 жылы Бородино селосының маңындағы қиян-кескі ұрыста қазақ жауынгері Т.Тоқтаров ішін оқ тіліп, ішек-қарны ақтарылып түссе де атысты тоқтатпады. Арыстанша алысып жүріп, 49 фашисті жер жастандырған Төлегеннің ерлігін асқақтатқан «Жас қазақ» әні бүкіл майдан даласына жайылды. Тарихқа «Сталинград


206

шайқасы» деген атпен енген алапат ұрыс 6.5 айға (1942 жылдың шілдесінен -1943 жылдың ақпанына дейін) созылып, ақырында, неміс басқыншыларының бетін қайтарып, меселін басқан бетбұрысты кезеңге айналды.

1943 жылы Невель қаласы үшін ұрыста пулеметші Мәншүк Мәметова ерлікпен қаза тапты. Оған Кеңес одағының Батыр атағы берілді. 1944 жылы жойқын шабуылға шыққан Кеңес әскерлері 900 күн жау құрсауында қалып, адамзат тарихы білмеген азапты күндерді бастан өткеріп жатқан Ленинград қаласын азат етті. «Ленинградтық өренім» деген жыр жолдап, аштық пен жалаңаштықтан қиналған қала тұрғындарының жігерін жанып, рухтарын көтере білді.

Ұлы Жеңіс әкелген құндылықтар туралы айтқанда ойға ең алдымен сол бір қантөгіс, жиһангерлік соғыстан аман қайтқан ағаларымыз бен апаларымыздың соғыстан кейінгі қоғамдық өмірдің әр саласында атқарған адамгершілік, тәрбиелік, отансүйгіштік, жас ұрпаққа қамқорлық, әділеттілік пен тазалықтық қорғаушысы болған ерекше миссиясы туралы айту парыз. Иә, майдангерлер қай салада да үлгі болды.

Бүгінгі Тәуелсіз Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық жүйесіне, Қазақстанның индустриялы, аграрлы ел болып қалыптасуындағы басқару мектебін құрудағы рөлін айту парыз. Отан соғысынан қайтқан жеңімпаздар аса құштарлықпен, адалдықпен, іскерлікпен еңбек етті. Отан соғысы жеңімпаздарының ерекше миссиясы туралы айтқанда ғалымдарымыздың екінші тылдағы ерлігі туралы айту қажет. Белгілі ғалымдар М.Ғабдуллин, С.Аманжолов, С.Бәйішев, А,Нүсіпбеков, С.Зимонов, А.Абдуллин, Ә.Қайдаров және басқалары соғыс кезінде ең қиын сәттерде жауынгерлердің арасына саяси- тәрбие жұмысын жүргізіп, алдыңғы шепте аянбай соғысса, соғыстан кейін ғылымның бүкіл бір саласына бағдар,

басшылық жасап, Қазақстанда іргелі ғылымның дамуына ерекше үлес қосты.

Ұлттық акдемияның академиктері атанды. Соғыстың от-майданында жүріп «алты малтаны ас етіп», «толарсақтан қан кеше жүріп», елге жеңімпаз ретінде оралған олар соғыстың ерлік рухын, адам бойындағы бар қасиетке сын болған алапат қиыншылықта өзінің азаматтық арына дақ түсірмей, тіпті дәлірек айтсақ қазақ ұлты ұландарының ерлігі мен мәрттігі, жанкештілігі мен төзімділігі туралы бүгінгі ұрпаққа жеткізген кешегі өткен Бауыржан Момышұлы мен Қасым Аманжолов, Жұбан Молдағалиев бастаған жазушылар мен ақындардың шығармашылық ерлігін, бүгінгі ортамыздағы қайырымдылық пен әділдіктің, патриоттықтың жыршысы мен күзетшісіндей Әбдіжәміл Нүрпейісов, Әзілхан Нұршайықов, Мұзафар Әлімбаев, Қалмұқан Исабаев және басқаларды айту парыз.

Иә, 1945 жылдан бері көп оқиға болды. Бірнеше ұрпақ ауысты. Елімізде түрлі күрделі оқиғалар болды. Әлемнің саяси картасында Тәуелсіз Қазақстан мемлекеті берік орын тепті. Кеңес жауынгерлерін өз туының астына топтастырған коммунистік идеология мұрағатқа кетті. Соғыстың қорытындысында қалыптасқан социалистік лагерь, әлем саяси дамуының бағытын анықтаған Ялта бейбітшілік шарты, Варшава шарты ыдырады. Кеңес халқының Ұлы Отан соғысындағы ерлігі әлемді таңқалдырып, мойындатты. Оған қазақстандықтар мен қазақтар қосқан қасиетті де қаһармандық ерлік үлес – ерлікті біз мақтан тұтамыз. Аға ұрпақтың ерлігі мен әскери даңқы жас ұрпақты Отанымыздың болашағы үшін азаматтық жауапкершілікке, елін қорғауға әзір болу рухын сіңіреді. Олардың ерлігі алдында тағзым етіп бас ию тірілерге қажет.

Ер есімі - ел есінде мәңгі сақталады. Ешкім де, ештеңе де ұмытылмақ емес. Тәуелсіз Қазақстан елі өз боздақтарын қастерлеп, қасиеттейді!


207

Біз өз аталарымызды мақтан тұтамыз өйткені, олар біз үшін Отан үшін қасық қандары қалғанша күресіп, бізге жеңіс сыйлады. Бұл жеңістің басты себебі, әрине, халқымыздың Отанға деген сүйіспеншілігі, қайтпас қайсар ерлігі, сын сағаттағы отаншылдық қасиеті. Екіншіден, ортақ жауға қарсы күрестегі көп ұлтты КСРО халықтарының ынтымағы мен достығы еді.

Бұл соғыста Кеңес Одағын мекендеген барлық халық бір жеңнен қол, бір жеңнен бас шығарып отанын қорғады. «Ел үмітін ер ақтар, ер атағын

ел сақтар» - дей келе Ұлы Отан соғысының 70 жылдығына орай ата-бабаларымыздың рухына тағзым ретінде олардың ерен ерліктерін, жер, Отан, біздердің жарқын болашағымыз үшін жасаған ерліктерін мәңгілікке есте сақтап, жадымызда ұстаймыз. Қанша жылдар өтседе, бұл соғыста ерлікпен қаза тапқан әрбір батырларымздың тарих төрінен орын алатыны және ұрпақтары мәңгі жеңіс алауын сөндірмей, Отан үшін от кешкендерді әрқашанда жүрек түпкірімізде ұстаймыз.


208

КАЗАХСТАН-АРСЕНАЛ ФРОНТА ВЕЛИКОЙ ОТЕЧЕСТВЕННОЙ ВОЙНЫ

Юмашова Айгерим Кенжебаевна, студентка 1 курса, специальности Туризм


Казахстан, располагая огромной территорией, обладая богатейшими возможностями, накануне войны имел сравнительно небольшие трудовые ресурсы, здесь проживало около 6 млн. человек. С началом войны состав населения существенно изменился: с одной стороны наиболее трудоспособная часть мужчин пополнила ряды воюющей армии, с другой – в Казахстан эвакуировались и переселялись граждане из прифронтовой полосы. Как прямое следствие войны, возросло число женщин, занятых в промышленности, особенно в сельском хозяйстве; изменилось также соотношение городского и сельского населения.

Работа по-военному, металлурги в июле 1941 г. перевыполнили месячные задания, нефтяники организовали допольнительные бригады по добыче и бурению нефти.

Фронт требовал не толбко первоклассной боевой техники, боеприпасов и продовольствия, но и обмундирования, снаряжения.

Казахстан являлся крупнейшей животноводческой базой страны, в 1941 г. по сравнению с предыдущим годом поголовье скота в колхозах увеличилось на 20,9%. Эти успехи позволили увеличить поставки фронту продовольствия и сырья.

Неизмеримо возросли роль и значение железнодорожного транспорта, которым в 1941-1942 гг. перевезено около миллиона человек, большой объем оборудования для промышленных предприятий. Он не только питал фронт всем необходимым, но и доставлял на оборонные заводы все больше стратегического сырья. Движение поездов было переведено на особый военный график. Строительство железных дорог не прекращалось и в годы войны. Силами колхозников

Жамбылской области уложено 134,3 км. дороги к местам фосфоритных залежей в горах Каратау, введены в строй дороги Агадырь-Акшатау, Састобе-Кельтемашат, Лепсы-Андреевка. Труженики полей и ферм трудились, не зная усталости. В 1941 г. республика сдала государству 100,7 млн. пудов хлеба, в основном за счет колхозов. Это имело большое значение в условиях, когда враг оккупировал наиболее богатые зерновые районы. Перевыполнены плановые задания по сдаче хлопка-сырца, сахарной свеклы, табака, сдано государству свыше 114,6 тыс. тонн мяса, 283,7 тыс. тонн молока, 14,6 тыс. тонн шерсти, более 2,8 млн. шт. разного кожевенного сырья. По производству животноводческой продукции и сырья Казахстан занял ведущее место среди тыловых районов. По всей стране гремела трудовая слава Ш.Берсиева, Ы.Жакаева, Ким Ман Сана, С.Онгарбаевой, бригадиров тракторных бригад П.А.Ангелиной, Н.Я.Кудлая, комбайнеров Р.И.Нежибекского, В.П. Кривич.

«В суровое время Советская страна и Красная Армия не испытывали серьезной нехватки в продовольствии» - писала «Правда» 12 мая 1942 г.

Помощь фронту усилилась особенно в 1942 и 1943 гг. Это стала возможным благодаря максимальной концетрации трудовых ресурсов на важнейших объектах промышленности, ускоренному вводу в действие десятков новых крупных предприятий, оборонной промышленности, подняло военнопромышленный потенциал Казахстана. В январе 1943 г. досрочно завершено строительство первенца черной металлургии республики – Актюбинского завода ферросплавов, химический комбинат развернул работу по производству буры, борной и фосфорной кислоты, соды и других


209

химических элементов, нужных для военной промышленности и сельского хозяйства.

Под особым контролем ГКО осуществлялось строительство горно-химического комбината «Каратау». В мае 1943 г. вблизи Атасуской группы месторождений. Для ускорения его сооружения правительством республики в ноябре было мобилизовано 3 тыс. чел. В том же году в Караганде были сданы в эксплуатацию 6 шахт, добыча угля увеличена по сравнению с 1942 г. на 35,6 %. За трудовые успехи 200 передовиков производства награждены орденами и медалями. Соревнование получило широкий размах среди рабочих на нефтяных промыслах, где трудилось 3548 передовиков производства, выполнявших ежедневно по 2-3 нормы. Наращивал свой производственный потенциал Алматинский завод тяжелого машиностроения, на котором за первый год объем выпуска продукций увеличился в 2,2 раза. Намного увеличил производство продукций Шымкентский завод прессавтоматов и Кокшетауский механический завод.

На предприятиях Рудного Алтая и Центрального Казахстана введены в действие новые мощности по добыче и обогащению свинцовой и вольфрамовой руд, позволившие Казахстану стать основной базой по их добыче. Росла также добыча марганца, хромитовых руд. Все это имело чрезвычайно важное значения для производства качественной стали, выпуска совершенных образцов новой боевой техники.

Резкое увеличение промышлен- ного потенциала республики потребовало много электроэнергии. В 1943 г. вступила в строй Петропавловская ТЭЦ, началось сооружение каскада мелких ГЭС на реках Малая и Большая Алматинка, на которых широко применялся испытанный еще в мирное время метод скоростных народных строек. Наращивали выпуск продукции

предприятия легкой и пищевой промышленности. Наряду с увеличением мощности действующих было построено много новых текстильных и пищевых предприятий. Вместо имевшихся в 1940 г. 26 предприятий в большинстве своем полукустарного типа, в 1943 г. действовали 43 крупных фабрики.

Одним из могучих арсеналов страны стал Казахстан на завершающем этапе войны. С началом массового изгнания оккупантов война вступила в завершающий этап. Фронт, протянувшийся в несколько тысяч километров с севера на юг, все больше требовал боевой техники, боеприпасов и снаряжения, продовольствия и обмундирования. Наращивалась производственная мощность по выпуску важнейших стратегических материалов и сырья для нужд оборонных предприятий. Благодаря усилиям геологов открыты десятки новых месторождений полезных ископаемых. Казахстан занимал ведущее место в стране по добыче и производству полиметаллических руд, цветных и редких металлов.

В 1944 г. сдана в эксплуатацию первая очередь Текелийского свинцово-цинкового комбината, начал выпускать продукцию Усть-Каменогорский цинковый завод. Возникли новые отрасли тяжелой индустрии: черная металлургия, нефтеперерабатывающая промышленность. Карагандинским углем снабжались промышленные центры Сибири, Урала, Поволжья и другие районы страны. В 1945 г. построено и сдано в эксплуатацию 19 новых шахт и 3 угольных разреза общей мощностью около 6 млн. т. в год.

Наращивали мощности новые нефтепромыслы: Кошкар, Комсомольск, Тентек-Сор, Жолдыбай. В годы войны на Эмбе введено в строй 430 новых скважин. За последние три года войны Казахстан дал стране 2477,2 тыс. т. высококачественной нефти. Расширялась возможность пищевой и легкой промышленности, построено и


210

сдано в эксплуатацию 36 пищевых предприятий.

Швейные и обувные фабрики и артели промкооперации освоили и поставляли фронту более 50 видов обмундирования, обуви и различного боевого снаряжения. Продукция, изготовленная казахстанскими предприятими, позволила обеспечить потребность сотен дивизий.

В результате высоких темпов промышленного развития за годы войны удельный вес валовой продукции промышленности в народном хозяйстве поднялся с 60% в 1940 г., до 66% в 1945г. Велик трудовой подвиг земледельцев и животноводов. В 1942 г. заготовлено 84,3 млн. пудов хлеба, а урожайность зерновых в в среднем составила 7,9 ц/га. Многие передовые земледельцы получали более высокие урожаи. Знатный полевод Уильского района Актюбинской области Ш.Берсиев вывел новый засухостойчивый высокоурожайный сорт проса, наиболее приспособленный к местным почвенно-климатическим условиям. В 1942 г. он собрал с гектара по 175, а в 1943-по 202 центнера. Такого урожая не знала мировая практика, он сделал 4 мировых рекорда.

Высокие урожаи риса получали мастера своего дела И.Жакаев и Ким Ман Сан из колхоза «Авангард» Шилийского района Кызылординской области. Рекордный урожай сахарной свеклы выращивали гектарники колхоза «Красная звезда» Жамбылского района Жамбылской области С.Онгарбаева, Д.Жантохова и др. Большие трудности приходилось преодолевать животноводам. В условиях войны при отсутствии техники обеспечить кормами многомиллионное поголовье скота, тем более создать страховые запасы кормов на зиму, было крайне тяжело. Но животноводы, опираясь на многовековой, трудовой опыт, практиковали использование отгонных пастбищ. Колхозы и совхозы в 1942 г. сдали в счет мясопоставок 160,4 тыс. голов крупного рогатого скота, что

почти вдвое больше, чем в 1941 г., и 878,1 тыс. овец или почти в 3 раза больше, чем в предыдущем году.

Недостаток рабочей силы, техники, вследствие этого сокращение посевных площадей, нехватка минеральных удобрений, к тому же засуха и неурожай 1943 г, - все это могло не сказаться на состоянии колхозно-совхозного производства. Но принимались эффективные меры по укреплению материально-технической базы сельского хозяйства. Большую помощь селу в этом оказывали промышленные предприятия, изготовлявшие запасные части.

За 4 года войны Казахстан сдал государству на 1,9 млн. пудов, картофеля и овощей на 159 тыс. т. больше, чем в довоенные четыре года.

При отступлении гитлеровцы разграбили, сожгли и разрушили 1710 городов и поселков, более 70 тыс. деревень, без крова остались 25 млн. советских граждан. Быстрейшее восстановление ближнего тыла действующей армии имело громадное военно-хозяйственное значение.

Колхозы, совхозы и МТС Казахстана оказывали неоценимую помощь освобожденным районам. 26 марта 1942 г. Казахстан принял первую делегацию из освобожденных районов Московской области, ей выделено 1273 овцы, 142 коровы, 184 свиньи, 35 лошадей, 9 т. семян и др. Освобожденным от фашистов районам только с 1 июня 1942 по 1 июня 1943 Казахстан отправил 3879 трактористов, 593 бригадира тракторных бригад, 106 механиков, 221 комбайнера, 69 директоров МТС, 115 агрономов, хотя самим не хватало.

В освобожденные районы Северного Кавказа и Украины только в 1943 г. послано 4 тыс. тракторов, много другой сельскохозяйственной техники, туда выехало 70 бригадиров тракторных бригад, 300 комбайнеров, 145 агрономов, более 100 механиков.

Казахстан взял шефство над Орловской областью, к концу 1943 г.


211

сюда отправлено 11,6 тыс. голов крупного рогатого скота, около 74 тыс. овец и коз, 552 рабочих вола, 722 лошади, свыше 18 тыс. свиней. В помощь трудящимся области казахстанцы отчислили от своего скромного заработка свыше 3,3 млн. руб., в том числе 2 млн. руб. специально на восстановление детских учреждений, выделили оборудование для двух детских садов и яслей, родильного дома, двух больниц, 3 фельдшерских пунктов, 11 сельских библиотек и т. д.

Труженики республики проявляли большую заботу о раненных и семьях фронтовиков. История войн не знает такого широкого по своим масштабам и результатам всенародного движения, такого единодушия, какие проявлял народ Казахстана, взяв шефство над эвакогоспиталями на 321 000 коек. Повседневную помощь оказывали раненым женщины-общественницы, женсоветы, созданные при райвоенкоматах.

Проявляли заботу и о тех, кто потерял на войне здоровье и стал

инвалидом, для них была открыта больница восстановительной хирургии в Алматы, грязелечебный курорт в Жана-Коргане, курорт «Аул» в Семипалатинской области. Их готовили к новым трудовым профессиям: при госпиталях налажено производственное обучение, за годы войны получили различные специальности 15 тыс. инвалидов. Государство заботилось о семьях фронтовиков, только на первые 11 месяцев войны в республике были назначены пособия 240,9 тыс. семьям фронтовиков, а я 1 января 1943 г. 378 тыс. семей военнослужащих получили государственное пособие.

Много внимания уделялось детям – сиротам, их бытовому обустройству и обучению, расширилась сеть детских учреждений. На 1 мая 1945 г. функционировало 179 детских домов, в которых воспитывалось 27,6 тыс. детей, оставшихся без родителей 93,1 тыс. детей, трудоустроено свыше 6400 подростков.


212

ПОДВИГИ КАЗАХСТАНЦЕВ НА ФРОНТАХ ВЕЛИКОЙ ОТЕЧЕСТВЕННОЙ ВОЙНЫ

Ардакова Айдана Ардаккызы, студентка 1-го курса


Еще в самом начале войны день и ночь шла напряженная работа по комплектованию новых частей и подразделений и их обучению. В окрестностях городов быстро строились полигоны, стрелковые тиры. Одной из первых в Казахстане сформировалась 316-я стрелковая дивизия, ядром личного состава которой явились трудящиеся Алматинской, Жамбылской и Южно-Казахстанской областей, частично – Кыргызстана. Командиром был назначен генерал-майор И.В.Панфилов, участник гражданской войны. Новые воинские части комплектовались из рабочих (40%), колхозников (около 50 %) . Формировавшиеся войсковые соединения были многонациональными. Например, 310 стрелковая дивизия состояла из 40 процентов казахов, 30 процентов русских, 25 процентов украинцев и 5 процентов представителей других националь-ностей – узбеков, татар, кыргызов и т. д.

Беспримерное мужество в первых боях с фашистами показали защитники Брестской крепости, среди которых были 400 казахстанцев: рядовой А. Мусурманов, политрук В. Лобанов, К. Аманкулов, Г. Жуматов, Ш. Шолтыров и многие другие.

К осени 1941 г. немецко-фашистские войска, имея численное превосходство в боевой технике и тактике, оккупировали Прибалтику, Белоруссию, Молдавию и часть Украины, блокировали Ленинград и Крым. Опасность, нависшая над страной, возрастала. В немецких штабах завершилась подготовка к операции «Тайфун» по взятию Москвы до наступления зимы.

Мощное наступление немцев группы армии «Центр» началось 30 сентября, удар наносился в обход

Москвы с севера и юга при одновременном продвижении крупных сил с запада. В этих величайших сражениях участвовало более 25 вражеских дивизий, в том числе 23 танковых и моторизованных. 15 ноября началось «генеральное» наступление на Москву. Свой главный удар на северо-западных подступах к столице враг наносил в полосе обороны 316-й дивизии, державшей линию фронта с 25 октября. У разъезда Дубосеково 28 панфиловцев приняли неравный бой. В неравном бою почти все они погибли, но танки врага не прошли. Подвиг панфиловцев стал ярким примером массового героизма советских воинов, на их примере учились мужеству защитники Родины. В подвиге панфиловцев, среди которых были русские, казахи и кыргызы, проявилась нерушимая братская дружба народов, всем 28 отважным воинам присвоено звание Героя Советского Союза.

В боях под Москвой проявилось воинское мастерство командира батальона старшего лейтенанта Бауржана Момышулы. Вскоре после битвы на Волоколамском шоссе он стал командиром полка, а в 1943 г. – командиром 8-й гвардейской дивизии в звании полковника, в возрасте 34 лет.

17 июля 1942 г. началась Сталинградская битва, продолжавшаяся 200 дней и ночей, которая закончилась крупнейшей победой советских вооруженных сил. На главном направлении вели бои солдаты и офицеры 29-й стрелковой дивизии, сформированной в Акмоле, она находилась в составе 64-й армии генерала В.И. Чуйкова.

Другие две казахстанские дивизии – 27-я гвардейская и 292-я стрелковая – приняли участие в боях северо-западе Сталинграда.


213

Дорогу Элиста – Астрахань, по которой немецкие и румынские части пытались прорваться к низовьям великой русской реки, чтобы захватить нефтяной Баку, перекрыли батальоны 152-й стрелковой бригады, сформированной в Уральске. Потеряв в боях с бригадой и ее соседями более 2 тыс. солдат и офицеров, 18 танков, враг оказался от попыток наступать на Астрахань. Поселки заводов «Красный Октябрь» и «Баррикады», а также центральные кварталы города стойко обороняли полки 193-й стрелковой дивизии. В 124-й отдельной стрелковой бригаде, защищавшей северо-западные подступы Сталинграда и его северную окраину, казахстанцы составляли около трети ее личного состава. В начале битвы на Волге в 64-ю армию входил сформированный в Казахстане 156-й отдельный мотострелковый батальон, бойцы и командиры которого только с 24 августа по 6 сентября переправили на правый берег сотни тракторов и около 70 орудий. За это же время на левый берег они вывезли 5 тыс. раненых бойцов и офицеров.

19 ноября 1942 г. советские войска после тщательной подготовки перешли в решительное контрнаступление между Волгой и Доном, сломив оборону противника, тесня его во всех направлениях.

Много казахстанцев сражались в частях и соединениях Юго-Западного и Донского фронтов, прорвавшихся в тыл армии генерала Паулюса с севера. Автоматчик И.Ш. Сюмбаев, бывший колхозник Мангыстауского района, оставшись один на броне подбитого врагом танка «КВ», не растерялся и, продолжая бой, истребил несколько десятков гитлеровцев.

Сын Карагандиского шахтера летчик Н.Абдиров за 16 вылетов уничтожил 16 танков, 28 автомашин и 18 повозок, дзоты и до полусотни оккупантов. Ему посмертно присвоено звание Героя Советского Союза. Минометчик К. Сатпаев, бывший бригадир колхоза «Коктобе»

Шаяновского района Южно-Казахстанской области уничтожил два взвода солдат, а когда остался один и на него шел немецкий танк, с миной в руках бросился под гусеницы и подорвал его, преградив путь пехота при переходе в наступление. Ему также посмертно присвоено звание Героя Советского Союза. Воины казахстанской 387-й стрелковой дивизии 28 декабря 1942 г., перейдя по льду и уцелевшим мостам через Дон, преследовали отходящего противника и 2 января 1943 г. совместным ударом со 2-м гвардейским корпусом, овладели г. Тормосии, имеющим важное военно-стратегическое значение. В ходе боев с 10 по 31 января воины 21-й и 38-й стрелковых дивизий уничтожили около 17 тыс. солдат и офицеров противников и столько же взяли в плен. За отвагу и доблесть в боях, высокое мастерство, дисциплину и организованность они были преобразованы соответственно – в 72-ю и 73-ю гвардеские дивизии.

Советские воины с боями прошли до 700 км и вышли к линии городов Белгорода и Орла. Победа Советской Армии под Сталинградом имела всемирно-историческое значение, ознаменовав собой коренной перелом в ходе Великой Отечественной войны и во всей второй мировой войне.

Летом 1943 г. развернулась битва на Курской дуге. Советский народ ценою больших лишений и невзгод сумел не только выровнять соотношение в силах на фронте, но и презойти врага по численности личного состава в 1,2 раза, по танкам – в 1,6 и самолетам – в 2,8 раза. К этому времени советские войска имели все возрастающие превосходство над противником в боевом мастерстве.

В Курской битве участвовало более сотни стрелковых дивизий, танковых корпусов и бригад, в том числе несколько казахстанских частей и соединений. На линию обороны 72-й гвардейской стрелковой дивизии юго-восточнее Белгорода противник бросил в наступление две пехотные и одну


214

танковую дивизии. За 6 дней жарких боев враг, потеряв около 7 тыс. солдат и офицеров, 46 танков, 30 орудий, сумел в центре и на правом флаге дивизии оттеснить наши части всего на 20 км.

Ожесточенные бои в те дни разгорелись и на участке казахстанской 8-й стрелковой дивизии, но все усилия гитлеровцев прорвать позиции оказались напрасными, они вклинились в нашу оборону всего на 6-12 км.

Отразив первые мощные удары, Советская Армия перешла в контрнаступление, которое началась 12 июля войсками Западного и Брянского фронтов, 5 августа были освобождены Орел и Белгород. Москва впервые салютовала героям Победы. После этого стало традицией салютовать в честь воинов – освободителей крупных городов. 100-я казахская национальная стрелковая бригада в составе 3-й ударной армии Калининского фронта участвовал в Невельской операции. В этих боях отличилась бывшая студентка Алматинского мединститута пулеметчица Маншук Маметова. Она первая из женщин Востока стала Героем Советского Союза. При освобождении Латвийского города Невеля снайпер из этой же бригады жамбылец Ибрагим Сулейменов истребил 239 фашистов. За

свой подвиг он награжден В. Ленина Невеле его именем названа улица.

С 17 сентября по 10 октября 1943 г. 101-я казахская национальная стрелковая бригада, действовавшая в составе 4-й ударной армии, порвала вражескую оборону в районе г. Демидова и освободила 158 сел и деревень Смоленской и Витебской областей, уничтожила около 3 тыс. оккупантов и захватила богатые трофеи – боевую технику и снаряжения. В составе войск Западного фронта, осуществлявших Смоленскую наступательную операцию, действовали также казахстанские 30-я гвардейская и 88-я стрелковая дивизии.

Важнейшей частью общего наступления Советской Армии, развернувшегося после победы на Курской дуге, явилось форсирование Днепра на всем протяжении фронта почти в 750 км. 123 воина – казахстанца за подвиги в боях за освобождение украинской земли при форсировании реки удостоены звания Героя Советского Союза. Среди них стрелки Т. Ибрагимов, К. Ирисбеков, С. Шакиров, артиллерист Я.М. Киселев, минометчик П.Д. Литвинов, кавалерист Т. Кенжебаев и др.


215

ЗАРУБЕЖНАЯ И ОТЕЧЕСТВЕННАЯ ИСТОРИОГРАФИЯ ВЕЛИКОЙ ОТЕЧЕСТВЕННОЙ ВОЙНЫ

К.Б. Абубакиров, студент 1 курса специальности Учет и аудит


Начинать статью с комментария, что термин «Великая Отечественная Война» (ВОВ) не признаётся современной зарубежной историографией. Согласно последней ВОВ просто часть «Второй мировой войны» (ВМВ), ВОВ действительно часть ВМВ, но является её решающей частью, определившей исход ВМВ. Именно Советская армия противостояла один на один на Европейском континенте непобедимой до того немецкой армии, разгромила её и этим спасла человечество от уготованного ему существования по законам богопротивной расовой теории Гитлера.

В термине «Великая Отечественная Война» отражено выкристаллизовавшееся с начала войны единство как всех слоёв общества, так и всех народов, проживающих на постсоветском пространстве. Однако, блистательные победы советской армии, как на Европейском, так и на Азиатском континентах не устраивали не только врагов, но и союзников. Ведь признать эти победы – значит, признать победу советского строя, руководства страной и сплочённого им народа. Первые свидания об итогах ВМВ народы получали из газет и радиопередач. По мере накопления этой информации возникала необходимость в систематизации к её изучению.

После окончания войны во многих журналах и книгах, особенно Германии, публиковались статьи об отдельных операциях и других вопросах ВМВ. К середине 50-х годов появились труды по итогам Второй мировой войны, в которых немецкие генералы спешили отмежеваться от Гитлера и свалить на него все вину за проигранные ими сражения. Несколько позже в военных журналах СССР

начали печататься переводы статей английских и американских авторов, касающиеся отдельных вопросов ВМВ. Но уже тогда стало заметным переиначивание многих принципиальных событий и ВМВ, и ВОВ.

В дальнейшем историография бывших союзников и противников СССР о войне превращается в сложнейший конгломерат различных течений, школ и группировок, объединенный общей идеологией. При этом спецификой историографии каждого из участников войны является истолкование важнейших проблем войны с точки зрения сегодняшних интересов своей страны. По направленности эта историография разделяется на две группы: объективно-доброжелательную и тенденциозно-враждебную, причем, если в первые послевоенные годы по горячим следам войны преобладало первое направление, то с началом холодной войны – второе, ставшее государственной политикой ведущих западных стран. Эта политика осуществляется в США Центром военной истории при Конгрессе, в Великобритании Исторической секцией кабинета министров, в Германии Военно-историческим управлением бундесвера, в Японии – отделам управления национальной обороны.

Рассматривая ВМВ как тяжелейшее событие XX века, страны-участники уделяют ей большое внимание. Так, в США издано 85-томное издание «Армия США во Второй мировой войне», в Англии – 80 –томная «Официальная история Второй мировой войны», в Германии – 40 –томное издание «Германский рейх и Вторая мировая война», в Японии – 96-


216

томное издание «Официальная история войны Великой Восточной Азии». Основная направленность доминирующей в последнее время тенденциозно-враждебной СНГ историографии сводится к следующему: - стремлению снять с империалистических государств ответственность за развязывание ВМВ, переложив её на СССР или, по крайней мере, рассматривать его как соучастника этой ответственности. При этом делается попытка представить нападение Гитлера как вынужденную меру защиты Европы; - преуменьшению вклада СССР и его руководства в дело разгрома фашистского блока, объясняя победы экономической мощью и организационными возможностями США; - тенденциозному толкованию источников победы СССР, объясняя последнюю проснувшимся национализмом и забывая, что среди сражающихся были людей двух десятков национальностей, нескольких вероисповеданий и двух рас.

Установить истину о политических и военных намерениях воюющих сторон модно только на основании документальных данных. Такие данные начали появляться после рассекречивания архивов воевавших сторон: англо-американских – с конца 80-х годов, советских – с начала 90-х годов.

Однако, как это ни пара-доксально и печально, в годы перестроечных смут отдельные оппозиционные группы в обстановке эйфории демократии и свободомыслия как бы подлили масла в огонь западным фальсификаторам. Подтверждением сказанного является развернутая в начале 90-х годов фальсификация событий ВОВ и наводнение отечественного книжного рынка под прикрытием «Свободы слова» опусами Резуна-Суворова и Бунича, в которых мифологические и совершенно лживо трактуется начало ВОВ. В дальнейшем,

уже в декабре 1999 года эта трактовка повторяется в телепередаче Е.Кисилева. Под всякими соусами восхваляется личность А.А. Власова, части которого в апреле 1945 года защищали Берлин под командованием немецких генералов. До этого, в 1998 году по ОРТ без комментариев демонстрировался английский сериал о ВМВ, в котором битва при Эль-Аламейне приравнивался по значимости Сталинградской, а высадка союзников на Сицилии – битве на Курской дуге.

В 90-ые годы в самой России было рассекречено много документов, касающихся событий ВОВ и ВМВ, но к сожалению, благодаря стараниям оппозиционных групп, преподносились с англо-американской подачи, подтачивающие корни наших побед. В тот период в России, особенно на Украине, Польше книжный рынок был перегружен под прикрытием лозунга «свобода слова» враждебной для стран СНГ переводной и белоэмигрантской литературы. В ней поносились не только И.Сталин и его соратники, но и русские цари Иван Грозный, Петр Великий, Екатерина Вторая. Для последней цели широко использовались опусы польского писателя Казимира Валишевского, позже в одном из российских энциклопедических словарей, эти писания были охарактеризованы как перегруженные бытовыми подробностями и не представляющие научной ценности. Постепенно, но в возрастающем масштабе, в компанию по фальсификации истории ВОВ включились СМИ, причём особенно усердствовали неизвестные доселе журналисты, публицисты, литераторы и лица, обиженные советским режимом. Слово предоставлялось даже буржуазным националистам и бывшим власовцам. Почему недруги народов бывшего СССР уделяют такое большое внимание фальсификации ВОВ. Из всего сказанного видно, зачем они это делают. Потому что победа в ВОВ пока еще не может быть забыта народами и


217

является самым убедительным доказательством жизнеспособности народов постсоветского пространства. Эта утверждение пытаются опровергнуть ссылкой на распад СССР, что является передержкой. За короткий исторический период народы бывшего СССР определили цели своих стран. Они доказывают готовность обеспечения неприкосновенности

границ. Намеченные цели были достигнуты, причем при самых неблагоприятных для страны условиях.

Из всего изложенного явствует, что доведение всей правды о ВОВ до широких масс нашей страны, и, прежде всего, до молодёжи, является в настоящий момент задачей государственной важности.


218

НАШИ ЮБИЛЯРЫ / БІЗДІҢ МЕРЕЙТОЙ ИЕЛЕРІ

ТУЗЕЛЬБАЕВ ЕРГАЛИ ОШПАНБАЕВИЧ ДОКТОР ЮРИДИЧЕСКИХ НАУК

Тузельбаев Ергали Ошпанбаевич, родился 18 февраля 1955 года в г. Алма-Ата. После окончания общеобразо-вательной средней школы в 1972 году поступил в Карагандинскую высшую школу МВД СССР, по завершению которой был направлен для дальнейшей прохождения службы в Калининский РОВД г. Алма-Ата. В период с 1976 по 1981 годы работал на должностях: инспектора, старшего инспектора уголовного розыска, начальника штаба Калининского РОВД г. Алма-Ата. С учетом его практического опыта оперативной работы, назначен старшим инспектором по особо важным делам Управления уголовного розыска МВД Казахской ССР, где проработал с 1981 по 1983 годы. Проработав в территориальных подразделениях в 1983 г. изъявил желание посвятить себя работе в Карагандинской высшей школе МВД СССР, где с 1983 по 1987 годы проработал начальником курса основного подразделения. Работая в высшей школе, стремясь к научно-исследовательской деятельности, в 1988 году поступил очно в адъюнктуру Всесоюзного научно-исследователь-ского института МВД СССР, которую окончил в 1991 году, с защитой

диссертации и получением ученой степени кандидата юридических наук, продолжил работу в Карагандинской высшей школе МВД СССР в должности старшего преподавателя.

В 1994 году с учетом опыта практической работы в оперативной службе назначен главным инспектором Штаба МВД Республики Казахстан и в том же году откомандирован в Аппарат Президента Республики Казахстан, с назначен на должность заведующего сектора правоохранительных органов Секретариата Совета безопасности Республики Казахстан.

Учитывая его высокую профессиональную деятельность в правоохранительных органах, высокую квалификационную категорию, а также практический опыт в территориальных подразделениях и учебных заведений МВД, с 1997 года продолжил службу в органах внутренних дел на различных руководящих должностях ведомственных учебных заведений, затем в 2001 году назначен начальником управления учебных заведений Департамента кадровой работы МВД Республики Казахстан. В этом же году с учетом знаний, огромного опыта практической и педагогической работы,


219

морально-деловых качеств назначен начальником Костанайского юридического института МВД Республики Казахстан. В период с 2003 по 2009 годы работал начальником Шымкентского юридического колледжа МВД РК им. Б. Момышулы. В апреле 2004 года Решением Ученого Совета Казахско-узбекского инженерно-гуманитарного университета присвоено ученое звание ПРОФЕССОРА.

В 2005 году успешно защитил диссертацию на тему: «Правовые и организационные основы управления

общественной безопасностью в Республике Казахстан: проблемы теории и практики» результатом его деятельности являются свыше 70 научных работ, из которых 2 монографии, 7 учебных пособий, а также научные статьи и доклады. И 24 февраля 2006 года решением Комитета надзора и аттестации в сфере образования и науки Министерства образования и науки Республики Казахстан получил ученую степень доктора юридических наук.

С января 2009 года по июль 2010 года работал начальником Актюбинского юридического колледжа МВД РК, а затем в связи с преобразованием в высшее учебное заведение, приказом МВД в июле 2010 года назначен начальником Актюбинского юридического института МВД РК. За достигнутые успехи в работе и безупречную службу в органах внутренних дел имеет ряд поощрений, в том числе поощрялся руководством МВД РК. Награжден медалями: «За безупречную службу в ОВД» 3-й, 2-ой, 1-ой степени, «Ветеран ОВД», «Қазақстан Республикасының 10 жыл», «Құқық тәртібін қамтамасыз етуде шыққаны үшін», «Қазақстан Конституциясына 10 жыл», «Қазақстан полициясына 15 жыл», знаками «Отличник милиции», «Заслуженный работник МВД», Почетными грамотами МВД СССР, МВД РК, отмечен

Благодарственным письмом Президента Республики Казахстан, юбилейной медалью «20 лет Независимости РК», является Почетным работником Министерства образования и науки РК, Заслуженным работником МВД РК. Женат, хороший семьянин, воспитывает двоих детей.

За период службы в ОВД, а также в научно-педагогической деятельности им подготовлено и опубликовано в местных и республиканских средствах массовой информации более 60-ти научных трудов, учебно-методических пособий, а также является председателем Ученого и учебно-методического Совета, членом докторского диссертационного совета. Осуществляет научное руководство магистрантов и докторантов. Активно занимается научной деятельностью.


220

С сентября 2014 года продолжает

работу профессором на кафедре «юриспруденции» в Казахско-Русском Международном Университете. Ергали Ошпанбаевич возглавил академическую кафедру «Научно-исследовательской

деятельности и практической направленности по теме «Организационно-правовая деятельность правоохранительных органов в обеспечение общественной безопасности».

УВАЖАЕМЫЙ ЕРГАЛИ ОШПАНБАЕВИЧ!

Вам исполнилось 60 лет Почетна эта дата и прекрасна,

И жизнь не прожита напрасно. Гордимся, любим, поздравляем

И дружно все Вам желаем:

Пусть радость сохранится навсегда

И жизнь продлится долгие года!

Большая вами пройдена дорога

Вот и дожили до седин…

Но верьте – шестьдесят - не так уж много, Всего лишь средний возраст для мужчин!

Шестьдесят - особенная дата,

Может вам взгрустнуться в этот час, Что вы были молоды когда-то. Так забудьте. Молодость - сейчас! Ведь в душе она у вас навеки,

Будем мы здоровья вам желать, Ведь мудрей и лучше человека

В этой жизни вовсе не сыскать!

Кафедра «Юриспруденции»


221

К СВЕДЕНИЮ АВТОРОВ

Уважаемые коллеги,

Казахско-Русский Международный университет принимает статьи для Международного научного журнала «Вестник КРМУ».

Журнал имеет ISSN 2307-5686 Научный журнал включает статьи по следующим направлениям: 1. Экономические науки; 2. Гуманитарные науки; 3. Естественные науки; 4. Технические науки; 5. Юридические науки. Общие требования к содержанию: 1. К рассмотрению принимаются научно-теоретические и экспериментальные работы по

проблемам общественных, гуманитарных и прикладных наук, содержащие научную новизну и практическую значимость;

2. Статья должна отражать современный уровень знаний по данному направлению, квалифицированно излагать научно-технические вопросы, обладать сжатым и хорошим литературным изложением, иметь четко выполненные иллюстрации;

3. Материал, предлагаемый для публикации, должен являться оригинальным, неопубликованным ранее в других печатных изданиях;

4. Автор несет ответственность за опубликованные материалы, их научную достоверность, статьи должны быть отредактированы автором и не содержать грамматических, лексических ошибок.

5. Автор представляет свою статью в Научно-исследовательский отдел на бумажном и электронном носителях.

ТРЕБОВАНИЯ К ОФОРМЛЕНИЮ РУКОПИСЕЙ

І. Структура статьи (построчно): НАЗВАНИЕ СТАТЬИ – прописными буквами. Имя, отчество, фамилия (полностью). Ученая степень, звание. Полное наименование организации, город, страна. Аннотация (не более 8-ми строк) на двух языках (аннотация на английском и казахском

языках, если статья на русском языке, на русском и английском языках, если статья на казахском языке - обязательно).

Текст статьи. Список источников. ІІ. Оргкомитет просит авторов при подготовке докладов руководствоваться

следующими правилами: 1. Формат страницы - А4, книжная ориентация. Объем материалов должен составлять

3-7 страниц, отпечатанные через 1,0 интервал, в редакторе «Word», шрифт «Times New Roman», цвет шрифта черный, кегль - 12. Поля: верхнее и нижнее - 2,0 см, левое – 3 см, правое – 1,5 см.

2. Форматирование текста: запрещены любые действия над текстом («красные строки», центрирование, отступы, переносы в словах, уплотнение интервалов).

3. Все рисунки должны быть выполнены черно-белыми и не должны превышать страницу формата А4, изображения должны быть высокого качества. Формат рисунка должен обеспечивать ясность всех деталей. Иллюстрации и таблицы нумеруются, если их количество больше одной.


222

4. Литература. Список использованной литературы должен быть оформлен в соответствии с ГОСТ 7. 1-84. Например:

1. Автор. Название статьи // Название журнала. Год издания. Том (например, Т.26) - номер (например, №3.) - страница (с.34. или с. 15-24.)

2. Аманов С.А. Название книги. Место издания (например Алматы:) Издательство (например, Наука), год издания. Страница.

3. Петров И.И. Название диссертации: дис.канд.биолог.наук. М.: Название института, год.

4. С. Christopolos, The tranmisson-Line Modeling (TML) Metod, Piscataway, N. Paris. 1995. 5. Ссылки на источник в виде порядкового номера помещают в тексте в квадратных

скобках: [16, c.45]. ІІІ. На отдельной странице (в бумажном и электронном варианте) приводятся сведения

об авторе: Сведения об авторе

Фамилия, имя, отчество Название статьи Направление Полное название организации – места работы

(учебы), ее почтовый адрес

Занимаемая должность, ученая степень Номера телефонов (служебный и домашний) с

указанием кода города

E-mail Домашний адрес (фактический) с индексом

П р и м е ч а н и е. Укажите, пожалуйста, с кем из авторов (если авторов несколько) вести переписку или переговоры и по какому адресу или телефону.

Редакция не занимается литературной и стилистической обработкой статьи, рукописи и

электронные версии не возвращаются, статьи, оформленные с нарушением требований, к публикации не принимаются и не возвращаются авторам.

Материал просим выслать по адресу: 030006 г. Актобе, ул. Айтеке би, 52, Казахско-Русский Международный университет, Вестник КРМУ.

Телефоны для справок: 8(7132) 22-15-16, факс: 8 (7132) 21-06-08 E-mail: [email protected]


223

Международный научный журнал «Вестник Казахско-Русского Международного университета»

«Қазақ-Орыс Халықаралық университетінің хабаршысы»

халықаралық ғылыми журналы

2015 Выпуск №1 (10)

Редактор Бердимуратов Т.Б.

Технический редактор Сагымбай А.Б.

Подписано в печать: 31.03.2015 г. Тираж 100 экз.

Адрес типографии: Типография и дизайн-студия «Палитра»

Казахско-Русского Международного университета Республика Казахстан, 030006, г. Актобе, ул. Айтеке би, 52

По вопросам опубликования статей в журнал обращаться

в Казахско-Русский Международный университет тел.: 8(7132)- 21-73-65, 22-15-16, факс: 21-42-12;

сайт: www.krmu.kz. E-mail: [email protected]; [email protected]

Международный научный журнал «Вестник Казахско-Русского Международного университета» зарегистрирован в Комитете информации и архивов

Министерства Культуры и информации Республики Казахстан (№ 13379-Ж от 19 февраля 2013 г.)

и в обязательном порядке распространяется по следующим адресам: 1. Национальная государственная Книжная палата РК, г. Алматы, ул. Пушкина 2, 8-этаж, каб. 811; 2. Дом Мажилиса Парламента РК, библиотека Парламента РК, г. Астана, ул. Орынбор 4; 3. Национальная библиотека РК, г.Алматы, проспект Абая 13; 4. Агентство связи и информации при Министерстве культуры РК, г. Астана, ул. Орынбор 8.

Жарияланған материалдар редакцияның көзқарасына сай болмауы мүмкін. Жарияланымдағы фактілер мен мәліметтердің шынайылығына авторлар жауап береді.

Редакция қолжазбаларды қайтармайды және оған пікір білдірмейді. Материалдарды қайта басу редакцияның рұқсатымен мүмкін болады.

Журналға сілтеме жасау міндетті.

Опубликованные материалы могут не совпадать с точкой зрения редакции. Ответственность за достоверность фактов и сведений,

содержащихся в публикациях, несут авторы. Редакция не возвращает и не рецензирует рукописи.

Перепечатка материалов возможна только с разрешения редакции. Ссылка на журнал объязательна.

Documents

rmebrk.kzrmebrk.kz › journals › 4576 › 30664.pdf · Вестник Казахско-Русского Международного университета, №1(10), 2015 3