Značaj zaštite biodiverziteta u zaštićenim područjima Srbije

IvicaIvica RadovićRadovićMinistarstvoMinistarstvo životneživotne sredinesredine ii

prostornogprostornog planiranjaplaniranja

Zaštita prirode i razvojDespotovac, 26.mart 2010.

The logo consists of three core components: The logo consists of three core components: The year ”2010” that frames the campaign and the logo elements. The year ”2010” that frames the campaign and the logo elements. The iconographic elements symbolising biodiversity. These includThe iconographic elements symbolising biodiversity. These include fish, waves, e fish, waves, a flamingo, an adult and child, and a tree. a flamingo, an adult and child, and a tree. The title of the campaign, “2010 International Year of BiodiversThe title of the campaign, “2010 International Year of Biodiversity.”ity.”

OdnosOdnos ~~ovekaoveka i `i `ivotneivotne sredinesredineOtrgnutoOtrgnuto iziz zaboravazaborava -- i i danasdanas adekvatnaadekvatna porukaporuka

�� Zbog predmeta koji zadovoZbog predmeta koji zadovoljljavaju avaju njnjegovu trenutnu lakomost, egovu trenutnu lakomost,

svuda unisvuda unišštava krupne bitava krupne biljljke koje ke koje ččuvaju tlo, uvaju tlo, ššto brzo dovodi do to brzo dovodi do

neplodnosti tla koje naseneplodnosti tla koje naseljljava, prouzrokuje usahnuava, prouzrokuje usahnućće izvora, uklae izvora, uklanjnja a

žživotiivotinjnje koje su tu nalazile svoju hranu, i dovodi do toga da su velikie koje su tu nalazile svoju hranu, i dovodi do toga da su veliki

delovi kugle zemdelovi kugle zemljljine, nekada veoma plodni i u svakom pogledu ine, nekada veoma plodni i u svakom pogledu

veoma naseveoma naseljljeni, sada goli, neplodni, nenastaeni, sada goli, neplodni, nenastanjnjivi, pusti. Reivi, pusti. Reklo bi se klo bi se

da je predodreda je predodreññen da, poen da, poššto zemto zemljljinu kuglu uinu kuglu uččini nenastaini nenastanjnjivom, sam ivom, sam

sebe iskorenisebe iskoreni»»

�� ((ŽŽanan BatistBatist LamarkLamark, , 1809, 1809, ZooloZoološškaka filozofijafilozofija))

�� Danas dva veka iza ovih Lamarkovih razmiDanas dva veka iza ovih Lamarkovih razmiššljljaanjnja kao da nas a kao da nas samo korak deli od ispusamo korak deli od ispunjnjavaavanjnja a njnjegovog upozoravajuegovog upozoravajuććeg eg proroproroččanstva.anstva.

ŽŽivotivot nana ZemljiZemlji

ŽŽivotivot nana ZemljiZemlji zavisizavisi odod::--ProticanjaProticanja ((transferatransfera) ) energijeenergije,,

--KruženjaKruženja materijematerije ((krucijelnihkrucijelnih elemenataelemenata),),

--GravitacijeGravitacije.

HijerarhijskiHijerarhijski poredakporedak organizacijeorganizacije biosferebiosfere

HijerarhijskaHijerarhijska organizacijaorganizacijaživotaživota nana ZemljiZemlji

ZEMLJA I ZEMLJA I ČČOVEKOVEK

FilogenetskoFilogenetsko stablostablo ččovekaoveka

EvolutivniEvolutivni ččasovnikasovnik(24 (24 ččasaasa))

PlanetaPlaneta ZemljaZemlja starastara 4,6 4,6 milijardimilijardi god.god.100 100 milonamilona god. god. ZemljeZemlje = 1 god. = 1 god. žživotaivota

Danas Danas jeje ZemljaZemlja starastara 46 46 godinagodinaPrvePrve prokariotaprokariota CyanobacteriaCyanobacteria stare 36 god.stare 36 god.

PrviPrvi jednojednoććelijskielijski eukariotieukarioti staristari 12 god.12 god.ViViššeeććelijskaelijska žživotinjeivotinje stare 6 god.stare 6 god.DinosaurusiDinosaurusi iiššččezliezli pre 8 pre 8 mesecimeseci

RodRod Homo Homo star 7 star 7 danadanaProcesProces narunaruššavanjaavanja žživotneivotne sredinesredine

star star samosamo 3 3 sekundesekunde!!ŠŠtata jeje 3 3 sekundesekunde u u odnosuodnosu nana 46 46 godinagodina??

GlobalniGlobalni ekološkiekološki problemiproblemidanašnjicedanašnjice

IzborIzbor jeje predpred namanama !!

BiodiverzitetBiodiverzitet

BiodiverzitetBiodiverzitet

BiodiverzitetBiodiverzitet

BiodiverzitetBiodiverzitet

Edward Wilson (1997) Edward Wilson (1997) BIODIVERSITY IIBIODIVERSITY IIUnderstanding and Protecting Understanding and Protecting Our Biological ResourcesOur Biological Resources

BBiodiverzitet, prema najiodiverzitet, prema najššire prihvaire prihvaććenoj definiciji, oznaenoj definiciji, označčava ava sveukupnost sveukupnost gena, vrsta, ekosistema i predelagena, vrsta, ekosistema i predela na Zemna Zemljlji. i.

Konvencija o biodiverzitetuKonvencija o biodiverzitetu(CBD, (CBD, UNEP, 1992UNEP, 1992)) definidefinišše ovaj e ovaj pojam kaopojam kao

sveobuhvatnu raznolikost i razlisveobuhvatnu raznolikost i različčitost itost žživih organizama, ivih organizama, ukukljljuuččujuujućći, izmei, izmeññu ostalog, kopnene, morske i ostale vodene u ostalog, kopnene, morske i ostale vodene

ekosisteme i ekoloekosisteme i ekološške komplekse ke komplekse ččiji su deo;iji su deo;ovo ukovo ukljljuuččuje diverzitet u okviru vrsta, izmeuje diverzitet u okviru vrsta, izmeññu vrsta i izmeu vrsta i izmeññu u

ekosistemaekosistema..

NajjednostavnijaNajjednostavnija definicijadefinicijaBIODIVERZITET=BIODIVERZITET=ŽŽIVOT NA ZEMLJIIVOT NA ZEMLJI

BIODIVERZITETBIODIVERZITETOrganizacioniOrganizacioni

nivoinivoiGenetiGenetiččkiki diverzitetdiverzitetSpecijskiSpecijski diverzitetdiverzitet

EkosistemskiEkosistemski diverzitetdiverzitet

EkosistemskiEkosistemskidiverzitetdiverzitet

GenetiGenetiččkiki diverzitetdiverzitet

GenetiGenetiččkiki diverzitetdiverzitet

SpecijskiSpecijski diverzitetdiverzitet

SpecijskiSpecijski diverzitetdiverzitetBrojBroj vrstavrsta u u okviruokviru razlirazliččitihitih grupagrupa organizamaorganizama

ProcenaProcena specijskogspecijskog diverzitetadiverziteta

BiodiverzitetBiodiverzitet jeje znatnoznatno slosložženijienijifenomenfenomen odod ukupnogukupnog zbirazbira

pojedinapojedinaččnihnih organskihorganskih vrstavrsta..BIODIVERZITET NIJEBIODIVERZITET NIJE

NUMIZMATIKA,NUMIZMATIKA,FILATELIJA FILATELIJA

BiodiverzitetBiodiverzitet ukljuuključčujeujeraznovrsnostraznovrsnost ekoloekološškihkih interakcijainterakcija

kojekoje se se uspostavljajuuspostavljaju izmeizmeññuusvakogsvakog organizmaorganizma i i njegovognjegovog

okruokružženjaenja..

OdnosiOdnosi izmeizmeññuu organizmaorganizma i i njegovognjegovogokruokružženjaenja ((StevanoviStevanovićć, B., , B., JankoviJankovićć, M. 2001), M. 2001)

IIššččezavanjeezavanje vrstavrstaSudarSudar modernemoderne civilizacijecivilizacije i i prirodeprirode

Smatra se da se Smatra se da se aktuelnimaktuelnim uticajem uticajem ččoveka na oveka na žživotnu sredinu ivotnu sredinu broj vrsta koje nepovratno bivaju izgubbroj vrsta koje nepovratno bivaju izgubljljene peene penjnje na e na

fantastifantastiččnih 27.000 vrsta godinih 27.000 vrsta godiššnjnje, odnosno 74 vrstee, odnosno 74 vrste dnevno. dnevno. Sa 100 organskih vrsta izumrlih u toku jednog dana, stopa izumirSa 100 organskih vrsta izumrlih u toku jednog dana, stopa izumiraanjnja a postaje 1.000 puta vepostaje 1.000 puta većća od procea od procenjnjeneene ””nnormalneormalne”” evolucione stope evolucione stope

izumiraizumiranjnja. a. Ako se izumiraAko se izumiranjnje nastavi po sadae nastavi po sadaššnjnjoj stopi, tokom narednih 30 godina oj stopi, tokom narednih 30 godina

moglo bi da nestane 20% danamoglo bi da nestane 20% današšnjnjih vrsta. ih vrsta. S ovim bi, po svojim razmerama, mogla da se poredi samo katastroS ovim bi, po svojim razmerama, mogla da se poredi samo katastrofa fa koja se dogodila pre 65 miliona godina, kada su sa lica Zemkoja se dogodila pre 65 miliona godina, kada su sa lica Zemljlje nestali e nestali

dinosaurusidinosaurusi (Wilson,(Wilson,2002002). 2).

IntenzitetIntenzitet izumiranjaizumiranja -- iiššččezavanjaezavanja

PeriodiPeriodi velikihvelikih izumiranjaizumiranja -- iiššččezavanjaezavanja

PomeranjePomeranje i i razdvajanjerazdvajanje kontinenatakontinenata

KvantitativniKvantitativnipregledpregled

IUCN IUCN kategorijakategorijaugroženostiugroženosti

u u okviruokvirukrupnihkrupnih taksonataksona

OsnovniOsnovni razlozirazlozi gubitkagubitka biodiverzitetabiodiverzitetai i iiššččezavanjaezavanja vrstavrsta

NauNauččnicinici susu ““skovaliskovali”” akronimakronim HIPPOHIPPOdada bi bi istakliistakli 5 5 osnovnihosnovnih uzrokauzroka gubitkagubitka biodiverzitetabiodiverziteta i i

iiššččezavanjaezavanja vrstavrsta::

HHabitat alteration,abitat alteration,IInvasive species,nvasive species,PPollutionollution,,PPopulationopulation growth of human,growth of human,OOverexploitation :verexploitation :

OverharvestingOverharvesting of species from the wild.of species from the wild.OverconsumptionOverconsumption of resourcesof resources

Fundamentalni znaFundamentalni značčaj biodiverzitetaaj biodiverziteta

Biodiverzitet kao fenomen ukBiodiverzitet kao fenomen ukljljuuččuje raznovrsnost uje raznovrsnost ekoloekološških interakcijakih interakcija, koj, kojee su se u dugogodisu se u dugogodiššnjnjoj evoluciji oj evoluciji

uspostavuspostavljljalalee izme izmeññu razliu različčitih organskih vrsta i kojitih organskih vrsta i kojee u u stvari stvari ččine osnovu postojaine osnovu postojanjnja, sloa, složženosti, stabilnosti, i enosti, stabilnosti, i

funkcionisafunkcionisanjnja svakog pojedinaa svakog pojedinaččnog ekosistema, bioma, nog ekosistema, bioma, odnosno biosfere u celiniodnosno biosfere u celini..

BezBez biodiverzitetabiodiverziteta nemanemabiogeohemijskihbiogeohemijskih ciklusaciklusa !!

Aplikativni zna~aj Aplikativni zna~aj biodiverzitetabiodiverziteta

treba prepoznati u ~itreba prepoznati u ~injnjenici da je celokupna enici da je celokupna evolucija organske vrste evolucija organske vrste Homo sapiensHomo sapiens, a samim , a samim

tim i tim i ljljudske civilizacije u celini, kako u udske civilizacije u celini, kako u pro{losti, sada{pro{losti, sada{njnjosti, tako i u budu}nosti vezana osti, tako i u budu}nosti vezana za kori{}eza kori{}enjnje {irokog spektra biolo{kihe {irokog spektra biolo{kih resursa. resursa.

Geni, vrste i ekosistemi koji imaju aktuelnu ili Geni, vrste i ekosistemi koji imaju aktuelnu ili potencijalnu vrednost za ~oveka predstavpotencijalnu vrednost za ~oveka predstavljljaju aju fizi~ke manifestacije globalnog biodiverziteta, fizi~ke manifestacije globalnog biodiverziteta,

odnosno biolo{ke resurse.odnosno biolo{ke resurse.

PitaPitanjnja vezana za bioloa vezana za biološške resurse, ke resurse, njnjihov obim i diverzitet, ihov obim i diverzitet, strukturu i geografski raspored oduvek su bila od izuzetnog strukturu i geografski raspored oduvek su bila od izuzetnog

ekonomskog, ali i politiekonomskog, ali i političčkog znakog značčaja. Poaja. Poddruruččja visokog ja visokog biodiverziteta sa svim biodiverziteta sa svim njnjegovim aplikativnim potencijalima, egovim aplikativnim potencijalima,

nalaze svoje mesto u svim ozbinalaze svoje mesto u svim ozbiljljnim geostratenim geostratešškim i kim i geopolitigeopolitiččkim studijama kao i u razvojnim planskim kim studijama kao i u razvojnim planskim dokumentima, gde se kao osnovna pitadokumentima, gde se kao osnovna pitanjnja java javljljaju: aju:

Ko Ko ššta poseduje od biolota poseduje od biološške raznovrsnosti?ke raznovrsnosti?

Odakle Odakle ššta dolazi?ta dolazi?

Skoro da nije potrebno naglaSkoro da nije potrebno naglaššavati da se pitaavati da se pitanjnje e Koliko se Koliko se ččega moega možže eksploatisatie eksploatisati??

namenamećće samo od sebe.e samo od sebe.

To praktiTo praktiččno znano značči da se bioloi da se biološški resursi ne mogu ki resursi ne mogu koristiti stihijski, koristiti stihijski,

bez prethodne procene stabez prethodne procene stanjnja i a i nanaččina ina njnjihovog koriihovog koriššććeenjnja a

Pri tome se kao osnovni kriterijumi zaPri tome se kao osnovni kriterijumi zašštite i koritite i koriššććeenjnja a biolobiološških resursa javkih resursa javljljaju:aju:

KoliKoliččina resursa; ina resursa;

UpotrebUpotrebljljivost resursa; ivost resursa;

UgroUgrožženost i osetenost i osetljljivost resursa i ivost resursa i

ObnovObnovljljivost resursa.ivost resursa.

VruVruććee tataččkeke ““hot spotshot spots”” biodiverzitetabiodiverziteta i i biolobiološškihkih resursaresursa(Myers et al, 2000; Conservation International)(Myers et al, 2000; Conservation International)

BiljkeBiljke kaokao hranidbenihranidbeni resursiresursi

GodiGodiššnjanja produkcijaprodukcija najznanajznaččajnijihajnijih hranidbenihhranidbenih resursaresursa

PronalazakPronalazak divljegdivljegsrodnikasrodnika kukuruzakukuruzaZeaZea diploperenisdiploperenis

((teosinteteosinte))

ŽŽiviivi nana samosamo 6 6 hektarahektara..U U funkcijifunkciji njegovenjegove

zazašštitetite krozkroz UNESCO UNESCO MAB program u MAB program u

MeksikuMeksikujeje zazašštitiććenoeno podrupodruččjeje

planinskogplaninskog lancalanca Sierra Sierra de de ManantlanManantlan odod135.000 135.000 hektarahektara

BiodiverzitetBiodiverzitet i DNKi DNKKaryKary Mullis (1993)Mullis (1993)

NobelovaNobelova nagradanagrada zazaorganskuorgansku hemijuhemiju i i

molekularnumolekularnu biologijubiologijuPCR (polymerase chain PCR (polymerase chain

reaction)reaction)EnzimEnzim taqtaq polimerazapolimeraza

ekstrahovanekstrahovan iziz bakterijebakterijeTermusTermus aquaticusaquaticus, , kojakoja živiživi

u u termalnimtermalnim izvorimaizvorimaJeloustonaJeloustona SAD SAD

NajstarijiNajstariji svetskisvetski NacionalniNacionalni park park 18721872

IMPROVING COMMUNICATION AND INVOLVING THE PUBLIC IN

PROTECTED AREASIN SERBIA

Ivica Radović & Snežana ProkićEuropean Conference on Protected Areas and Ecological

Networks, Madrid, 25-27. January 2010.

Communication in Developing of Ecological Communication in Developing of Ecological Network in SerbiaNetwork in Serbia

Global Conventions ratified Global Conventions ratified

Convention on Biological DiversityConvention on Biological Diversity

RamsarRamsar Convention on WetlandsConvention on Wetlands

World Heritage ConventionWorld Heritage Convention

Bonn ConventionBonn Convention

European Conventions ratifiedEuropean Conventions ratified

Bern ConventionBern Convention

Carpathian ConventionCarpathian Convention

AarhusAarhus ConventionConvention

National Policy and Legislation establishedNational Policy and Legislation established

The Law on Environmental ProtectionThe Law on Environmental Protection

The Law on Nature ConservationThe Law on Nature Conservation

The Law on The Law on Environmental Impact Assessment according to the EU Directive anEnvironmental Impact Assessment according to the EU Directive andd

The Law on Strategic Environmental Assessment according to theThe Law on Strategic Environmental Assessment according to the EU DirectiveEU Directive

National Policy and Legislation in progressNational Policy and Legislation in progress

�� The Strategy on Sustainable Development of the The Strategy on Sustainable Development of the Republic of SerbiaRepublic of Serbia

�� The National Environmental The National Environmental ProgrammeProgramme

�� The Strategy of Sustainable Use of Natural Resources The Strategy of Sustainable Use of Natural Resources and Goods and Goods

�� Strategy of Biodiversity Conservation and Action PlansStrategy of Biodiversity Conservation and Action Plans

�� Spatial Plane of the Republic SerbiaSpatial Plane of the Republic Serbia

�� Framework Action Plan on Environmental Education in Framework Action Plan on Environmental Education in the context of Sustainable Developmentthe context of Sustainable Development

Institutional FrameworkInstitutional Framework--StakeholdersStakeholders

� The Government of the Republic of Serbia

� The Ministry of Environment and Spatial Planning

� The Institute of Nature Conservation of Serbia

� Environmental Protection Agency

� Republical Agency for Spatial Planning

� Secretariat for Environmental Protection of province of Vojvodina

� “National Park Tara”, “NP Djerdap”, “NP Kopaonik”, “NP Fruska gora” and “NP Mountain Sara” are responsible for management of the national parks

� Scientific institutions support and contribute to the scientific researching in the field of designation of new protected areas and establishment of criteria and indicators for monitoring of biodiversity etc.

� NGO’s and private enterprises and organizations, and

� Local communities

Biodiversity of Serbia

Out of six most important bioregions of Europe, five are represented in Serbia.

The vegetation of Serbia is extremely diverse. More than 700 associations, up to 500 sub associations may be grouped in higher phytocenologicalunits (242 alliances, 114 orders and 59 vegetation classes).

Ecosystem Diversity

Species DiversitySpecies DiversityFloraFlora

There are 3662 vascular species and subspecies in Serbia. These taxa are grouped in 141 families and 766 genera, which puts Serbia into a group of European countries with highest floristic diversity per area unit.

39% of vascular flora and

40 % of briophite flora

out of European total

Species density of vascular plants per

20x20 km UTM squares in Serbia (source: Stevanovic et al, 2005)

Fish DiversityFish DiversityThere are 110 fish species registered in Serbia,

or 51% of all European ichtyofauna

Freshwater ecosystems in Serbia comprise

Large basins

Macro accumulations

Micro accumulations

Flooded areas and wetlands and

Canal network,

and other smaller networks

••CCatchmentatchment areaarea

••Populated placesPopulated places

Amphibians and ReptilesAmphibians and Reptiles

Considering Serbian territory, 44 Amphibian and Reptile species were recorder (55 subspecies in total), within 19 genera and 14 families

(49% of European herpetofauna), which clearly indicates large diversity in herpetofauna in this area.

BirdsBirdsThere are 345 bird species in Serbia registered so far, which prThere are 345 bird species in Serbia registered so far, which presents esents 74% of European 74% of European ornitofaunaornitofauna.

There are approximately 300 nesting species on the Balkans, where 253 are in Serbia (84%).

The most important bird migration routes in SouthThe most important bird migration routes in South--Eastern Europe Eastern Europe are the are the BosforBosfor strait (a weststrait (a west--eastern route) and a northeastern route) and a north--south route in south route in the Caucasus region the Caucasus region (EUCC, 1999). However, there are several other However, there are several other migration routes over Southmigration routes over South--Easter Europe and some routes over Easter Europe and some routes over Serbia are of global importance Serbia are of global importance (Biro, Bouwma and Grobelnik, 2006).

MammalsMammals

There are 96 terrestrial mammal species in Serbia, within 6 order (67% of European species).

There are two areas of high diversity: East area of South Banat, Carpathian and Balkan Serbia and Sumadija, and West area of Backa, Srem and DrinaRiver valley

The lowest diversity is in North Banat and SavaRiver valley

Areas Designated for Nature ProtectionAreas Designated for Nature ProtectionInternationally

designated areas involve:

Ramsar sites and

UNESCO MAB sites

Nationally designated areas:

National Park

Natural Monument

Wildlife reserve

Nature Landscape

Reserve

Nature Park

Landscape of outstanding value

Special Nature Reserve

Poster Presentation of the Project on

Development of the Emerald Network in

the Republic of Serbia

prepared by the Institute of Nature

Conservation of Serbia

Areas of Special Areas of Special

Conservation Conservation

Interest on the Interest on the

territory of Serbia territory of Serbia

--ASCIASCI == 61 61

(10.142(10.142кмкм2, 11,48 2, 11,48

% of Serbia)% of Serbia)

Important Plant Areas (IPA) in SerbiaImportant Plant Areas (IPA) in Serbia

Preliminary list of IPA in Preliminary list of IPA in Serbia includes territories Serbia includes territories of 5 National parks and of 5 National parks and more than 10 natural more than 10 natural reservesreserves,, as well as as well as several areas which are several areas which are not actually protected but not actually protected but are of particular are of particular conservation interest. conservation interest.

List of proposed IPA in List of proposed IPA in Serbia includesSerbia includes: : 62 IPA 62 IPA

-- Important Plant Important Plant

Areas Areas (7.473 (7.473 кмкм2, 2,

8,5 % of Serbia8,5 % of Serbia))

IBAsIBAs in Serbia under the EC Bird Directive (79/409/EEC)in Serbia under the EC Bird Directive (79/409/EEC)--SPAsSPAs

There are 42 IBA Important BirdThere are 42 IBA Important Bird

Areas in Serbia Areas in Serbia

(12.596km2, 14,26% of Serbia territory)(12.596km2, 14,26% of Serbia territory)

Prime Butterfly Areas in SerbiaPrime Butterfly Areas in Serbia

Melitaea arduinna (Photo / Foto: I. Dodok)

On the territory of R. Serbia there are 40 PBA - Prime Butterfly Areas in Europe (9.100km2, 10,22% of Serbia).

Establishment of Establishment of the Green Belt of the Green Belt of Serbia according Serbia according to the European to the European Green Belt Green Belt Project etc. Project etc.

Development of Development of a Common Geo a Common Geo Database as a Database as a Professional Professional Basis for Basis for Conservation and Conservation and Development of Development of European Green European Green BeltBelt

RelevantniRelevantni me|unarodnime|unarodni dokumentidokumenti i i njihovanjihova primenaprimenaimperativimperativ zaza o~uvano~uvan biodiverzitetbiodiverzitet i i na{una{u budu}nostbudu}nost

ALARM ZA ALARM ZA BIODIVERZITET !!!BIODIVERZITET !!!ALARM ZA ALARM ZA SADASADAŠŠNJOST!!!NJOST!!!ALARM ZABUDUALARM ZABUDUĆĆNOST NOST

NANAŠŠEG OPSTANKA!!!EG OPSTANKA!!!

Ukoliko bi se planeta Zemlja Ukoliko bi se planeta Zemlja

nanaššla u istrala u istražživaivaččkom fokusu kom fokusu

biologa sa neke druge biologa sa neke druge

planete, ja verujem da bi on planete, ja verujem da bi on

posmatrajuposmatrajućći i analizirajui i analizirajućći i

nas zakljunas zaključčio:io:

-- tamo je dominatna jedna tamo je dominatna jedna

vrsta u srednjoj fazi svog vrsta u srednjoj fazi svog

sopstvenog unisopstvenog unišštenjatenja””

(Edvard Wilson, 199(Edvard Wilson, 19999))

ZaZašštoto jejepotrebnopotrebnosasaččuvatiuvati

biodiverzitetbiodiverzitet

Stevanović, Vasić (1995)

Stevanović, Radović (2001)

ČČovekovek i i njegovanjegovazavisnostzavisnost odod

elemenataelemenata okruokružženjaenja