4 Krishna Sandarbha

Embed Size (px)

Citation preview

  • 7/23/2019 4 Krishna Sandarbha

    1/154

    r-ka-sandarbha

    [There are several different editions of the Ka-sandarbha. The Bengali edition appears to be earlierthan the Vrindavan edition published by Haridas Shastri in 1983. The additions found in the V editionare probably authentic, as there is clear evidence Jiva Goswami made extensive corrections andemendations in some of his books after they were sent to Bengal with Srinivas Thakur in the 1570s.]

    tau santoayat santau rla-rpa-santanau |dkityena bhaena punar etad vivicyate ||o||

    tasydya granthanlekha krntam utkrnta-khaitam |parylocytha paryya ktv likhati jvaka ||o||

    [1]

    atha prva-sandarbha-trayea yasya sarva-paratva sdhita tasya r-bhagavatonirdhraya sandarbhoyam rabhyate | tatra prathamasya dvitye vadanti [BhP

    1.2.11] ity din [V. adds: nnvirbhvatvt tni vacanni tattva-nirdhrartham uddhriyante |end V.]tad ekam eva tattva brahmditay abdyata ity uktam | tad eva brahmdi-traya ttya vivicyate | brahma tv iha

    yatreme sad-asad-rpe pratiiddhe sva-savid |avidyaytmani kte iti tad brahma-daranam || [BhP 1.3.33]

    ity din tatra viviktam api | ekkrvirbhvatay saaybhvn nopayuktam iti tad-vacana nodharayam | r-bhagavat-paramtmanos tu udhriyate | tatra varonma nirkro nstti prva nirta, paramtma-abdena ca sarvntarymi-puruapratipdita tev eva sandarbheu | tath ca sati tasmis ttydhyyrabhya evam

    bhsyam |

    nanu prva brahmditay tridhaiva tattvam ekam uktam | tatra brahmaa kilakaa bhagavat-paramtmanor v tatra viea kacid v kim astti rmad-varkrdiu bahuu ca satsu r-bhagavan-nma katamkra paramtm v tayoca ki svarpdikam iti r-aunakdi-pranam akya prathama r-bhagavat-paramtmanau nirdhrayan r-sta uvca --

    jaghe paurua rpa bhagavn mahad-dibhi |sambhta oaa-kalam dau loka-siskay || [BhP 1.3.1]

    [page 2]dau jvvirbhva-mahad-di-sita prva paurua rpa jaghe prakaitavn |kena hetun ? loka-siskay | lokn samai-vyai-jvn tad-adhihnn caprdurbhvrtham ity artha | tasmin hi tni lnny sann iti |

    atas tat-prdurbhvas ttye tad-dvraiva ukta | bhagavn eka sedam [BhP 3.5.23]ity-di-prakarae --

  • 7/23/2019 4 Krishna Sandarbha

    2/154

    kla-vtty tu myy gua-mayym adhokaja |puruetma-bhtena vryam dhatta vryavn || [BhP 3.5.26] iti |

    tatra te sad-bhva vivoti mahad-dibhi sambhta militam | antarbhta-

    mahad-di-tattvam ity artha | sonta-arrerpita-bhta-skm [BhP 3.8.11] itittyd eva | sam-prvo bhavati sagamrthe prasiddha eva, sambhymbhodhimabhyeti mahn ady nagpgeti [iV 2.100] ity dau |

    tad eva vios tu tri rpi ity dau mahat-sratvena prathama purukhyarpa yac chryate yac ca brahma-sahitdau krarava-yi-sakaraatvenaryate | tad eva jaghe iti pratipditam tasya jagat-sy-di-karttvena | tatopiparatraivarya-sambhvanrtham ha oaa-kala sampra-sarva-akti-yuktam ityartha | pratva ctrpekika svarpa-akti-nidhir api svasnnidhyena my-vttibhir jagat-sy-di-kart bhagavad-a svarpa-akty-eka-vilsavn ityabhihitam |

    [2]

    tad eva smnyato bhagavat-paramtmnau nirpya paramtmna tvad anekaisthna-karma-svarpkra-vieair nirdhrayati tribhi

    yasymbhasi aynasya yoga-nidr vitanvata |nbhi-hradmbujd sd brahm viva-sj pati || [BhP 1.3.2]

    yasya paurua-rpasymbhasi pralaya-klna-garbhodake aynasya sata |

    [The V. edition differs between dau and aynasya sata: ya r-bhagavn pra-a-aivaryatvenaprva nirdia | sa eva paurua rpa puruatvenmnyyate | yad rpa tad evdau sargrambhejaghe | prkta-pralayev asmin lna sat prakaatay svktavn | kim artham ? tatrha loka-siskay| tasminn eva lnn lokn samai-vyai-jvn siskay prdurbhvanrtham ity artha |

    kda sat ? tad-rpa lnam st tatrha mahad-dibhi sambhta militam antarbhta-mahad-di-tattvam ity artha | sambhymbhodhim abhyeti mahn ady nagpgeti [iV 2.100] itisambhavatir milanrtha | tatra hi mahad-dni lnny sann iti |

    tad eva vios tu tri rpi ity dau mahat-sratvena prathama purukhya rpa yacchryate yac ca brahma-sahitdau krarava-yi-sakaraatvena ryate | tad eva jaghe itipratipditam | puna kda tad rpam ? tatrha oaa-kala tat-sy-upayogi-pra-aktty artha |

    tad eva yas tad-rpa jaghe sa bhagavn | yat tu tena ghta tat tu sva-sjynm rayatvtparamtmeti paryavasitam | tasya purua-rpasya visarga-nidnatvam api pratipdayitum ha srdhena --

    yasymbhasi aynasya yoga-nidr vitanvata |nbhi-hradmbujd sd brahm viva-sj pati |yasyvayava-sasthnai kalpito loka-vistara || [BhP 1.3.3]

  • 7/23/2019 4 Krishna Sandarbha

    3/154

    yasya paurua-rpasya dvityena vyhena brahma praviya ambhasi garbhodake aynasyety diyojyam | yasya ca tdatvena tatra aynasya avayava-sasthnai skc-chr-caradi-sanniveelokasya vistro vir-kra prapaca kalpita | yath tad-avayava-sannives tathaiva ptlam etasyahi pda-mlam [BhP 2.1.26] ity din navnopsakn prati mana-sthairyya prakhypita | na tuvastutas tad eva yasya rpam ity artha | yad v candram manaso jta ity rabhya padbhy bhmirdia rotrt tath lokn akalpayat iti rutes [k 10.90.13-14] tair hetu-bhtair loka-vistro racita ity

    artha | [end V. reading.]

    tath ca bhrate moka-dharma-nryaye

    asman mrti caturth y ssjac cheam avyayam |sa hi sakaraa prokta pradyumna so 'py ajjanat ||pradyumnd aniruddho 'ha sargo mama puna puna |aniruddht tath brahm tatrdi kamalodbhava ||brahmaa sarvabhtni cari sthvari ca || [Mbh 12.326.68-70]

    tatraiva vysa --

    paramtmeti ya prhu skhyayogavido jan |mahpurua saj sa labhate svena karma ||tasmt prastam avyakta pradhna tad vidur budh |avyaktd vyaktam utpanna lokasy artham vart ||aniruddho hi lokeu mahn tmeti kathyate |yo 'sau vyaktatvam panno nirmame ca pitmaham || [Mbh 12.327.24-26] iti |

    [V. adds here:] tad eva sakaraasya vaibhavam uktvniruddhasypy ha aniruddho hti | lokeupratyeka brahmeu mahn tm paramtm | vyaktatva prkaya pradyumnd iti ea |sutena tv abheda-vivakay pradyumna ptha nokta vios tu tri rpi itivat | seya prakriydvityasya sahe dyate yath sa ea dya purua [BhP 2.9.39] ity di-padye k sa ea dyobhagavn ya puruvatra san sy-dika karoti ity e | evam dyovatra purua parasya [BhP2.6.42] ity atra k parasya bhmna purua prakti-pravartako yasya sahasra-r [k 10.90.1] itydy-ukto ll-vigraha sa dyovatra ity e | tath ttyasya vie devena [BhP 3.20.12] ity dikasonuity anta sa-kam eva prakaraam atrnusandheyam | tasmd virtvena tad-rpa navykhytam | tasmc ca vsudeva-sthnyo bhagavn purud anya evety ytam |

    atha yasya rpa-dvayasya smnyata aikavidhyena svarpam ha tad vai bhagavato rpa viuddhasattvam rjitam [BhP 1.3.3] iti | tat r-bhagavata paurua rpa vai prasiddhau viuddhorjita-sattvbhivyaktatvc chakti-svarpayor abhedc ca tad-rpam evety artha | ukta ca dvitya purua-vyham adhiktya svarpatva tad-rpasya nta para parama yad bhavata svarpam [BhP 3.9.3]ity atra | viuddha jyenpi rahitam, svarpa-akti-vttitvt | rjita sarvato balavatparamnanda-rpatvt ko hy evnyt ka pryt yad ea ka nando na syt [TaittU 2.7.1] itirute| tasmc chkd bhagavad-rpe tu kaimutyam evytam | tad eva puruasya dvidh sthna-

    karma uktv svarpavad kra tv eka-prakram ha payanty ado [See para. 4] [End of V.addition.]

    tatotrvntara-bhedepy abheda-svkrea dvi-vyhoktir ity eva viea iti vsudeva-sthnyo bhagavs tasmd anya evety ytam | evam ekdaeca -- [page 4]

    bhtair yad pacabhir tma-saipura virja viracayya tasmin |

  • 7/23/2019 4 Krishna Sandarbha

    4/154

    svena via purubhidhnamavpa nryaa di-deva || [BhP 11.4.3]

    ity atra tair eva vykhytam | dau puruvatram ha bhtair iti | yad sva-saibhtai virja brahma pura nirmya tasmin llay pravia, na tu

    bhokttvena | prabhta-puyasya jvasya tatra bhokttvd ity evam asyottaratra loka-dvayepy evam evrtho dyate | tath dvityasya ahe sa ea dya purua [BhP2.6.39] ity di-padye ca k sa ea dyo bhagavn ya puruvatra san sy-dika karoti ity e | evam dyovatra purua parasya [BhP 2.6.42] ity asya k cadaritaiva | tath ttyasya vie daivena [BhP 3.20.12] ity dika sonu [BhP 3.20.17]ity antam sa-kam eva prakaraam atrnusandheyam | tasmd virtvena tad-rpana vykhytam | atra mahat-sra-brahma-pravia-puruayor abhedenaivokti |

    [3]

    atha taastha-svarpa-lakabhy tad eva viinai

    yasyvayava-sasthnai kalpito loka-vistara |tad vai bhagavato rpa viuddha sattvam rjitam || [BhP 1.3.3]

    avayava-sasthnai skc-chr-caradi-sanniveair loka-vistaro vir-kraprapaca kalpita | yath tad-avayava-sannives tathaiva ptlam etasya hi pda-mlam [BhP 2.1.26] ity din navnopsakn prati mana-sthairyya prakhypita |na tu vastutas tad eva tasygam ity artha | tac chr-bhagavata paurua rpa | vaiprasiddhau | viuddhorjjita-sattvbhivyaktatvc chakti-svarpayor abhedc ca tad-rpam evety artha | ukta ca svarpatva tad-rpasya nta para parama yadbhavata svarpam [BhP 3.9.3] ity atra | viuddha jyenpi rahita svarpa-akti-vttitvt | rjita sarvato balavat paramnanda-rpatvt | ko hy evnyt kapryt yad ea ka nando na syd [TaittU 2.7.1] iti rute|

    [4]

    tad eva sthna-karma-svarpy abhidhya kram apy ha --

    payanty ado rpam adabhra-cakusahasra-pdoru-bhujnandbhutam |sahasra-mrdha-ravaki-nsika

    sahasra-mauly-ambara-kualollasat ||[BhP 1.3.4](page 5)ada paurua-rpam adabhra-caku bhakty-khyena | purua sa para prthabhakty labhyas tv ananyay [Gt 8.22] ity ukte | asya sahasra-pdditva cavyajita ttyasyame r-maitreyea veu-bhujghripghe [BhP 3.8.24] iti,dor-daa-sahasra-kham [BhP 3.8.29] iti, kira-shasra-hiraya-gam [BhP3.8.30] iti ca | tath navamasya caturdae r-ukena

  • 7/23/2019 4 Krishna Sandarbha

    5/154

    sahasra-irasa puso nbhi-hrada-saroruht |jtasyst suto dhtur atri pit-samo guai || [BhP 9.14.2] iti |

    [5]

    tasya pratvam eva vivoti

    [B. reads here: tatra r-bhagavanta suhu spakartu garbhodaka-sthasya dvityasya puruasyavyhasya nnvatritva vivoti --[end V. reading.]

    etan nnvatr nidhna bjam avyayam |yasyena sjyante deva-tirya-nardaya || [BhP 1.3.5]

    etad iti brahmastham | nidhna sarovar samudra iva sva-rmn srya ivasadaivraya | ataevvyayam anapakayam | bjam udgama-sthnam | na kevalamavatr bja jagatopty ha yasyeti |

    [6]

    atha prcuryea tad-avatrn kathayas tad-aikya-vivakay tad-ainor apyavirbhva-mtra gaayati viaty

    sa eva prathama deva kaumra sargam rita |cacra ducara brahm brahmacaryam akhaitam || [BhP 1.3.6]

    yombhasi ayno ya ca sahasra-pddi-rpa sa eva purukhyo deva | ete ca-kal pusa [BhP 1.3.28] ity upasahrasypi savdt | kaumra catusana-

    rpam | brahm brahmao bhtv |

    [7]

    dvitya tu bhavysya rastala-gat mahm |uddhariyann updatta yajea saukara vapu || [BhP 1.3.7]

    asya vivasya udbhavya |

    [8]

    ttyam i-sarga vai devaritvam upetya sa |tantra stvatam caa naikarmya karma yata || [BhP 1.3.8]

    i-sargam upetya tatrpi devaritva nradatvam upetya | stvata vaiavam |tantra pacartrgamam | karma karmkrepi sat r-bhagavad-dharmyatas tantrn naikarmya karma-bandha-mocakatvena karmabhyo nirgatatvatebhyo bhinnatva pratyate iti ea |

  • 7/23/2019 4 Krishna Sandarbha

    6/154

    [9]

    turye dharma-kal-sarge nara-nryav |bhtvtmopaamopetam akarod ducara tapa || [BhP 1.3.9]

    spaam |

    [10]

    pacama kapilo nma siddhea kla-viplutam |provcsuraye skhya tattva-grma-vinirayam || [BhP 1.3.10]

    suri-nmne viprya |

    [11]

    aham atrer apatyatva vta prpto 'nasyay |nvkikm alarkya prahlddibhya civn || [BhP 1.3.11]

    atri tat-sada-putrotpatti-mtra prakaa ycitam iti caturthdy-abhiprya |etad-vkyennasyay tu kadcit skd eva rmad-varasyaiva putra-bhvo vtosttilabhyate | ukta ca brahma-pure pativratopkhyne

    anasybravn natv devn brahmea-keavn | (page 6)yya yadi prasann me varrh yadi vpy aham |prasdbhimukho bhtv mama putratvam eyatha || iti |

    nvkikm tma-vidym | r-vior evvatroyam |

    [12]

    tata saptama kty rucer yajo 'bhyajyata |sa ymdyai sura-gaair apt svyambhuvntaram || [BhP 1.3.12]

    sa yajas tad svayam indrobhd ity artha |

    [13]

    aame merudevy tu nbher jta urukrama |darayan vartma dhr sarvrama-namasktam || [BhP 1.3.13]

    urukrama abho jta |

    [14]

  • 7/23/2019 4 Krishna Sandarbha

    7/154

    ibhir ycito bheje navama prthiva vapu |dugdhemm oadhr viprs tenya sa uattama || [BhP 1.3.14]

    prthiva rja-deha pthu-rpam | uattama kamanyatama ||

    [15]

    rpa sa jaghe mtsya ckuodadhi-samplave |nvy ropya mah-mayym apd vaivasvata manum || [BhP 1.3.15]

    ckua-manvantare ya udadhi-samplavas tasmin | vaivasvatam iti bhvin sajsatyavratasya | pratimanvantarvasnepi pralaya ryate | r-viu-dharmottareprathama-ke manvantare parike kd dvija jyate [1.75.1] iti r-vajra-pranasya manvantare parike ity di mrkaeya-dattottare

    rmi-ml mah-vega sarvam vtya tihati |bhrlokam rita sarva tad nayati ydava ||na vinayanti rjendra virut kula-parvat |naur bhtv tu mah-dev ity di ca | [1.75.5-6, 9]

    evam eva manvantareu sahra ity di prakaraa r-hari-vae tadya-ksu caspaam eva | ata ckue vaivasvatam ity upalakaam |

    [16]

    sursurm udadhi mathnat mandarcalam |dadhre kamaha-rpea pha ekdae vibhu || [BhP 1.3.16]

    spaam |

    [17]

    dhnvantara dvdaama trayodaamam eva ca |apyayat surn anyn mohiny mohayan striy || [BhP 1.3.17]

    bibhrad ity uttarenvaya | dvdaama dhnvantara rpa bibhrat | trayodaa

    mohin-rpa bibhrat | surn apyayat sudhm iti ea | kena rpea ? mohinystriy tad-rpeety artha | ki kurvan ? anyn surn mohayan, dhanvantari-rpeasudh copaharann iti ea | ajitasyvatr ete traya |

    [18]

    caturdaa nrasiha bibhrad daityendram rjitam |dadra karajair rv erak kaa-kd yath || [BhP 1.3.18]

  • 7/23/2019 4 Krishna Sandarbha

    8/154

    nrasiha rpa bibhrat |

    [19]

    pacadaa vmanaka ktvgd adhvara bale |pada-traya ycamna pratyditsus tri-piapam || [BhP 1.3.19]

    ktv prakaayya |

    [20]

    avatre oaame payan brahma-druho npn |tri-sapta-ktva kupito ni-katrm akaron mahm || [BhP 1.3.20]

    avatre r-paraurmbhidhe | spaam |

    [21]

    tata saptadae jta satyavaty parart |cakre veda-taro kh dv puso 'lpa-medhasa || [BhP 1.3.21]

    [22]

    nara-devatvam panna sura-krya-cikray |samudra-nigrahdni cakre vryy ata param || [BhP 1.3.22]

    naradevatva r-rghava-rpea | ata param adae | aya skt purua eva |sknde r-rma-gty viva-rpa darayatas tasya brahma-viu-rudra-kta-stuteravat | (page 7)

    [23]

    ekonavie viatime viu prpya janman |rma-kv iti bhuvo bhagavn aharad bharam ||[BhP 1.3.23]

    bhagavn iti skd bhagavata evvirbhvoya na tu purua-sajasyniruddhasyeti

    viea-pratipatty-artham | tatra tasya skd-rpatvt r-ka-rpea nija-rpatvd rma-rpepi bhrahritva bhagavata evety ubhayatrpi bhagavn aharadbharam iti liam eva | ato rmasypy aniruddhvatratva svaya pratykhytam |r-kasya vsudevatvc chr-rmasya ca sakaraatvd yuktam eva ca tad iti |

    [24]

    tata kalau sampravtte sammohya sura-dvim |

  • 7/23/2019 4 Krishna Sandarbha

    9/154

    buddho nmnjana-suta kkaeu bhaviyati || [BhP 1.3.24]

    kkaeu gay-pradeeu |

    [25]

    athsau yuga-sandhyy dasyu-pryeu rjasu |janit viu-yaaso nmn kalkir jagat-pati || [BhP 1.3.25]

    yuga-sandhyy kaler ante |

    [26]

    atha r-hayagrva-hari-hasa-pnigarbha-vibhu-satyasena-vaikuhjita-srvabhauma-vivaksena-dharmasetu-sudhma-yogevara-bhadbhnv-dnukldn cnuktn sagrahrtham ha

    avatr hy asakhyey hare sattva-nidher dvij |yathvidsina kuly sarasa syu sahasraa || [BhP 1.3.26]

    asakhyeyatve hetu sattva-nidhe sattvasya tat-prdurbhva-akte sevadhi-rpasya |tatraiva dnta yatheti | avidsina upakaya-nyt sarasa sakt | [V. adds: kulystat-svabhva-kt nirjhar avidsinya sahasraa sambhavantti | V. addition ends.] atrayevatrs teu caia vieo jeya | r-kumra-nraddiv dhikrikeu jna-bhakti-aktyvea | r-pthv-diu kriy-akty-avea | kvacit svayam veaste bhagavn evham iti vacant | atha r-matsya-devdiu skd-aatvam eva |tatra catva nma skd-bhagavattvepy avyabhicri-tda-tad-icch-vatsarvadaika-deatayaivbhivyakta-akty-dikatvam iti jeyam | tahtaivodhariyatermdi-mrtiu kal-niyamena tihan [BrahmaS 5.50] iti |

    [27]

    atha vibhtr ha

    ayo manavo dev manu-putr mahaujasa |kal sarve harer eva saprajpataya smt || [BhP 1.3.27]

    kal vibhtaya | alpa-akte prakd vibhtitva mah-aktes tv veatvam itibheda |

    [28]

    tad eva paramtmna sgam eva nirdhrya proktnuvda-prvaka r-bhagavantam apy krea nirdhrayati

  • 7/23/2019 4 Krishna Sandarbha

    10/154

    ete ca-kal pusa kas tu bhagavn svayam | iti [BhP 1.3.28](page 8)ete prvokt | ca-abdd anukt ca prathamam uddiasya pusa puruasya-kal | kecid a svayam ev skd-aatvenatvena ca dvividh |kecid aviatvd a, kecit tu kal-vibhtaya | iha yo viatitamvatratvena

    kathita sa kas tu bhagavn | puruasypy avatr yo bhagavn sa ea evety artha |atra anuvdam anuktvaiva na vidheyam udrayed iti vacant kasyaiva bhagavattva-lakaa-dharmitve siddhe mlvatritvam eva sidhyati na tu tata prdurbhtatvam |etad eva vyanakti svayam iti | tatra ca svayam eva bhagavn, na tu bhagavataprdurbhtatay na tu v bhagavattvdhysenety artha | na cvatra-prakaraepipahita iti saaya | paurvparye prva-daurbalya praktivad iti nyyt |yathgniome yady udgt vicchidyd adakiena yajeta yadi pratihart sarvasva-dakieneti rute | tayo ca kadcid dvayor api vicchede prpte viruddhayopryacittayo samuccaysambhave ca param eva pryacitta siddhntita tadvadihpi iti |

    athav kas tv iti ruty prakaraasya bdht | yath akara-rrike bhyeruty-di-balyastvc ca na bdha [Vs 3.3.50] iti stre, te haite vidycita eva iti rutir manacid-dnm agnn prakaraa-prpta kriynupravea-prakaraepy anyatra kvacidapi bhagavac-chabdam aktv tatraiva bhagavn aharad bharam [BhP 1.3.23] ity anenaktavn |

    tata csyvatreu gaant tu svaya bhagavn apy asau svarpa-stha eva nija-parijana-vndnm nanda-viea-camatkrya kim api mdhurya nija-janmdi-llay puan kadcit sakala-loka-dyo bhavatty apekayaivety ytam | yathoktabrahma-sahitym

    rmdi-mrtiu kal-niyamena tihannnvatram akarod bhuvaneu kintu |ka svaya samabhavat parama pumn yogovindam di-purua tam aha bhajmi ||[BS 5.39]

    avatr ca prkta-vaibhavevataraam iti | r-ka-shacaryea r-rmasypipuruatvtyayo jeya | atra tu-abdoa-kalbhya pusa ca sakdbhagavato vailakaya bodhayati | yad vnena tu-abdena svadhra rutir iyapratyate | tata svadhra rutir balavatti nyyena rutyaiva rutam apy anyemah-nryadn svaya bhagavattva gubhtam padyate |

    eva pusa iti bhagavn iti ca prathamam upakramoddiasya abda-dvayasya tat-sahodarea tenaiva abdena ca pratinirdet tv eva khalv etv iti smrayati | uddea-pratinirdeayo pratti-(page 9)-sthagitat-nirasanya vidvadbhir eka eva abdaprayujyate tat-sama-varo v | yath jyotiomdhikarae vasante vasante ca jyotiyajeta ity atra jyoti-abdo jyotihoma-viayo bhavatti |

  • 7/23/2019 4 Krishna Sandarbha

    11/154

    atra tattva-vda-guravas tu ca-abda-sthne sva-abda pahitvaivam cakate eteprokt avatr | mla-rp svayam eva | ki-svarp ? sva-kal na tu jvavadbhinn | yath vrhe

    sva ctha vibhinna iti dvedha iyate |

    aino yat tu smarthya yat svarpa yath sthiti ||tad eva numtropi bheda svino kvacit |vibhinnolpa-akti syt kicit smarthya-mtra-yuk ||iti |

    atrocyate anm ai-smarthydika tad-aikyenaiva mantavyam | tatrayathvidsina ity dau tasykayatvena tsm akayatva yath tadvataitvnupapatter eva | tath ca r-vsudevniruddhayo sarvath smye prasaktekadcid aniruddhenpi r-vsudevasyvirbhvan prasajyate | tac ca ruti-vipartamity asad eva | tasmd asty evvatry-avatrayos tratamyam | ataeva ttyame

    snam urvy bhagavantam dya

    sakaraa devam akuha-sattvam |vivitsavas tattvam ata parasyakumra-mukhy munayo 'nvapcchan ||

    svam eva dhiya bahu mnayanta |yad vsudevbhidham mananti |[BhP 3.8.3-4]

    ity dau vsudevasya sakarad api paratva ryate | yat tu te tathvykhynam atra kas tv ity anarthaka syt | bhagavn svayam ityanenaivbhipreta-siddhe | ki ca tai svayam eva prakdivan naiva para [Vs2.3.45] iti stre sphuam ai-bhedo darita | aatvepi na matsydi-rp paraevavidho jva-sada | yath tejoasyaiva sryasya khadyotasya ca naika-prakratety din | tasmt sthite bhede sdhv eva vykhyta kas tu bhagavnsvayam iti |

    indrrti padyrdha tatra nnveti | tu-abdena vkyasya bhedant | tac catvataivkk-pariprte | eka-vkyatve tu ca-abda evkariyat | tata cendrrtyatrrtht ta eva prvokt eva mayantty yti |

    || 1.3 || r-sta || 2-28 ||

    [29]

    tad eva r-ko bhagavn puruas tu sarvntarymitvt paramtmeti nirdhritam |tatrakyate nanv idam ekam aitva-pratipdaka vkyam aatva-pratipdaka-bahu-vkya-virodhe gua-vda syt | atrocyate tni ki r-bhgavatyni parakyiv | dye janma-guhydhyyo hy aya sarva-bhagavad-avatra-vkyn strascakatvt prthamika-pht tair uttaratra tasyaiva vivarac ca | tatra caite ca-kal pusa iti paribheti | avatra-vkyeu anyn puruatvena jnyt | kas tu

  • 7/23/2019 4 Krishna Sandarbha

    12/154

    svaya bhagavattveneti pratijkrea granthrtha-niryakatvt | tad ukta aniyame niyama-kri paribh iti |

    atha paribh ca sakd eva pahyate stre na tv abhysena | [V. adds:yath pratiedhepara kryam iti |] tata ca vkyn koir apy ekenaivmun sany bhaved iti nsya

    guavdatva pratyutaitad viruddhyamnnm etad anugurtham eva vaidu | naca paribhikatvt tac-chstra eva sa vyavahro jeya | na sarvatreti gauatvamakyam | paramrtha-vastu-paratvc chr-bhgavatasya (page 10) tatrpy rthikatvcca tasy paribhy |

    ki ca pratij-vkya-mtrasya ca dyate paratrpi nn-vkyntaropamardakatvam| yathkasynutpatti-ruti prn ca tac-chruti sva-virodhin nny ruti catmani vijte sarvam ida vijta bhavati [BAU 4.5.6] ida sarva yad ayam tm[BAU 2.4.6] ity dinopamardyate | ataeva svmi-prabhtibhir apy etad eva vkya tat-tad-virodha-nirsya bhyo bhya eva daritam |

    tad eva r-bhgavata-mate siddhe ca tasya vkyasya balavattamatve r-bhgavatasyasarva-stropamardakatvena prathame sandarbhe pratipannatvt asminn evapratipatsyamnatvc ca parakym apy etad nuguyam eva vidvaj-jana-dam |yath rja sana tathaiva hi tad-anucarm apti | tatra r-bhgavatynivkyni tad-anugatrthatay daryante | tatrenvatrasya[BhP 10.1.2] ity aenabaladevena saha ity artha | kalbhy nitar hare[BhP 10.20.48] iti hare kalpthv, bhy rma-kbhym iti |

    diymba te kuki-gata para pumnaena skd bhagavn bhavya na || [BhP 10.2.41]

    ity atra yo matsydi-rpeenaiva prva nosmka bhavybht he amba sa tuskt svayam eva tava kuki-gatostti | tato jagan-magalam acyutam [BhP10.2.18] iti tu saptamy-anya-padrtho bahuvrhi | tasminn ainy avatarati temanm apy atra praveasya vykhysyamnatvt | pratvenaiva tatra sarvtmakamtma-bhtam ity uktam | tath ca ntividvaj-jana-vkye

    etau bhagavata skd dharer nryaasya hi |avatrv ihena vasudevasya vemani || [BhP 10.43.23]

    ity atrpi sarasvat-preritatay aena sarvena sahaivety artha | evam eva --

    tv imau vai bhagavato harer av ihgatau |bhra-vyayya ca bhuva kau yadu-kurdvahau ||[BhP 4.1.59]

    ity atra gatv iti kartari nih | kv iti karmai dvity | tata ca bhagavatonnvatra-bjasya hare puruasya tv imau nara-nryakhyau aau kart-bhtaukau krjunau karma-bhtv gatavantau tayo praviavantv ity artha |kdau kau ? bhuvo bhra-vyayya | ca-krd bhakta-sukhada-nn-llntarya ca |

  • 7/23/2019 4 Krishna Sandarbha

    13/154

    yadu-kurdvahau yadu-kuru-vaayor avatrv ity artha | arjune tu narveako nryaa svayam ity gama-vkya rmad-arjune nara-pravepekay | yastu svayam ananya-siddho nryao nryaas tva na hi sarva-dehinm [BhP10.14.14] ity din darita | sa puna ka ity arthntarpekay mantavyam | yayoreva sama vparyam [BhP 10.60.15] ity di nyyt | tath viu-dharme--

    yas tv vetti sa m vetti yas tvm anu sa mm anu |abhedentmano vedmi tvm aha pu-nandana || iti |

    ta prati r-bhagavad-vkyc crjunasypi r-ka-sakhatvena nryaa-sakhnnart pratvt tatra pravea samucita eva | kutracic cdi-abda-prayoga nha praka sarvasya yoga-my-samvta [Gt 7.15] iti r-gtopaniad-diprasypi sdhraa-jane khaa-prakt (Page 11) tat-prattv eva ivaiti jeyam | nryaa-samo guai [BhP 10.8.19] ity atrpi nryaaparavyomdhipa eva guai samo yasyety eva gargbhiprya | tad eva mah-kla-purkhynepi pratij-vkyam idam adhikuryt | ki ca stra hi santmakam |

    sana copadea | sa ca dvidh skd arthntara-dvr ca | skd-upadeas turutir iti paribhyate | skttva ctra nirapekatvam ucyate | tad ukta nirapeka-rav rutir iti | tath ca sati ruti-liga-vkya-prakaraa-sthna-samkhynsamavye pradaurbalyam artha-viprakart [Jaimin-stra 3.3.14]ity uktnusreacaramasya prvpekay dra-pratty-arthatve kas tu bhagavn svayam iti r-aunaka prati r-stasya skd-upadeena itihsa-dvropadeo bdhyate | na ca mekalvatrau [BhP 10.89.58] iti ca mahkla-purdhipa eva r-ka skdevopadiavn iti vcyam | r-kasya srvajyvyabhicrea vakt-rot-bhva-prvaka-sagamprastvena dvijtmaj me yuvayor didku [BhP 10.89.58] itikryntara-ttparya-daranena ca | tasyaitan mah-purasya ca tattvopade-stdivat tad-upadee ttparybhvd vakyamrthntara eva naikayena pada-sambandhc ca |

    ki ca bhavatu v tuyatu nyyena r-kasya tam apekypratvam, tathpisarvem apy avatr nityam eva svasthatvena darayiyamatvt kecin matetu svaya puruatvepi svatantra-sthititvt | yuv nara-nryav [BhP 10.89.59]iti, tvarayetm anti me [BhP 10.89.59] iti ca tat-tad-arthatve virudhyeta | astu tvadasmkam any vrt, na ca kutrpi mahkloyam aena tat-tad-rpevatra ityupakhyyate v | tata cprasiddha-kalpan prasajjate | tatraiva ca tvarayetam anti meiti yuv nara-nryav dharmam caratm ity dea-dvayasya prasparika-virodha sphua eva |

    ki ca, yadi tasya tv av abhaviyat tarhi kara-tala-maivat sad sarvam evapayann asau tv api dratopi payann evbhaviyat | tac ca yuvayor didkueti tad-vkyena vyabhicritam | yadi svayam eva r-kas tat-tad-rpv tmnau darayatitadaiva tena tau dyeytm ity nta ca | tath ca sati, tayor dyatvbhvdaatva nopapadyate | tasmd apy adhika-aktitvena pratyuta pratvamevopapadyate |

  • 7/23/2019 4 Krishna Sandarbha

    14/154

    evam api yat tv arjunasya taj-jyoti-pratitkatva tad-darana-jta-sdhvasatvaca jta tatra svayam eva bhagavat tat-tal-ll-rasaupayika-mtra-akte prakandanyasy sthity api kuhann na viruddham | dyate ca svasypi kvacid yuddheprktd api parbhavdikam | yathtraiva tvat svayam eva vaikuhd gatnm apyavn prkta-tamas bhraa-gatitvam | tad evam eva r-kasya tasmin bhakti-

    bhara-daranenpy anyath na mantavyam | r-rudrdau r-nraddau ca tathdarant |

    evam atra paratra v tadya-lly tu prva-pako nsti tasya svarcaraatvt | atastadya-ttparya-(page 12)-abdotthv arthv evam eva dyete | tat-ttparyotthoyathsau r-ka svaya bhagavn api yath govardhana-makha-lly r-gopa-gaa-vismpana-kautukya kcin nij divya-mrti pradarayan tai samamtmanaivtmna namacakre | tathaivrjuna-vismpana-kautukya mahkla-rpeaivtman dvija-blakn hrayitv pathi ca ta ta camatkram anubhvyamahkla-pure ca t km api nij mahklkhya divya-mrti darayitv tenasama tad-rpam tmna namacakre | tad-rpeaiva srjunam tmna tath

    babhe ca | tad ukta tasmai namo vraja-janai saha-cakretmantmanai [BhP10.24.36] itivat | atrpi babandha tmnam anantam acyuta [BhP 10.89.31] iti |ataeva harivae tat-sampa-jyotir uddiya crjuna prati r-kenokta mat-tejastat santanam [HV 2.114.9] iti |

    atha abdotthopy artho yath tatra r-mahklam uddiya puruottamottamam [BhP10.89.54] iti vieaasyrtha | puruo jvas tasmd uttamas tad-antarym tasmduttama bhagavat-prabhva-rpa-mahkla-akti-maya tam iti |

    atha r-mahkla-vkyasya

    dvijtmaj me yuvayor didkumayopant bhuvi dharma-guptaye |kalvatrv avaner bharsurnhatveha bhyas tvarayetam anti me ||[BhP 10.89.59]

    ity asya yuvayor yuv didku may dvija-putr me mama bhuvi dhmni upantnt ity eka vkyam | vkyntaram ha he dharma-guptaye kalvatrau kal astad-yuktv avatrau madhyama-pada-lop samsa | kalym aa-lakae myika-prapacevatrau v pdosya viv bhtni [Rv 10.90.3] iti rute| bhya punar apiavaiin avaner bharsurn hatv me mama anti sampya sampam gamayitu

    yuv tvarayeta tvaratam | atra prasthpya tn mocayatam ity artha | tad-dhatnmukti-prasiddhe | mahkla-jyotir eva mukt praviantti brahma-tejomayadivya mahad yad davn asi[HV 2.114.9] iti r-harivaokte ca | tvarayetamitiprrthany hetu-ij-antasya lii rpa antty-avyayc caturthy luk, caturth caedhobhyo vrajattivat kriyrthopapasya ca karmai sthnina[P 2.3.14] itismarat | kaa ktv prasthpayattivad ubhayor ekenaiva karmanvaya | tasmdeka evrtha spaam akao bhavati | arthntare tu sambhavaty eka-padatve pada-ccheda kaya kalpyate |

  • 7/23/2019 4 Krishna Sandarbha

    15/154

    tath --pra-kmv api yuv nara-nryav |dharmam carat sthityai abhau loka-sagraham || [BhP 10.89.60]

    ity asya na kevalam etad-rpeaiva yuv loka-hitya pravttau | apivaibhavntarepti stauti preti | svaya bhagavattvena tat-sakhatvena ca abhausarvvatrvatri-rehv api (page 13) pra-kmv api sthityai loka-rakaya loka-sagraha lokeu tat-tad-dharma-pracra-hetuka dharmam carat kurvatmadhye yuv nara-nryav ity anayor alpatvena vibhtivan nirdea |ukta caikdaer-bhagavat vibhti-kathana eva nryao munn ca[BhP11.16.25] iti | dhrmika-maulitvd dvija-putrrtham avayam eyatha ity ata eva maytath vyavasitam iti bhva | tath ca harivaer-ka-vkyam --

    mad-daranrtha te bl hts tena mahtman |viprrtham eyate ko ngacched anyath tv iha ||[HV 2.114.8]

    atrcaratam ity arthe caratm iti prasiddham ity ata ca tath na vykhytam | tasmnmahklatopi r-kasyaivdhikya siddham | tad etan mahimnurpam evokta

    nimya vaiava dhma prtha parama-vismita |yat kicit paurua pus mene knukampitam || [BhP 10.89.63]

    atra mahklnubhvitam iti tu noktam | evam eva sa cetikao bhagavn r-kaeveti darayitum khynntaram ha ekad [BhP 10.89.21] iti | r-svmi-likhitaitat-prakaraa-crikpi susagat bhavati |

    atha parakyy api viruddhyamnni vkyni tad-anugatrthatay dyante | tatrar-viu-pure ujjahrtmana keau sita-kau mah-mune [ViP 5.1.59] iti |mahbhrate [1.189.31-32]

    sa cpi keau harir udbabarhauklam ekam apara cpi kam |tau cpi keau viat yadnkule striyo rohi devak ca |

    tayor eko balabhadro babhva

    yosau vetas tasya devasya kea |ko dvitya keava sambabhvakeo yosau varata ka ukta ||iti ||1

    ition does not have the second and fourth lines of the second stanza.1bhagavn vsudeva ca krtyate 'tra santana

  • 7/23/2019 4 Krishna Sandarbha

    16/154

    atra ttparya svmibhir ittha vivta -- bhme suretara-vartha [BhP 2.7.26] itydi-padye | sita-ka-kea ity atra sita-ka-keatva obhaiva na tu vaya-parima-ktam avikritvt | yac ca ujjahrtmana kevity di tat tu na kea-mtrvatrbhiprya kintu bh-bhrvatraa-rpa krya kiyad etad tma-keaueva tat kartu aktv iti dyotanrtha rma-kayor vara-scanrtha ca

    keoddharaam iti gamyate | kas tu bhagavn svayam ity etad virodhanc ceti |idam apy atra ttparya sambhavati |

    nanu dev kimartha mm evtrayitu bhavadbhir ghyate aniruddhkhya-purua-praka-vieasya kroda-vetadvpa-dhmno mama yau kev iva sva-sva-irodhrya-bhtau tv eva r-vsudeva-sakaraau svayam evvatariyata | tata cabh-bhra-haraa tbhym atkaram eveti | atha ujjahrtmana kev ity asyaivaabdorthopi muktphala-ky keau sukha-svminau sito rma tmana sakdujjahra uddhtavn |

    harivaehi kasycid giri-guhy bhagavn sva-mrti nikipya garua ca

    tatrvasthpya svayam atrgata ity uktam | tad uktam sa devn abhyanujya [HV1.55.50]ity di | yais tu yath-rutam eveda vykhyta te na samyakparmavanta yata suramtrasypi nijraratva-prasiddhi | akla-kalite bhagavati

    jarnudayena kea-auklynupapatti | na csya keasya naisargika-sita-katetipramam asti | ataeva nsiha-pure kvatra-prasage akti-abda evaprayujyate na tu kea-abda | tath hi

    vasudevc ca devakym avatrya yado kule |sita-ke ca mac-chakt kasdyn ghtayiyata ||(NsihaP 53.30-31)

    ity din | astu tarhi aopalakaka kea-abda | (page 14) na, avipluta-sarva-aktitvena skd-di-puruatvena nicettu akyatvt | ka-viv-di-abdnmavieata paryya-pratte ca | naivam avatrntarasya kasya vnyasya janma-dina

    jayantykhyaytiprasiddham | ataevokta bhrate (1.1.193?)2

    bhagavn vsudeva ca krtyatetra santana |vata brahma parama yogi-dhyeya nirajanam || iti |

    tasykla-kalitatva yoya klas tasya tevyakta-bandho cem hu [BhP 10.3.26]ity dau r-devak-dev-vkye,

    nat sma te ntha sadghri-pakajavirici-vairicya-surendra-vanditam |paryaa kemam ihecchat parana yatra kla prabhavet para prabhu || [BhP 1.11.6]

    ity dau r-dvrak-vsi-vkye ca prasiddham |

  • 7/23/2019 4 Krishna Sandarbha

    17/154

    ato yat prabhsa-khae keasya blatvam eva tat sitimna kla-kta-palita-lakaatvam eva ca daritam, tasya arri ukla-vairgya-pratipdana-prakaraa-patitatvena sura-mtra-nirjarat-prasiddhatvena cmukhyrthatvn na svrtha-prmyam | brahm yena ity rabhya,

    viur yena davatra-grahae kipto mah-sakae |rudro yena kapla-pir abhito bhikana kritam || [GarP 1.113.15]

    ity dau tasmai nama karmae iti garua-vacant | kintu tat-pratipdanya abda-smyena chaloktir eveyam | yath

    aho kanaka-daurtmya nirvaktu kena yujyate |nma-smyd asau yasya dhstaropi mada-prada ||iti |

    iva-stryatvc ca ntra vaiava-siddhnta-viruddhasya tasyopayoga | yata uktasknda eva amukha prati r-ivena iva-strepi tad grhya bhagavac-chstra-

    yogi yat iti | anya-ttparyakatvena svatas tatrprmyd yukta caitat yath pakenapakmbha [BhP 1.8.52] ity divat |

    pdmottara-khaeca iva-pratipdakn purnm api tmasatvam eva daritam |mtsyepi tmasa-kalpa-kathmayatvam iti yukta ca tasya vddha-stasya r-bhgavatam apahitavata r-baladevvajtu r-bhagavat-tattvsamyak-jna-javacana eva vadanti rjare aya kecannvit [BhP 10.77.30] itivat | etda r-bhgavata-vkyena sva-viruddha-purntara-vacana-bdhana ca | yathehakarmajito loka kyata [ChU 8.1.6] ity di vkyena upma somam amt abhma[Rk 8.48.3] ity di-vacana-bdhanavaj jeyam | atrpi yat sva-vaco viruddheta nnate na smaranty amum [BhP 10.77.30] iti yukti-sad-bhvao dyate | tatraivtmanasandighdatvam eva tena stena vyajitam | acinty khalu ye bhv na ts tarkeayojayed ity din |

    ki ca tatraivottara-granthe kalakpatti-kraa-kathane r-kvatra-prasagesvaya viur evety uktatvt svenaiva virodha ca | tasmn na kevatratvepittparya kea-abdasya blatva-vcana ca | chalato bhagavat-tattvjnato veti | atovaiavdi-padyn abdottam artham eva payma

    aavo ye prakante mama te kea-sajit |sarvaj keava tasmn mm hur muni-sattama || [MBh 12.328.43]

    iti sahasra-nma-bhyotthpita-bhrata-vacant kea-abdenur ucyate | tatra casarvatra keetara-abdprayogt nnvarn r-nrada-(page 15)-dataymoka-dharma-prasiddhe ca | tath cutve labdhe tau c vsudeva-sakaravatra-scakatay nirdiv iti tayor eva sytm iti gamyate | tadyayor apitayor aniruddhebhivyakti ca yujyata eva | avatritojontarbhtatvd avatrasya | evameva sattva rajas tama [BhP 1.2.23] ity di-prathama-skandha-padya-prptamaniruddhkhya-puruvatratva bhavn-nthair [BhP 5.17.16] ity-di-pacama-

  • 7/23/2019 4 Krishna Sandarbha

    18/154

    skandha-gadya-prpta sakaravatratva ca bhavasya sagacchate | tatacojjahrety asyyam artha tmana sakt r-vsudeva-sakaraa-bhtaukev a ujjahra uddhtavn prakaktya daritavn ity artha | atrya sumerurity ekadea-daranenaivkhaa-meru-nirdeavat tad-daranenpiprasyaivvirbhva-nirdeo jeya |

    atha ca spi kev ity dika-vykhy | udvadarhe yogabalentmana sakd vicchidyadaraymsa | sa cpti ca-abda prvam ukta deva-kartka nivedana-rpamartha samuccinoti | api-abdas tad-udbarhae r-bhagavat-sakaraau svayamhetu-karttva scayati | tau cpti ca-abdonukta-samuccayrthatvena bhagavat-sakaraau svayam viviatu | pact tau ca tat-tdtmyenviviatur iti bodhayati |api-abdo yatrnusytv am sopi tad-a apti gamayati | tayor eko balabhadrobabhvety-dika tu naro nryao bhavet | harir eva bhaven nara ity divat tad-aikyvpty-apekay |

    keava r-mathury keava-sthnkhya-mahyoga-phdhipatvena prasiddha |

    sa eva ka iti | ata evodhariyate bhme suretara [BhP 2.7.26] ity di | r-nsiha-pure sitsite ca mac-chakt iti tac-chakti-dvraiva r-kenatdghtanpekay | arjune tu narvea ko nryaa svayam ity gama-vkyatu rmad-arjune nara-pravepekay | yas tu svayam anyath siddho nryaanryaas tva na hi sarve-dehinm ity dau darita | sa puna ka ity arthntar-apekay ca mantavyam | ataeva purua-nryaasya tathgamana-pratipdaka-r-hari-vaa-vkyam api tat-teja-samkaraa-vivakayaivoktam | sarve praveaca tasmin sa-yuktikam evodraya |

    ata pdmottara-khaensiha-rma-keu guya paripraam ityvatrntara-sdhrayam api na mantavyam | kintv avatr prasage teu rehevividiite smnyatas tvat sarva-rehs traya ukts tev apy uttarottaratrdhikya-krambhipryea r-ka-raihya vivakitam |

    ataeva r-viu-pure maitreyea hirayakaiputvdiu tayor amukti-mukti-kraepe r-pararopi (page 16) r-kasyaivtyudbhaaivaryam ha | ki ca r-kam aprpyny atra tv asur muktir na sambhavati | eva-kra-dvayena svayameva r-gtsu tath scant

    tn aha dviata krrn sasreu nardhamn |kipmy ajasram aubhn surv eva yoniu ||

    sur yonim pann mh janmani janmani |mm aprpyaiva kaunteya tato ynty adham gatim || [Gt 16.19-20] iti |

    kutracid bhagavad-dvei tat-smaradi-prabhvena ryat v mukti |sarvem api tad-dvei tu mukti-pradatvam anyatrvatrevatrii v na kvacitryate | tasmt tem api mukti-dttvya r-ka evaivarydhikya yuktam evavarymsa r-parara | ataeva prvam aivarya-sktkrasya mukti-hetutvamuktv puna ptandi-moka vicintya klanemy-dn ca tad-abhvam akya

  • 7/23/2019 4 Krishna Sandarbha

    19/154

    tad apy asahamnas tasya tu r-kkhyasya bhagavata paramdbhuta-svabhvaevyam ity uvca sarvntima-gadyena -- aya hi bhagavn krtita sasmta cadvenubandhenpy akhila-sursurdi-durlabha phala prayacchati kim uta samyakbhaktimatm [ViP 4.15.17] ity anena |

    ata r-bhgavata-mate tayor janma-traya-niyama ca r-kd eva mokasambhaved ity apekayaiveti jeyam | ataeva r-nradenpi tam uddiyaivoktamvairea ya npataya [BhP 11.5.48] ity di | sarve muktidatva ca tasyakasya nija-prabhvtiayena yath kathacit smart-cittkaratiaya-svabhvt |anyatra tu tath svabhvo nstti nsti muktidatvam | ataeva veasypi viu-dveiastadvad vebhvt mukty-abhva iti | ataevokta tasmt kenpy upyena manake niveayet [BhP 7.1.31] iti |

    tasmd asty eva sarvatopy caryatam akti r-kasya iti siddham | tad evavirodha-parihrea viruddhrthnm apy arthnuklyena r-kasya svayabhagavattvam eva dhktam | tatra ca vednta-strdv apy ekasya mah-vkyasya

    nn-vkya-virodha-parihreaiva sthpany darann npy atraivedam ityaraddheyam | vkyn durbala-balitvam eva vicrayam, na tu bahv-alpat |dyate ca loke ekenpi yuddhe sahasra-parjaya iti | eva ca bahuv-virodha-parihreaiva svasmin r-kkhye para-brahmai sarva-vedbhidheyatvam ha --

    ki vidhatte kim cae kim andya vikalpayet |ity asy hdaya loke nnyo mad veda kacana ||m vidhatte 'bhidhatte m vikalpypohyate tv aham |etvn sarva-vedrtha abda sthya m bhidm || [BhP 11.21.42-43] iti |

    vikalpya vividha kalpayitv apohyate, tat-tan-niedhena siddhntyate yat tad ahar-ka-lakaa vastv iti ||

    || 11.12 || r-bhagavn || 29 ||

    [30]

    tad eva kas tu bhagavn svayam ity etat pratij-vkyya mahvra-rjyevtmanaiva nirjitytma-stkta-virodhi-atrthypi obh-vieea prekvatmnandanrtha caturagin senm ivnym api vacana-rem upaharmi | tatratasya llvatra-karttvam ha

    matsyva-kacchapa-nsiha-varha-hasa-rjanya-vipra-vibudheu ktvatratva psi ity-di [10.2.40] | spaam ||

    || 10.2 || dev r-bhagavantam || 30 ||(page 17)

  • 7/23/2019 4 Krishna Sandarbha

    20/154

    [31]

    tath, surev iv a tathaiva[BhP 10.14.2] itydi | spaam ||

    || 10.14 || brahm tam || 31 ||

    [32]

    tath, bahni santi nmni rpi ca sutasya te [BhP 10.8.15] ity di | spaam ||

    || 10.8 || garga r-vrajevaram || 32 ||

    [33]

    eva, yasyvatr jyante arrev aarria [BhP 10.10.34] ity di | arrevaarria ity api jne hetu-garbha-vieaam |

    arriu madhyepy avatrasya yata sata svayam aarria | nta para paramayad bhavata svarpam [BhP 3.9.3] ity di dvitya-sandarbhodharaa-praghaaka-dy jvavad deha-dehi-prthakybhvena mukhyamatvrthbhvt |

    || 10.10 || yamalrjunau r-bhagavantam || 33 ||

    [34]

    apara ca

    yat-pda-pakaja-raja iras bibhartirr abja-ja sa-giria saha loka-plaill-tanu sva-kta-setu-parpsay yakle 'dadhat sa bhagavn mama kena tuyet || [BhP 10.58.37]

    || spaam || 10.58 || nagnajic chr-bhagavantam || 34 ||

    [35]

    para ca

    namas tasmai bhagavate kykuha-medhase |yo dhatte sarva-bhtnm abhavyoat kal || [BhP 10.87.46]

    k ca nama iti r-kvatratay nryaa stauti | ete ca-kal pusakas tu bhagavn svayam ity ukter ity e | ataeva tac-chravanantara tasm evanamaskrt ruti-stutv api r-ka eva stutya ity ytam | tathaiva rutibhir api

  • 7/23/2019 4 Krishna Sandarbha

    21/154

    nibhta-marun-manoka [BhP 10.87.23] ity-di-padye nijri-moka-pradatvdy-asdhraa-ligena sa eva vyajita | spaam |

    || 10.87 || r-nrada || 35 ||

    [36]

    tath guvatra-karttvam ha

    ity uddhaventy-anurakta-cetaspo jagat-kranaka sva-aktibhi |ghta-mrti-traya varevaro

    jagda sa-prema-manohara-smita || [BhP 11.29.7]

    spaam | atra ajnattvat-padavm [BhP 10.14.29] ity udhta vacanam apyanusandheyam ||

    || 11.29 || r-uka || 36 ||

    [37]

    atha puruvatra-karttvam ha

    iti matir upakalpit vitbhagavati stvata-pugave vibhmni |sva-sukham upagate kvacid vihartupraktim upeyui yad-bhava-pravha ||[BhP 1.9.32]

    k ca parama-phala-rp r-ka-rati prrthayitu prathama sva-ktamarpayati itti | vigato bhm yasmt tasmin | yam apekynyasya mahattva nsttyartha | tad eva pramaivaryam ha sva-sukha svarpa-bhta paramnandamupagate prptavaty eva | kvacit kadcid vihartu kritu praktim upeyuisvktavati, na tu svarpa-tirodhnena jvavat pratantryam ity artha | vihartum ityukta prapacayati yad yato bhava-pravha si-parampar bhavati ity e ||

    [B reads here: evam eva ta pratyukta devair apy ekdae-- tattva pumn samadhigamya yaysyavrya dhatte mahntam iva garbham amogha-vrya [BhP 11.6.16] iti | k ca tattva puruo vryaakti samadhigamya prpya yay myay saha mahnta dhatte | kam iva ? asya vivasya garbham iva

    ity e ||[B ends.]

    || 1.9 || bhma r-bhagavantam || 37 ||

    [38](page 18)

  • 7/23/2019 4 Krishna Sandarbha

    22/154

    ataeva bhava-bhayam apahartu [BhP 11.29.49] ity dau tasydi-puruatvarehatvam apy ha puruam abham dya ka-saja natosmi iti |

    keti saj yasyeti mrty-antara niidhyate | tan-mrter namaskriyamatvenaca nitya-siddhatva daryate | atraiva kkdbhir api ta vande paramnanda

    nanda-nandana-rpiam ity uktam ||

    || 11.29 || r-uka || 38 ||

    [39]

    tad eva jaghe ity di-prakarae yat svayam utpekita tac-chr-svmi-sammatydhktam | punar api tat-sammatir abhyasyate yath

    rutvjita jarsandha npater dhyyato hari |hopya tam evdya uddhavo yam uvca ha ||[BhP 10.72.15]

    k ca dyo hari r-kaity e ||

    || 10.72 || r-uka || 39 ||

    [40]

    ki ca athham aa-bhgena devaky putrat ubhe |prpsymi [BhP 10.2.9] ity di |

    aa-bhgenety atra procitam evrtha bahudh yojayadbhir madhye aenaurua-rpea myay bhgo bhajanam kaa yasya teneti ca vycakair antesarvath paripra-rpeeti vivakitam | kas tu bhagavn svayam ity uktatvt | ityeva hi tair vykhytam |

    || 10.2 || r-bhagavn yogamym || 40||

    [41]

    evam --

    yasya-bhgena vivotpatti-layoday |bhavanti kila vivtmas ta tvdyha gati gat || [BhP 10.85.31]

    k ca yasya puruas tasyo my tasy a gus te bhgenaparamu-mtra-leena vivotpatty-dayo bhavanti | ta tv tv gati araagatsmi ity e ||

    || 10.85 || r-devak bhagavantam || 41 ||

  • 7/23/2019 4 Krishna Sandarbha

    23/154

    [42]

    yath ca -- nryaas tva na hi sarva-dehinm ity dau nryaoga nara-bh-jalyant iti | [BhP 10.14.14]

    k ca nard udbht yerth tath narj jta yaj jala tad-ayand yo nryaaprasiddha sopi tavga mrtir ity e | atra sa tavga tva punar agty asau tuviadortha | na tu stuti-mtram idam | dvghsura-mokaa prabhavataprpta para vismayam[BhP 10.13.15] ity ukta-rty kvacid apy avatry-avatrntareu tdasypi mokam ada-gocara dv vismaya prptavnbrahm | drau majum ahitvam anya api tad-vatsn ito vatsapn ntvnyatrakurudvahntar adhd ity ukta-rty tasyparam api mhtmya didkus tathmhtmya dadareti prakaraa-srasyenpi labdham | na cpara-mhtmya-darana sambhvan-mtram |

    tvat sarve vatsa-pl payato jasya tat-kat |vyadyanta ghana-ym pta-kaueya-vsasa || [BhP 10.13.46]

    ity din aktibhir ajdybhir aivaryair aimdyai caturviati-sakhya-tattvairmahad-dibhi tat-saha-kribhi kla-svabhvdyais tat-sambhtair brahmai tad-antarbhta-srabhir brahmdibhir jvai ca stamba-paryanta pthak pthag upsitstda-brahmevara-koaya r-kenaiva tat-tad-aenvirbhvyabrahma prati skd eva darit iti hy ukta taddam eva kas tu bhagavnsvayam ity atrvikta-sarva-aktitvd ity etat-(page 19)-svmi-vykhynasysdhraa bja bhavet | viva-rpa-darandn tat-tad-brahmntarymi-purum ekatarepi akyatvt | tasmd vir-puruayor ivapurua-bhagavator api jaghe paurua rpam ity dv upsanrtham eva tair abheda-vykhy kteti gamyate | vastutas tu paramrayatvena r-ka eva tair agktosti |yath --

    viva-sarga-visargdi-nava-lakaa-lakitam |r-kkhya para dhma jagad-dhma nammi tat ||daame daama lakyam ritraya-vigraham |krad yadu-kulmbhodhau parnandam udryate || iti [Bhvrtha-dpik, 10.2.1]|

    yady anyem api paramrayatva tan mata tad daama ity anarthaka syt |

    tasmn nryaogam iti yuktam uktam ||

    || 10.14 || brahm r-kam || 42 ||

    [43]

    avatra-prasagepi tathaiva spaam

  • 7/23/2019 4 Krishna Sandarbha

    24/154

    gira samdhau gagane samritniamya vedhs tridan uvca ha |g pauru me utmar punarvidhyatm u tathaiva m ciram ||

    puraiva pusvadhto dhar-jvarobhavadbhir aair yadupajanyatm |sa yvad urvy bharam varevarasva-kla-akty kapaya cared bhuvi ||

    vasudeva-ghe skd bhagavn purua para |janiyate tat-priyrtha sambhavantu sura-striya || [BhP 10.1.21-23]

    pauru puruea sjmi tan-niyuktoham [BhP 2.6.30] ity-dy-anusrtpurubhinnena viu-rpea krodayin svayam evokt g vcam |puruasyaiva vcam anuvadati puraiveti | pus di-puruea ka svaya

    samabhavat parama pumn ya [BrahmaS 5.49] ity anusrt | svaya bhagavatt r-kasyety artha | aai r-kasya-bhtais tat-pradai rmad-uddhavdibhi saha | ittham eva prcuryeoktam --

    nanddy ye vraje gop y cm ca yoita |vayo vasudevdy devaky-dy yadu-striya ||sarve vai devat-pry ubhayor api bhrata |

    jtayo bandhu-suhdo ye ca kasam anuvrat || [BhP 10.1.62-63] iti |

    tasmd di-puruatvam eva vyanakti sa iti sarvntarymitvt | puruas tvad vara |tasypy aitvt sa di-purua r-ka punar varevara try-adha-abdavat |tath ca daamasya pactitame rmad-nakadundubhinoktam yuv na nasutau skt pradhna-puruevarau [BhP 10.85.18] iti | sva-kla-akty sva-aktykla-akty ca | varevaratve hetu skt svayam eva bhagavn iti | tad ala mayitat-prrthanayeti bhva | tat-priyrtha tat-prtyai | amara-striya rmad-upendra-preyasy-di-rp kcit sambhavantu milit bhavantu | skd avatarata r-bhagavato nitynapyi-mah-akti-rpsu tat-preyasv avatarantu r-bhagavati tad-antaravat t api praviantv ity artha | tat-priy tsm eva dsy-di-prayojanya jyantm iti v | anena tair aprthitasypy asyrthasydeena parama-bhaktbhis tbhir ll-viea eva bhagavata svayam avatitry kraam |bhrvataraa cnuagikam (page 20) eva bhavatti vyajitam |

    tad eva rutn ca daakraya-vsin munn cgni-putr ca r-gopikditva-prptir yat ryate tad api prvavad eva mantavyam | atra prasiddhrthenya riyoga u nitnta-rate prasda svar-yoit nalina-gandha-ruckutony [BhP 10.47.60] iti virudhyeta | na ca sura-str sambhava-vkya r-mahi-vnda-para, tsm api tan-nija-akti-rpatvena darayiyamatvt |

    || 10.1 || r-uka || 43 ||

  • 7/23/2019 4 Krishna Sandarbha

    25/154

    [44]

    tad evam avatra-prasagepi r-kasya svaya bhagavattvam evytam | yasmdeva tasmd eva r-bhgavate mah-rot-vaktm api r-ka eva ttparya

    lakyate | tatra r-vidurasya --

    yac cnyad api kasya bhavn bhagavata prabho |rava suravasa puya prva-deha-kathrayam ||bhaktya me 'nuraktya tava cdhokajasya ca |vaktum arhasi yo 'duhyad vainya-rpea gm imm || [BhP 4.17.6-7]

    prva-deha pthv-avatra | loka-dv abhivyakti-rty prvatvam | tat-kathaivrayo yasya tat ||

    ||4.17|| vidura ||44||

    [45]

    atha r-maitreyasya tad-anantaram eva --

    codito vidureaiva vsudeva-kath prati |praasya ta prta-man maitreya pratyabhata || [BhP 4.17.8]

    tat-praasay prta-manastvena csypi tathaiva ttparya labhyate | ataevtravasudeva-nandanatvenaiva vsudeva-abda prayukta |

    ||4.17|| r-suta ||45||

    [46]

    atha r-parkita --

    atho vihyemam amu ca lokavimaritau heyatay purastt |kghri-sevm adhimanyamnaupviat pryam amartya-nadym || [BhP 1.19.5]

    k ca r-kghri-sevm adhimanyamna sarva-pururthdhik jnanity e|

    || 1.19 || r-suta ||46||

    [47]

  • 7/23/2019 4 Krishna Sandarbha

    26/154

    na v ida rjari-varya citrabhavatsu ka samanuvrateu |ye 'dhysana rja-kira-juasadyo jahur bhagavat-prva-km || [BhP 1.19.20]

    bhavatsu por vayeu ye jahur iti r-yudhihirdy-abhipryea | ataeva tatrasthitn sarva-rotm api r-ka eva ttparyam yti |

    || 1.19 || r-maharaya parkitam ||47||

    [48]

    api me bhagavn prta ka pu-suta-priya |pait-vaseya-prty-artha tad-gotrasytta-bndhava ||anyath te 'vyakta-gater darana na katha nm |nitar mriyamn sasiddhasya vanyasa || [BhP 1.19.35-36]

    te pait-vasey pu-sutn gotrasya me tta svkta bndhavabandhu-ktya yena te tava r-kasyaika-rasikasya vanyasa atyudratay myceth iti pravartakasyety artha |

    || 1.19 || rj r-ukam || 48 ||

    [49]

    sa vai bhgavato rj paveyo mah-ratha |bla-kranakai kran ka-kr ya dade || [BhP 2.3.15]

    y y r-kasya vndvandau bla-kr rutsti tat-premveena tat-sakhydi-bhvavn t tm eva kr ya ktavn ity artha ||

    || 2.3 || r-aunaka || 49 ||

    [50]

    eva jtyni bahny eva vacanni virjante tath kathito vaa-vistra [BhP10.1.1] ity rabhya, naiti-dusah kun mm[BhP 10.1.13] ity anta daama-

    skandha-prakaraam (page 21)apy anusandheyam |

    ki ca ittha dvij ydava-devadatta[BhP 10.12.40] ity di | yena ravaena nitarghta vakta ceto yasya sa |

    || 10.12 || r-suta || 50 ||

    [51]

  • 7/23/2019 4 Krishna Sandarbha

    27/154

    tath, yena yenvatrea ity di yat vatopaity arati[BhP 10.7.1-2] ity di ca | kca

    krbhaka-sudh-sindhu-samplavnanda-nirbhara |

    bhyas tad eva samprau rjnyad abhinandati ||

    yena yena matsydyavatrepi yni karmi karoti tni na kara-sukhvahnimana prti-kari ca bhavanty eva | tathpi yac chvata pusa pu-mtrasyratirmano-glnis tan-mla-bht vividh t cpagacchati, tath sattva-uddhi-hari-bhakti-hari-dsya-sakhyni ca bhavanty acireaiva tad eva hra hare caritamanohara v vada anugraha yadi karoi ity e |

    || 10.7 || rj || 51 ||

    [52]

    atha r-ukadevasya api me bhagavn prta ka pu-suta-priya [BhP 1.19.35]ity din r-ka eva sva-rati vyajya mriyamn rotavydi-pranenaivnta-kle r-ka eva mayy upadiyatm iti rjbhiprynantara

    varyn ea te prana kto loka-hita npa |tmavit sammata pus rotavydiu ya para || [BhP 2.1.1]

    te tvay pus rotavydiu madhye ya para r-ka-ravabhipryeaparama prana kta ea varyn sarvvatrvatri-pranebhya parama-mahn |loka-hita yath syt tathaiva kta | tva tu tathbhta-r-kaika-nibaddha-prematvt ktrtah eveti bhva | tad uktam

    vaiysaker iti vacas-tattva-nicayam tmana |upadhrya mati ke auttareya sat vyadht || [BhP 2.4.1]

    sat vidyamn ke y matis tm eva vieea dhtavn ity artha | etad evavyaktkariyate rj

    harer adbhuta-vryasya kath loka-sumagal |kathayasva mahbhga yathham akhiltmani |

    ke niveya nisaga manas tyakye kalevaram || iti [BhP 2.8.2]

    || 2.1 || r-uka || 52 ||

    [53]

    evam eva kathito vaa-vistram [BhP 10.1.1] ity dy-anantara samyag-vyavasitbuddhi [BhP 10.1.15] ity di |

  • 7/23/2019 4 Krishna Sandarbha

    28/154

    prva may nnvatrdi-kathbhir abhinanditasypi yat r-vasudeva-nandanasyaiva kathy naihik sthyi-rp ratir jt e buddhis tu samyag-vyavasit parama-vidagdhety artha ||

    || 10.1 || r-uka || 53 ||

    [54]

    tath, ittha dvij ydava-deva-datta rutv sva-rtu carita vicitram [BhP10.12.40] ity anantara

    ittha sma pa sa tu bdaryaistat-smritnanta-htkhilendriya |kcchrt punar lab dha-bahir-di anaipratyha ta bhgavatottamottama || [BhP 10.12.44]

    ananta prakaita-praivarya r-ka | sarvad tena smaryamepi tasminpratikaa navyatvena tat-smritety uktam ||

    || 10.12 || r-suta || 54 ||

    [55]

    ataeva sa vai bhgavato rj [BhP 2.3.15] itydy-anantara rj samna-vsantvenaiva tam ha

    vaiysaki ca bhagavn vsudeva-paryaa |urugya-guodr sat syur hi samgame || [BhP 2.3.16] (page 22)

    ca-abda prg-varitena samna-vsanatva bodhayati | tasmt r-vasudeva-nandanatvenaivtrpi vsudeva-abdo vykhyeya | anyem api sat samgametvad urugyasya guodr kath bhavanti | tayos tu r-ka-carita-pradhn eva tbhaveyur iti bhva ||

    || 2.3 || r-uka || 55 ||

    [56]

    ki bahun, r-ukadevasya r-ka eva tt-parye tad-eka-caritamayaugranthrdhyamnau daamaikdaa-skandhv eva pramam | skandhntarevanyem carita sakepeaiva sampya tbhy tac-caritasyaiva vistritatvt | atarabhya eva tat-prasda prrthayate riya pati ity dau --

    patir gati cndhaka-vi-stvat

  • 7/23/2019 4 Krishna Sandarbha

    29/154

    prasdat me bhagavn sat gati ||[BhP 2.4.20] ||

    spasam || 2.4 || r-uka || 56 ||

    [57]

    atha r-vysa-devasya

    anarthopaama skd bhakti-yogam adhokaje |lokasyjnato vidv cakre stvata-sahitm ||yasy vai ryamy ke parama-prue |bhaktir utpadyate pusa oka-moha-bhaypah || [BhP 1.7.6-7]

    adhokaje r-ke |

    adhonena aynena akantara-cri |

    rkas nihat raudr akun-vea-dhri ||ptan nma ghor s mah-ky mah-bal |via-digdha-stana kudr prayacchant janrdane ||dadur nihat tatra rkas vana-gocar |punar jtoyam ity hur uktas tasmd adhokaja || [HV 2.101.30-32]

    iti harivae r-vsudeva-mhtmye tan-nmna r-ka-viayaty prasiddhe |ataevottaratra-padye skt ka ity evoktam | r-bhagavan-nma-kaumud-kr caka-abdasya tamla-ymala-tvii yaod-stanandhaye para-brahmai rhiitiprayoga-prcuryt tatraiva prathamata pratter udaya iti coktavanta | smopaniadica kya devak-nandanyaiti | atra grantha-phalatva tasyaiva vyaktam iticaikenaivnena vacanena tat-pariprat sidhyati ||

    || 1.7 || r-sta || 57 ||

    [58]

    atha r-nradasya

    tatrnvaha ka-kath pragyatmanugraheava manohar |

    t raddhay me 'nupada vivatapriyaravasy aga mambhavad ruci || [BhP 1.5.26]

    yena yenvatrea [BhP 10.7.1] ity etac-chr-parkid-vacana-padya-dvayam apy atrar-yaod-stanandhayatve sdhaka ruti-smnya-nyyena ||

    || 1.5 || r-nrada r-veda-vysam || 58 ||

  • 7/23/2019 4 Krishna Sandarbha

    30/154

    [59]

    tac-chabdasyaivbhyso dyate eva ka-mate [BhP 1.6.28] ity dau | anyatra ca--

    yya n-loke bata bhri-bhgloka punn munayo 'bhiyanti |ye ghn vasatti skdgha para brahma manuya-ligam ||

    sa v aya brahma mahad-vimgya-kaivalya-nirva-sukhnubhti |priya suhd va khalu mtuleyatmrhayo vidhi-kd guru ca ||

    na yasya skd bhava-padmajdibh

    rpa dhiy vastutayopavaritam |maunena bhaktyopaamena pjitaprasdatm ea sa stvat pati ||[BhP 7.10.48-50]

    (page 23)k ca aho prahldasya bhgya yena devo da | vaya tu manda-bhgy itividanta rjna praty ha yyam iti tribhir ity e | manuyasya dyamna-manuyasyeva liga kara-caradi-sanniveo yasya ta rpa r-vigraha |vastutay nopavarita tad-rpasyaiva para-brahmatvena kim ida vastv itinirdeum aakyatvt | yathokta sahasra-nma-stotre anirdeya-vapur iti | em evapadyn saptamntepi parammodakatvt punar vttir dyate ||

    || 7.10 || sa r-yudhihiram || 59 ||

    [60]

    atra ca spaam

    deva-dattm im v svara-brahma-vibhitm |mrcchayitv hari-kath gyamna carmy aham ||pragyata sva-vryi trtha-pda priya-rav |

    hta iva me ghra darana yti cetasi ||[BhP 1.6.33-34]

    deva r-ka eva | liga-pure upari-bhge tenaiva svaya tasya v-grahaa hiprasiddham | atra yad-rpea v grhit tad-rpeaiva cetasi darana svrasya-labdham | deva-dattm iti ktopakraty smaryamatvena tam anusandhyaiva tad-ukte |

    || 1.6 || r-nrada r-veda-vysam || 60 ||

  • 7/23/2019 4 Krishna Sandarbha

    31/154

    [61]

    ata etad evam eva vykhyeyam |

    tvam tmantmnam avehy amogha-dkparasya pusa paramtmana kalm |aja prajta jagata ivya tanmahnubhvbhyudayo 'dhigayatm || [BhP 1.5.21]

    he amogha-dk tvam tman svayam tmna sva parasya pusa kalm aa-bhtam avehi anusandhehi | puna ca jagata ivydhunaiva r-ka-rpea yacjopi prajtas tam avehi | tad etad dvaya jtv mahnubhvasya sarvvatrvatri-vndebhyopi darita-prabhvasya tasya r-kasyaivbhyudayo ll adhi adhikagayat nirpyatm | svayam varopi bhavn nijjna-rp my naprakaayatv iti bhva ||

    || 1.5 || sa tam ||61 ||

    [62]

    ataeva pura-prdurbhvya r-vysa r-nradena caturvyhtmaka-r-ka-mantra evopadias tad-upyakasya sarvottamatva ca | yath namo bhagavatetubhyam [BhP 1.5.37] ity di sa samyag-darana pumn[BhP 1.5.38] ity antam |spaam |

    || 1.5 || sa tam || 62 ||

    atha r-brahmaa

    bhme suretara-vartha-vimardityklea-vyayya kalay sita-ka-kea |

    jta kariyati jannupalakya-mrgakarmi ctma-mahimopanibandhanni || [BhP 2.7.26]

    asura-sen-nipity bhme kleam apahartu paramtmanopi paratvj janairasmbhir anupalakya-mrgopi prdurbhta san karmi ca kariyati | kosau kalay

    aena sita-ka-keo ya | yatra sita-ka-keau devair dv iti strntara-prasiddhi | sopi yasyena sa eva bhagavn svayam ity artha | tad-avinbhvitvcchr-baladevasypi grahaa dyotitam |

    nanu purud api parosau bhagavn katha bh-bhrvatraa-mtrrtha (page24) svayam avatriyatty akyha tmano mahimna parama-mdhur-sampadaupanibadhyante nija-bhaktair adhika varyante yeu tni karmi ca kariyati |yadyapi nijenaiva v nijecchbhsenaiva v bh-bhra-haraam at-kara tathpi

  • 7/23/2019 4 Krishna Sandarbha

    32/154

    nija-cararavinda-jvtu-vndam nandayann eva ll-kdambinr nija-mdhur-varaya vitariamovatariyatty artha | etad eva vyaktkta tokena jva-haraam[BhP 2.7.27] ity dau | itarath sva-mdhur-sampat-prakanecchm antareamadhuratara tokdi-bhva dadhat tena ptandn jvana-haradika karmana bhvya na sambhvanyam |

    tath ca tathya cvatras te [BhP 1.7.25] ity dau tair eva vykhytam | ki bh-bhra-haraa mad-icch-mtrea na bhavati tatrha svnm itti |jayati jananivsa[BhP 10.90.48] ity atra ca icch-mtrea nirasana-samarthopi krrtha dorbhiradharmam asyann iti tad evam dibhi r-kasyaiva sarvdbhutat-varanbhinivea-prapaco brahmai spaa eva | astu tvat tad bhri bhgyam iha

    janma kim apy aavym[BhP 10.14.34] ity di ||

    || 2.7 || brahm r-nradam || 63 ||

    [64]

    eva catu-lok-vaktu r-bhagavatopi

    [V. inserts] r-katvam eva | tath hi

    dadara tatrkhila-stvat patiriya pati yaja-pati jagat-patim |sunanda-nanda-prabalrhadibhisva-pradgrai parisevita vibhum || [BhP 2.9.14] iti |

    vykhy ca akhila-stvat sarve stvatn ydava-vr patim |

    riya patir yaja-pati praj-patirdhiy patir loka-patir dhar-pati |patir gati cndhaka-vi-stvatprasdat me bhagavn sat pati || [BhP 2.4.20]

    ity etad-vkya-savdi-tattvt |

    pur may proktam ajya nbhyepadme niaya mamdi-sarge |jna para man-mahimvabhsayat srayo bhgavata vadanti || [BhP 3.4.13]

    iti ttye uddhava prati r-ka-vkynusrea ca

    yo brahma vidadhti prvayo vidystasmai gopyati sma ka |ta ha daivamtmabuddhiprakamumukurvai araamanuvrajeta || [GTU 1.22]

    iti r-gopla-tpany-anusrea ca tasyaivopadetva-rute tad u hovca brhmaosv anavaratame dhyta stuta parrdhnte sobudhyata | gopa-veo me purua purastd virbabhva || [GTU1.25] iti r-gopla-tpany-anusrea kvacit kalpe r-gopla-rpea sy-dv ittham eva brahmae

  • 7/23/2019 4 Krishna Sandarbha

    33/154

    darita-nija-rpatvd dhmn mah-vaikuhatvena sdhayiyamatvc ca | tath ca brahma-sahitym --

    sisky mati cakre prva-saskra-saskta |dadara kevala dhvnta nnyat kim api sarvata ||uvca puratas tasmai tasya divya sarasvat |

    kma kya govinda he gop-jana ity api |vallabhya priy vahner mantram te dsyati priyam ||tapas tva tapa etena tava siddhir bhaviyati |atha tepe sa sucira pran govindam avyayam || [BrahmaS 5.22-25] ity di |

    sunanda prabalrhadhibhi[BhP 2.9.14] ity atra tu dvraky prkayvasare ruta-sunanda-nanddi-shacaryea prabaldayopi jey | yathokta prathame sunadananda-ray ye cnyestvatarabh [BhP 1.14.32] iti | [end V. addition]

    [A reads instead of above]r-katvenaiva daritatvt tasya ca aham evsam evgre [BhP 2.9.32]ityuktes tasminn eva ttparya spaam [end A]|

    (page 25)ki bahun, nnvatrvatriv api satsu mah-pura-prrambha eva r-aunakdn r-ke ttparyam | atra prve smnyatosmbhir eknta-reyastvenasarva-stra-sratvena tmasu prasda-hetutvena ca yat pa tad etad evsmkabhti yat r-kasya ll-varanam ity abhipretyhu |

    sta jnsi bhadra te bhagavn stvat pati |devaky vasudevasya jto yasya cikray || [BhP 1.1.12]

    bhadra ta iti r-ka-ll-prana-sahodarautsukyenrvda | bhagavn svayamevvatr | stvat ydavnm |

    [V. adds: sampraivardi-yukta | stvat stvatn pati | nu-abhve ra | ydavnm ityartha | jto jagad-dyo babhva | [end V.]

    [65]

    tan na uramnm arhasy agnuvaritum |yasyvatro bhtn kemya ca bhavya ca || [BhP 1.1.13]

    age he sta smnyatas tvad yasyvatra-mtra kemya planya bhavyasamddhaye ca | tat-prabhvam anuvarayantas tad-yaa-ravaautsukyam

    vikurvanti |

    [66]

    panna sasti ghor yan-nma vivao gan |tata sadyo vimucyeta yad bibheti svaya bhayam || [BhP 1.1.14]

  • 7/23/2019 4 Krishna Sandarbha

    34/154

    vivaopi yasya r-kasya nma tasyvatritvd avatra-nmnm api tatraivaparyavasnt | ataeva skt r-kd api tat-tan-nma-pravtti-prakrntarearyate r-viu-pure | tatra tv akhilnm eva bhagavan-nmn kranyabhavann iti his tadya gadyam | tata saste | yad yato bhayam api svayabibheti |

    [67]

    ki ca --

    yat-pda-saray sta munaya praamyansadya punanty upasp svardhuny-po 'nusevay || [BhP 1.1.15]

    yasya r-kasya pdau sarayau yem | ataeva praamyan amo bhagavan-niha-buddhit | amo man-nihat buddher iti [BhP 11.19.36] svaya r-bhagavad-vkyt sa eva praka ama praama | skt-pra-bhagavat-r-ka-sambandhitvt | praama evyana vartma rayo v ye te r-ka-ll-raska-

    citt munaya r-ukadevdaya | upasp sannidhi-mtrea sevit sadyapunanti sa-vsana-ppebhya odhayanti | svardhun gag tasy pas tu yosaunirajano deva cit-svarp api skc chr-vmana-deva-caran nist api,anusevay skt sevbhysenaiva tath odhayanti na sannidhi-mtrea sevay |skt sevaypi na sadya iti tasy api r-kritnm utkart tasyotkara | evameva tatas tad-yaasopy dhikya varyate | trtha cakre npona yad ajani yaduusva-sarit-pda-aucam iti [BhP 10.90.47] |

    (page 26)k ca ita prva sva-sarid eva sarvatodhika trtham ity sd idn yaduuyad ajani jta trtha r-ka-krti-rpa etat sva-sarid-rpa pda-aucatrtham nam alpa cakre ity e |

    [68]

    etasya daama-skandha-padyasyaiva savdit vyanakti |

    ko v bhagavatas tasya puya-lokeya-karmaa |uddhi-kmo na uyd yaa kali-malpaham || [BhP 1.1.16]

    spaam ||

    [69]

    yasmd eva tasmt |

    tasya karmy udri parigtni sribhi |brhi na raddadhnn llay dadhata kal || [BhP 1.1.17]

  • 7/23/2019 4 Krishna Sandarbha

    35/154

    udri paramnanda-dti janmdni svaya pariprasya llay any api kalpurudi-laka dadhatas tat-tad-an apy dya tasyvatrasya sata ity artha |

    [70]

    athkhyhi harer dhmann avatra-kath ubh |l vidadhata svairam varasytma-myay || [BhP 1.1.18]

    r kasya tvan-mukhyatvena kathaya atha tad-anantaram nuagikatayaivetyartha | hare r-kasya prakaraa-balt | avatr puruasya guvatr llvatrca | te kath ll sy-di-karma-rp bh-bhra-haradi-rp ca |

    [71]

    autsukyena punar api tac-caritny eva rotum icchantas tatrtmanas tpty-abhvamvedayanti |

    vaya tu na vitpyma uttama-loka-vikrame |yac-chvat rasa-jn svdu svdu pade pade || [BhP 1.1.19]

    yoga-ygdiu tpt sma | bhagavad-vikrama-mtre tu na tpyma eva tatrpitrtha cakre nponam ity dy-ukta-lakaasya sarvatopy uttamalokasya vikramevieea na tpyma | alam iti na manymahe | tatra hetu | yad vikrama vatm |yad v anye tpyantu nma vaya tu neti tu-abdasynvaya |

    [72]

    ktavn kila karmi saha rmea keava |atimartyni bhagavn gha kapaa-mnua || [BhP 1.1.20]

    k ca ata r-ka-caritni kathayety ayenhu ktavn iti | atimartyni martynatikrntni govardhanoddharadni | manuyev asambhvitnty artha ity e |

    nanu katha mnua sann atimartyni ktavn ? tatrha kapaa-mnua | prthiva-deha-viea eva mnua-abda pratta tasmt kapaenaivsau tath bhtty artha |vastutas tu narkter eva para-brahmatvensaty api prasiddha-mnuatve narkti-nara-lltvena labdham aprasiddha-mnuatvam asty eva |(page 27)

    tat punar aivaryvyghtakatvn na pratykhyyata iti bhva | ataevasyamantakharae purua prkta matv [BhP 10.53.22] ity anenajmbavatonyath-jna-vyajakena tasya prktatva niidhya puruatva sthpyate| eva my-manuyasya vadasva vidvann [BhP 10.1.7] ity div api jeyam | yasmtkapaa-mnuas tasmd eva gha svatas tu tad-rpatayaiva bhagavn iti ||

    || 1.1 || r-aunaka || 64-72 ||

  • 7/23/2019 4 Krishna Sandarbha

    36/154

    [73]

    atha r-stasypi iti samprana-saha [BhP 1.2.1] ity dy-anantara nryaanamasktya [BhP 1.2.2] ity-dy-ante puram upakramyaivha --

    munaya sdhu po 'ha bhavadbhir loka-magalam |yat kta ka-samprano yentm suprasdati || [BhP 1.2.5]

    k ca te vaca pratipjyeti yad ukta tat pratipjana karoti | he munayasdhu yath bhavati tathha pa | yato lokn magalam etat | yata ka-viaya saprana kta | sarva-strrtha-sroddhra-pranasypi keparyavasnd evam uktam | ity e |

    ity evottarev api padyeu adhokaja-vsudeva-stvat-pati-ka-abds tat-prdhnya-vivakayaiva pahit | atra reya-pranasypy uttara loka-magalam ityanenaiva datta bhavati | tathtma-suprasda-heto ca yentm suprasdatiity anena |

    || 1.2 || r-sta || 73 ||

    [74]

    tad eva rot-vaktm aikamatyena ca ttparya siddham |

    [V. adds here: atha ruti-ligdibhi abhir api pramai sa eva pramyate | tatra nirapeka-ravrutir daritaiva kas tu bhagavn svayam ity atra | atha ruti-smarthya-rpa liga ca |

    tvat sarve vatsa-pl payatojasya tat-kat |

    vyadyanta ghana-ym pta-kaueya-vsasa || [BhP 10.13.46] ity dau jeyam |

    kintv anyatra barhir deva-sadana dmi ity asya mantra-rpasya ligasya balt ruti kalpyate | atra tukas tu bhagavn svayam iti skd eva tad-rpostti vieopy asti | athkk-yogyatsatti-mad-aneka-pada-viiaikrthya-pratipdaka-abda-rpa vkya ca yasy vai ryamny[BhP 1.7.7]iti avbhidhnm datte iti brhmaa-vkyd ava-rasan-dne viniyoga pratyate | tathtrpi bhakti-yogena manasi samyak praihitemale | apayat purua pra [BhP 1.7.6] ity atra pra-puruatvenoktasya katvam | yasy vai ryamny ke parama-prue[BhP 1.7.7] iti vkydvyajyate iti | tathrabhydhta-rpa prakaraa ctra sta jnsi bhadra te [BhP 1.10.12] ity di-rpam | yath dara-pramsbhy yajeta ity atra ttyay ruty dara-pramsayoprakaraatvena prpte karaasya ceti kartavyatkky agniomena svarga-kmo yajeta iti tadrabhya prakararthrabdhena svarga-kma ity anena yojan | tath sta jnsi bhadra teity atraravarambha eva r-kasyvatre hetu vijtum icchadbhi aunakdibhis tatra

    paramdbhutat vyajya r-kasyaiva sarvatra jeyatvena yojan gamyeti tasyaiva svayabhagavattva vyaktam | darita tac ca sarva-rot-vakt tad aikamatya-prakaraeneti |

    atha krama-vartin padrthn krama-vartibhi padrthai yath-krama-sambandha-rpasthna ctra sta jnsi bhadra teity dv eva jeyam | yath dara-pauramsa-prakarae knicitkarmi upu-yga-prabhtni darvir asi ity daya kecana mantr ca sammnyante | tatra yasyakramea yo mantra samsntas tenaiva tasya ca sambandhas tath munaya sdhu pohabhavadbhir loka-magalam | yat-kta ka-samprana ity atra ka-abdasya prathama-pranottara-gatatvena pahitasya devak-jta-vcakatvam eva labhyate | atha nmdin tulyatkhyna-

  • 7/23/2019 4 Krishna Sandarbha

    37/154

    rp samkhy cajaghe paurua rpa bhagavn ity asya ete ca-kal pusa kas tubhagavn svayamity atra paryavasnam ity eva jeyam | yathdhvara-sajn mantrm agniryaja nayatu prajnan ity dn dhvarya-sajake karmai niyoga iti | [end V. addition.]

    ki ca etasym adaa-shasry sahity r-kasyaivbhysa-bhulyadyate | tatra prathama-daamaikdaev ativistareaiva | dvitye r-brahma-(page28)-nrada-savde | ttye r-viduroddhava-savde | caturthe tv imau vaibhagavato harer av ihgatv [BhP 4.1.57] ity dau, yac cnyad api kasya [BhP4.17.6] ity dau ca | pacame rjan patir gurur alam [BhP 5.6.18] ity dau | ahem keavo gaday prtar avyd govinda sagavam tta-veu [BhP 6.8.20] ity atra |saptame nrada-yudhihira-savde | aame tan-mahima-viea-bjropa-rpeklanemi-vadhe tda-rmad-ajita-dvrpi tasya muktir nbhavat kintu punakasatve tad-dvraiveti tat-tan-mahima-viea-kathana-prathamgatvt | navamesarvnte | dvdae ca r-ka-ka-sakha-vy-abhvani-dhrug-rjanya-vaa-dahannapavargya-vrya [BhP 12.11.25] ity dau |

    r-bhgavatnukramaiky ca uttarottaratra sarvatopi bhyastvena gyate | tathca yasybhysas tad eva stre pradhnam ity nandamayobhysd [Vs 4.1.12] ityatrparair api samarthitatvd ihpi r-ka eva pradhna bhaved itti tasyaiva mla-bhagavattva sidhyati | yat-pratipdakatvensya strasya bhgavatam ity khy | apica na kevala bahutra scana-mtram atrbhysanam api tv ardhd apy adhikogranthas tat-prastvako dyate | tatrpi sarvcaryatay | tasmt sdhktam ete csa-kal pusa kas tu bhagavn svayam [BhP 1.3.28] iti |

    tad evam asya vacana-rjasya sen-sagraho nirpita | tath tasya pratinidhi-rpivkyntari api dyante | yath

    aamas tu tayor st svayam eva hari kila || iti [BhP 9.24.55]

    kila-abdena kas tv iti prasiddhi scyate | tato harir atra bhagavn eva | yathoktam vasudeva-ghe skd bhagavn purua para[BhP 10.1.23] iti ca |

    || 9.24 || r-uka || 74 ||

    [75]

    yath v aho bhgyam aho bhgyam ity di || [BhP 10.14.32]

    brahmatvenaiva bhattamatve labdhepi pram ity adhika vieaam atropajvyate ||

    || 10.14 || r-brahm bhagavantam || 75 ||

    [76]

    ataeva

  • 7/23/2019 4 Krishna Sandarbha

    38/154

    svaya tv asmytiayas tryadhasvrjya-lakmy-pta-samasta-kma |bali haradbhi cira-loka-plaikira-koita-pda-pha || [BhP 3.2.21]

    na smytiayau yasya yam apekynyasya smyam atiaya ca nstty artha | tatrahetavas try-adhas triu sakaraa-pradyumnniruddhev apy adha | sarvitvdataeva svrjya-lakmy sarvdhika-paramnanda-svarpa-sampattyaiva prpta-samasta-bhoga | bali tad-icchnusaraa-rpam arhaa haradbhi samarpayadbhicirair loka-plair bhagavad-dy-apekay brahmdayas tvad acira-loka-planityatvt tata ca cira-klnair loka-plair ananta-brahmntarymi-puruai kira-koi-dvr ita stuta pda-pha yasya sa | atyanta-tiraskta-vcya-dhvaninparama-reha ity artha | samasta-pda-phepi (page 29) sa evrtha | r-ka itikas tu bhagavn svayam itivat svaya bhagavattm eva vyanakti |

    || 3.2 || rmad-uddhavo viduram || 76 ||

    [77]

    tad etat pratva dnta-dvrpi daritam asti |

    devaky deva-rpiy viu sarva-guh-aya |virsd yath prcy dindur iva pukala || [BhP 10.3.8]

    yath yathvat sva-svarpeaivety artha ||

    || 10.3 || r-uka || 77 ||

    [78]

    yath ca

    akhaa-maalo vyomni rarjou-gaai a |yath yadu-pati ko vi-cakrvto bhuvi || [BhP 10.20.44]

    spaam || 10.20 || r-uka || 78 ||

    [79]

    tath r-ka-pratinidhi-rpatvd asya mah-purasya r-ka evamukhyobhidheya ity apy ha |

    ke sva-dhmopagate dharma-jndibhi saha |kalau naa-dm ea purrko 'dhunodita || [BhP 1.3.43]

  • 7/23/2019 4 Krishna Sandarbha

    39/154

    spaam || 1.3 || r-sta || 79 ||

    [80]

    tad eva r-kasya svaya bhagavattva daritam | tat tu gati-smnyenpilabhyate | yath mahbhrate

    sarve ved sarva-vidy sarva-strsarve yaj sarva ya ca ka |vidu ka brhmas tattvatoye te rjan sarvj sampt || iti |

    atra sarva-samanvaya-siddhe pratvam eva labhyate | eva r-bhagavad-upaniatsuca vedai ca sarvair aham eva vedyo vednta-kd veda-vid eva cham [Bg 15.15] iti,brahmao hi pratihham [Bg 14.27] ity di ca | brahma-sahitym[5.29] --

    cintmai-prakara-sadmasu kalpa-vka-lakvteu surabhr abhiplayantam itydikam upakramya

    yasyaika-nivasita-klam athvalambyajvanti loma-vilaj jagad-aa-nth |viur mahn sa iha yasya kal-vieogovindam di-purua tam aha bhajmi || iti [BrahmaS 5.30] |

    nanu pdmottara-khadau sarvvatr para-vyomdhipatir nryaa eveti ryate |pacartrdau tu vsudeva, na ca sa ka eveti vaktavyam | tat tu sthna-parikara-nma-rp bhedt | tarhi katha r-kasyaiva sarvvatritva svaya-bhagavattva v ? tatrocyate r-bhgavatasya sarva-stra-cakravartitva prathama-sandarbhe praghaakenaiva daritam | pra-jna-prdurbhvnantaram eva r-veda-vysena tat prakitam iti ca tatraiva prasiddham | sphuam eva dyate csminnapara-stropamardakatvam |

    ity agopadianty eke vismtya prg udhtam |muni-vsa-nivse ki ghaetria-daranam || [BhP 10.57.31] ity dau |

    eva vadanti rjare [BhP 10.77.30] ity dau ca | ataeva navamepy uktam

    hitv sva-iyn paildn bhagavn bdaryaa |mahya putrya ntya para guhyam ida jagau || [BhP 9.22.22] iti |

    tad eva sarva-stropacaritatva siddham | tatra r-kasyaiva svayabhagavattva nirpitam | dyate ca praasitur vaiiyena praasyasypivaiiyam | yath grmdhyakya-rja-sabhayo sarvottamatvena praasyamnauvastu-vieau tratamyam padyete | (page 30) tad eva satsv apy anyeu tev anyatrapraasteu r-bhgavata-praasyamnasya r-kasyaiva paramdhikya sidhyati |

  • 7/23/2019 4 Krishna Sandarbha

    40/154

    ataeva kas tu bhagavn svayam iti svadhr rutir anya-ruti-bdhiketi yuktameva vykhyta prvam api |

    tata ca te tu para-vyomdhipa-nryaa-vsudevdaya r-kasyaiva mrti-viebhaveyu | svaya r-kas tu nryaas tvam ity dy ukto mah-nryao

    dvrakdi-prasiddho mah-vsudeva ca bhavet | tata ca nryaa-vsudevopaniadosa eva vyakta | brahmayo devak-putra iti [NU 4], devak-nandano nikhilamnandayd iti ca | tad ittham eva ta vsudevam api vibhti-nirvieatay svayam evaspaam ha vsudevo bhagavatm [BhP 11.19.29] iti spaam |

    [81]

    tath

    stvat nava-mrtnm di-mrtir aha par|| iti [BhP 11.19.32]

    k ca stvat bhgavatn nava-vyhrcane vsudeva-sakaraa-pradyumnniruddha-nryaa-hayagrva-varha-nsiha-brahma iti y nava-mrtayas ts madhye vsudevkhy| ity e |

    ataeva dyate cdvaita-vdinm api sannysin vysa-pj-paddhatau r-kasyamadhya-sihsanasthatva vsudevdn vysdn cvaraa-devattvam iti |ataeva krama-dpikym akara-paale vsudevdayas tad-varaatvena ryante |yat tu vn vsudevosmi[Gt 10.37] iti bhagavad-upaniada | tatra vsudeva-abdena vasudevpatyrthena r-baladeva evocyate | vakt hi tatra r-ka eva | tataca sva-vibhti kathayati tasminn api vibhtitvropo na yujyate | vaktur anyatraivarotbhis tat-pratte | tato mukhyrtha-bdhe tathaiva vykhy samucit | tasmtsdhu vykhytam vsudevo bhagavatm ity di [BhP 11.19.29] |

    || 11.19 || r-bhagavn || 80-81 ||

    [82]

    yasmd eva sarvatopi tasyotkaras tasmd evnyatas tadya-nmdnm apimahimdhikyam iti gati-smnyntara ca labhyate | tatra nmno yath brahma-pure r-kottara-ata-nmmta-stotre

    sahasra-nmn puyn trir-vtty tu yat phalam |ekvtty tu kasya nmaika tat prayacchati || iti |

    vyaktkriyate cdhika-phalatva ka-nmna pdme ptla-khae r-mathur-mhtmye r-mahdevasyaiva vkye trakj jyate mukti prema-bhaktis tuprakd iti | prvam atra mocakatva-premadatvbhy traka-praka-saje rma-ka-nmnor hi vihite | tatra ca rma-nmni mocakatva-aktir evdhik r-ka-

  • 7/23/2019 4 Krishna Sandarbha

    41/154

    nmni tu moka-sukha-tiraskri-premnanda-dttva-akti samadhiketi bhva |ittham evokta viu-dharmottare

    yac chaktir nma yat tasya tasminn eva ca vastuni |sdhaka purua-vyghra saumya-krreu vastuu || iti |

    ki ca r-ka-nmno mhtmya nigadenaiva ryate prabhsa-pure r-nrada-kuadhvaja-savde r-bhagavad-uktau nmn mukhyatama nma kkhyame parantapa iti | tad eva gati-smnyena nma-mahima-dvr tan-mahimtiayasdhita | tath tadya-gua-rpa-ll-mathurdi-sthnnm api tat-tac-chstra-pratipdyamnai sarvdhika-mahimabhir apy asv anusandheya | vistara-bhiy tunodhriyate |(page 31)[Sarva-savdin:etad anantara gati-smnya-prakara r-ka-nma-mhtmye sahasra-nmnm ity di-brahma-vkynantaram eva vykhyeyam | yath

    sarvrtha-akti-yuktasya deva-devasya cakria |yac cbhirucita nma tat sarvrtheu yojayet ||

    iti viu-dharma-dy sarvem eva bhagavan-nmn nirakua-mahimatve satisamhtnm uccraam api nnrthaka saskra-pracaya-hetutvd ekasyaivoccrra-pracayavad iti nma-kaumud-krair agktam | tath samhta-sahasra-nma-trir-vtti-akte ka-nmoccraa-vaya mantavyam | atra devadevasya yad abhirucita priyanma tat sarvrtheu yojayed ity api kecid vycakate | yath hare priyea govinda-nmnnihatni sadya iti |

    nanu bhat-sahasra-nma-stotra nityam eva pahant dev prati sahasra-nma-tat-tulya rma-nma varnane ity dy-upapatty rma-nmnaiva sahasra-nma-phala

    bhavatti bodhayan r-mahdevas tat-sahasra-nmntargata-ka-nmnm api gauatvabodhayati | tarhi katha brahma-vacanam aviruddha bhavati | ucyate prastutasyabhat-sahasra-nma-stotrasyaivaikay vtty yat phala tad bhavatti rma-nmni prauhi| ka-nmni tu dvigva-sambhavt sahasra-nmnm iti bahu-vacant tdn bahnsahasra-nma-stotr trir-vtty tu yat phala tad bhavatti tatopi mahat prauhi |ataeva tatra

    samasta-japa-yajn phalada ppa-nanam |u devi pravakymi nmnm aottara atam ||

    ity uktv anyem api japn veddy-uktn phalam antarbhvitam | tata caprauhydhikyd uttarasya prvasmd balavattve sati prvasya mahimpi tad-aviruddhaeva vykhyeya | tad hi yadyapy evam eva r-kavat tan-nmnopi sarvata akti-pratay sarvem api nmnm avayavitvam eva tathpi avayava-sdhrayena phalabhavet | yath skn-mukter api dtu r-vior dhnasya yajgatvena kriyamasyasvarga-mtra-pradatvam | yath v veda-japatas tad-antargata-bhagavan-mantrepi nabrahma-lokdhika-phala-prpti | yathtraiva tvat kevala rma-nmaiva sakd vadatopibhat-sahasra-nma-phalam antarbhta-rma-nmaikona-sahasra-nmaka sampram |bhat-sahasra-nmpi pahato bhat-sahasra-nma-phala na tv adhikam ekona-sahasra-nma-phalam iti | ataeva sdhran keavdi-nmnpi tadyat-

  • 7/23/2019 4 Krishna Sandarbha

    42/154

    vailakayenghyamnm avatrntara-nma-sdhraa-phalam eva jeyam | nma-kaumudy tu sarvnartha-kaya eva jnjna-vieo niiddha na tu premdi-phala-tratamye | tad eva ka-nmna sdhraa-phala-dattve sati sahasra-nmabhis tulyarma-nma varnana ity api yuktam uktam | vastutas tv eva sarvvatrvatrim abhyar-ka-nmnobhyadhika phala svaya bhagavattvt tasya |

    nanu yath dara-pauramsydy-aga-bhtay prhty sarvn kmn avpnoti ity dvarthavdatva tathaivtrobhayatrpi bhaviyatti cet, na | bhat-sahasra-nma-stotrapahitvaiva bhojana-kri dev prati rma-nmaiva sakt krtayitv kta-kty sat maysaha bhukveti skd-bhojane r-mahdevena pravartant | k-nmni tu tathrtha-

    vdatva drotsritam eveti || [End Sarva-savdin]

    ittham eva r-kasyaivsamorddhva-mahimatvt svayam eva tenpi sakala-bhakta-vnda-vandita-bhagavat-praaya rmad-arjuna prati sarva-strrtha-sra-bhta-r-gtopasahra-vkye nijkhila-prdurbhvntara-bhajanam atikramya sva-bhajanam eva sarva-guhyatamatvenopadiam | yathha kartu necchasi yan mohtkariyasy avaopi tad [Gt 18.60] ity anantaram

    vara sarva-bhtn hd-dee 'rjuna tihati |bhrmayan sarva-bhtni yantrrhni myay ||tam eva araa gaccha sarva-bhvena bhrata |tat-prasdt par nti sthna prpsyasi vatam ||iti te jnam khyta guhyd guhyatara may |vimyaitad aeea yathecchasi tath kuru ||sarva-guhyatama bhya u me parama vaca |io 'si me dham iti tato vakymi te hitam ||man-man bhava mad-bhakto mad-yj m namaskuru |mm evaiyasi satya te pratijne priyo 'si me ||sarva-dharmn parityajya mm eka araa vraja |aha tv sarva-ppebhyo mokayiymi m uca || [Gt 18.61-66]

    em artha aocyn anvaocas tvamity di [Gt 2.11] grantho nayuddhbhidhyaka, yata kartum itydi tata paramrthbhidhyaka evya tatrpiguhyatara sarva-guhyatama ca u ity ha | vara ity di | ya eka sarvntarymvara sa eva sarvi sasra-yantrruhni bhtni myay bhrmayan tem evahd-dee tihati sarva-bhvena purua evada sarvam [vetU 3.15] iti bhvanysarvendriya-pravaatay v par nti tady param bhakti amo man-nihat buddher [BhP 11.19.36] ity ukte | sthna tadya dhma guhyd brahma-

    jnd api guhyatara dvayo prakare tarap |

    athedam api nijaiknta-bhakta-varya tasmai na paryptam iti avadhyya svayam evamah-kp-bhareodghita-parama-rahasya r-bhagavn anym api pradyumna-sakaraa-vsudeva-parama-vyomdhipa-lakaa-bhajanya-tratamya-gamybhajana-krama-bhmikm atikramyaiva sarvatopy updeyam eva sahasopadiatisarva-guhyatama bhya [18.64] iti | yadyapi guhyatamatvokter eva guhya-guhyatarbhym api prakam idam ity yti tathpi sarva-abda-prayogo

  • 7/23/2019 4 Krishna Sandarbha

    43/154

    guhyatamam api parama-vyomdhipdi-bhajanrtha-strntara-vkyam atyeti, tasyayvad-artha-vttikatvt | bahn prakare tamap | ataeva paramam | sva-kta-tda-hitopadea-ravae hetum ha iosi me dham itti | paramptasya mamaitdavkya tvayvaya rotavyam iti bhva ity artha |

    svasya ca tda-rahasya-prakane hetum ha tata iti | tatas tdeatvd eva heto |tad evam autsukyam ucchalayya ki tad ity apeky sapraayru-ktjalim etapraty ha man-man iti | mayi tvan-mitratay skd asmin sthite r-ke manoyasya tathvidho bhava | eva mad-bhakto mad-eka-ttparyako bhavety di | sarvatramac-chabdvtty mad-bhajanasyaiva nn-prakratay vtti kartavy | na tv vara-tattva-mtra-bhajanasyeti bodhyate | sdhannurpam eva phalam ha mmevaiyasti | anenaiva-krepy tmana sarva-rehatva scitam | anyasya (page 32)k vrt mm eveti | etad eva phala r-parkitpi vyaktkariyate kali prati |

    yas tva ke gate drasaha gva-dhanvan |

    ocyosy aocyn rahasipraharan vadham arhasi || [BhP 1.17.6] iti |

    satya te ity anentrrthe tubhyam eva apeham iti praaya-vieo darita | punarapy atikpay sarva-guhyatamam ity di vkyrthn puy-artham ha pratijne iti |

    nanu nn-pratibandha-vikiptasya mama katha tvan-manastvdikam eva sidhyettatrha sarveti | sarva-abdena nitya-paryant dharm vivakit | pari-abdena tesvarpatopi tyga samarthita | ppni pratibandhs tad-jay paritygeppnutpatte | tad eva vyatirekena drahayati m uca iti | tatra --

    aocyn anvaocas tvapraj-vd ca bhase |gatsn agats cannuocanti pait || [Gt 2.11]

    ity upakrama-vkye tasypaitatva vyajya oka-paritygena mat-ktopadeam evagheti vivakitam | tata ca tratamya-jnrtham eva bahudhopadiypimahopasahra-vkya-sthasya tv asyopadeasya paramatva nirdiya oka-paritygena tam etam evopadea tva gheti dvayor vkyayor ekrtha-pravttatvam api spaam |

    Sarva-savdin -- atha vara sarva-bhtnmity di-r-gt-padya-ake vykhynntarameva vykhyeyam | tath hi atra kacid vadati vara sarva-bhtnm ity dau sarva evedamvara iti bhvena yad-bhajana, tatra jna-spara | iha tu manman bhavetydi-uddhaiva bhaktir upadiety ata eva sarvaguhyatmatvam | ki v prvea vkyenaparokatayaivevaram uddiyparea tam evparokatay nirdiavn ity ata eva na cavaktavayam | prvam api --

  • 7/23/2019 4 Krishna Sandarbha

    44/154

    man-man bhava mad-bhaktomad-yj m namaskuru |mm evaiyasi yuktvaivamtmna matparyaa || [9.34]

    ity dibhi uddha-bhajanasyoktatvt | tathpi adhiyajoham evtra dehe deha-bht vara[Gt 8.4] ity dau ca svasyntarymitvena coktatvt | sarva-guhyatamatva-guhyataratvayoranupapattir iti | yad yad eva prva smnyatayokta tasyaivnte vivicya nirdiatvt | ucyate na tvad bhajana-tratamyam | atra bhajanya-tratamyasypi sambhave gaua-mukhya-nyyena bhajanya evrtha-sampratte | mukhyatva ca tasya phalam ata upapatter iti [Vs3.2.29] nyyena | vieatas tu tac-chabdena na svayam eva tad-rpa iti mac-chabdena svayamevaitad-rpa iti ca bhedasya vidyamnatvt upadea-dvaye nijenaudsnyenveena caligenpratvopalambhant | phala-bheda-vyapadeenaiva-krea ca tad-arthasyaivapuatvt | skd eva bhajanya-tratamyam upalabhyate | vastutas tu sarva-bhvenety asyasarvendriya-pravaatayety evrtha | gaua-mukhya-nyyenaiva jna-mirasya sarvtmat-bhvan-lakaa-bhajana-rprthasya bdhitatvt |

    sthna prpsyasi vatam iti loka-viea-prpter eva nirdiatvt | tasmn na ca bhajanvtti-tratamyvaka | na ca bhajanyasyaiva parokparokatay nirdeayos tratamyam | tadaivatay prcnayrvcnay cnay gati-kriyay sakoca-vttir iya kalpany | yadyantarymia sakd any parvasth na ryate, stre ryate tu tad-avasthta par, tatopipar ca sarvatra | atraiva tvat sdhibhtdhidaiva m cdhiyaja ca ye vidu [Gt 7.30]ity dau bheda-vyapadet | tatra saha-yuktepradhne [P 2.3.17] itismaraendhiyajasyntar-ymia sahrtha-ttyntatay labdha-samsa-padasya svasmdapradhnatvoktes tata paratva r-kasya vyaktam eva | adhiyajoham evtra [Gt 8.4]ity dau ca tad eva vyajyate | ea vai bhagavn droa praj-rpea vartate [BhP 1.7.45] itivat |tasmd bhajanya-tratamya-vivakayaivopadea-tratamya siddham | ea tu vtivadati yasatyentivadati [ChU 7.16.1] itivat ya satyena brahmaaiva pratipdya-bhtena sarvavdinam atikramya vadati ea eva sarvam atikramya vadatty artha | tad evam arthe sati yath

    tatra vdasytiyit-ligena nmdi-pra-paryantni tat-prakaraa uttarottara-bhmatayopadiny api sarvi vastny atikramya brahmaa eva bhmatva sdhyatetadvad atrpy upadedhikyena pratipdydhikyam iti | ata r-kasyaivdhikyam ityantepy uktam iti dik | [end Sarva-savdin]

    ata r-kasyaivdhikya siddham | ataeva asad-vyapaden neti cen nadharmntarea vkya-ed [Vs. 2.1.17] iti nyyd upasahrasyaivopakramrthasyaca sarva-strrthatvt tatrokta viva-rpam abhi tad-adhnm eva | tac ca yuktam |tenaiva daritatvt | tatra ca

    ity arjuna vsudevas tathoktv

    svaka rpa daraym sa bhya|| [Gt 11.50]

    ity narkra-caturbhuja-rpasyaiva svakatva-nirdet | tad viva-rpa na tasya sktsvarpam iti spaam | ataeva parama-bhaktasyrjunasypi na tad-abham, kintutadya svaya rpam evbham | ada-prva hito 'smi dv bhayena capravyathita mano me [Gt 11.45] | ity dy ukte | tad-daranrtham arjuna pratidivya-di-dna-ligena tasyaiva mhtmyam iti tu bla-kolhala | narkti parabrahma iti, tad amita brahmdvaya iyate iti [BhP 10.14.18], yan-mitra

  • 7/23/2019 4 Krishna Sandarbha

    45/154

    paramnandam [BhP 10.14.32] iti, sa eva nitytma-sukhnubhty-abhi-vyudasta-mya [BhP 10.12.39] iti, sa tva vibho katham ihka-patha pratta iti ca, tathbrahmao hi pratihham[Gt 14.27] iti, nha praka sarvasya[Gt 7.25] iti caravaena praka-des tatrpy akaraatvd bhagavac-chakti-viea-savalita-dereva tatra karaatvt | tatas tasy der divyatva dna ca narkra-para-brahma-

    darana-hetu-lakays tat-svbhvika-der anysau deva-vapur darana-hetur ityapekayiva | tac ca narkti-para-brahma divya-dibhir api durdaram ity uktam

    sudurdaram ida rpa davn asi yan mama |dev apy asya rpasya nitya daranakkia || [Gt 11.52] ity din |

    kintu bhaktyaiva sudaranam ity apy uktam |

    bhakty tv ananyay akya aham evavidho 'rjuna |jtu drau ca tattvena praveu ca paratapa|| [Gt 11.54] ity din |

    na ca sudurdaram (page 33) ity dika viva-rpa-param | dveda mnuarpam [Gt 11.51] ity der evvyavahita-prvoktatvt viva-rpa-prakaraasya tad-vyavadhnc ca | tath caikdae sarve devdnm gamane vyacakatvitptkkam adbhuta-daranam [BhP 11.6.5] iti | tatraivnyatra govinda-bhuja-guptym[BhP 11.2.1] ity di | saptame yya nloke [7.10.48] itydi ca | ttye ca vismpanasvasya ca [3.2.12] |

    ata upasahrnurodhena sva-vkya-ttparyea csypi prakaraasya r-ka-paratvam eva | tasmt r-ka-gtsu ca r-kasyaiva svaya bhagavattvasiddham | tad uktam --

    eka stra devak-putra-gtameko devo devak-putra eva |karmpy eka devak-putra-sevmantropy eko devak-putra-nma|| iti |

    tath r-gopla-prva-tpan-rutv api munayo ha vai brahmam cu, ka paramodeva [GTU 1.2] ity dy-anantara tad u hovca brhmaa | ko vai paramadaivatam [GTU 1.3] ity di | upasahre ca tasmt ka eva paro devas tadhyyet ta raset ta yajed ity o tat sad [GTU 1.49] iti |

    ki bahun sarvvatrvatri-vilaka mah-bhagavatt-mudr skd eva tatravartanta iti ryate pdmdhyya-trayea| yath tady kiyanta lok |

    brahmovca u nrada vakymi pdayo cihna-lakaam |bhagavat-ka-rpasya hy nandaika-ghanasya ca ||avatr hy asakhyey kathit me tavnagha |para samyak pravakymi kas tu bhagavn svayam ||

  • 7/23/2019 4 Krishna Sandarbha

    46/154

    devn krya-siddhy-artham ca tathaiva ca |virbhtas tu bhagavn svn priya-cikray ||yair eva jyate devo bhagavn bhakta-vatsala |tny aha veda nnyosti satyam etan mayoditam ||oaaiva tu cihnni may dni tat-pade |

    dakiena-cihnni itare sapta eva ca ||dhvaj padma tath vajram akuo yava eva ca |svastika cordhva-rekh ca aa-koas tathaiva ca ||saptnyni pravakymi smprata vaiavottama |indra-cpa trikoa ca kalasa crdha-candrakam ||ambara matsya-cihna ca gopada saptama smtam |akny etni bho vidvan dyante tu yad kad ||kkhya tu para brahma bhuvi jta na saaya |dvaya vtha traya vtha catvra paca eva v ||dyante vaiava-reha avatre kathacana || ity di |oaa tu tath cihna u devari-saptam |

    jamb-phala-samkra dyate yatra kutracit ||ity antam |

    Sarva-savdin: atha u nrada pravakymty-di-caraa-cihna-pratipdaka-pdma-vacannta di-abdd etny api padyni jeyni |

    madhye dhvaj tu vijey padma trygulam nata |vajra vai dakie prve akuo vai tad-agrata ||yavopy aguha-mle syt svastika yatra kutracit |di caraam rabhya yvad vai madhyam sthit ||tvad vai cordhva-rekh ca kathit pdma-sajake |aa-koa tu bho vatsa mna cgulai ca tat ||

    nirdia dakie pde ity hur munaya kila |eva pdasya cihnni tny eva vaiavottama ||dakietara-sthnni savadmha smpratam |caturagula-mnena tv aguln sampata ||indra-cpa tato vidyd anyatra na bhavet kvacit |trikoa madhya-nirdia kalaso yatra kutracit ||agula-pramena tad bhaved ardha-candrakam |ardha-candra-samkra nirdia tasya suvrata ||bindur vai matsya-cihna ca dyante vai nirpitam |gopada teu vijeyam dygula-pramata || ity di |

    tad-agre ca

    oaa tu tath cihna u devari-sattama |jamb-phala-samkra dyate yatra kutracit |tac cihna oaa proktam ity hur munayonagh ||iti |

    atra vaiavottamety-dika r-nrada-sambodhanam | yad kadeti yad kadcid evety artha| madhyam-pri-paryantayo samadeo madhyas tatra dhvaj dhvaja | try-agula-mnata| pdgre try-agula-prama-dea parityajyety artha | padyasydho dhvaja dhattesarvnartha-jaya-dhvajamiti sknda-savdt |

  • 7/23/2019 4 Krishna Sandarbha

    47/154

    atra kutracit parita ity artha dim aguha tarjan-sandhim rabhya madhyam yvat tvadrdhva-rekh vyavasthit pdma-sajake pure kathitety artha | agulair mna tad itimadhyamguly-agrd agula-mna parityajyety artha | tvad vistratvena vykhyysthnsamvea | ataeva prvam api tath vykhytam | evam uttaratrpi jeyam | indra-cpa trikordha-candraki kramd adhoadhobhga-sthnni | anyatreti | r-kdanyatrety artha | bindur ambara | dau caraasydidea tad-agula-sampe bindu | antepri-dee matsya-cihna oaa-cihnam ubhayor api jeyam | dakidy-aniyamenoktatvt| atra dakiguhdha cakra vmguhdhas tan mukha dara caskndoktnusrea | te hi r-kepy anyatra ryate | yath di-vrhe mathur-maala-mhtmye

    yatra kena sakra krita ca yath-sukham |cakrkita-pad tena sthne brahma-maye ubhe ||iti |

    r-gopla-tpany -- akha-dhvajtapatrais tu cihnita ca pada-dvayam [GTU 2.62]iti |tapatram ida cakrdhastj jeyam | dakiasya prdhnyt tatraiva sthna-samvec ca |

    aguli-parima-mtra-dairghyc caturdaena tad-vistrt | ahena jeyam | anyatradairghye caturdaguli-parimatvena vistre a-aguli-parimatvena prasiddher iti | [endSarva-savdin]

    tasmd asty eva svaya bhagavattva r-kasyaiva |

    [V. here reads-- tath ca brahma-vaivarte bhagavad-avatra-prasage sta-vkyam--

    avatr hy asakhyey san sattva-svabhvina |viatis teu mukhyn yn rutv mucyen mahhasa ||

    ity din pryaa r-bhgavatavat r-ka-sahits tn gaayitv punar ha

    nara-sihdayonyepi sarva-ppa-vinan |yad-vibhti-vieelakta bhuvi jyate |tat sarvam avagantavya ka-samudbhavam|| [end V. section]

    tad ittha sarvam abhipretya mahopakrama lokam eva r-viu-purya-bhagavac-chabda-niruktivat skt r-kbhidheyatvenpi yojayatijanmdyasya[BhP 1.1.1] iti |

    narkti (page 34) para brahma iti [V. reads here:pura-vargt, tasmt ka eva parodeva [GTU 1.49] iti gopla-tpan-ruteca | [end V. addition] para r-ka dhmahi |

    asya svarpa-lakaam ha satyam iti | satya-vrata satya-para tri-satyam [BhP10.2.26] ity dau tath-rutatvt |

    [V. reads here:satye pratihita ka satyam atra pratihitam |satyt satya ca govindas tasmt satyo hi nmata || [Mbh 5.68.12]ity udyama-parvai sajaya-kta-r-ka-nma-niruktau ca tath rutatvt | [end V. addition]